स्वलक्षणभूतस्वरूपास्तित्वनिश्चितस्यैकस्यार्थस्य स्वलक्षणभूतस्वरूपास्तित्वनिश्चित एवान्य- स्मिन्नर्थे विशिष्टरूपतया संभावितात्मलाभोऽर्थोऽनेकद्रव्यात्मकः पर्यायः । स खलु पुद्गलस्य पुद्गलान्तर इव जीवस्य पुद्गले संस्थानादिविशिष्टतया समुपजायमानः संभाव्यत एव । उपपन्नश्चैवंविधः पर्यायः । अनेकद्रव्यसंयोगात्मत्वेन केवलजीवव्यतिरेक मात्रस्यैकद्रव्यपर्यायस्या- स्खलितस्यान्तरवभासनात् ।।१५२।।
अथ पर्यायव्यक्तीर्दर्शयति — प्रथमविशेषान्तराधिकारे समुदायपातनिका । तद्यथा — अथ पुनरपि शुद्धात्मनो विशेषभेदभावनार्थं नरनारकादिपर्यायरूपं व्यवहारजीवत्वहेतुं दर्शयति — अत्थित्तणिच्छिदस्स हि चिदानन्दैकलक्षणस्वरूपास्ति- त्वेन निश्चितस्य ज्ञातस्य हि स्फु टम् । कस्य । अत्थस्स परमात्मपदार्थस्य अत्थंतरम्हि शुद्धात्मार्थादन्यस्मिन् ज्ञानावरणादिकर्मरूपे अर्थान्तरे संभूदो संजात उत्पन्नः अत्थो यो नरनारकादिरूपोऽर्थः, पज्जाओ सो निर्विकारशुद्धात्मानुभूतिलक्षणस्वभावव्यञ्जनपर्यायादन्यादृशः सन् विभावव्यञ्जनपर्यायो भवति स इत्थंभूतपर्यायो जीवस्य । कैः कृत्वा जातः । संठाणादिप्पभेदेहिं संस्थानादिरहितपरमात्मद्रव्यविलक्षणैः संस्थानसंहननशरीरादिप्रभेदैरिति ।।१५२।। अथ तानेव पर्यायभेदान् व्यक्तीकरोति — णरणारयतिरियसुरा
टीकाः — स्वलक्षणभूत स्वरूप -अस्तित्वथी निश्चित (-नक्की थता) एक अर्थनो (-द्रव्यनो), स्वलक्षणभूत स्वरूप -अस्तित्वथी ज निश्चित एवा अन्य अर्थमां (-द्रव्यमां) विशिष्टरूपे (-भिन्न भिन्न रूपे) ऊपजतो जे अर्थ (-भाव), ते अनेकद्रव्यात्मक पर्याय छे. ते अनेकद्रव्यात्मक पर्याय खरेखर, जेम पुद्गलनो अन्य पुद्गलमां (अनेकद्रव्यात्मक पर्याय) ऊपजतो जोवामां आवे छे तेम, जीवनो पुद्गलमां संस्थानादिथी विशिष्टपणे (-संस्थान वगेरेना भेदो सहित) ऊपजतो अनुभवमां आवे ज छे. अने आवो पर्याय उपपन्न (-योग्य, घटित, न्याययुक्त) छे; कारण के जे केवळ जीवनो व्यतिरेकमात्र छे एवो अस्खलित एकद्रव्यपर्याय ज अनेक द्रव्योना संयोगात्मकपणे अंदरमां अवभासे (-जणाय) छे.
भावार्थः — जोके दरेक द्रव्यनुं स्वरूप -अस्तित्व सदाय भिन्न भिन्न रहे छे तोपण, जेम पुद्गलनो अन्य पुद्गलना संबंधे स्कंधरूप पर्याय थाय छे तेम जीवनो पुद्गलोना संबंधे देवादिक पर्याय थाय छे. जीवनो आवो अनेकद्रव्यात्मक देवादिपर्याय अयुक्त नथी; कारण के अंदरमां जोतां, अनेक द्रव्योनो संयोग होवा छतां पण, जीव कांई पुद्गलो साथे एकरूप पर्याय करतो नथी, परंतु त्यां पण एकला जीवनो (-पुद्गलपर्यायथी जुदो-) अस्खलित (-पोताथी नहि च्युत थतो) एकद्रव्यपर्याय ज सदाय वर्त्या करे छे. १५२.
हवे पर्यायना भेद दर्शावे छेः —
२९८प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-