द्रव्येणानेकप्रदेशत्वशक्तियुक्तैकप्रदेशत्वात्पर्यायेण द्विबहुप्रदेशत्वाच्चास्ति तिर्यक्प्रचयः। न पुनः कालस्य, शक्त्या व्यक्त्या चैकप्रदेशत्वात् । ऊर्ध्वप्रचयस्तु त्रिकोटिस्पर्शित्वेन सांशत्वाद्द्रव्यवृत्तेः सर्वद्रव्याणामनिवारित एव । अयं तु विशेषः समयविशिष्टवृत्तिप्रचयः शेषद्रव्याणामूर्ध्वप्रचयः, समयप्रचयः एव कालस्योर्ध्वप्रचयः । शेषद्रव्याणां वृत्तेर्हि समयादर्थान्तरभूतत्वादस्ति समय- विशिष्टत्वम् । कालवृत्तेस्तु स्वतः समयभूतत्वात्तन्नास्ति ।।१४१।।
अथ कालपदार्थोर्ध्वप्रचयनिरन्वयत्वमुपहन्ति — भण्यते । स च प्रदेशप्रचयलक्षणस्तिर्यक्प्रचयो यथा मुक्तात्मद्रव्ये भणितस्तथा कालं विहाय स्वकीय- स्वकीयप्रदेशसंख्यानुसारेण शेषद्रव्याणां स भवतीति तिर्यक्प्रचयो व्याख्यातः । प्रतिसमयवर्तिनां पूर्वोत्तरपर्यायाणां मुक्ताफलमालावत्सन्तान ऊर्द्ध्वप्रचय इत्यूर्ध्वसामान्यमित्यायतसामान्यमिति क्रमानेकान्त इति च भण्यते । स च सर्वद्रव्याणां भवति । किंतु पञ्चद्रव्याणां संबन्धी पूर्वापरपर्यायसन्तानरूपो योऽसावूर्ध्वताप्रचयस्तस्य स्वकीयस्वकीयद्रव्यमुपादानकारणम् । कालस्तु प्रतिसमयं सहकारिकारणं भवति । यस्तु कालस्य समयसन्तानरूप ऊर्ध्वताप्रचयस्तस्य काल एवोपादानकारणं सहकारिकारणं च । कस्मात् । कालस्य भिन्नसमयाभावात्पर्याया एव समया pradeshovāḷo hovāthī ane pudgal dravye anekapradeshīpaṇānī shakti sahit ek pradeshavāḷun tathā paryāye be athavā ghaṇā ( – saṅkhyāt, asaṅkhyāt ne anant) pradeshovāḷun hovāthī, temane tiryakprachay chhe. parantu kāḷane tiryakprachay nathī, kāraṇ ke te shaktie tem ja vyaktie ek pradeshavāḷo chhe.
ūrdhvaprachay to sarva dravyone anivārya ja chhe , kāraṇ ke dravyanī vr̥utti traṇ koṭine ( – bhūt, vartamān ane bhaviṣhya evā traṇe kāḷane) sparshatī hovāthī ansho sahit chhe. parantu, āṭalo pher chhe ke *samayavishiṣhṭa vr̥uttiono prachay te (kāḷ sivāy) bākīnān dravyone ūrdhvaprachay chhe ane samayono prachay te ja kāḷadravyane ūrdhvaprachay chhe; kāraṇ ke bākīnān dravyonī vr̥utti samayathī arthāntarabhūt (-anya) hovāthī te (vr̥utti) samayavishiṣhṭa chhe ane kāḷadravyanī vr̥utti to svataḥ samayabhūt hovāthī te (vr̥utti) samayavishiṣhṭa nathī. 141.
have kāḷapadārthano ūrdhvaprachay +niranvay hovānī vātanun khaṇḍan kare chheḥ —
280pravachanasār[ bhagavānashrīkundakund-
*samayavishiṣhṭa = samayathī vishiṣhṭa; samay nimittabhūt hovāthī vyavahāre jemān samayanī apekṣhā āve
chhe evī.
+niranvay = anvay rahit; ekapravāhapaṇe na hoy evo; khaṇḍit; ekarūpatā – sadrashatā rahit.