यतो हि तुल्यक्षेत्रावगाढजीवपरिणाममात्रं बहिरङ्गसाधनमाश्रित्य जीवं परिणमयिता- रमन्तरेणापि कर्मत्वपरिणमनशक्तियोगिनः पुद्गलस्कन्धाः स्वयमेव कर्मभावेन परिणमन्ति । ततोऽवधार्यते न पुद्गलपिण्डानां कर्मत्वकर्ता पुरुषोऽस्ति ।।१६९।।
अथात्मनः कर्मत्वपरिणतपुद्गलद्रव्यात्मकशरीरकर्तृत्वाभावमवधारयति — ते ते कम्मत्तगदा पोग्गलकाया पुणो वि जीवस्स । संजायंते देहा देहंतरसंकमं पप्पा ।।१७०।। तत्रैव तिष्ठन्ति, न च बहिर्भागाज्जीव आनयतीति ।।१६८।। अथ कर्मस्कन्धानां जीव उपादानकर्ता न भवतीति प्रज्ञापयति — कम्मत्तणपाओग्गा खंधा कर्मत्वप्रायोग्याः स्कन्धाः कर्तारः जीवस्स परिणइं पप्पा जीवस्य परिणतिं प्राप्य निर्दोषिपरमात्मभावनोत्पन्नसहजानन्दैकलक्षणसुखामृतपरिणतेः प्रतिपक्षभूतां जीवसंबन्धिनीं मिथ्यात्वरागादिपरिणतिं प्राप्य गच्छंति कम्मभावं गच्छन्ति परिणमन्ति । कम् । कर्मभावं ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मपर्यायम् । ण हि ते जीवेण परिणमिदा न हि नैव ते कर्म- स्कन्धा जीवेनोपादानकर्तृभूतेन परिणमिताः परिणतिं नीता इत्यर्थः । अनेन व्याख्यानेनैतदुक्तं भवति कर्मस्कन्धानां निश्चयेन जीवः कर्ता न भवतीति ।।१६९।। अथ शरीराकारपरिणतपुद्गलपिण्डानां जीवः कर्ता न भवतीत्युपदिशति ---ते ते कम्मत्तगदा ते ते पूर्वसूत्रोदिताः कर्मत्वं गता द्रव्यकर्मपर्याय-
टीकाः — कर्मपणे परिणमवानी शक्तिवाळा पुद्गलस्कंधो तुल्यक्षेत्रावगाही जीवना परिणाममात्रनो — के जे बहिरंग साधन (बाह्य कारण) छे तेनो — आश्रय करीने, जीव परिणमावनार विना पण, स्वयमेव कर्मभावे परिणमे छे. तेथी नक्की थाय छे के पुद्गलपिंडोने कर्मपणे करनारो आत्मा नथी.
भावार्थः — समान क्षेत्रे रहेला जीवना विकारी परिणामने निमित्तमात्र करीने कार्मणवर्गणाओ स्वयमेव पोतानी अंतरंग शक्तिथी ज्ञानावरणादि कर्मरूपे परिणमी जाय छे; जीव तेमने कर्मपणे परिणमावतो नथी. १६९.
हवे आत्माने कर्मपणे परिणत पुद्गलद्रव्यात्मक शरीरना कर्तृत्वनो अभाव नक्की करे छे( अर्थात् कर्मपणे परिणमेलुं जे पुद्गलद्रव्य ते -स्वरूप शरीरनो कर्ता आत्मा नथी एम नक्की करे छे)ः —
३२२प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-