आत्मा हि तावत्स्वं भावं करोति, तस्य स्वधर्मत्वादात्मनस्तथाभवनशक्ति- सम्भवेनावश्यमेव कार्यत्वात् । स तं च स्वतन्त्रः कुर्वाणस्तस्य कर्तावश्यं स्यात्, क्रियमाण- श्चात्मना स्वो भावस्तेनाप्यत्वात्तस्य कर्मावश्यं स्यात् । एवमात्मनः स्वपरिणामः कर्म । न त्वात्मा पुद्गलस्य भावान् करोति, तेषां परधर्मत्वादात्मनस्तथाभवनशक्त्यसम्भवेना- कार्यत्वात् । स तानकुर्वाणो न तेषां कर्ता स्यात्, अक्रियमाणाश्चात्मना ते न तस्य कर्म स्युः । एवमात्मनः पुद्गलपरिणामो न कर्म ।।१८४।।
अथ कथमात्मनः पुद्गलपरिणामो न कर्म स्यादिति सन्देहमपनुदति —
निवृत्तिं करोतीति ।।१८३।। एवं भेदभावनाकथनमुख्यतया सूत्रद्वयेन पञ्चमस्थलं गतम् । अथात्मनो निश्चयेन रागादिस्वपरिणाम एव कर्म, न च द्रव्यकर्मेति प्ररूपयति — कुव्वं सभावं कुर्वन्स्वभावम् । अत्र स्वभावशब्देन यद्यपि शुद्धनिश्चयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावो भण्यते, तथापि कर्मबन्धप्रस्तावे रागादि- परिणामोऽप्यशुद्धनिश्चयेन स्वभावो भण्यते । तं स्वभावं कुर्वन् । स कः । आदा आत्मा । हवदि हि कत्ता कर्ता भवति हि स्फु टम् । कस्य । सगस्स भावस्स स्वकीयचिद्रूपस्वभावस्य रागादिपरिणामस्य । तदेव तस्य
anvayArtha — [स्वभावं कुर्वन्] potAnA bhAvane karato thako [आत्मा] AtmA [हि] kharekhar [स्वकस्य भावस्य] potAnA bhAvano [कर्ता भवति] kartA chhe; [तु] parantu [पुद्गलद्रव्यमयानां सर्वभावानां] pudgaladravyamay sarva bhAvono [कर्ता न] kartA nathI.
TIkA — pratham to AtmA kharekhar sva bhAvane kare chhe kAraN ke te (bhAv) teno sva dharma hovAthI AtmAne te -rUpe thavAnI (pariNamavAnI) shaktino sambhav hovAne lIdhe te (bhAv) avashyamev AtmAnun kArya chhe. (Am) te (AtmA) tene (-sva bhAvane) svatantrapaNe karato thako teno kartA avashya chhe ane sva bhAv AtmA vaDe karAto thako AtmA vaDe prApya hovAthI AtmAnun karma avashya chhe. A rIte sva pariNAm AtmAnun karma chhe.
parantu, AtmA pudgalanA bhAvone karato nathI kAraN ke teo paranA dharmo hovAthI AtmAne te -rUpe thavAnI shaktino asambhav hovAne lIdhe teo AtmAnun kArya nathI. (Am) te (AtmA) temane nahi karato thako temano kartA nathI ane teo AtmA vaDe nahi karAtA thakA teo tenun karma nathI. A rIte pudgalapariNAm AtmAnun karma nathI. 184.
have, ‘pudgalapariNAm AtmAnun karma kem nathI’ – evA sandehane dUr kare chhe —
344pravachanasAr[ bhagavAnashrIkundakund-