पत्तेऽपि न गृह्यन्ते, तथाविधक्षयोपशमनशक्तेरसंभवात् । इन्द्रियाणां हि क्षयोपशमसंज्ञिकायाः
परिच्छेत्र्याः शक्तेरन्तरङ्गायाः काकाक्षितारकवत् क्रमप्रवृत्तिवशादनेकतः प्रकाशयितुमसमर्थत्वा-
त्सत्स्वपि द्रव्येन्द्रियद्वारेषु न यौगपद्येन निखिलेन्द्रियार्थावबोधः सिद्धयेत्, परोक्षत्वात् ।।५६।।
निश्चिनोति — फासो रसो य गंधो वण्णो सद्दो य पोग्गला होंति स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दाः पुद्गला मूर्ता
भवन्ति । ते च विषयाः । केषाम् । अक्खाणं स्पर्शनादीन्द्रियाणां । ते अक्खा तान्यक्षाणीन्द्रियाणी कर्तृणि
जुगवं ते णेव गेण्हंति युगपत्तान् स्वकीयविषयानपि न गृह्णन्ति न जानन्तीति । अयमत्राभिप्रायः — यथा
सर्वप्रकारोपादेयभूतस्यानन्तसुखस्योपादानकारणभूतं के वलज्ञानं युगपत्समस्तं वस्तु जानत्सत् जीवस्य सुखकारणं तथेदमिन्द्रियज्ञानं स्वकीयविषयेऽपि युगपत्परिज्ञानाभावात्सुखकारणं न भवति ।।५६।।
teo — indriyo vaDe grahAvAyogya ( – jaNAvAyogya) chhe. (parantu) indriyo vaDe teo paN yugapad grahAtA ( – jaNAtA) nathI, kAraN ke kShayopashamanI te prakAranI shakti nathI. indriyone je kShayopasham nAmanI antarang ( – andaranI) jANanArI shakti te kAgaDAnI AnkhanA DoLAnI jem krame pravartatI hovAne lIdhe anekata prakAshavAne ( – ekIsAthe anek viShayone jANavAne) asamartha chhe tethI dravyendriy -dvAro vidyamAn hovA chhatAn samasta indriyonA viShayonun ( – viShayabhUt padArthonun) gnAn ekIsAthe thatun nathI, kAraN ke indriyagnAn parokSha chhe.
bhAvArtha — kAgaDAne Ankh be hoy chhe paN pUtaLI ( – kIkI) ek ja hoy chhe. je AnkhathI kAgaDAne jovun hoy chhe te AnkhamAn pUtaLI AvI jAy chhe; te vakhate te bIjI AnkhathI joI shakato nathI. Am hovA chhatAn pUtaLI eTalI jhaDapathI be AnkhomAn phare chhe ke banne AnkhomAn judI judI pUtaLI hoy em lokone lAge chhe. vAstavik rIte pUtaLI ek ja hoy chhe. AvI ja dashA kShAyopashamik gnAnanI chhe. dravya- indriyarUpI dvAro to pAnch chhe paN kShAyopashamik gnAn ek vakhate ek indriy dvArA ja jANI shake chhe; te vakhate bIjI indriyo dvArA kArya thatun nathI. kShAyopashamik gnAn jyAre netra dvArA varNane jANavAnun ( – jovAnun) kArya karatun hoy chhe tyAre te shabda, gandh, ras ke sparshane jANI shakatun nathI arthAt jyAre te gnAnano upayog netra dvArA varNa jovAmAn rokAyo hoy chhe tyAre kAn par shA shabdo paDe chhe, nAkamAn kevI gandh Ave chhe vagere khyAl raheto nathI. joke gnAnano upayog ek viShayamAnthI bIjA viShayamAn jhaDapathI palaTAto hovAthI jANe ke badhA viShayo ekIsAthe jaNAtA hoy em sthUl draShTie jotAn lAge chhe topaN sUkShma draShTithI jotAn kShAyopashamik gnAn ek vakhate ek ja indriy dvArA pravartatun spaShTa rIte bhAse chhe. A rIte indriyo potAnA viShayomAn paN krame pravartatI hovAthI parokSha evun indriyagnAn hey chhe. 56.
98pravachanasAr[ bhagavAnashrIkundakund-