अप्रदेश एव समयो द्रव्येण प्रदेशमात्रत्वात् । न च तस्य पुद्गलस्येव पर्यायेणाप्य- नेकप्रदेशत्वं, यतस्तस्य निरन्तरं प्रस्तारविस्तृतप्रदेशमात्रासंख्येयद्रव्यत्वेऽपि परस्परसंपर्का- संभवादेकैकमाकाशप्रदेशमभिव्याप्य तस्थुषः प्रदेशमात्रस्य परमाणोस्तदभिव्याप्तमेकमाकाशप्रदेशं मन्दगत्या व्यतिपतत एव वृत्तिः ।।१३८।।
अथ कालपदार्थस्य द्रव्यपर्यायौ प्रज्ञापयति — परस्परबन्धो भवति तथाविधबन्धाभावात्पर्यायेणापि । अयमत्रार्थः — यस्मात्पुद्गलपरमाणोरेकप्रदेश- गमनपर्यन्तं सहकारित्वं क रोति न चाधिकं तस्मादेव ज्ञायते सोऽप्येकप्रदेश इति ।।१३८।। अथ पूर्वोक्तकालपदार्थस्य पर्यायस्वरूपं द्रव्यस्वरूपं च प्रतिपादयति — वदिवददो तस्य पूर्वसूत्रोदित-
TIkA — kAL, dravye pradeshamAtra hovAthI, apradeshI ja chhe. vaLI tene pudgalanI mAphak paryAye paN anekapradeshIpaNun nathI; kAraN ke paraspar antar vinA 1prastArarUp vistarelAn pradeshamAtra asankhyAt kALadravyo hovA chhatAn paraspar samparka nahi hovAthI ek ek AkAshapradeshane vyApIne rahelA kALadravyanI vRutti tyAre ja thAy chhe (arthAt kALANunI pariNati tyAre ja nimittabhUt thAy chhe) ke jyAre 2pradeshamAtra paramANu tenAthI ( – te kALANuthI) vyApta ek AkAshapradeshane mand gatithI oLangato hoy.
bhAvArtha — lokAkAshanA asankhyAt pradesho chhe. ek ek pradeshamAn ek ek kALANu rahelo chhe. te kALANuo snigdha -rUkShaguNanA abhAvane lIdhe ratnarAshinI mAphak chhUTA chhUTA ja rahe chhe, pudgal -paramANuonI mAphak paraspar maLatA nathI.
jyAre pudgalaparamANu AkAshanA ek pradeshane mand gatithI oLange chhe (arthAt ek pradeshathI bIjA anantar pradeshe mand gatithI jAy chhe) tyAre te (oLangavAmAn AvatA) pradeshe rahelo kALANu tene nimittabhUtapaNe varte chhe. A rIte darek kALANu pudgalaparamANune ek pradesh sudhInA gaman paryant ja sahakArIpaNe varte chhe, vadhAre nahi; tethI spaShTa thAy chhe ke kALadravya paryAye paN anekapradeshI nathI. 138.
have kALapadArthanAn dravya ane paryAy jaNAve chhe — pra. 35
1. prastAr = pathAro; phelAvo; vistAr. (asankhyAt kALadravyo AkhA lokAkAshamAn patharAyelAn chhe. temane paraspar antar nathI, kAraN ke darek AkAshapradeshamAn ek ek kALadravya rahelun chhe.)
2. pradeshamAtra = ekapradeshI. (ekapradeshI evo paramANu koi ek AkAshapradeshane mand gatithI oLangato hoy tyAre ja te AkAshapradeshe rahelA kALadravyanI pariNati tene nimittabhUtapaNe varte chhe.)