खल्वात्मा परिणमति । यः कश्चनाप्यात्मनः परिणामः स सर्वोऽपि चेतनां नातिवर्तत इति तात्पर्यम् । चेतना पुनर्ज्ञानकर्मक र्मफलत्वेन त्रेधा । तत्र ज्ञानपरिणतिर्ज्ञानचेतना, कर्मपरिणतिः कर्मचेतना, कर्मफलपरिणतिः कर्मफलचेतना ।।१२३।।
णाणं अट्ठवियप्पो कम्मं जीवेण जं समारद्धं ।
वा फले वा । कस्य फले । कम्मणो कर्मणः । भणिदा भणिता कथितेति । ज्ञानपरिणतिः ज्ञानचेतना अग्रे
वक्ष्यमाणा, कर्मपरिणतिः क र्मचेतना, क र्मफलपरिणतिः कर्मफलचेतनेति भावार्थः ।।१२३।। अथ
ज्ञानकर्मकर्मफलरूपेण त्रिधा चेतनां विशेषेण विचारयति — णाणं अट्ठवियप्पं ज्ञानं मत्यादिभेदेनाष्टविकल्पं
भवति । अथवा पाठान्तरम् — णाणं अट्ठवियप्पो ज्ञानमर्थविकल्पः । तथाहि — अर्थः परमात्मादिपदार्थः,
अनन्तज्ञानसुखादिरूपोऽहमिति रागाद्यास्रवास्तु मत्तो भिन्ना इति स्वपराकारावभासेनादर्श इवार्थ-
svarUp chhe, te -rUpe (chetanArUpe) kharekhar AtmA pariName chhe. AtmAno je koI paN pariNAm hoy te saghaLoy chetanAne ullanghato nathI (arthAt AtmAno koI paN pariNAm chetanAne jarAy chhoDato nathI — chetanA vagarano bilakul hoto nathI) — em tAtparya chhe. vaLI chetanA gnAnapaNe, karmapaNe ane karmaphaLapaNe em traN prakAre chhe. tyAn, gnAnapariNati (gnAnarUpe pariNati) te gnAnachetanA, karmapariNati te karmachetanA, karmaphaLapariNati te karmaphaL- chetanA chhe. 123.
— te chhe anek prakAranun, ‘phaL’ saukhya athavA dukh chhe.124.
anvayArtha — [अर्थविकल्पः] arthavikalpa (arthAt sva -par padArthonun bhinnatApUrvak yugapad avabhAsan) [ज्ञानं] te gnAn chhe; [जीवेन] jIv vaDe [यत् समारब्धं] je karAtun hoy [कर्म] te karma chhe, [तद् अनेकविधं] te anek prakAranun chhe; [सौख्यं वा दुःखं वा] sukh athavA dukh [फलम् इति भणितम्] te karmaphaL kahevAmAn Avyun chhe.