यतः शेषसमस्तचेतनाचेतनवस्तुसमवायसंबन्धनिरुत्सुक तयाऽनाद्यनन्तस्वभावसिद्ध- समवायसंबन्धमेक मात्मानमाभिमुख्येनावलम्ब्य प्रवृत्तत्वात् तं विना आत्मानं ज्ञानं न धारयति, ततो ज्ञानमात्मैव स्यात् । आत्मा त्वनन्तधर्माधिष्ठानत्वात् ज्ञानधर्मद्वारेण ज्ञानमन्यधर्म- द्वारेणान्यदपि स्यात् । किं चानेकान्तोऽत्र बलवान् । एकान्तेन ज्ञानमात्मेति ज्ञानस्या- भावोऽचेतनत्वमात्मनो विशेषगुणाभावादभावो वा स्यात् । सर्वथात्मा ज्ञानमिति निराश्रयत्वात् ज्ञानस्याभाव आत्मनः शेषपर्यायाभावस्तदविनाभाविनस्तस्याप्यभावः स्यात् ।।२७।। घटपटादौ न वर्तते । तम्हा णाणं अप्पा तस्मात् ज्ञायते कथंचिज्ज्ञानमात्मैव स्यात् । इति गाथापादत्रयेण ज्ञानस्य कथंचिदात्मत्वं स्थापितम् । अप्पा णाणं व अण्णं वा आत्मा तु ज्ञानधर्मद्वारेण ज्ञानं भवति, सुखवीर्यादिधर्मद्वारेणान्यद्वा नियमो नास्तीति । तद्यथा – यदि पुनरेकान्तेन ज्ञानमात्मेति भण्यते तदा ज्ञानगुणमात्र एवात्मा प्राप्तः सुखादिधर्माणामवकाशो नास्ति । तथा सुखवीर्यादिधर्मसमूहाभावादात्मा- भावः, आत्मन आधारभूतस्याभावादाधेयभूतस्य ज्ञानगुणस्याप्यभावः, इत्येकान्ते सति द्वयोरप्यभावः । तस्मात्कथंचिज्ज्ञानमात्मा न सर्वथेति । अयमत्राभिप्रायः — आत्मा व्यापको ज्ञानं व्याप्यं ततो ज्ञानमात्मा स्यात्, आत्मा तु ज्ञानमन्यद्वा भवतीति । तथा चोक्तम् — ‘व्यापकं तदतन्निष्ठं व्याप्यं
टीकाः — शेष समस्त चेतन तथा अचेतन वस्तुओ साथे *समवायसंबंध विनानुं होवाने लीधे, जेनी साथे अनादि -अनंत स्वभावसिद्ध समवायसंबंध छे एवा एक आत्माने अति निकटपणे (अभिन्नप्रदेशपणे) अवलंबीने प्रवर्ततुं होवाथी, आत्मा विना ज्ञान पोतानी हयाती राखी शकतुं नथी; माटे ज्ञान आत्मा ज छे. अने आत्मा तो अनंत धर्मोनुं अधिष्ठान ( – आधार) होवाथी ज्ञानधर्म द्वारा ज्ञान छे अने अन्य धर्म द्वारा अन्य पण छे.
वळी ते उपरांत (विशेष समजवुं के), अहीं अनेकांत बळवान छे. एकांते ज्ञान आत्मा छे एम मानवामां आवे तो, (ज्ञानगुण आत्मद्रव्य थइ जवाथी) ज्ञाननो अभाव थाय, (अने ज्ञानगुणनो अभाव थवाथी) आत्माने अचेतनपणुं आवे अथवा विशेष गुणनो अभाव थवाथी आत्मानो अभाव थाय. सर्वथा आत्मा ज्ञान छे एम मानवामां आवे तो, (आत्मद्रव्य एक ज्ञानगुणरूप थई जतां ज्ञानने कोई आधारभूत द्रव्य नहि रहेवाथी) निराश्रयपणाने लीधे ज्ञाननो अभाव थाय अथवा (आत्मद्रव्य एक ज्ञानगुणरूप थई जवाथी) आत्माना शेष पर्यायोनो (-सुख, वीर्यादि गुणोनो) अभाव
४६प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
*समवायसंबंध = गुण होय त्यां गुणी होय अने गुणी होय त्यां गुण होय, गुण न होय त्यां
गुणी न होय अने गुणी न होय त्यां गुण न होय — आवो गुण -गुणीनो अभिन्नप्रदेशरूप संबंध;
तादात्म्यसंबंध.