Page 148 of 513
PDF/HTML Page 181 of 546
single page version
tattvata samastamapi vastujAtan parichchhindata kShIyat evAtattvAbhiniveshasanskArakArI moho- pachaya . ato hi mohakShapaNe paraman shabdabrahmopAsanan bhAvagnAnAvaShTambhadRuDhIkRutapariNAmen samyagadhIyamAnamupAyAntaram ..86..
paramasamAdhikAle rAgAdivikalparahitamAnasapratyakSheN cha tamevAtmAnan parichchhinatti, tathaivAnumAnen vA .
so upAyAntar hai . (jo pariNAm bhAvagnAnake avalambanase dRuDhIkRut ho aise pariNAmase dravya
ab, jinendrake shabda brahmamen arthonkI vyavasthA (-padArthonkI sthiti) kis prakAr hai so vichAr karate hain : —
anvayArtha : — [dravyANi ] dravya, [guNA] guN [teShAn paryAyA ] aur unakI paryAyen [arthasangnayA ] ‘artha’ nAmase [bhaNitA ] kahI gaI hain . [teShu ] unamen, [guNaparyAyANAm AtmA dravyam ] guN -paryAyonkA AtmA dravya hai (guN aur paryAyonkA svarUp -sattva dravya hI hai, ve bhinna vastu nahIn hain) [ iti upadesha ] isaprakAr (jinendrakA) upadesh hai ..87.. 1. tattvata = yathArtha svarUpase . 2. atattva – abhinivesh = yathArtha vastusvarUpase viparIt abhiprAy .
dravyo, guNo ne paryayo sau ‘artha’ sangnAthI kahyAn; guN -paryayono AtamA chhe dravya jin – upadeshamAn. 87.
Page 149 of 513
PDF/HTML Page 182 of 546
single page version
dravyANi cha guNAshcha paryAyAshcha abhidheyabhedepyabhidhAnAbheden arthA . tatra guN- paryAyAniyrati guNaparyAyairaryanta iti vA arthA dravyANi, dravyANyAshrayatveneyrati dravyairAshray- bhUtairaryanta iti vA arthA guNA, dravyANi kramapariNAmeneyrati dravyai kramapariNAmenAryanta iti vA arthA paryAyA . yathA hi suvarNan pItatAdIn guNAn kuNDalAdInshcha paryAyAniyarti tairaryamANan vA artho dravyasthAnIyan, yathA cha suvarNamAshrayatveneyrati tenAshrayabhUtenAryamANA vA arthA tathAhi — atraiv dehe nishchayanayen shuddhabuddhaikasvabhAva paramAtmAsti . kasmAddheto . nirvikArasvasamvedan- pratyakShatvAt sukhAdivat iti, tathaivAnyepi padArthA yathAsambhavamAgamAbhyAsabalotpannapratyakSheNAnumAnen vA gnAyante . tato mokShArthinA bhavyenAgamAbhyAsa kartavya iti tAtparyam ..86.. ath dravyaguNaparyAyA- NAmarthasangnAn kathayati — davvANi guNA tesin pajjAyA aTThasaNNayA bhaNiyA dravyANi guNAsteShAn dravyANAn paryAyAshcha trayopyarthasangnayA bhaNitA kathitA arthasangnA bhavantItyartha . tesu teShu triShu dravyaguNaparyAyeShu madhye guNapajjayANan appA guNaparyAyANAn sambandhI AtmA svabhAva . ka iti pRuShTe . davva tti uvadeso dravyamev svabhAv ityupadesha, athavA dravyasya ka svabhAv iti pRuShTe guNaparyAyANAmAtmA
TIkA : — dravya, guN aur paryAyommen abhidheyabhed hone par bhI abhidhAnakA abhed honese ve ‘artha’ hain [arthAt dravyon, guNon aur paryAyommen vAchyakA bhed hone par bhI vAchakamen bhed na dankhen to ‘artha’ aise ek hI vAchak (-shabda) se ye tInon pahichAne jAte hain ] . usamen (in dravyon, guNon aur paryAyommense), jo guNonko aur paryAyonko prApta karate hain — pahunchate hain athavA jo guNon aur paryAyonke dvArA prApta kiye jAte hai — pahunche jAte hain aise 1‘artha’ ve dravya hain, jo dravyonko Ashrayake rUpamen prApta karate hain — pahunchate hain – athavA jo AshrayabhUt dravyonke dvArA prApta kiye jAte hain — pahunche jAte hain aise ‘artha’ ve guN hain, jo dravyonko kramapariNAmase prApta karate
prApta kiye jAte hain — pahunche jAte hain aise ‘artha’ ve paryAy hai .
jaise dravyasthAnIy (-dravyake samAn, dravyake dRuShTAntarUp) suvarNa, pIlApan ityAdi guNonko aur kuNDal ityAdi paryAyonko prApta karatA hai – pahunchatA hai athavA (suvarNa) unake dvArA (-pIlApanAdi guNon aur kuNDalAdi paryAyon dvArA) prApta kiyA jAtA hai — pahunchA jAtA hai isaliye dravyasthAnIy suvarNa ‘artha’ hai, jaise pIlApan ityAdi guN suvarNako Ashrayake rUpamen prApta karate hain — pahunchate hain athavA (ve) AshrayabhUt suvarNake dvArA prApta kiye jAte hain — pahunche jAte hain isaliye pIlApan ityAdi guN ‘artha’ hain; aur jaise kuNDal ityAdi paryAyen suvarNako 1. ‘Ru’ dhAtumense ‘artha’ shabda banA hai . ‘Ru’ arthAt pAnA, prApta karanA, pahunchanA, jAnA . ‘artha’ arthAt
Page 150 of 513
PDF/HTML Page 183 of 546
single page version
pItatAdayo guNA, yathA cha suvarNan kramapariNAmeneyrati ten kramapariNAmenAryamANA vA arthA kuNDalAdaya paryAyA . evamanyatrApi . yathA chaiteShu suvarNapItatAdiguNakuNDalAdiparyAyeShu pItatAdiguNakuNDalAdiparyAyANAn suvarNAdapRuthagbhAvAt suvarNamevAtmA tathA cha teShu dravyaguNaparyAyeShu guNaparyAyANAn dravyAdapRuthagbhAvAddravyamevAtmA ..87.. ev svabhAv iti . ath vistara — anantagnAnasukhAdiguNAn tathaivAmUrtatvAtIndriyatvasiddhatvAdiparyAyAnshcha iyarti gachchhati pariNamatyAshrayati yen kAraNen tasmAdartho bhaNyate . kim . shuddhAtmadravyam . tachchhuddhAtmadravyamAdhArabhUtamiyrati gachchhanti pariNamantyAshrayanti yen kAraNen tatorthA bhaNyante . ke te . gnAnatvasiddhatvAdiguNaparyAyA . gnAnatvasiddhatvAdiguNaparyAyANAmAtmA svabhAva ka iti pRuShTe shuddhAtma- kramapariNAmase prApta karatI hain — pahunchatI hain athavA (ve) suvarNake dvArA kramapariNAmase prApta kI jAtI hain — pahunchI jAtI hain isaliye kuNDal ityAdi paryAyen ‘artha’ hain; isIprakAr 1anyatra bhI hai, (is dRuShTAntakI bhAnti sarva dravya -guN -paryAyommen bhI samajhanA chAhiye) .
aur jaise in suvarNa, pIlApan ityAdi guN aur kuNDal ityAdi paryAyommen (-in tInommen, pIlApan ityAdi guNonkA aur kuNDal paryAyonkA) suvarNase apRuthaktva honese unakA (-pIlApan ityAdi guNonkA aur kuNDal ityAdi paryAyonkA) suvarNa hI AtmA hai, usIprakAr un dravya -guN -paryAyommen guN -paryAyonkA dravyase apRuthaktva honese unakA dravya hI AtmA hai (arthAt dravya hI guN aur paryAyonkA AtmA -svarUp -sarvasva -satya hai) .
bhAvArtha : — 86vIn gAthAmen kahA hai ki jinashAstronkA samyak abhyAs mohakShayakA upAy hai . yahAn sankShepamen yah batAyA hai ki un jinashAstrommen padArthonkI vyavasthA kisaprakAr kahI gaI hai . jinendradevane kahA ki — artha (padArtha) arthAt dravya, guN aur paryAy . isake atirikta vishvamen dUsarA kuchh nahIn hai, aur in tInommen guN aur paryAyonkA AtmA (-usakA sarvasva) dravya hI hai . aisA honese kisI dravyake guN aur paryAy anya dravyake guN aur paryAyarUp kinchit mAtra nahIn hote, samasta dravya apane -apane guN aur paryAyommen rahate hain . — aisI padArthonkI sthiti mohakShayake nimittabhUt pavitra jinashAstrommen kahI hai ..87.. 1 jaise suvarNa, pIlApan Adiko aur kuNDal Adiko prApta karatA hai athavA pIlApan Adi aur kuNDal
hain) isaliye suvarNa ‘artha’ hai, vaise dravya ‘artha’; jaise pIlApan Adi AshrayabhUt suvarNako prApta karatA
hai athavA AshrayabhUt suvarNadvArA prApta kiye jAte hai (arthAt AshrayabhUt suvarNa pIlApan Adiko prApta karatA
hai) isaliye pIlApan Adi ‘artha’ hain, vaise guN ‘artha’ hain; jaise kuNDal Adi suvarNako kramapariNAmase
prApta karate hain athavA suvarNa dvArA kramapariNAmase prApta kiyA jAtA hai (arthAt suvarNa kuNDal Adiko
kramapariNAmase prApta karatA hai) isaliye kuNDal Adi ‘artha’ hain, vaise paryAyen ‘artha’ hain
Page 151 of 513
PDF/HTML Page 184 of 546
single page version
athaivan mohakShapaNopAyabhUtajineshvaropadeshalAbhepi puruShakArorthakriyAkArIti pauruShan vyApArayati —
ih hi drAghIyasi sadAjavanjavapathe kathamapyamun samupalabhyApi jaineshvaran nishitatar- vAridhArApathasthAnIyamupadeshan ya ev moharAgadveShANAmupari dRuDhataran nipAtayati sa ev nikhil- dravyamev svabhAva, athavA shuddhAtmadravyasya ka svabhAv iti pRuShTe pUrvoktaguNaparyAyA ev . evan sheShadravyaguNaparyAyANAmapyarthasangnA boddhavyetyartha ..87.. ath durlabhajainopadeshan labdhvApi ya ev moharAg- dveShAnnihanti sa evAsheShadukhakShayan prApnotItyAvedayati — jo moharAgadose NihaNadi ya ev moharAg- dveShAnnihanti . kin kRutvA . upalabbha upalabhya prApya . kam . joNhamuvadesan jainopadesham . so savvadukkhamokkhan pAvadi sa sarvadukhamokShan prApnoti . ken . achireN kAleN stok kAleneti . tadyathA – ekendriyavikalendriy- panychendriyAdidurlabhaparamparayA jainopadeshan prApya moharAgadveShavilakShaNan nijashuddhAtmanishchalAnubhUtilakShaNan
ab, isaprakAr mohakShayake upAyabhUt jineshvarake upadeshakI prApti hone par bhI puruShArtha 1arthakriyAkArI hai isaliye puruShArtha karatA hain : —
anvayArtha : — [ya ] jo [jainan upadeshan ] jinendrake upadeshako [upalabhya ] prApta karake [moharAgadveShAn ] moh -rAg -dveShako [nihanti ] hanatA hai, [sa ] vah [achireN kAlen ] alpa kAlamen [sarvadukhamokShan prApnoti ] sarva dukhonse mukta ho jAtA hai ..88..
TIkA : — is ati dIrdha, sadA utpAtamay sansAramArgamen kisI bhI prakArase jinendradevake is tIkShNa asidhArA samAn upadeshako prApta karake bhI jo moh -rAg -dveSh par ati dRuDhatA pUrvak usakA prahAr karatA hai vahI hAthamen talavAr liye hue manuShyakI bhAnti shIghra hI samasta dukhonse parimukta hotA hai; anya (koI) vyApAr (prayatna; kriyA) samasta dukhonse 1. arthakriyAkArI = prayojanabhUt kriyAkA (sarvadukhaparimokShakA) karanevAlA .
je pAmI jin -upadesh haNato rAg -dveSh -vimohane, te jIv pAme alpa kAle sarvadukhavimokShane. 88.
Page 152 of 513
PDF/HTML Page 185 of 546
single page version
dukhaparimokShan kShipramevApnoti, nAparo vyApAra karavAlapANiriv . at ev sarvArambheN moh- kShapaNAy puruShakAre niShIdAmi ..88..
pAtayati sa ev pAramArthikAnAkulatvalakShaNasukhavilakShaNAnAn dukhAnAn kShayan karotItyartha ..88.. evan
is anAdi sansAramen mahAbhAgyase jineshvaradevake upadesharUpI tIkShNa talavArako prApta karake bhI jo
jIv moh -rAg -dveSharUpI shatruon par atidRuDhatA pUrvak usakA prahAr karatA hai vahI sarva dukhonse
mukta hotA hai anyathA nahIn) isIliye sampUrNa Arambhase (-prayatnapUrvak) mohakA kShay karaneke
liye main puruShArthakA Ashray grahaN karatA hUn ..88..
ab, sva -parake vivekakI (-bhedagnAnakI) siddhise hI mohakA kShay ho sakatA hai, isaliye sva -parake vibhAgakI siddhike liye prayatna karate hain : —
anvayArtha : — [ya ] jo [nishchayata ] nishchayase [gnAnAtmakan AtmAnan ] gnAnAtmak aise apaneko [cha ] aur [paran ] parako [dravyatven abhisambaddham ] nij nij dravyatvase sambaddha (-sanyukta) [yadi jAnAti ] jAnatA hai, [sa ] vah [moh kShayan karoti ] mohakA kShay karatA hai ..89..
je gnAnarUp nij Atmane, parane vaLI nishchay vaDe dravyatvathI sambaddha jANe, mohano kShay te kare. 89.
Page 153 of 513
PDF/HTML Page 186 of 546
single page version
ya ev svakIyen chaitanyAtmaken dravyatvenAbhisambaddhamAtmAnan paran cha parakIyen yathochiten dravyatvenAbhisambaddhamev nishchayata parichchhinatti, sa ev samyagavAptasvaparaviveka sakalan mohan kShapayati . ata svaparavivekAy prayatosmi ..89..
mAtmAnan jAnAti yadi . kathambhUtam . svakIyashuddhachaitanyadravyatvenAbhisambaddhan, na kevalamAtmAnam, paran cha yathochitachetanAchetanaparakIyadravyatvenAbhisambaddham . kasmAt . Nichchhayado nishchayata nishchayanayAnukUlan
TIkA : — jo nishchayase apaneko svakIy (apane) chaitanyAtmak dravyatvase sambaddha (-sanyukta) aur parako parakIy (dUsareke) 1yathochit dravyatvase sambaddha jAnatA hai, vahI (jIv), jisane ki samyaktvarUpase sva -parake vivekako prApta kiyA hai, sampUrNa mohakA kShay karatA hai . isaliye main sva -parake vivekake liye prayatnashIl hUn ..89..
ab, sab prakArase svaparake vivekakI siddhi Agamase karane yogya hai, aisA upasanhAr karate hain : —
anvayArtha : — [tasmAt ] isaliye (sva -parake vivekase mohakA kShay kiyA jA sakatA hai isaliye) [yadi ] yadi [AtmA ] AtmA [Atmana ] apanI [nirmohan ] nirmohatA [ichchhati ] chAhatA ho to [jinamArgAt ] jinamArgase [guNai ] guNonke dvArA [dravyeShu ] dravyommen [ AtmAnan paran cha ] sva aur parako [abhigachchhatu ] jAno (arthAt jinAgamake dvArA visheSh guNonse aisA vivek karo ki – ananta dravyommense yah sva hai aur yah par hai) ..90.. 1. yathochit = yathAyogya – chetan yA achetan (pudgalAdi dravya parakIy achetan dravyatvase aur anya AtmA
jinamArgathI dravyo mahIn jANo sva -parane guN vaDe. 90.
Page 154 of 513
PDF/HTML Page 187 of 546
single page version
ih khalvAgamanigaditeShvananteShu guNeShu kaishchid guNairanyayogavyavachchhedakatayAsAdhAraN- tAmupAdAy visheShaNatAmupagatairanantAyAn dravyasantatau svaparavivekamupagachchhantu mohaprahANapravaNabuddhayo labdhavarNA . tathAhi – yadidan sadakAraNatayA svatasiddhamantarbahirmukhaprakAshashAlitayA svapar- parichchhedakan madIyan mam nAm chaitanyamahamanen ten samAnajAtIyamasamAnajAtIyan vA dravyamanyad- pahAy mamAtmanyev vartamAnenAtmIyamAtmAnan sakalatrikAlakalitadhrauvyan dravyan jAnAmi . evan bhedagnAnamAshritya . jo ya kartA so sa mohakkhayan kuNadi nirmohaparamAnandaikasvabhAvashuddhAtmano viparItasya mohasya kShayan karotIti sUtrArtha ..89.. ath pUrvasUtre yaduktan svaparabhedavignAnan tadAgamata siddhayatIti pratipAdayati — tamhA jiNamaggAdo yasmAdevan bhaNitan pUrvan svaparabhedavignAnAd mohakShayo bhavati, tasmAtkAraNAjjinamArgAjjinAgamAt guNehin guNai Adan AtmAnan, na kevalamAtmAnan paran cha paradravyan cha . keShu madhye . davvesu shuddhAtmAdiShaDdravyeShu abhigachchhadu abhigachchhatu jAnAtu . yadi kim . Nimmohan ichchhadi jadi nirmohabhAvamichchhati yadi chet . sa ka . appA AtmA . kasya sambandhitven .
TIkA : — mohakA kShay karaneke prati 1pravaN buddhivAle budhajan is jagatamen Agamamen kathit ananta guNommense kinhIn guNonke dvArA — jo guN 2anyake sAth yog rahit honese asAdhAraNatA dhAraN karake visheShatvako prApta hue hain unake dvArA — ananta dravyaparamparAmen sva- parake vivekako prApta karo . (arthAt mohakA kShay karaneke ichchhuk panDitajan Agam kathit ananta guNommense asAdhAraN aur bhinnalakShaNabhUt guNonke dvArA ananta dravya paramparAmen ‘yah svadravya hain aur yah paradravya hain’ aisA vivek karo), joki isaprakAr hain : —
3sat aur 4akAraN honese svatasiddha, antarmukh aur bahirmukh prakAshavAlA honese sva -parakA gnAyak – aisA jo yah, mere sAth sambandhavAlA, merA chaitanya hai usake dvArA — jo (chaitanya) samAnajAtIy athavA asamAnajAtIy anya dravyako chhoDakar mere AtmAmen hI vartatA hai usake dvArA — main apane AtmAko 5sakal -trikAlamen dhruvatvakA dhArak dravya jAnatA hUn . isaprakAr pRuthakrUpase vartamAn svalakShaNonke dvArA — jo anya dravyako chhoDakar usI dravyamen 1. pravaN = DhalatI huI; abhimukh; rat . 2. kitane hI guN anya dravyonke sAth sambandha rahit honese arthAt anya dravyommen na honese asAdhAraN hain aur
isaliye visheShaNabhUt – bhinna lakShaNabhUt hai; usake dvArA dravyonkI bhinnatA nishchit kI jA sakatI hai . 3. sat = astitvavAlA; satrUp; sattAvAlA . 4. akAraN = jisakA koI kAraN na ho aisA ahetuk, (chaitanya sat aur ahetuk honese svayamse siddha hai .) 5. sakal = pUrNa, samasta, niravasheSh (AtmA koI kAlako bAkI rakhe binA sampUrNa tInon kAl dhruv rahatA
Page 155 of 513
PDF/HTML Page 188 of 546
single page version
pRuthaktvavRuttasvalakShaNairdravyamanyadapahAy tasminnev cha vartamAnai sakalatrikAlakalitadhrauvyan dravyamAkAshan dharmamadharman kAlan pudgalamAtmAntaran cha nishchinomi . tato nAhamAkAshan na dharmo nAdharmo na cha kAlo na pudgalo nAtmAntaran cha bhavAmi; yatomIShvekApavarakaprabodhitAnek- dIpaprakAsheShviv sambhUyAvasthiteShvapi machchaitanyan svarUpAdaprachyutamev mAn pRuthagavagamayati . evamasya nishchitasvaparavivekasyAtmano na khalu vikArakAriNo mohAnku rasya prAdurbhUti syAt ..90.. appaNo Atman iti . tathAhi — yadidan mam chaitanyan svaparaprakAshakan tenAhan kartA vishuddhagnAnadarshan- svabhAvan svakIyamAtmAnan jAnAmi, paran cha pudgalAdipanychadravyarUpan sheShajIvAntaran cha pararUpeN jAnAmi, tata kAraNAdekApavarak prabodhitAnekapradIpaprakAsheShviv sambhUyAvasthiteShvapi sarvadravyeShu mam sahajashuddha- chidAnandaikasvabhAvasya kenApi sah moho nAstItyabhiprAya ..90.. evan svaparaparignAnaviShaye mUDhatva- nirAsArthan gAthAdvayen chaturthagnAnakaNDikA gatA . iti panychavinshatigAthAbhirgnAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAno dvitIyodhikAra samApta . ath nirdoShiparamAtmapraNItapadArthashraddhAnamantareN shramaNo na bhavati, vartate hain unake dvArA — AkAsh, dharma, adharma, kAl, pudgal aur anya AtmAko sakal trikAlamen dhruvatva dhArak dravyake rUpamen nishchit karatA hUn (jaise chaitanya lakShaNake dvArA AtmAko dhruv dravyake rUpamen jAnA, usIprakAr avagAhahetutva, gatihetutva ityAdi lakShaNonse – jo ki sva- lakShyabhUt dravyake atirikta anya dravyommen nahIn pAye jAte unake dvArA — AkAsh dharmAstikAy ityAdiko bhinna -bhinna dhruv dravyonke rUpamen jAnatA hUn) isaliye main AkAsh nahIn hUn, main dharma nahIn hUn, adharma nahIn hUn, kAl nahIn hUn, pudgal nahIn hUn, aur AtmAntar nahIn hUn; kyonki — makAnake 1ek kamaremen jalAye gaye anek dIpakonke prakAshonkI bhAnti yah dravya ikaTThe hokar rahate hue bhI merA chaitanya nijasvarUpase achyut hI rahatA huA mujhe pRuthak batalAtA hai .
isaprakAr jisane sva -parakA vivek nishchit kiyA hai aise is AtmAko vikArakArI mohAnkurakA prAdurbhAv nahIn hotA .
bhAvArtha : — sva -parake vivekase mohakA nAsh kiyA jA sakatA hai . vah sva- parakA vivek, jinAgamake dvArA sva -parake lakShaNonko yathArthatayA jAnakar kiyA jA sakatA hai ..90.. 1. jaise kisI ek kamaremen anek dIpak jalAye jAyen to sthUladRuShTise dekhane par unakA prakAsh ek dUsaremen
(kyonki unamense ek dIpak bujh jAne par usI dIpakakA prakAsh naShTa hotA hai; anya dIpakonke prakAsh
naShTa nahIn hote) usIprakAr jIvAdik anek dravya ek hI kShetramen rahate hain phi ra bhI sUkShmadRuShTise dekhane par
ve sab bhinna -bhinna hI hain, ekamek nahIn hote .
Page 156 of 513
PDF/HTML Page 189 of 546
single page version
yo hi nAmaitAni sAdRushyAstitven sAmAnyamanuvrajantyapi svarUpAstitvenAshliShTa- visheShANi dravyANi svaparAvachchhedenAparichchhindannashraddadhAno vA evamev shrAmaNyenAtmAnan damayati tasmAchchhuddhopayogalakShaNadharmopi na sambhavatIti nishchinoti – sattAsambaddhe mahAsattAsambandhen sahitAn ede etAn pUrvoktashuddhajIvAdipadArthAn . punarapi kimvishiShTAn . savisese visheShasattAvAntarasattA svakIy- svakIyasvarUpasattA tayA sahitAn jo hi Nev sAmaNNe saddahadi ya kartA dravyashrAmaNye sthitopi na shraddhatte
ab, nyAyapUrvak aisA vichAr karate hain ki – jinendrokta arthonke shraddhAn binA dharmalAbh (shuddhAtmaanubhavarUp dharmaprApti) nahIn hotA —
anvayArtha : — [ya hi ] jo (jIv) [shrAmaNye ] shramaNAvasthAmen [etAn sattA- sambaddhAn savisheShatAn ] in 1sattAsanyukta 2savisheSh padArthonkI [na ev shraddadhAti ] shraddhA nahIn karatA, [sa ] vah [shramaNa na ] shramaN nahIn hai; [tata dharma na sambhavati ] usase dharmakA udbhav nahIn hotA (arthAt us shramaNAbhAsake dharma nahIn hotA .) ..91..
TIkA : — jo (jIv) in dravyonko — ki jo (dravya) 3sAdRushya -astitvake dvArA samAnatAko dhAraN karate hue svarUp – astitvake dvArA visheShayukta hain unhen — sva -parake bhedapUrvak na jAnatA huA aur shraddhA na karatA huA yon hI (gnAn -shraddhAke binA) mAtra shramaNatAse (dravyamunitvase) AtmAkA daman karatA hai vah vAstavamen shramaN nahIn hai; isaliye, jaise jise 1. sattAsanyukta = astitvavAle . 2. savisheSh = visheShasahit; bhedavAle; bhinna -bhinna . 3. astitva do prakArakA hai : — sAdRushya – astitva aur svarUp – astitva . sAdRushya -astitvakI apekShAse
shrAmaNyamAn sattAmayI savisheSh A dravyo taNI shraddhA nahi, te shramaN nA; temAnthI dharmodbhav nahIn. 91.
Page 157 of 513
PDF/HTML Page 190 of 546
single page version
sa khalu na nAm shramaNa . yatastatoparichchhinnareNukanakakaNikAvisheShAddhUlidhAvakAtkanakalAbh iv niruparAgAtmatattvopalambhalakShaNo dharmopalambho na sambhUtimanubhavati ..91..
ath ‘uvasampayAmi samman jatto NivvANasampattI’ iti pratignAy ‘chArittan khalu dhammo dhammo jo so samo tti NiddiTTho’ iti sAmyasya dharmatvan nishchitya ‘pariNamadi jeN davvan takkAlan tammayan ti paNNattan, tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNeyavvo’ iti yadAtmano hi sphu Tan Na so samaNo nijashuddhAtmaruchirUpanishchayasamyaktvapUrvakaparamasAmAyikasanyamalakShaNashrAmaNyA- bhAvAtsa shramaNo na bhavati . itthambhUtabhAvashrAmaNyAbhAvAt tatto dhammo Na sambhavadi tasmAtpUrvoktadravya- shramaNAtsakAshAnniruparAgashuddhAtmAnubhUtilakShaNadharmopi na sambhavatIti sUtrArtha ..91.. ath ‘uv- sampayAmi samman’ ityAdi namaskAragAthAyAn yatpratignAtan, tadanantaran ‘chArittan khalu dhammo’ ityAdisUtreN chAritrasya dharmatvan vyavasthApitam . ath ‘pariNamadi jeN davvan’ ityAdisUtreNAtmano dharmatvan bhaNit- retI aur svarNakaNonkA antar gnAt nahIn hai, use dhUladhoyeko – usamense svarNalAbh nahIn hotA, isIprakAr usamense (-shramaNAbhAsamense) 1niruparAg AtmatattvakI upalabdhi (prApti) lakShaNavAle dharmalAbhakA udbhav nahIn hotA .
bhAvArtha : — jo jIv dravyamunitvakA pAlan karatA huA bhI sva -parake bhed sahit padArthonkI shraddhA nahIn karatA, vah nishchay samyaktvapUrvak paramasAmAyikasanyamarUp munitvake abhAvake kAraN muni nahIn hai; isaliye jaise jise retI aur svarNakaNakA vivek nahIn hai aise dhUlako dhonevAleko, chAhe jitanA parishram karane par bhI, svarNakI prApti nahIn hotI, usIprakAr jise sva aur parakA vivek nahIn hai aise us dravyamuniko, chAhe jitanI dravyamunitvakI kriyAonkA kaShTa uThAne par bhI, dharmakI prApti nahIn hotI ..91..
2‘uvasampayAmi samman jatto NivvANasampattI’ isaprakAr (pAnchavIn gAthAmen) pratignA karake, 3‘chArittan khalu dhammo dhammo jo so samo tti NiddiTTho’ isaprakAr (7vIn gAthAmen) sAmyakA dharmatva (sAmya hI dharma hai) nishchit karake 4‘pariNamadi jeN davvan takkAlan tammayan ti paNNattan, tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNeyavvo’ isaprakAr (8vIn gAthAmen) jo AtmAkA dharmatva 1. niruparAg = uparAg (-malinatA, vikAr) rahit . 2. artha – main sAmyako prApta karatA hUn, jisase nirvANakI prApti hotI hai . 3. artha – chAritra vAstavamen dharma hai jo dharma hai vah sAmya hai aisA (shAstrommen) kahA hai . 4. artha – dravya jis kAlamen jis bhAvarUp pariNamit hotA hai us kAlamen us -may hai aisA (jinendradevane)
Page 158 of 513
PDF/HTML Page 191 of 546
single page version
dharmatvamAsUtrayitumupakrAntan, yatprasiddhaye cha ‘dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasampaogajudo pAvadi NivvANasuhan’ iti nirvANasukhasAdhanashuddhopayogodhikartumArabdha, shubhAshubhopayogau cha virodhinau nirdhvastau, shuddhopayogasvarUpan chopavarNitan, tatprasAdajau chAtmano gnAnAnandau sahajau samudyotayatA samvedanasvarUpan sukhasvarUpan cha prapanchitam, tadadhunA kathan kathamapi shuddho- payogaprasAden prasAdhya paramanispRuhAmAtmatRuptAn pArameshvarIpravRuttimabhyupagata kRutakRutyatAmavApya nitAntamanAkulo bhUtvA pralInabhedavAsanonmeSha svayam sAkShAddharma evAsmItyavatiShThate — mityAdi . tatsarvan shuddhopayogaprasAdAtprasAdhyedAnIn nishchayaratnatrayapariNat Atmaiv dharma ityavatiShThate . athavA dvitIyapAtanikA — samyaktvAbhAve shramaNo na bhavati, tasmAt shramaNAddharmopi na bhavati . tarhi kathan shramaNo bhavati, iti pRuShTe pratyuttaran prayachchhan gnAnAdhikAramupasanharati — jo NihadamohadiTThI tattvArtha- shraddhAnalakShaNavyavahArasamyaktvotpannen nijashuddhAtmaruchirUpeN nishchayasamyaktven pariNatatvAnnihatamoh- dRuShTirvidhvansitadarshanamoho ya . punashcha kinrUpa . Agamakusalo nirdoShiparamAtmapraNItaparamAgamAbhyAsen nirupAdhisvasamvedanagnAnakushalatvAdAgamakushal AgamapravINa . punashcha kinrUpa . virAgachariyamhi abbhuTThido vratasamitigu ptyAdibahiranggachAritrAnuShThAnavashen svashuddhAtmanishchalapariNatirUpavItarAgachAritra- kahanA prArambha kiyA aur 1jisakI siddhike liye 2‘dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasampaogajudo, pAvadi NivvANasuhan’ isaprakAr (11vIn gAthAmen) nirvANasukhake sAdhanabhUt shuddhopayogakA adhikAr prArambha kiyA, virodhI shubhAshubh upayogako naShTa kiyA (-hey batAyA), shuddhopayogakA svarUp varNan kiyA, shuddhopayogake prasAdase utpanna honevAle aise AtmAke sahaj gnAn aur Anandako samajhAte hue gnAnake svarUpakA aur sukhake svarUpakA vistAr kiyA, use (-AtmAke dharmatvako) ab kisI bhI prakAr shuddhopayogake prasAdase 3siddha karake, 4param nispRuh, AtmatRupta (aisI) pArameshvarI pravRuttiko prApta hote huye, kRutakRutyatAko prApta karake atyanta anAkul hokar, jinake 5bhedavAsanA kI pragaTatAkA pralay huA hai, aise hote hue, (AchArya bhagavAn) ‘main svayam sAkShAt dharma hI hUn’ isaprakAr rahate hain, (-aise bhAvamen nishchal sthit hote hain) : — 1. jisakI siddhike liye = AtmAko dharmarUp banavAnekA jo kArya sAdhanAke liye . 2. artha – dharmapariNat svarUpavAlA AtmA yadi shuddha upayogamen yukta ho to mokShake sukhako pAtA hai . 3. siddha karake = sAdhakar . (AtmAko dharmarUp rachanekA jo kArya sAdhanA thA us kAryako, mahApuruShArtha
karake shuddhopayog dvArA AchArya bhagavAnane siddha kiyA .) . 4. parakI spRuhAse rahit aur AtmAmen hI tRupta, nishchayaratnatrayamen lInatArUp pravRutti . 5. bhedavAsanA = bhedarUp vRutti; vikalpa – pariNAm .
Page 159 of 513
PDF/HTML Page 192 of 546
single page version
yadayan svayamAtmA dharmo bhavati sa khalu manorath ev . tasya tvekA bahirmohdraShTirev vihantrI . sA chAgamakaushalenAtmagnAnen cha nihatA, nAtra mam punarbhAvamApatsyate . tato vItarAgachAritrasUtritAvatAro mamAyamAtmA svayam dharmo bhUtvA nirastasamastapratyUhatayA nityamev pariNatatvAt paramavItarAgachAritre samyagabhyutthita udyata . punarapi kathambhUta . mahappA mokShalakShaN- mahArthasAdhakatven mahAtmA dhammo tti visesido samaNo jIvitamaraNalAbhAlAbhAdisamatAbhAvanApariNatAtmA sa shramaN evAbhedanayen dharma iti visheShito mohakShobhavihInAtmapariNAmarUpo nishchayadharmo bhaNit ityartha ..92.. athaivambhUtanishchayaratnatrayapariNatamahAtapodhanasya yosau bhaktin karoti tasya phalan darshayati —
anvayArtha : — [ya Agamakushala ] jo Agamamen kushal hain, [nihatamohadRuShTi ] jisakI mohadRuShTi hat ho gaI hai aur [virAgacharite abhyutthita ] jo vItarAgachAritramen ArUDh hai, [mahAtmA shramaNa ] us mahAtmA shramaNako [dharma iti visheShita ] (shAstramen) ‘dharma’ kahA hain ..92..
TIkA : — yah AtmA svayam dharma ho, yah vAstavamen manorath hai . usamen vighna DAlanevAlI ek 1bahirmohadRuShTi hI hai . aur vah (bahirmohadRuShTi) to 2Agamakaushalya tathA AtmagnAnase naShTa ho jAneke kAraN ab mujhamen puna utpanna nahIn hogI . isaliye vItarAgachAritrarUpase pragaTatAko prApta (-vItarAgachAritrarUp paryAyamen pariNat) merA yah AtmA 1. bahirmohadRuShTi = bahirmukh aisI mohadRuShTi . (AtmAko dharmarUp honemen vighna DAlanevAlI ek bahirmohadRuShTi
Agam viShe kaushalya chhe ne mohadRuShTi vinaShTa chhe vItarAg – charitArUDh chhe, te muni -mahAtmA ‘dharma’ chhe. 92.
Page 160 of 513
PDF/HTML Page 193 of 546
single page version
niShkampa evAvatiShThate . alamativistareN . svasti syAdvAdamudritAy jainendrAy shabdabrahmaNe . svasti tanmUlAyAtmatattvopalambhAy cha, yatprasAdAdudgranthito jhagityevAsansArabaddho mohagranthi . svasti cha paramavItarAgachAritrAtmane shuddhopayogAy, yatprasAdAdayamAtmA svayamev dharmo bhUta ..92..
nityAnandaprasarasarase gnAnatattve nilIy .
sphU rjajjyotisahajavilasadratnadIpasya lakShmIm ..5..
pUrvasUtroktan munIshvaran dRuShTvA tuShTo nirbharaguNAnurAgeN santuShTa san . kin karoti . abbhuTThittA karedi sakkAran abhyutthAnan kRutvA mokShasAdhakasamyaktvAdiguNAnAn satkAran prashansAn karoti vandaNaNamansaNAdihin tatto so dhammamAdiyadi ‘tavasiddhe Nayasiddhe’ ityAdi vandanA bhaNyate, namostviti namaskAro bhaNyate, tatprabhRutibhaktivisheShai tasmAdyativarAtsa bhavya puNyamAdatte puNyan gRuhNAti ityartha ..“ “ “ “ “
bhavAntare kin phalan bhavatIti pratipAdayati —
svayamev dharma huA hai ..92..
artha : — isaprakAr shuddhopayogako prApta karake AtmA svayam dharma hotA huA arthAt svayam dharmarUp pariNamit hotA huA nitya Anandake prasArase saras (arthAt jo shAshvat Anandake prasArase rasayukta) aise gnAnatattvamen lIn hokar, atyanta avichalatAke kAraN, daidIpyamAn jyotimay aur sahajarUpase vilasit (-svabhAvase hI prakAshit) ratnadIpakakI niShkamp- prakAshamay shobhAko pAtA hai . (arthAt ratnadIpakakI bhAnti svabhAvase hI niShkampatayA atyanta prakAshit hotA — jAnatA — rahatA hai) . 1. syAdvAdamudrit jainendra shabdabrahma = syAdvAdakI chhApavAlA jinendrakA dravyashrut . 2. shabdabrahmamUlak = shabdabrahma jisakA mUl kAraN hai .
Page 161 of 513
PDF/HTML Page 194 of 546
single page version
prAdurbhUtirna bhavati yathA jAtu mohAnku rasya ..6..
iti pravachanasAravRuttau tattvadIpikAyAn shrImadamRutachandrasUrivirachitAyAn gnAnatattvapragnApano nAm prathama shrutaskandha samApta ..
teN NarA va tirichchhA ten pUrvoktapuNyenAtra vartamAnabhave narA vA tiryanycho vA devin vA mANusin gadin pappA bhavAntare daivIn vA mAnuShIn vA gatin prApya vihavissariyehin sayA sampuNNamaNorahA honti rAjAdhirAjarUpalAvaNyasaubhAgyaputrakalatrAdiparipUrNavibhUtirvibhavo bhaNyate, AgnAphalamaishvaryan bhaNyate, tAbhyAn vibhavaishvaryAbhyAn sampUrNamanorathA bhavantIti . tadev puNyan bhogAdinidAnarahitatven yadi samyaktvapUrvakan bhavati tarhi ten paramparayA mokShan cha labhante iti bhAvArtha ..✽9..
iti shrIjayasenAchAryakRutAyAn tAtparyavRuttau pUrvoktaprakAreN ‘es surAsuramaNusindavandidan’ itImAn gAthAmAdin kRutvA dvAsaptatigAthAbhi shuddhopayogAdhikAra, tadanantaran ‘devadajadigurupUjAsu’ ityAdi panychavinshatigAthAbhirgnAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAno dvitIyodhikAra, tatashcha ‘sattAsambaddhede’ ityAdi samyakatvakathanarUpeN prathamA gAthA, ratnatrayAdhArapuruShasya dharma sambhavatIti ‘jo NihadamodiTThI’ ityAdi dvitIyA cheti svatantragAthAdvayam, tasya nishchayadharmasangnatapodhanasya yosau bhaktin karoti tatphalakathanen ‘jo tan diTThA’ ityAdi gAthAdvayam . ityadhikAradvayen pRuthagbhUtagAthAchatuShTayasahitenaikottarashatagAthAbhi gnAnatattvapratipAdaknAmA prathamo mahAdhikAra samApta ..1..
[ab shlok dvArA gnAnatattva -pragnApan nAmak pratham adhikArakI aur gneyatattva -pragnApan nAmak dUsare adhikArakI sandhi batAyI jAtI hai . ]
artha : — AtmArUpI adhikaraNamen rahanevAle arthAt AtmAke Ashrit rahanevAle gnAnatattvakA isaprakAr yathArthatayA nishchay karake, usakI siddhike liye ( – kevalagnAn pragaT karaneke liye) prashamake lakShase ( – upasham prApta karaneke hetuse) gneyatattvako jAnanekA ichchhuk (jIv) sarva padArthonko dravya -guN -paryAy sahit jAnatA hai, jisase kabhI mohAnkurakI kinchit mAtra bhI utpatti na ho .
is prakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrIpravachanasAr shAstrakI shrImadamRutachandrAchAryadevavirachit tattvadIpikA nAmak TIkAmen gnAnatattva – pragnApan nAmak pratham shrutaskandha samApta huA .
pra. 21
Page 162 of 513
PDF/HTML Page 195 of 546
single page version
ita Urddhvan ‘sattAsambaddhede’ ityAdigAthAsUtreN pUrvan sankShepeN yadvayAkhyAtan samyagdarshanan tasyedAnIn viShayabhUtapadArthavyAkhyAnadvAreN trayodashAdhikashatapramitagAthAparyantan vistaravyAkhyAnan karoti . athavA dvitIyapAtanikA – pUrvan yadvayAkhyAtan gnAnan tasya gneyabhUtapadArthAn kathayati . tatra trayodashAdhik - shatagAthAsu madhye prathamatastAvat ‘tamhA tassa NamAin’ imAn gAthAmAdin kRutvA pAThakrameN panychatrinshad- gAthAparyantan sAmAnyagneyavyAkhyAnan, tadanantaran ‘davvan jIvamajIvan’ ityAdyekonavinshatigAthAparyantan visheShagneyavyAkhyAnan, athAnantaran ‘sapadesehin samaggo logo’ ityAdigAthAShTakaparyantan sAmAnyabhedabhAvanA,
ab, gneyatattvakA pragnApan karate hain arthAt gneyatattva batalAte hain . usamen (pratham) padArthakA samyak ( — yathArtha) dravyaguNaparyAyasvarUp varNan karate hain : —
anvayArtha : — [artha khalu ] padArtha [dravyamaya ] dravyasvarUp hai; [dravyANi ] dravya [guNAtmakAni ] guNAtmak [bhaNitAni ] kahe gaye hain; [tai tu puna ] aur dravya tathA guNonse [paryAyA ] paryAyen hotI hain . [paryayamUDhA hi ] paryAyamUDh jIv [parasamayA ] parasamay (arthAt mithyAdRuShTi) hain ..93..
chhe artha dravyasvarUp, guN -Atmak kahyAn chhe dravyane, vaLI dravya -guNathI paryayo; paryAyamUDh parasamay chhe. 93.
Page 163 of 513
PDF/HTML Page 196 of 546
single page version
samudAyAtmanA dravyeNAbhinirvRuttatvAd dravyamaya . dravyANi tu punarekAshrayavistAravisheShAtmakai- rguNairabhinirvRuttatvAdguNAtmakAni . paryAyAstu punarAyatavisheShAtmakA uktalakShaNairdravyairapi guNairapya- bhinirvRuttatvAd dravyAtmakA api guNAtmakA api . tatrAnekadravyAtmakaikyapratipattinibandhano dravyaparyAya . sa dvividha, samAnajAtIyosamAnajAtIyashcha . tatra samAnajAtIyo nAm yathA anekapudgalAtmako dvayaNukastryaNuk ityAdi; asamAnajAtIyo nAm yathA jIvapudgalAtmako devo tatashcha ‘atthittaNichchhidassa hi’ ityAdyekapanychAshadgAthAparyantan visheShabhedabhAvanA cheti dvitIyamahAdhikAre samudAyapAtanikA . athedAnIn sAmAnyagneyavyAkhyAnamadhye prathamA namaskAragAthA, dvitIyA dravyaguN- paryAyavyAkhyAnagAthA, tRutIyA svasamayaparasamayanirUpaNagAthA, chaturthI dravyasya sattAdilakShaNatray- sUchanagAthA cheti pIThikAbhidhAne prathamasthale svatantragAthAchatuShTayam . tadanantaran ‘sabbhAvo hi sahAvo’ ityAdigAthAchatuShTayaparyantan sattAlakShaNavyAkhyAnamukhyatvan, tadanantaran ‘Na bhavo bhangavihINo’ ityAdi- gAthAtrayaparyantamutpAdavyayadhrauvyalakShaNakathanamukhyatA, tatashcha ‘pADubbhavadi ya aNNo’ ityAdigAthAdvayen 1vistArasAmAnyasamudAyAtmak aur 2AyatasAmAnyasamudAyAtmak dravyase rachit honese dravyamay (-dravyasvarUp) hai . aur 3dravya ek jinakA Ashray hai aise vistAravisheShasvarUp guNonse rachit (-guNonse bane huve) honese guNAtmak hai . aur paryAyen — jo ki Ayat -visheShasvarUp hain ve — jinake lakShaN (U par) kahe gaye hain aise dravyonse tathA guNonse rachit honese dravyAtmak bhI hain guNAtmak bhI hain . usamen, anekadravyAtmak ekatAkI 4pratipattikI kAraNabhUt dravyaparyAy hai . vah do prakAr hai . (1) samAnajAtIy aur (2) asamAnajAtIy . usamen (1) samAnajAtIy vah hai — jaise ki anekapudgalAtmak 5dviaNuk, triaNuk ityAdi; (2) asamAnajAtIy vah 1. vistArasAmAnya samudAy = vistArasAmAnyarUp samudAy . vistArakA artha hai ki chauDAI . dravyakI
gnAn, darshan, chAritra ityAdi jIvadravyake vistAravisheSh arthAt guN hain . un vistAravisheShommen rahanevAle
2. AyatasAmAnyasamudAy = AyatasAmAnyarUp samudAy . AyatakA artha hai lambAI arthAt
3. anantaguNonkA Ashray ek dravya hai . 4. pratipatti = prApti; gnAn; svIkAr . 5. dviaNuk = do aNuonse banA huA skandh .
Page 164 of 513
PDF/HTML Page 197 of 546
single page version
manuShya ityAdi . guNadvAreNAyatAnaikyapratipattinibandhano guNaparyAya . sopi dvividha, svabhAvaparyAyo vibhAvaparyAyashcha . tatra svabhAvaparyAyo nAm samastadravyANAmAtmIyAtmIyAgurulaghu- guNadvAreN pratisamayasamudIyamAnaShaTsthAnapatitavRuddhihAninAnAtvAnubhUti, vibhAvaparyAyo nAm rUpAdInAn gnAnAdInAn vA svaparapratyayapravartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyopadarshitasvabhAv- visheShAnekatvApatti . athedan dRuShTAnten draDhayati — yathaiv hi sarva ev paTovasthAyinA vistAr- sAmAnyasamudAyenAbhidhAvatAyatasAmAnyasamudAyen chAbhinirvartyamAnastanmay ev, tathaiv hi sarva ev padArthovasthAyinA vistArasAmAnyasamudAyenAbhidhAvatAyatasAmAnyasamudAyen cha dravyaparyAyaguNaparyAyanirUpaNamukhyatA . athAnantaran ‘Na havadi jadi saddavvan’ ityAdigAthAchatuShTayen sattA- dravyayorabhedaviShaye yuktin kathayati, tadanantaran ‘jo khalu davvasahAvo’ ityAdi sattAdravyayorguNaguNikathanen prathamagAthA, dravyeN sah guNaparyAyayorabhedamukhyatven ‘Natthi guNo tti va koI’ ityAdi dvitIyA cheti svatantragAthAdvayan, tadanantaran dravyasya dravyArthikanayen sadutpAdo bhavati, paryAyArthikanayenAsadityAdi- kathanarUpeN ‘evamvihan’ itiprabhRuti gAthAchatuShTayan, tatashcha ‘atthi tti ya’ ityAdyekasUtreN nayasaptabhanggIvyAkhyAnamiti samudAyen chaturvinshatigAthAbhiraShTabhi sthalairdravyanirNayan karoti . tadyathA – ath samyaktvan kathayati — hai — jaise ki jIvapudgalAtmak dev, manuShya ityAdi . guN dvArA AyatakI anekatAkI pratipattikI kAraNabhUt guNaparyAy hai . vah bhI do prakAr hai . (1) svabhAvaparyAy aur (2) vibhAvaparyAy . usamen samasta dravyonke apane -apane agurulaghuguN dvArA pratisamay pragaT honevAlI ShaTsthAnapatit hAni -vRuddhirUp anekatvakI anubhUti vah svabhAvaparyAy hai; (2) rUpAdike yA gnAnAdike 1sva -parake kAraN pravartamAn 2pUrvottar avasthAmen honevAle tAratamyake kAraN dekhanemen AnevAle svabhAvavisheSharUp anekatvakI 3Apatti vibhAvaparyAy hai .
(-bahate, pravAharUp) huye aise AyatasAmAnyasamudAyase rachit hotA huA tanmay hI hai, usIprakAr sampUrNa padArtha ‘dravya’ nAmak avasthAyI vistArasAmAnyasamudAyase aur dauDate huye AyatasAmAnyasamudAyase rachit hotA huA dravyamay hI hai . aur jaise paTamen, avasthAyI vistArasAmAnyasamudAy yA dauDate huye AyatasAmAnyasamudAy guNonse rachit hotA huA guNonse 1. sva upAdAn aur par nimitta hai . 2. pUrvottar = pahalekI aur bAdakI . 3. Apatti = Apatit, ApaDanA . 4. paT = vastra
Page 165 of 513
PDF/HTML Page 198 of 546
single page version
dravyanAmnAbhinirvartyamAno dravyamay ev . yathaiv cha paTevasthAyI vistArasAmAnya- samudAyobhidhAvannAyatasAmAnyasamudAyo vA guNairabhinirvartyamAno guNebhya pRuthaganupalambhAd guNAtmak ev, tathaiv cha padArtheShvavasthAyI vistArasAmAnyasamudAyobhidhAvannAyat- sAmAnyasamudAyo vA dravyanAmA guNairabhinirvartyamAno guNebhya pRuthaganupalambhAd guNAtmak ev . yathaiv chAnekapaTAtmako dvipaTikA tripaTiketi samAnajAtIyo dravyaparyAya, tathaiv chAnekapudgalAtmako dvayaNukastryaNuk iti samAnajAtIyo dravyaparyAya . yathaiv chAnekakausheyakakArpAsamayapaTAtmako dvipaTikA tripaTiketyasamAnajAtIyo dravyaparyAya, tathaiv chAnekajIvapudgalAtmako devo manuShya ityasamAnajAtIyo dravyaparyAya . yathaiv cha kvachitpaTe sthUlAtmIyAgurulaghuguNadvAreN kAlakramapravRutten nAnAvidhen pariNamanAnnAnAtva- pratipattirguNAtmaka svabhAvaparyAya, tathaiv cha samasteShvapi dravyeShu sUkShmAtmIyAtmIyAguru-
tamhA tassa NamAin kichchA yasmAtsamyaktvan vinA shramaNo na bhavati tasmAtkAraNAttasya samyakchAritrayuktasya pUrvoktatapodhanasya namasyAn namaskriyAn namaskAran kRutvA Nichchan pi tammaNo hojja nityamapi tadgatamanA bhUtvA vochchhAmi vakShyAmyahan kartA sangahAdo sangrahAtsankShepAt sakAshAt . kim . paramaTTha- pRuthak aprApta honese guNAtmak hI hai, usIprakAr padArthommen, avasthAyI vistArasAmAnyasamudAy yA dauDatA huA AyatasAmAnyasamudAy — jisakA nAm ‘dravya’ hai vah — guNonse rachit hotA huA guNonse pRuthak aprApta honese guNAtmak hI hai . aur jaise anekapaTAtmak (-ekase adhik vastronse nirmit) 1dvipaTik, tripaTik aise samAnajAtIy dravyaparyAy hai, usIprakAr anek pudgalAtmak dvi -aNuk, tri -aNuk aisI samAnajAtIy dravyaparyAy hai; aur jaise anek reshamI aur sUtI paTonke bane hue dvipaTik, tripaTik aisI asamAnajAtIy dravyaparyAy hai, usIprakAr anek jIvapudgalAtmak dev, manuShya aisI asamAnajAtIy dravyaparyAy hai . aur jaise kabhI paTamen apane sthUl agurulaghuguN dvArA kAlakramase pravartamAn anek prakArarUpase pariNamit honeke kAraN anekatvakI pratipatti guNAtmak svabhAvaparyAy hai, usIprakAr samasta dravyommen apane -apane sUkShma agurulaghuguN dvArA pratisamay pragaT honevAlI ShaTsthAnapatit hAnivRuddhirUp anekatvakI anubhUti vah guNAtmak svabhAvaparyAy hai; aur jaise paTamen, 1. dvipaTik = do thAnonko joDakar (sInkar) banAyA gayA ek vastra [yadi donon thAn ek hI jAtike
sUtI) to asamAnajAtIy dravyaparyAy kahalAtA hai . ]
Page 166 of 513
PDF/HTML Page 199 of 546
single page version
laghuguNadvAreN pratisamayasamudIyamAnaShaTsthAnapatitavRuddhihAninAnAtvAnubhUti guNAtmaka svabhAvaparyAya . yathaiv cha paTe rUpAdInAn svaparapratyayapravartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyo- padarshitasvabhAvavisheShAnekatvApatti guNAtmako vibhAvaparyAya, tathaiv cha samasteShvapi dravyeShu rUpAdInAn gnAnAdInAn vA svaparapratyayapravartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyopadarshitasvabhAv- visheShAnekatvApatti guNAtmako vibhAvaparyAya . iyan hi sarvapadArthAnAn dravyaguNaparyAyasvabhAv- prakAshikA pArameshvarI vyavasthA sAdhIyasI, na punaritarA . yato hi bahavopi paryAy- viNichchhayAdhigaman paramArthavinishchayAdhigaman samyaktvamiti . paramArthavinishchayAdhigamashabden samyaktvan kathan bhaNyat iti chet – paramortha paramArtha shuddhabuddhaikasvabhAva paramAtmA, paramArthasya visheSheN sanshayAdirahitatven nishchaya paramArthavinishchayarUpodhigama shangkAdyaShTadoSharahitashcha ya paramArthatorthAvabodho yasmAtsamyaktvAttat paramArthavinishchayAdhigamam . athavA paramArthavinishchayonekAntAtmakapadArthasamUh- stasyAdhigamo yasmAditi ..✽10.. ath padArthasya dravyaguNaparyAyasvarUpan nirUpayati — attho khalu davvamao artho gnAnaviShayabhUta padArtha khalu sphu Tan dravyamayo bhavati . kasmAt . tiryak- sAmAnyoddharvatAsAmAnyalakShaNen dravyeN niShpannatvAt . tiryaksAmAnyorddhvatAsAmAnyalakShaNan kathyate – ekakAle nAnAvyaktigatonvayastiryaksAmAnyan bhaNyate . tatra dRuShTAnto yathA – nAnAsiddhajIveShu siddhoyan siddhoyamityanugatAkAra siddhajAtipratyaya . nAnAkAleShvekavyaktigatonvay UrdhvatAsAmAnyan bhaNyate . tatra dRuShTAnta yathA – ya ev kevalagnAnotpattikShaNe muktAtmA dvitIyAdikShaNeShvapi sa eveti pratIti . athavA nAnAgosharIreShu gaurayan gaurayamiti gojAtipratItistiryaksAmAnyam . yathaiv chaikasmin puruShe bAlakumArAdyavasthAsu sa evAyan devadatta iti pratyay UrdhvatAsAmAnyam . davvANi guNappagANi bhaNidANi dravyANi guNAtmakAni bhaNitAni . anvayino guNA athavA sahabhuvo guNA iti guNalakShaNam . yathA anantagnAnasukhAdivisheShaguNebhyastathaivAgurulaghukAdisAmAnyaguNebhyashchAbhinnatvAdguNAtmakan bhavati siddhajIvadravyan, tathaiv svakIyasvakIyavisheShasAmAnyaguNebhya sakAshAdabhinnatvAt sarvadravyANi guNAtmakAni bhavanti . tehin puNo pajjAyA tai pUrvoktalakShaNairdravyairguNaishcha paryAyA bhavanti . vyatirekiNa paryAyA athavA kramabhuva paryAyA iti paryAyalakShaNam . yathaikasmin muktAtmadravye kinchidUnacharam- rUpAdikake sva -parake kAraN pravartamAn pUrvottar avasthAmen honevAle tAratamyake kAraN dekhanemen AnevAle svabhAvavisheSharUp anekatvakI Apatti vah guNAtmak vibhAvaparyAy hai, usIprakAr samasta dravyommen, rUpAdikake yA gnAnAdike sva -parake kAraN pravartamAn pUrvottar avasthAmen honevAle tAratamyake kAraN dekhanemen AnevAle svabhAvavisheSharUp anekatvakI Apatti vah guNAtmak vibhAvaparyAy hai .
vAstavamen yah, sarva padArthonke dravyaguNaparyAyasvabhAvakI prakAshak 1pArameshvarI vyavasthA bhalI -uttam -pUrNa -yogya hai, dUsarI koI nahIn; kyonki bahutase (jIv) paryAyamAtrakA hI avalamban 1. parameshvarakI kahI huI .
Page 167 of 513
PDF/HTML Page 200 of 546
single page version
mAtramevAvalambya tattvApratipattilakShaNan mohamupagachchhanta parasamayA bhavanti ..93..
guNaparyAyAshcha, tathA sarvadravyeShu svabhAvadravyaparyAyA svajAtIyavijAtIyavibhAvadravyaparyAyAshcha, tathaiv
svabhAvavibhAvaguNaparyAyAshcha ‘jesin atthi sahAo’ ityAdigAthAyAn, tathaiv ‘bhAvA jIvAdIyA’ ityAdi-
gAthAyAn cha panychAstikAye pUrvan kathitakrameN yathAsambhavan gnAtavyA . pajjayamUDhA hi parasamayA yasmAditthambhUt-
bhAvArtha : — padArtha dravyasvarUp hai . dravya anantaguNamay hai . dravyon aur guNonse paryAyen hotI hain . paryAyonke do prakAr hain : — 1 – dravyaparyAy, 2 – guNaparyAy . inamense dravyaparyAyake do bhed hain : — 1 – samAnajAtIy — jaise dvi – aNuk, tri -aNuk, ityAdi skandha; 2 – asamAnajAtIy — jaise manuShya dev ityAdi . guNaparyAyake bhI do bhed hain : — 1 – svabhAv- paryAy — jaise siddhake guNaparyAy 2 – vibhAvaparyAy — jaise svaparahetuk matignAnaparyAy .
aisA jinendra bhagavAnakI vANIse kathit sarva padArthonkA dravya -guN -paryAyasvarUp hI yathArtha hai . jo jIv dravya -guNako na jAnate huye mAtra paryAyakA hI Alamban lete hain ve nij svabhAvako na jAnate huye parasamay hain ..93..
ab 1AnuShangik aisI yah hI svasamay -parasamayakI vyavasthA (arthAt svasamay aur parasamayakA bhed) nishchit karake (usakA) upasanhAr karate hain : —
anvayArtha : — [ye jIvA ] jo jIv [paryAyeShu niratA ] paryAyommen lIn hain [parasamayikA iti nirdiShTA ] unhen parasamay kahA gayA hai [AtmasvabhAve sthitA ] jo jIv AtmasvabhAvamen sthit hain [te ] ve [svakasamayA gnAtavyA ] svasamay jAnane ..94.. 1. AnuShangik = pUrva gAthAke kathanake sAth sambandhavAlI .
paryAyamAn rat jIv je te ‘parasamay’ nirdiShTa chhe; AtmasvabhAve sthit je te ‘svakasamay’ gnAtavya chhe . 94.