रागपरिणाम एवात्मनः कर्म, स एव पुण्यपापद्वैतम् । रागपरिणामस्यैवात्मा कर्ता, तस्यैवोपादाता हाता चेत्येष शुद्धद्रव्यनिरूपणात्मको निश्चयनयः । यस्तु पुद्गलपरिणाम आत्मनः कर्म, स एव पुण्यपापद्वैतं, पुद्गलपरिणामस्यात्मा कर्ता, तस्योपादाता हाता चेति सोऽशुद्धद्रव्यनिरूपणात्मको व्यवहारनयः । उभावप्येतौ स्तः, शुद्धाशुद्धत्वेनोभयथा द्रव्यस्य प्रतीयमानत्वात् । किन्त्वत्र निश्चयनयः साधकतमत्वादुपात्तः, साध्यस्य हि शुद्धत्वेन द्रव्यस्य कषायितः परिणतो रञ्जितः । कैः । मोहरागदोसेहिं निर्मोहस्वशुद्धात्मतत्त्वभावनाप्रतिबन्धिभिर्मोह- रागद्वैषैः । पुनश्च किंरूपः । कम्मरजेहिं सिलिट्ठो कर्मरजोभिः श्लिष्टः कर्मवर्गणायोग्यपुद्गलरजोभिः संश्लिष्टो बद्धः । बंधो त्ति परूविदो अभेदेनात्मैव बन्ध इति प्ररूपितः। क्व । समये परमागमे । अत्रेदं भणितं भवति – यथा वस्त्रं लोध्रादिद्रव्यैः कषायितं रञ्जितं सन्मञ्जीष्ठादिरङ्गद्रव्येण रञ्जितं सदभेदेन रक्तमित्युच्यते तथा वस्त्रस्थानीय आत्मा लोध्रादिद्रव्यस्थानीयमोहरागद्वेषैः कषायितो रञ्जितः परिणतो मञ्जीष्ठस्थानीयकर्मपुद्गलैः संश्लिष्टः संबद्धः सन् भेदेऽप्यभेदोपचारलक्षणेनासद्भूतव्यवहारेण बन्ध इत्यभिधीयते । कस्मात् । अशुद्धद्रव्यनिरूपणार्थविषयत्वादसद्भूतव्यवहारनयस्येति ।।१८८।। अथ निश्चयव्यवहारयोरविरोधं दर्शयति — एसो बंधसमासो एष बन्धसमासः । एष बहुधा पूर्वोक्त- प्रकारो रागादिपरिणतिरूपो बन्धसंक्षेपः । केषां संबन्धी । जीवाणं जीवानाम् । णिच्छयेण णिद्दिट्ठो निश्चयनयेन निर्दिष्टः कथितः । कैः कर्तृभूतैः । अरहंतेहिं अर्हद्भिः निर्दोषिपरमात्मभिः । केषाम् ।
अन्वयार्थः — [एषः] आ (पूर्वोक्त रीते), [जीवानां] जीवोना [बन्धसमासः] बंधनो संक्षेप [निश्चयेन] निश्चयथी [अर्हद्भिः] अर्हंतदेवोए [यतीनां] यतिओने [निर्दिष्टः] कह्यो छे; [व्यवहारः] व्यवहार [अन्यथा] अन्य रीते [भणितः] कह्यो छे.
टीकाः — रागपरिणाम ज आत्मानुं कर्म छे, ते ज पुण्यपापरूप द्वैत छे, रागपरिणामनो ज आत्मा कर्ता छे, तेनो ज ग्रहनार अने छोडनार छे; — आ, *शुद्धद्रव्यना निरूपणस्वरूप निश्चयनय छे. अने, पुद्गलपरिणाम आत्मानुं कर्म छे, ते ज पुण्यपापरूप द्वैत छे, पुद्गलपरिणामनो आत्मा कर्ता छे, तेनो ग्रहनार अने छोडनार छे; — आवो जे नय ते *अशुद्धद्रव्यना निरूपणस्वरूप व्यवहारनय छे. बन्ने आ (नयो) छे; कारण के शुद्धपणे तथा अशुद्धपणे बन्ने प्रकारे द्रव्य प्रतीत कराय छे. परंतु अहीं निश्चयनय साधकतम
३५०प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
*निश्चयनय केवळ स्वद्रव्यना परिणामने दर्शावतो होवाथी तेने शुद्धद्रव्यनुं कथन करनार कह्यो छे
अने व्यवहारनय परद्रव्यना परिणामने आत्मपरिणाम दर्शावतो होवाथी तेने अशुद्धद्रव्यनुं कथन
करनार कह्यो छे. अहीं शुद्धद्रव्यनुं कथन एक द्रव्याश्रित परिणामनी अपेक्षाए जाणवुं अने
अशुद्धद्रव्यनुं कथन एक द्रव्यना परिणाम अन्य द्रव्यमां आरोपवानी अपेक्षाए जाणवुं.