आत्मा हि तावत्स्वं भावं करोति, तस्य स्वधर्मत्वादात्मनस्तथाभवनशक्ति- सम्भवेनावश्यमेव कार्यत्वात् । स तं च स्वतन्त्रः कुर्वाणस्तस्य कर्तावश्यं स्यात्, क्रियमाण- श्चात्मना स्वो भावस्तेनाप्यत्वात्तस्य कर्मावश्यं स्यात् । एवमात्मनः स्वपरिणामः कर्म । न त्वात्मा पुद्गलस्य भावान् करोति, तेषां परधर्मत्वादात्मनस्तथाभवनशक्त्यसम्भवेना- कार्यत्वात् । स तानकुर्वाणो न तेषां कर्ता स्यात्, अक्रियमाणाश्चात्मना ते न तस्य कर्म स्युः । एवमात्मनः पुद्गलपरिणामो न कर्म ।।१८४।।
अथ कथमात्मनः पुद्गलपरिणामो न कर्म स्यादिति सन्देहमपनुदति —
निवृत्तिं करोतीति ।।१८३।। एवं भेदभावनाकथनमुख्यतया सूत्रद्वयेन पञ्चमस्थलं गतम् । अथात्मनो निश्चयेन रागादिस्वपरिणाम एव कर्म, न च द्रव्यकर्मेति प्ररूपयति — कुव्वं सभावं कुर्वन्स्वभावम् । अत्र स्वभावशब्देन यद्यपि शुद्धनिश्चयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावो भण्यते, तथापि कर्मबन्धप्रस्तावे रागादि- परिणामोऽप्यशुद्धनिश्चयेन स्वभावो भण्यते । तं स्वभावं कुर्वन् । स कः । आदा आत्मा । हवदि हि कत्ता कर्ता भवति हि स्फु टम् । कस्य । सगस्स भावस्स स्वकीयचिद्रूपस्वभावस्य रागादिपरिणामस्य । तदेव तस्य
अन्वयार्थः — [स्वभावं कुर्वन्] पोताना भावने करतो थको [आत्मा] आत्मा [हि] खरेखर [स्वकस्य भावस्य] पोताना भावनो [कर्ता भवति] कर्ता छे; [तु] परंतु [पुद्गलद्रव्यमयानां सर्वभावानां] पुद्गलद्रव्यमय सर्व भावोनो [कर्ता न] कर्ता नथी.
टीकाः — प्रथम तो आत्मा खरेखर स्व भावने करे छे कारण के ते (भाव) तेनो स्व धर्म होवाथी आत्माने ते -रूपे थवानी (परिणमवानी) शक्तिनो संभव होवाने लीधे ते (भाव) अवश्यमेव आत्मानुं कार्य छे. (आम) ते (आत्मा) तेने (-स्व भावने) स्वतंत्रपणे करतो थको तेनो कर्ता अवश्य छे अने स्व भाव आत्मा वडे करातो थको आत्मा वडे प्राप्य होवाथी आत्मानुं कर्म अवश्य छे. आ रीते स्व परिणाम आत्मानुं कर्म छे.
परंतु, आत्मा पुद्गलना भावोने करतो नथी कारण के तेओ परना धर्मो होवाथी आत्माने ते -रूपे थवानी शक्तिनो असंभव होवाने लीधे तेओ आत्मानुं कार्य नथी. (आम) ते (आत्मा) तेमने नहि करतो थको तेमनो कर्ता नथी अने तेओ आत्मा वडे नहि कराता थका तेओ तेनुं कर्म नथी. आ रीते पुद्गलपरिणाम आत्मानुं कर्म नथी. १८४.
हवे, ‘पुद्गलपरिणाम आत्मानुं कर्म केम नथी’ – एवा संदेहने दूर करे छेः —
३४४प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-