पर्यायत्वे शब्दस्य पृथिवीस्कन्धस्येव स्पर्शनादीन्द्रियविषयत्वम्; अपां घ्राणेन्द्रियाविषयत्वात्, ज्योतिषो घ्राणरसनेन्द्रियाविषयत्वात्, मरुतो घ्राणरसनचक्षुरिन्द्रियाविषयत्वाच्च । न चागन्धा- गन्धरसागन्धरसवर्णाः एवमप्ज्योतिर्मारुतः, सर्वपुद्गलानां स्पर्शादिचतुष्कोपेतत्वाभ्युपगमात्; व्यक्तस्पर्शादिचतुष्कानां च चन्द्रकान्तारणियवानामारम्भकैरेव पुद्गलैरव्यक्तगन्धाव्यक्तगन्धरसा- व्यक्तगन्धरसवर्णानामप्ज्योतिरुदरमरुतामारम्भदर्शनात् । न च क्वचित्कस्यचित् गुणस्य व्यक्ता- पौद्गलः । यथा जीवस्य नरनारकादिविभावपर्यायाः तथायं शब्दः पुद्गलस्य विभावपर्यायो, न च गुणः । कस्मात् । गुणस्याविनश्वरत्वात्, अयं च विनश्वरो । नैयायिकमतानुसारी कश्चिद्वदत्याकाश- गुणोऽयं शब्दः । परिहारमाह – आकाशगुणत्वे सत्यमूर्तो भवति । अमूर्तश्च श्रवणेन्द्रियविषयो न भवति, दृश्यते च श्रवणेन्द्रियविषयत्वम् । शेषेन्द्रियविषयः कस्मान्न भवतीति चेत् —
vaLI ‘jo shabda pudgalano paryAy hoy to pRithvIskandhanI jem te sparshanAdik indriyono viShay hovo joIe arthAt jem pRithvIskandharUp pudgalaparyAy sarva indriyothI jaNAy chhe tem shabdarUp pudgalaparyAy paN sarva indriyothI jaNAvo joIe’ (em tarka karavAmAn Ave to) em paN nathI; kAraN ke pANI (pudgalaparyAy hovA chhatAn) ghrANendriyano viShay nathI, agni (pudgalaparyAy hovA chhatAn) ghrANendriy tathA rasanendriyano viShay nathI ane pavan (pudgalaparyAy hovA chhatAn) ghrANendriy, rasanendriy tathA chakShu -indriyano viShay nathI. vaLI em nathI ke pANI gandh vinAnun chhe (tethI nAkathI agrAhya chhe), agni gandh tathA ras vinAno chhe (tethI nAk tathA jIbhathI agrAhya chhe) ane pavan gandh, ras tathA varNa vinAno chhe (tethI nAk, jIbh tathA AnkhathI agrAhya chhe); kAraN ke sarva pudgalo sparshAdi
(1) chandrakAntane, (2) araNine ane (3) javane je pudgalo utpanna kare chhe te ja pudgalo vaDe (1) jene gandh avyakta chhe evA pANInI, (2) jene gandh tathA ras avyakta chhe evA agninI ane (3) jene gandh, ras tathA varNa avyakta chhe evA udaravAyunI utpatti thatI jovAmAn Ave chhe.
* chatuShka = chatuShTay; chArano samUh. [sarva pudgalomAn — pRithvI, pANI, agni, ane vAyu e badhayamAn — sparshAdi chAre guNo hoy chhe. mAtra pher eTalo ja chhe ke pRithvImAn chAre guNo vyakta chhe, pANImAn gandh avyakta chhe, agnimAn gandh tathA ras avyakta chhe ane vAyumAn gandh, ras tathA varNa avyakta chhe. A vAtanI siddhine mATe yukti A pramANe chhe chandrakAntamaNirUp pRithvImAnthI pANI jhare chhe, araNinA lAkaDAmAnthI agni thAy chhe ane jav khAvAthI peTamAn vAyu thAy chhe; mATe (1) chandrakAntamaNimAn, (2) araNimAn ane (3) javamAn rahelA chAre guNo (1) pANImAn, (2) agnimAn ane (3) vAyumAn hovA joIe. mAtra pher eTalo ja chhe ke te guNomAnthI keTalAk apragaTarUpe pariNamyA chhe. vaLI pAchhA, pANImAnthI motIrUp pRithvIkAy nIpajatAn athavA agnimAnthI kAjaLarUp pRithvIkAy nIpajatAn chAre guNo pragaT thatA jovAmAn Ave chhe.
262pravachanasAr[ bhagavAnashrIkundakund-
*