Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 87-94 ; Gney Tattva pragnyapan; Dravya samanya adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 28

 

Page 148 of 513
PDF/HTML Page 181 of 546
single page version

tattvata samastamapi vastujAtan parichchhindata kShIyat evAtattvAbhiniveshasanskArakArI moho-
pachaya
. ato hi mohakShapaNe paraman shabdabrahmopAsanan bhAvagnAnAvaShTambhadRuDhIkRutapariNAmen
samyagadhIyamAnamupAyAntaram ..86..
ath kathan jainendre shabdabrahmaNi kilArthAnAn vyavasthitiriti vitarkayati
davvANi guNA tesin pajjAyA aTThasaNNayA bhaNiyA .
tesu guNapajjayANan appA davva tti uvadeso ..87..
dravyANi guNAsteShAn paryAyA arthasangnayA bhaNitA .
teShu guNaparyAyANAmAtmA dravyamityupadesha ..87..
1tattvata samasta vastumAtrako jAnane par 2atattvaabhiniveshake sanskAr karanevAlA mohopachay
(mohasamUh) avashya hI kShayako prApta hotA hai . isaliye mohakA kShay karanemen, param shabdabrahmakI
upAsanAkA bhAvagnAnake avalamban dvArA dRuDh kiye gaye pariNAmase samyak prakAr abhyAs karanA
so upAyAntar hai
. (jo pariNAm bhAvagnAnake avalambanase dRuDhIkRut ho aise pariNAmase dravya
shrutakA abhyAs karanA so mohakShay karaneke liye upAyAntar hai) ..86..
ab, jinendrake shabda brahmamen arthonkI vyavasthA (-padArthonkI sthiti) kis prakAr hai
so vichAr karate hain :
anvayArtha :[dravyANi ] dravya, [guNA] guN [teShAn paryAyA ] aur unakI paryAyen
[arthasangnayA ] ‘artha’ nAmase [bhaNitA ] kahI gaI hain . [teShu ] unamen, [guNaparyAyANAm AtmA
dravyam ] guN -paryAyonkA AtmA dravya hai (guN aur paryAyonkA svarUp -sattva dravya hI hai, ve
bhinna vastu nahIn hain) [ iti upadesha ] isaprakAr (jinendrakA) upadesh hai
..87..
pramANairbudhyamAnasya jAnato jIvasya niyamAnnishchayAt . kin phalan bhavati . khIyadi mohovachayo
durabhiniveshasanskArakArI mohopachaya kShIyate pralIyate kShayan yAti . tamhA satthan samadhidavvan tasmAchchhAstran
samyagadhyetavyan paThanIyamiti . tadyathAvItarAgasarvagnapraNItashAstrAt ‘ego me sassado appA’ ityAdi
paramAtmopadeshakashrutagnAnen tAvadAtmAnan jAnIte kashchidbhavya, tadanantaran vishiShTAbhyAsavashen
paramasamAdhikAle rAgAdivikalparahitamAnasapratyakSheN cha tamevAtmAnan parichchhinatti, tathaivAnumAnen vA
.
1. tattvata = yathArtha svarUpase . 2. atattvaabhinivesh = yathArtha vastusvarUpase viparIt abhiprAy .
dravyo, guNo ne paryayo sau ‘artha’ sangnAthI kahyAn;
guN -paryayono AtamA chhe dravya jin
upadeshamAn. 87.

Page 149 of 513
PDF/HTML Page 182 of 546
single page version

dravyANi cha guNAshcha paryAyAshcha abhidheyabhedepyabhidhAnAbheden arthA . tatra guN-
paryAyAniyrati guNaparyAyairaryanta iti vA arthA dravyANi, dravyANyAshrayatveneyrati dravyairAshray-
bhUtairaryanta iti vA arthA guNA, dravyANi kramapariNAmeneyrati dravyai kramapariNAmenAryanta iti
vA arthA paryAyA
. yathA hi suvarNan pItatAdIn guNAn kuNDalAdInshcha paryAyAniyarti tairaryamANan
vA artho dravyasthAnIyan, yathA cha suvarNamAshrayatveneyrati tenAshrayabhUtenAryamANA vA arthA
TIkA : dravya, guN aur paryAyommen abhidheyabhed hone par bhI abhidhAnakA abhed
honese ve ‘artha’ hain [arthAt dravyon, guNon aur paryAyommen vAchyakA bhed hone par bhI vAchakamen
bhed na dankhen to ‘artha’ aise ek hI vAchak (-shabda) se ye tInon pahichAne jAte hain ]
. usamen
(in dravyon, guNon aur paryAyommense), jo guNonko aur paryAyonko prApta karate hainpahunchate hain
athavA jo guNon aur paryAyonke dvArA prApta kiye jAte haipahunche jAte hain aise 1‘artha’ ve dravya
hain, jo dravyonko Ashrayake rUpamen prApta karate hainpahunchate hainathavA jo AshrayabhUt dravyonke dvArA
prApta kiye jAte hainpahunche jAte hain aise ‘artha’ ve guN hain, jo dravyonko kramapariNAmase prApta karate
pahunchate hain athavA jo dravyonke dvArA kramapariNAmase (kramasha honevAle pariNAmake kAraN)
prApta kiye jAte hainpahunche jAte hain aise ‘artha’ ve paryAy hai .
jaise dravyasthAnIy (-dravyake samAn, dravyake dRuShTAntarUp) suvarNa, pIlApan ityAdi
guNonko aur kuNDal ityAdi paryAyonko prApta karatA haipahunchatA hai athavA (suvarNa) unake dvArA
(-pIlApanAdi guNon aur kuNDalAdi paryAyon dvArA) prApta kiyA jAtA haipahunchA jAtA hai
isaliye dravyasthAnIy suvarNa ‘artha’ hai, jaise pIlApan ityAdi guN suvarNako Ashrayake rUpamen
prApta karate hain
pahunchate hain athavA (ve) AshrayabhUt suvarNake dvArA prApta kiye jAte hainpahunche
jAte hain isaliye pIlApan ityAdi guN ‘artha’ hain; aur jaise kuNDal ityAdi paryAyen suvarNako
tathAhiatraiv dehe nishchayanayen shuddhabuddhaikasvabhAva paramAtmAsti . kasmAddheto . nirvikArasvasamvedan-
pratyakShatvAt sukhAdivat iti, tathaivAnyepi padArthA yathAsambhavamAgamAbhyAsabalotpannapratyakSheNAnumAnen vA
gnAyante
. tato mokShArthinA bhavyenAgamAbhyAsa kartavya iti tAtparyam ..86.. ath dravyaguNaparyAyA-
NAmarthasangnAn kathayatidavvANi guNA tesin pajjAyA aTThasaNNayA bhaNiyA dravyANi guNAsteShAn dravyANAn
paryAyAshcha trayopyarthasangnayA bhaNitA kathitA arthasangnA bhavantItyartha . tesu teShu triShu dravyaguNaparyAyeShu
madhye guNapajjayANan appA guNaparyAyANAn sambandhI AtmA svabhAva . ka iti pRuShTe . davva tti
uvadeso dravyamev svabhAv ityupadesha, athavA dravyasya ka svabhAv iti pRuShTe guNaparyAyANAmAtmA
1. ‘Ru’ dhAtumense ‘artha’ shabda banA hai . ‘Ru’ arthAt pAnA, prApta karanA, pahunchanA, jAnA . ‘artha’ arthAt
(1) jo pAyeprApta karepahunche, athavA (2) jise pAyA jAyeprApta kiyA jAyepahunchA jAye .

Page 150 of 513
PDF/HTML Page 183 of 546
single page version

pItatAdayo guNA, yathA cha suvarNan kramapariNAmeneyrati ten kramapariNAmenAryamANA vA arthA
kuNDalAdaya paryAyA
. evamanyatrApi . yathA chaiteShu suvarNapItatAdiguNakuNDalAdiparyAyeShu
pItatAdiguNakuNDalAdiparyAyANAn suvarNAdapRuthagbhAvAt suvarNamevAtmA tathA cha teShu
dravyaguNaparyAyeShu guNaparyAyANAn dravyAdapRuthagbhAvAddravyamevAtmA
..87..
kramapariNAmase prApta karatI hainpahunchatI hain athavA (ve) suvarNake dvArA kramapariNAmase prApta kI
jAtI hainpahunchI jAtI hain isaliye kuNDal ityAdi paryAyen ‘artha’ hain; isIprakAr 1anyatra bhI
hai, (is dRuShTAntakI bhAnti sarva dravya -guN -paryAyommen bhI samajhanA chAhiye) .
aur jaise in suvarNa, pIlApan ityAdi guN aur kuNDal ityAdi paryAyommen (-in
tInommen, pIlApan ityAdi guNonkA aur kuNDal paryAyonkA) suvarNase apRuthaktva honese unakA
(-pIlApan ityAdi guNonkA aur kuNDal ityAdi paryAyonkA) suvarNa hI AtmA hai, usIprakAr
un dravya -guN -paryAyommen guN -paryAyonkA dravyase apRuthaktva honese unakA dravya hI AtmA hai
(arthAt dravya hI guN aur paryAyonkA AtmA -svarUp -sarvasva -satya hai)
.
bhAvArtha :86vIn gAthAmen kahA hai ki jinashAstronkA samyak abhyAs mohakShayakA
upAy hai . yahAn sankShepamen yah batAyA hai ki un jinashAstrommen padArthonkI vyavasthA kisaprakAr
kahI gaI hai . jinendradevane kahA kiartha (padArtha) arthAt dravya, guN aur paryAy . isake
atirikta vishvamen dUsarA kuchh nahIn hai, aur in tInommen guN aur paryAyonkA AtmA (-usakA
sarvasva) dravya hI hai
. aisA honese kisI dravyake guN aur paryAy anya dravyake guN aur
paryAyarUp kinchit mAtra nahIn hote, samasta dravya apane -apane guN aur paryAyommen rahate hain .
aisI padArthonkI sthiti mohakShayake nimittabhUt pavitra jinashAstrommen kahI hai ..87..
ev svabhAv iti . ath vistaraanantagnAnasukhAdiguNAn tathaivAmUrtatvAtIndriyatvasiddhatvAdiparyAyAnshcha
iyarti gachchhati pariNamatyAshrayati yen kAraNen tasmAdartho bhaNyate . kim . shuddhAtmadravyam .
tachchhuddhAtmadravyamAdhArabhUtamiyrati gachchhanti pariNamantyAshrayanti yen kAraNen tatorthA bhaNyante . ke te .
gnAnatvasiddhatvAdiguNaparyAyA . gnAnatvasiddhatvAdiguNaparyAyANAmAtmA svabhAva ka iti pRuShTe shuddhAtma-
1 jaise suvarNa, pIlApan Adiko aur kuNDal Adiko prApta karatA hai athavA pIlApan Adi aur kuNDal
Adike dvArA prApta kiyA jAtA hai (arthAt pIlApan Adi aur kuNDal Adik suvarNako prApta karate
hain) isaliye suvarNa ‘artha’ hai, vaise dravya ‘artha’; jaise pIlApan Adi AshrayabhUt suvarNako prApta karatA
hai athavA AshrayabhUt suvarNadvArA prApta kiye jAte hai (arthAt AshrayabhUt suvarNa pIlApan Adiko prApta karatA
hai) isaliye pIlApan Adi ‘artha’ hain, vaise guN ‘artha’ hain; jaise kuNDal Adi suvarNako kramapariNAmase
prApta karate hain athavA suvarNa dvArA kramapariNAmase prApta kiyA jAtA hai (arthAt suvarNa kuNDal Adiko
kramapariNAmase prApta karatA hai) isaliye kuNDal Adi ‘artha’ hain, vaise paryAyen ‘artha’ hain
.

Page 151 of 513
PDF/HTML Page 184 of 546
single page version

athaivan mohakShapaNopAyabhUtajineshvaropadeshalAbhepi puruShakArorthakriyAkArIti pauruShan
vyApArayati
jo moharAgadose NihaNadi uvalabbha joNhamuvadesan .
so savvadukkhamokkhan pAvadi achireN kAleN ..88..
yo moharAgadveShAnnihanti upalabhya jainamupadesham .
sa sarvadukhamokShan prApnotyachireN kAlen ..88..
ih hi drAghIyasi sadAjavanjavapathe kathamapyamun samupalabhyApi jaineshvaran nishitatar-
vAridhArApathasthAnIyamupadeshan ya ev moharAgadveShANAmupari dRuDhataran nipAtayati sa ev nikhil-
ab, isaprakAr mohakShayake upAyabhUt jineshvarake upadeshakI prApti hone par bhI puruShArtha
1arthakriyAkArI hai isaliye puruShArtha karatA hain :
anvayArtha :[ya ] jo [jainan upadeshan ] jinendrake upadeshako [upalabhya ] prApta
karake [moharAgadveShAn ] moh -rAg -dveShako [nihanti ] hanatA hai, [sa ] vah [achireN kAlen ]
alpa kAlamen [sarvadukhamokShan prApnoti ] sarva dukhonse mukta ho jAtA hai
..88..
TIkA :is ati dIrdha, sadA utpAtamay sansAramArgamen kisI bhI prakArase
jinendradevake is tIkShNa asidhArA samAn upadeshako prApta karake bhI jo moh -rAg -dveSh par ati
dRuDhatA pUrvak usakA prahAr karatA hai vahI hAthamen talavAr liye hue manuShyakI bhAnti shIghra hI
samasta dukhonse parimukta hotA hai; anya (koI) vyApAr (prayatna; kriyA) samasta dukhonse
dravyamev svabhAva, athavA shuddhAtmadravyasya ka svabhAv iti pRuShTe pUrvoktaguNaparyAyA ev . evan
sheShadravyaguNaparyAyANAmapyarthasangnA boddhavyetyartha ..87.. ath durlabhajainopadeshan labdhvApi ya ev moharAg-
dveShAnnihanti sa evAsheShadukhakShayan prApnotItyAvedayatijo moharAgadose NihaNadi ya ev moharAg-
dveShAnnihanti . kin kRutvA . upalabbha upalabhya prApya . kam . joNhamuvadesan jainopadesham . so savvadukkhamokkhan
pAvadi sa sarvadukhamokShan prApnoti . ken . achireN kAleN stok kAleneti . tadyathAekendriyavikalendriy-
panychendriyAdidurlabhaparamparayA jainopadeshan prApya moharAgadveShavilakShaNan nijashuddhAtmanishchalAnubhUtilakShaNan
1. arthakriyAkArI = prayojanabhUt kriyAkA (sarvadukhaparimokShakA) karanevAlA .
je pAmI jin -upadesh haNato rAg -dveSh -vimohane,
te jIv pAme alpa kAle sarvadukhavimokShane. 88
.

Page 152 of 513
PDF/HTML Page 185 of 546
single page version

dukhaparimokShan kShipramevApnoti, nAparo vyApAra karavAlapANiriv . at ev sarvArambheN moh-
kShapaNAy puruShakAre niShIdAmi ..88..
ath svaparavivekasiddherev mohakShapaNan bhavatIti svaparavibhAgasiddhaye prayatate
NANappagamappANan paran cha davvattaNAhisambaddhan .
jANadi jadi Nichchhayado jo so mohakkhayan kuNadi ..89..
gnAnAtmakamAtmAnan paran cha dravyatvenAbhisambaddham .
jAnAti yadi nishchayato ya sa mohakShayan karoti ..89..
parimukta nahIn karatA . (jaise manuShyake hAthamen tIkShNa talavAr hone par bhI vah shatruon par atyanta
vegase usakA prahAr kare tabhI vah shatru sambandhI dukhase mukta hotA hai anyathA nahIn, usIprakAr
is anAdi sansAramen mahAbhAgyase jineshvaradevake upadesharUpI tIkShNa talavArako prApta karake bhI jo
jIv moh -rAg -dveSharUpI shatruon par atidRuDhatA pUrvak usakA prahAr karatA hai vahI sarva dukhonse
mukta hotA hai anyathA nahIn) isIliye sampUrNa Arambhase (-prayatnapUrvak) mohakA kShay karaneke
liye main puruShArthakA Ashray grahaN karatA hUn
..88..
ab, sva -parake vivekakI (-bhedagnAnakI) siddhise hI mohakA kShay ho sakatA hai,
isaliye sva -parake vibhAgakI siddhike liye prayatna karate hain :
anvayArtha :[ya ] jo [nishchayata ] nishchayase [gnAnAtmakan AtmAnan ] gnAnAtmak
aise apaneko [cha ] aur [paran ] parako [dravyatven abhisambaddham ] nij nij dravyatvase sambaddha
(-sanyukta) [yadi jAnAti ] jAnatA hai, [sa ] vah [moh kShayan karoti ] mohakA kShay
karatA hai
..89..
nishchayasamyaktvagnAnadvayAvinAbhUtan vItarAgachAritrasangnan nishitakhanggan ya ev moharAgadveShashatrUNAmupari dRuDhataran
pAtayati sa ev pAramArthikAnAkulatvalakShaNasukhavilakShaNAnAn dukhAnAn kShayan karotItyartha
..88.. evan
dravyaguNaparyAyaviShaye mUDhatvanirAkaraNArthan gAthAShaTken tRutIyagnAnakaNDikA gatA . ath svaparAtmanorbhed-
gnAnAt mohakShayo bhavatIti pragnApayatiNANappagamappANan paran cha davvattaNAhisambaddhan jANadi jadi gnAnAtmak-
je gnAnarUp nij Atmane, parane vaLI nishchay vaDe
dravyatvathI sambaddha jANe, mohano kShay te kare. 89
.

Page 153 of 513
PDF/HTML Page 186 of 546
single page version

ya ev svakIyen chaitanyAtmaken dravyatvenAbhisambaddhamAtmAnan paran cha parakIyen yathochiten
dravyatvenAbhisambaddhamev nishchayata parichchhinatti, sa ev samyagavAptasvaparaviveka sakalan mohan
kShapayati
. ata svaparavivekAy prayatosmi ..89..
ath sarvathA svaparavivekasiddhirAgamato vidhAtavyetyupasanharati
tamhA jiNamaggAdo guNehin Adan paran cha davvesu .
abhigachchhadu Nimmohan ichchhadi jadi appaNo appA ..90..
tasmAjjinamArgAdguNairAtmAnan paran cha dravyeShu .
abhigachchhatu nirmohamichchhati yadyAtman AtmA ..90..
mAtmAnan jAnAti yadi . kathambhUtam . svakIyashuddhachaitanyadravyatvenAbhisambaddhan, na kevalamAtmAnam, paran cha
yathochitachetanAchetanaparakIyadravyatvenAbhisambaddham . kasmAt . Nichchhayado nishchayata nishchayanayAnukUlan
TIkA : jo nishchayase apaneko svakIy (apane) chaitanyAtmak dravyatvase sambaddha
(-sanyukta) aur parako parakIy (dUsareke) 1yathochit dravyatvase sambaddha jAnatA hai, vahI
(jIv), jisane ki samyaktvarUpase sva -parake vivekako prApta kiyA hai, sampUrNa mohakA kShay
karatA hai
. isaliye main sva -parake vivekake liye prayatnashIl hUn ..89..
ab, sab prakArase svaparake vivekakI siddhi Agamase karane yogya hai, aisA upasanhAr
karate hain :
anvayArtha :[tasmAt ] isaliye (sva -parake vivekase mohakA kShay kiyA jA
sakatA hai isaliye) [yadi ] yadi [AtmA ] AtmA [Atmana ] apanI [nirmohan ] nirmohatA
[ichchhati ] chAhatA ho to [jinamArgAt ] jinamArgase [guNai ] guNonke dvArA [dravyeShu ] dravyommen
[ AtmAnan paran cha ] sva aur parako [abhigachchhatu ] jAno (arthAt jinAgamake dvArA visheSh
guNonse aisA vivek karo ki
ananta dravyommense yah sva hai aur yah par hai) ..90..
1. yathochit = yathAyogyachetan yA achetan (pudgalAdi dravya parakIy achetan dravyatvase aur anya AtmA
parakIy chetan dravyatvase sanyukta hain).
tethI yadi jIv ichchhato nirmohatA nij Atmane,
jinamArgathI dravyo mahIn jANo sva -parane guN vaDe. 90
.
pra. 20

Page 154 of 513
PDF/HTML Page 187 of 546
single page version

ih khalvAgamanigaditeShvananteShu guNeShu kaishchid guNairanyayogavyavachchhedakatayAsAdhAraN-
tAmupAdAy visheShaNatAmupagatairanantAyAn dravyasantatau svaparavivekamupagachchhantu mohaprahANapravaNabuddhayo
labdhavarNA
. tathAhiyadidan sadakAraNatayA svatasiddhamantarbahirmukhaprakAshashAlitayA svapar-
parichchhedakan madIyan mam nAm chaitanyamahamanen ten samAnajAtIyamasamAnajAtIyan vA dravyamanyad-
pahAy mamAtmanyev vartamAnenAtmIyamAtmAnan sakalatrikAlakalitadhrauvyan dravyan jAnAmi
. evan
bhedagnAnamAshritya . jo ya kartA so sa mohakkhayan kuNadi nirmohaparamAnandaikasvabhAvashuddhAtmano
viparItasya mohasya kShayan karotIti sUtrArtha ..89.. ath pUrvasUtre yaduktan svaparabhedavignAnan tadAgamata
siddhayatIti pratipAdayatitamhA jiNamaggAdo yasmAdevan bhaNitan pUrvan svaparabhedavignAnAd mohakShayo
bhavati, tasmAtkAraNAjjinamArgAjjinAgamAt guNehin guNai Adan AtmAnan, na kevalamAtmAnan paran cha
paradravyan cha . keShu madhye . davvesu shuddhAtmAdiShaDdravyeShu abhigachchhadu abhigachchhatu jAnAtu . yadi
kim . Nimmohan ichchhadi jadi nirmohabhAvamichchhati yadi chet . sa ka . appA AtmA . kasya sambandhitven .
TIkA :mohakA kShay karaneke prati 1pravaN buddhivAle budhajan is jagatamen Agamamen
kathit ananta guNommense kinhIn guNonke dvArAjo guN 2anyake sAth yog rahit honese
asAdhAraNatA dhAraN karake visheShatvako prApta hue hain unake dvArAananta dravyaparamparAmen sva-
parake vivekako prApta karo . (arthAt mohakA kShay karaneke ichchhuk panDitajan Agam kathit
ananta guNommense asAdhAraN aur bhinnalakShaNabhUt guNonke dvArA ananta dravya paramparAmen ‘yah svadravya
hain aur yah paradravya hain’ aisA vivek karo), joki isaprakAr hain :
3sat aur 4akAraN honese svatasiddha, antarmukh aur bahirmukh prakAshavAlA honese
sva -parakA gnAyakaisA jo yah, mere sAth sambandhavAlA, merA chaitanya hai usake dvArAjo
(chaitanya) samAnajAtIy athavA asamAnajAtIy anya dravyako chhoDakar mere AtmAmen hI vartatA
hai usake dvArA
main apane AtmAko 5sakal -trikAlamen dhruvatvakA dhArak dravya jAnatA hUn .
isaprakAr pRuthakrUpase vartamAn svalakShaNonke dvArAjo anya dravyako chhoDakar usI dravyamen
1. pravaN = DhalatI huI; abhimukh; rat .
2. kitane hI guN anya dravyonke sAth sambandha rahit honese arthAt anya dravyommen na honese asAdhAraN hain aur
isaliye visheShaNabhUtbhinna lakShaNabhUt hai; usake dvArA dravyonkI bhinnatA nishchit kI jA sakatI hai .
3. sat = astitvavAlA; satrUp; sattAvAlA .
4. akAraN = jisakA koI kAraN na ho aisA ahetuk, (chaitanya sat aur ahetuk honese svayamse siddha hai .)
5. sakal = pUrNa, samasta, niravasheSh (AtmA koI kAlako bAkI rakhe binA sampUrNa tInon kAl dhruv rahatA
aisA dravya hai .)

Page 155 of 513
PDF/HTML Page 188 of 546
single page version

pRuthaktvavRuttasvalakShaNairdravyamanyadapahAy tasminnev cha vartamAnai sakalatrikAlakalitadhrauvyan
dravyamAkAshan dharmamadharman kAlan pudgalamAtmAntaran cha nishchinomi
. tato nAhamAkAshan na dharmo nAdharmo
na cha kAlo na pudgalo nAtmAntaran cha bhavAmi; yatomIShvekApavarakaprabodhitAnek-
dIpaprakAsheShviv sambhUyAvasthiteShvapi machchaitanyan svarUpAdaprachyutamev mAn pRuthagavagamayati
. evamasya
nishchitasvaparavivekasyAtmano na khalu vikArakAriNo mohAnku rasya prAdurbhUti syAt ..90..
appaNo Atman iti . tathAhiyadidan mam chaitanyan svaparaprakAshakan tenAhan kartA vishuddhagnAnadarshan-
svabhAvan svakIyamAtmAnan jAnAmi, paran cha pudgalAdipanychadravyarUpan sheShajIvAntaran cha pararUpeN jAnAmi,
tata kAraNAdekApavarak prabodhitAnekapradIpaprakAsheShviv sambhUyAvasthiteShvapi sarvadravyeShu mam sahajashuddha-

chidAnandaikasvabhAvasya kenApi sah moho nAstItyabhiprAya
..90.. evan svaparaparignAnaviShaye mUDhatva-
nirAsArthan gAthAdvayen chaturthagnAnakaNDikA gatA . iti panychavinshatigAthAbhirgnAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAno
dvitIyodhikAra samApta . ath nirdoShiparamAtmapraNItapadArthashraddhAnamantareN shramaNo na bhavati,
vartate hain unake dvArAAkAsh, dharma, adharma, kAl, pudgal aur anya AtmAko sakal
trikAlamen dhruvatva dhArak dravyake rUpamen nishchit karatA hUn (jaise chaitanya lakShaNake dvArA AtmAko
dhruv dravyake rUpamen jAnA, usIprakAr avagAhahetutva, gatihetutva ityAdi lakShaNonse
jo ki sva-
lakShyabhUt dravyake atirikta anya dravyommen nahIn pAye jAte unake dvArAAkAsh dharmAstikAy
ityAdiko bhinna -bhinna dhruv dravyonke rUpamen jAnatA hUn) isaliye main AkAsh nahIn hUn, main dharma
nahIn hUn, adharma nahIn hUn, kAl nahIn hUn, pudgal nahIn hUn, aur AtmAntar nahIn hUn; kyonki
makAnake 1ek kamaremen jalAye gaye anek dIpakonke prakAshonkI bhAnti yah dravya ikaTThe hokar
rahate hue bhI merA chaitanya nijasvarUpase achyut hI rahatA huA mujhe pRuthak batalAtA hai .
isaprakAr jisane sva -parakA vivek nishchit kiyA hai aise is AtmAko vikArakArI
mohAnkurakA prAdurbhAv nahIn hotA .
bhAvArtha :sva -parake vivekase mohakA nAsh kiyA jA sakatA hai . vah sva-
parakA vivek, jinAgamake dvArA sva -parake lakShaNonko yathArthatayA jAnakar kiyA jA
sakatA hai
..90..
1. jaise kisI ek kamaremen anek dIpak jalAye jAyen to sthUladRuShTise dekhane par unakA prakAsh ek dUsaremen
milA huA mAlUm hotA hai, kintu sUkShmadRuShTise vichArapUrvak dekhane par ve sab prakAsh bhinna -bhinna hI hain;
(kyonki unamense ek dIpak bujh jAne par usI dIpakakA prakAsh naShTa hotA hai; anya dIpakonke prakAsh
naShTa nahIn hote) usIprakAr jIvAdik anek dravya ek hI kShetramen rahate hain phi ra bhI sUkShmadRuShTise dekhane par
ve sab bhinna -bhinna hI hain, ekamek nahIn hote
.

Page 156 of 513
PDF/HTML Page 189 of 546
single page version

ath jinoditArthashraddhAnamantareN dharmalAbho na bhavatIti pratarkayati
sattAsambaddhede savisese jo hi Nev sAmaNNe .
saddahadi Na so samaNo tatto dhammo Na sambhavadi ..91..
sattAsambaddhAnetAn savisheShAn yo hi naiv shrAmaNye .
shraddadhAti na sa shramaNa tato dharmo na sambhavati ..91..
yo hi nAmaitAni sAdRushyAstitven sAmAnyamanuvrajantyapi svarUpAstitvenAshliShTa-
visheShANi dravyANi svaparAvachchhedenAparichchhindannashraddadhAno vA evamev shrAmaNyenAtmAnan damayati
tasmAchchhuddhopayogalakShaNadharmopi na sambhavatIti nishchinotisattAsambaddhe mahAsattAsambandhen sahitAn ede
etAn pUrvoktashuddhajIvAdipadArthAn . punarapi kimvishiShTAn . savisese visheShasattAvAntarasattA svakIy-
svakIyasvarUpasattA tayA sahitAn jo hi Nev sAmaNNe saddahadi ya kartA dravyashrAmaNye sthitopi na shraddhatte
ab, nyAyapUrvak aisA vichAr karate hain kijinendrokta arthonke shraddhAn binA dharmalAbh
(shuddhAtmaanubhavarUp dharmaprApti) nahIn hotA
anvayArtha :[ya hi ] jo (jIv) [shrAmaNye ] shramaNAvasthAmen [etAn sattA-
sambaddhAn savisheShatAn ] in 1sattAsanyukta 2savisheSh padArthonkI [na ev shraddadhAti ] shraddhA nahIn
karatA, [sa ] vah [shramaNa na ] shramaN nahIn hai; [tata dharma na sambhavati ] usase dharmakA udbhav
nahIn hotA (arthAt us shramaNAbhAsake dharma nahIn hotA
.) ..91..
TIkA :jo (jIv) in dravyonkoki jo (dravya) 3sAdRushya -astitvake dvArA
samAnatAko dhAraN karate hue svarUpastitvake dvArA visheShayukta hain unhensva -parake
bhedapUrvak na jAnatA huA aur shraddhA na karatA huA yon hI (gnAn -shraddhAke binA) mAtra shramaNatAse
(dravyamunitvase) AtmAkA daman karatA hai vah vAstavamen shramaN nahIn hai; isaliye, jaise jise
1. sattAsanyukta = astitvavAle .
2. savisheSh = visheShasahit; bhedavAle; bhinna -bhinna .
3. astitva do prakArakA hai :sAdRushyaastitva aur svarUpastitva . sAdRushya -astitvakI apekShAse
sarva dravyommen samAnatA hai, aur svarUp -astitvakI apekShAse samasta dravyommen visheShatA hai
shrAmaNyamAn sattAmayI savisheSh A dravyo taNI
shraddhA nahi, te shramaN nA; temAnthI dharmodbhav nahIn. 91
.

Page 157 of 513
PDF/HTML Page 190 of 546
single page version

sa khalu na nAm shramaNa . yatastatoparichchhinnareNukanakakaNikAvisheShAddhUlidhAvakAtkanakalAbh
iv niruparAgAtmatattvopalambhalakShaNo dharmopalambho na sambhUtimanubhavati ..91..
ath ‘uvasampayAmi samman jatto NivvANasampattI’ iti pratignAy ‘chArittan khalu dhammo
dhammo jo so samo tti NiddiTTho’ iti sAmyasya dharmatvan nishchitya ‘pariNamadi jeN davvan
takkAlan tammayan ti paNNattan, tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNeyavvo’ iti yadAtmano
hi sphu Tan Na so samaNo nijashuddhAtmaruchirUpanishchayasamyaktvapUrvakaparamasAmAyikasanyamalakShaNashrAmaNyA-
bhAvAtsa shramaNo na bhavati . itthambhUtabhAvashrAmaNyAbhAvAt tatto dhammo Na sambhavadi tasmAtpUrvoktadravya-
shramaNAtsakAshAnniruparAgashuddhAtmAnubhUtilakShaNadharmopi na sambhavatIti sUtrArtha ..91.. ath ‘uv-
sampayAmi samman’ ityAdi namaskAragAthAyAn yatpratignAtan, tadanantaran ‘chArittan khalu dhammo’ ityAdisUtreN
chAritrasya dharmatvan vyavasthApitam
. ath ‘pariNamadi jeN davvan’ ityAdisUtreNAtmano dharmatvan bhaNit-
retI aur svarNakaNonkA antar gnAt nahIn hai, use dhUladhoyekousamense svarNalAbh nahIn hotA,
isIprakAr usamense (-shramaNAbhAsamense) 1niruparAg AtmatattvakI upalabdhi (prApti) lakShaNavAle
dharmalAbhakA udbhav nahIn hotA .
bhAvArtha :jo jIv dravyamunitvakA pAlan karatA huA bhI sva -parake bhed sahit
padArthonkI shraddhA nahIn karatA, vah nishchay samyaktvapUrvak paramasAmAyikasanyamarUp munitvake
abhAvake kAraN muni nahIn hai; isaliye jaise jise retI aur svarNakaNakA vivek nahIn hai aise
dhUlako dhonevAleko, chAhe jitanA parishram karane par bhI, svarNakI prApti nahIn hotI, usIprakAr
jise sva aur parakA vivek nahIn hai aise us dravyamuniko, chAhe jitanI dravyamunitvakI
kriyAonkA kaShTa uThAne par bhI, dharmakI prApti nahIn hotI
..91..
2‘uvasampayAmi samman jatto NivvANasampattI’ isaprakAr (pAnchavIn gAthAmen) pratignA karake,
3‘chArittan khalu dhammo dhammo jo so samo tti NiddiTTho’ isaprakAr (7vIn gAthAmen) sAmyakA
dharmatva (sAmya hI dharma hai) nishchit karake 4‘pariNamadi jeN davvan takkAlan tammayan ti paNNattan,
tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNeyavvo’ isaprakAr (8vIn gAthAmen) jo AtmAkA dharmatva
1. niruparAg = uparAg (-malinatA, vikAr) rahit .
2. arthamain sAmyako prApta karatA hUn, jisase nirvANakI prApti hotI hai .
3. arthachAritra vAstavamen dharma hai jo dharma hai vah sAmya hai aisA (shAstrommen) kahA hai .
4. arthadravya jis kAlamen jis bhAvarUp pariNamit hotA hai us kAlamen us -may hai aisA (jinendradevane)
kahA hai; isaliye dharmapariNat AtmAko dharma jAnanA chAhiye .

Page 158 of 513
PDF/HTML Page 191 of 546
single page version

dharmatvamAsUtrayitumupakrAntan, yatprasiddhaye cha ‘dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasampaogajudo
pAvadi NivvANasuhan’ iti nirvANasukhasAdhanashuddhopayogodhikartumArabdha, shubhAshubhopayogau cha
virodhinau nirdhvastau, shuddhopayogasvarUpan chopavarNitan, tatprasAdajau chAtmano gnAnAnandau sahajau
samudyotayatA samvedanasvarUpan sukhasvarUpan cha prapanchitam, tadadhunA kathan kathamapi shuddho-
payogaprasAden prasAdhya paramanispRuhAmAtmatRuptAn pArameshvarIpravRuttimabhyupagata kRutakRutyatAmavApya
nitAntamanAkulo bhUtvA pralInabhedavAsanonmeSha svayam sAkShAddharma evAsmItyavatiShThate
mityAdi . tatsarvan shuddhopayogaprasAdAtprasAdhyedAnIn nishchayaratnatrayapariNat Atmaiv dharma ityavatiShThate .
athavA dvitIyapAtanikAsamyaktvAbhAve shramaNo na bhavati, tasmAt shramaNAddharmopi na bhavati . tarhi
kathan shramaNo bhavati, iti pRuShTe pratyuttaran prayachchhan gnAnAdhikAramupasanharatijo NihadamohadiTThI tattvArtha-
shraddhAnalakShaNavyavahArasamyaktvotpannen nijashuddhAtmaruchirUpeN nishchayasamyaktven pariNatatvAnnihatamoh-
dRuShTirvidhvansitadarshanamoho ya
. punashcha kinrUpa . Agamakusalo nirdoShiparamAtmapraNItaparamAgamAbhyAsen
nirupAdhisvasamvedanagnAnakushalatvAdAgamakushal AgamapravINa . punashcha kinrUpa . virAgachariyamhi
abbhuTThido vratasamitigu ptyAdibahiranggachAritrAnuShThAnavashen svashuddhAtmanishchalapariNatirUpavItarAgachAritra-
kahanA prArambha kiyA aur 1jisakI siddhike liye 2‘dhammeN pariNadappA appA jadi
suddhasampaogajudo, pAvadi NivvANasuhan’ isaprakAr (11vIn gAthAmen) nirvANasukhake sAdhanabhUt
shuddhopayogakA adhikAr prArambha kiyA, virodhI shubhAshubh upayogako naShTa kiyA (-hey
batAyA), shuddhopayogakA svarUp varNan kiyA, shuddhopayogake prasAdase utpanna honevAle aise
AtmAke sahaj gnAn aur Anandako samajhAte hue gnAnake svarUpakA aur sukhake svarUpakA
vistAr kiyA, use (-AtmAke dharmatvako) ab kisI bhI prakAr shuddhopayogake prasAdase
3siddha karake, 4param nispRuh, AtmatRupta (aisI) pArameshvarI pravRuttiko prApta hote huye,
kRutakRutyatAko prApta karake atyanta anAkul hokar, jinake 5bhedavAsanA kI pragaTatAkA pralay
huA hai, aise hote hue, (AchArya bhagavAn) ‘main svayam sAkShAt dharma hI hUn’ isaprakAr rahate
hain, (-aise bhAvamen nishchal sthit hote hain) :
1. jisakI siddhike liye = AtmAko dharmarUp banavAnekA jo kArya sAdhanAke liye .
2. arthadharmapariNat svarUpavAlA AtmA yadi shuddha upayogamen yukta ho to mokShake sukhako pAtA hai .
3. siddha karake = sAdhakar . (AtmAko dharmarUp rachanekA jo kArya sAdhanA thA us kAryako, mahApuruShArtha
karake shuddhopayog dvArA AchArya bhagavAnane siddha kiyA .) .
4. parakI spRuhAse rahit aur AtmAmen hI tRupta, nishchayaratnatrayamen lInatArUp pravRutti .
5. bhedavAsanA = bhedarUp vRutti; vikalpapariNAm .

Page 159 of 513
PDF/HTML Page 192 of 546
single page version

jo NihadamohadiTThI Agamakusalo virAgachariyamhi .
abbhuTThido mahappA dhammo tti visesido samaNo ..92..
yo nihatamohadRuShTirAgamakushalo virAgacharite .
abhyutthito mahAtmA dharma iti visheShita shramaNa ..92..
yadayan svayamAtmA dharmo bhavati sa khalu manorath ev . tasya tvekA bahirmohdraShTirev
vihantrI . sA chAgamakaushalenAtmagnAnen cha nihatA, nAtra mam punarbhAvamApatsyate . tato
vItarAgachAritrasUtritAvatAro mamAyamAtmA svayam dharmo bhUtvA nirastasamastapratyUhatayA nityamev
pariNatatvAt paramavItarAgachAritre samyagabhyutthita udyata . punarapi kathambhUta . mahappA mokShalakShaN-
mahArthasAdhakatven mahAtmA dhammo tti visesido samaNo jIvitamaraNalAbhAlAbhAdisamatAbhAvanApariNatAtmA
sa shramaN evAbhedanayen dharma iti visheShito mohakShobhavihInAtmapariNAmarUpo nishchayadharmo bhaNit
ityartha
..92.. athaivambhUtanishchayaratnatrayapariNatamahAtapodhanasya yosau bhaktin karoti tasya
phalan darshayati
jo tan diTThA tuTTho abbhuTThittA karedi sakkAran .
vandaNaNamansaNAdihin tatto so dhammamAdiyadi ..“8..
jo tan diTThA tuTTho yo bhavyavarapuNDarIko niruparAgashuddhAtmopalambhalakShaNanishchayadharmapariNatan
anvayArtha :[ya Agamakushala ] jo Agamamen kushal hain, [nihatamohadRuShTi ]
jisakI mohadRuShTi hat ho gaI hai aur [virAgacharite abhyutthita ] jo vItarAgachAritramen
ArUDh hai, [mahAtmA shramaNa ] us mahAtmA shramaNako [dharma iti visheShita ] (shAstramen) ‘dharma’
kahA hain
..92..
TIkA :yah AtmA svayam dharma ho, yah vAstavamen manorath hai . usamen vighna
DAlanevAlI ek 1bahirmohadRuShTi hI hai . aur vah (bahirmohadRuShTi) to 2Agamakaushalya tathA
AtmagnAnase naShTa ho jAneke kAraN ab mujhamen puna utpanna nahIn hogI . isaliye
vItarAgachAritrarUpase pragaTatAko prApta (-vItarAgachAritrarUp paryAyamen pariNat) merA yah AtmA
1. bahirmohadRuShTi = bahirmukh aisI mohadRuShTi . (AtmAko dharmarUp honemen vighna DAlanevAlI ek bahirmohadRuShTi
hI hai .) 2. Agamakaushalya = Agamamen kushalatApravINatA .
Agam viShe kaushalya chhe ne mohadRuShTi vinaShTa chhe
vItarAg
charitArUDh chhe, te muni -mahAtmA ‘dharma’ chhe. 92.

Page 160 of 513
PDF/HTML Page 193 of 546
single page version

niShkampa evAvatiShThate . alamativistareN . svasti syAdvAdamudritAy jainendrAy shabdabrahmaNe .
svasti tanmUlAyAtmatattvopalambhAy cha, yatprasAdAdudgranthito jhagityevAsansArabaddho mohagranthi .
svasti cha paramavItarAgachAritrAtmane shuddhopayogAy, yatprasAdAdayamAtmA svayamev dharmo bhUta ..92..
(mandAkrAntA)
AtmA dharma svayamiti bhavan prApya shuddhopayogan
nityAnandaprasarasarase gnAnatattve nilIy
.
prApsyatyuchchairavichalatayA niShprakampaprakAshAn
sphU rjajjyotisahajavilasadratnadIpasya lakShmIm
..5..
pUrvasUtroktan munIshvaran dRuShTvA tuShTo nirbharaguNAnurAgeN santuShTa san . kin karoti . abbhuTThittA karedi sakkAran
abhyutthAnan kRutvA mokShasAdhakasamyaktvAdiguNAnAn satkAran prashansAn karoti vandaNaNamansaNAdihin tatto so
dhammamAdiyadi
‘tavasiddhe Nayasiddhe’ ityAdi vandanA bhaNyate, namostviti namaskAro bhaNyate,
tatprabhRutibhaktivisheShai tasmAdyativarAtsa bhavya puNyamAdatte puNyan gRuhNAti ityartha ..



8.. ath ten puNyen
bhavAntare kin phalan bhavatIti pratipAdayati
teN NarA va tirichchhA devin vA mANusin gadin pappA .
vihavissariyehin sayA sampuNNamaNorahA honti ..9..
svayam dharma hokar, samasta vighnonkA nAsh ho jAnese sadA niShkamp hI rahatA hai . adhik vistArase
bas ho ! jayavant varto 1syAdvAdamudrit jainendra shabdabrahma; jayavant varto 2shabdabrahmamUlak
Atmatattvopalabdhiki jisake prasAdase, anAdi sansArase bandhI huI mohagranthi tatkAl hI chhUT
gaI hai; aur jayavant varto param vItarAgachAritrasvarUp shuddhopayog ki jisake prasAdase yah AtmA
svayamev dharma huA hai
..92..
[ab shlok dvArA gnAnatattva -pragnApan adhikArakI pUrNAhuti kI jAtI hai . ]
artha :isaprakAr shuddhopayogako prApta karake AtmA svayam dharma hotA huA arthAt
svayam dharmarUp pariNamit hotA huA nitya Anandake prasArase saras (arthAt jo shAshvat Anandake
prasArase rasayukta) aise gnAnatattvamen lIn hokar, atyanta avichalatAke kAraN, daidIpyamAn
jyotimay aur sahajarUpase vilasit (-svabhAvase hI prakAshit) ratnadIpakakI niShkamp-
prakAshamay shobhAko pAtA hai
. (arthAt ratnadIpakakI bhAnti svabhAvase hI niShkampatayA atyanta
prakAshit hotAjAnatArahatA hai) .
1. syAdvAdamudrit jainendra shabdabrahma = syAdvAdakI chhApavAlA jinendrakA dravyashrut .
2. shabdabrahmamUlak = shabdabrahma jisakA mUl kAraN hai .

Page 161 of 513
PDF/HTML Page 194 of 546
single page version

(mandAkrAntA)
nishchityAtmanyadhikRutamiti gnAnatattvan yathAvat
tatsiddhayarthan prashamaviShayan gneyatattvan bubhutsu .
sarvAnarthAn kalayati guNadravyaparyAyayuktyA
prAdurbhUtirna bhavati yathA jAtu mohAnku rasya
..6..
iti pravachanasAravRuttau tattvadIpikAyAn shrImadamRutachandrasUrivirachitAyAn gnAnatattvapragnApano nAm prathama
shrutaskandha samApta ..
teN NarA va tirichchhA ten pUrvoktapuNyenAtra vartamAnabhave narA vA tiryanycho vA devin vA mANusin
gadin pappA bhavAntare daivIn vA mAnuShIn vA gatin prApya vihavissariyehin sayA sampuNNamaNorahA honti
rAjAdhirAjarUpalAvaNyasaubhAgyaputrakalatrAdiparipUrNavibhUtirvibhavo bhaNyate, AgnAphalamaishvaryan bhaNyate,
tAbhyAn vibhavaishvaryAbhyAn sampUrNamanorathA bhavantIti
. tadev puNyan bhogAdinidAnarahitatven yadi
samyaktvapUrvakan bhavati tarhi ten paramparayA mokShan cha labhante iti bhAvArtha ..9..
iti shrIjayasenAchAryakRutAyAn tAtparyavRuttau pUrvoktaprakAreN ‘es surAsuramaNusindavandidan’ itImAn
gAthAmAdin kRutvA dvAsaptatigAthAbhi shuddhopayogAdhikAra, tadanantaran ‘devadajadigurupUjAsu’ ityAdi
panychavinshatigAthAbhirgnAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAno dvitIyodhikAra, tatashcha ‘sattAsambaddhede’ ityAdi

samyakatvakathanarUpeN prathamA gAthA, ratnatrayAdhArapuruShasya dharma sambhavatIti ‘jo NihadamodiTThI’ ityAdi

dvitIyA cheti svatantragAthAdvayam, tasya nishchayadharmasangnatapodhanasya yosau bhaktin karoti tatphalakathanen

‘jo tan diTThA’ ityAdi gAthAdvayam
. ityadhikAradvayen pRuthagbhUtagAthAchatuShTayasahitenaikottarashatagAthAbhi
gnAnatattvapratipAdaknAmA prathamo mahAdhikAra samApta ..1..
[ab shlok dvArA gnAnatattva -pragnApan nAmak pratham adhikArakI aur gneyatattva -pragnApan
nAmak dUsare adhikArakI sandhi batAyI jAtI hai . ]
artha :AtmArUpI adhikaraNamen rahanevAle arthAt AtmAke Ashrit rahanevAle
gnAnatattvakA isaprakAr yathArthatayA nishchay karake, usakI siddhike liye (kevalagnAn pragaT
karaneke liye) prashamake lakShase (upasham prApta karaneke hetuse) gneyatattvako jAnanekA ichchhuk
(jIv) sarva padArthonko dravya -guN -paryAy sahit jAnatA hai, jisase kabhI mohAnkurakI kinchit
mAtra bhI utpatti na ho
.
is prakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrIpravachanasAr shAstrakI
shrImadamRutachandrAchAryadevavirachit tattvadIpikA nAmak TIkAmen gnAnatattvapragnApan nAmak pratham
shrutaskandha samApta huA .
pra. 21

Page 162 of 513
PDF/HTML Page 195 of 546
single page version

2
gneyatattva -pragnApan
ath gneyatattvapragnApanam . tatra padArthasya samyagdravyaguNaparyAyasvarUpamupavarNayati
attho khalu davvamao davvANi guNappagANi bhaNidANi .
tehin puNo pajjAyA pajjayamUDhA hi parasamayA ..93..
artha khalu dravyamayo dravyANi guNAtmakAni bhaNitAni .
taistu puna paryAyA paryayamUDhA hi parasamayA ..93..
ih kil ya kashchanApi parichchhidyamAna padArtha sa sarva ev vistArAyatasAmAnya-
ita Urddhvan ‘sattAsambaddhede’ ityAdigAthAsUtreN pUrvan sankShepeN yadvayAkhyAtan samyagdarshanan
tasyedAnIn viShayabhUtapadArthavyAkhyAnadvAreN trayodashAdhikashatapramitagAthAparyantan vistaravyAkhyAnan karoti .
athavA dvitIyapAtanikApUrvan yadvayAkhyAtan gnAnan tasya gneyabhUtapadArthAn kathayati . tatra trayodashAdhik -
shatagAthAsu madhye prathamatastAvat ‘tamhA tassa NamAin’ imAn gAthAmAdin kRutvA pAThakrameN panychatrinshad-
gAthAparyantan sAmAnyagneyavyAkhyAnan, tadanantaran ‘davvan jIvamajIvan’ ityAdyekonavinshatigAthAparyantan

visheShagneyavyAkhyAnan, athAnantaran ‘sapadesehin samaggo logo’ ityAdigAthAShTakaparyantan sAmAnyabhedabhAvanA,
ab, gneyatattvakA pragnApan karate hain arthAt gneyatattva batalAte hain . usamen (pratham)
padArthakA samyak (yathArtha) dravyaguNaparyAyasvarUp varNan karate hain :
anvayArtha :[artha khalu ] padArtha [dravyamaya ] dravyasvarUp hai; [dravyANi ] dravya
[guNAtmakAni ] guNAtmak [bhaNitAni ] kahe gaye hain; [tai tu puna ] aur dravya tathA guNonse
[paryAyA ] paryAyen hotI hain
. [paryayamUDhA hi ] paryAyamUDh jIv [parasamayA ] parasamay (arthAt
mithyAdRuShTi) hain ..93..
TIkA :is vishvamen jo koI jAnanemen AnevAlA padArtha hai vah samasta hI
chhe artha dravyasvarUp, guN -Atmak kahyAn chhe dravyane,
vaLI dravya -guNathI paryayo; paryAyamUDh parasamay chhe. 93
.

Page 163 of 513
PDF/HTML Page 196 of 546
single page version

samudAyAtmanA dravyeNAbhinirvRuttatvAd dravyamaya . dravyANi tu punarekAshrayavistAravisheShAtmakai-
rguNairabhinirvRuttatvAdguNAtmakAni . paryAyAstu punarAyatavisheShAtmakA uktalakShaNairdravyairapi guNairapya-
bhinirvRuttatvAd dravyAtmakA api guNAtmakA api . tatrAnekadravyAtmakaikyapratipattinibandhano
dravyaparyAya . sa dvividha, samAnajAtIyosamAnajAtIyashcha . tatra samAnajAtIyo nAm yathA
anekapudgalAtmako dvayaNukastryaNuk ityAdi; asamAnajAtIyo nAm yathA jIvapudgalAtmako devo
tatashcha ‘atthittaNichchhidassa hi’ ityAdyekapanychAshadgAthAparyantan visheShabhedabhAvanA cheti dvitIyamahAdhikAre
samudAyapAtanikA
. athedAnIn sAmAnyagneyavyAkhyAnamadhye prathamA namaskAragAthA, dvitIyA dravyaguN-
paryAyavyAkhyAnagAthA, tRutIyA svasamayaparasamayanirUpaNagAthA, chaturthI dravyasya sattAdilakShaNatray-
sUchanagAthA cheti pIThikAbhidhAne prathamasthale svatantragAthAchatuShTayam
. tadanantaran ‘sabbhAvo hi sahAvo’
ityAdigAthAchatuShTayaparyantan sattAlakShaNavyAkhyAnamukhyatvan, tadanantaran ‘Na bhavo bhangavihINo’ ityAdi-
gAthAtrayaparyantamutpAdavyayadhrauvyalakShaNakathanamukhyatA, tatashcha ‘pADubbhavadi ya aNNo’ ityAdigAthAdvayen
1vistArasAmAnyasamudAyAtmak aur 2AyatasAmAnyasamudAyAtmak dravyase rachit honese dravyamay
(-dravyasvarUp) hai . aur 3dravya ek jinakA Ashray hai aise vistAravisheShasvarUp guNonse rachit
(-guNonse bane huve) honese guNAtmak hai . aur paryAyenjo ki Ayat -visheShasvarUp hain ve
jinake lakShaN (U par) kahe gaye hain aise dravyonse tathA guNonse rachit honese dravyAtmak bhI hain
guNAtmak bhI hain
. usamen, anekadravyAtmak ekatAkI 4pratipattikI kAraNabhUt dravyaparyAy hai . vah
do prakAr hai . (1) samAnajAtIy aur (2) asamAnajAtIy . usamen (1) samAnajAtIy vah
haijaise ki anekapudgalAtmak 5dviaNuk, triaNuk ityAdi; (2) asamAnajAtIy vah
1. vistArasAmAnya samudAy = vistArasAmAnyarUp samudAy . vistArakA artha hai ki chauDAI . dravyakI
chauDAIkI apekShAke (ekasAth rahanevAle sahabhAvI) bhedonko (vistAravisheShonko) guN kahA jAtA hai; jaise
gnAn, darshan, chAritra ityAdi jIvadravyake vistAravisheSh arthAt guN hain
. un vistAravisheShommen rahanevAle
visheShatvako gauN karen to in sabamen ek AtmasvarUp sAmAnyatva bhAsit hotA hai . yah vistArasAmAnya
(athavA vistArasAmAnyasamudAy) vah dravya hai .
2. AyatasAmAnyasamudAy = AyatasAmAnyarUp samudAy . AyatakA artha hai lambAI arthAt
kAlApekShitapravAh . dravyake lambAIkI apekShAke (ekake bAd ek pravartamAn, kramabhAvI, kAlApekShit)
bhedonko (Ayat visheShonko) paryAy kahA jAtA hai . un kramabhAvI paryAyommen pravartamAn visheShatvako gauN
karen to ek dravyatvarUp sAmAnyatva hI bhAsit hotA hai . yah AyatasAmAnya (athavA AyatasAmAnya
samudAy) vah dravya hai .
3. anantaguNonkA Ashray ek dravya hai .
4. pratipatti = prApti; gnAn; svIkAr . 5. dviaNuk = do aNuonse banA huA skandh .

Page 164 of 513
PDF/HTML Page 197 of 546
single page version

manuShya ityAdi . guNadvAreNAyatAnaikyapratipattinibandhano guNaparyAya . sopi dvividha,
svabhAvaparyAyo vibhAvaparyAyashcha . tatra svabhAvaparyAyo nAm samastadravyANAmAtmIyAtmIyAgurulaghu-
guNadvAreN pratisamayasamudIyamAnaShaTsthAnapatitavRuddhihAninAnAtvAnubhUti, vibhAvaparyAyo nAm
rUpAdInAn gnAnAdInAn vA svaparapratyayapravartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyopadarshitasvabhAv-
visheShAnekatvApatti
. athedan dRuShTAnten draDhayatiyathaiv hi sarva ev paTovasthAyinA vistAr-
sAmAnyasamudAyenAbhidhAvatAyatasAmAnyasamudAyen chAbhinirvartyamAnastanmay ev, tathaiv hi
sarva ev padArthovasthAyinA vistArasAmAnyasamudAyenAbhidhAvatAyatasAmAnyasamudAyen cha
dravyaparyAyaguNaparyAyanirUpaNamukhyatA . athAnantaran ‘Na havadi jadi saddavvan’ ityAdigAthAchatuShTayen sattA-
dravyayorabhedaviShaye yuktin kathayati, tadanantaran ‘jo khalu davvasahAvo’ ityAdi sattAdravyayorguNaguNikathanen
prathamagAthA, dravyeN sah guNaparyAyayorabhedamukhyatven ‘Natthi guNo tti va koI’ ityAdi dvitIyA cheti

svatantragAthAdvayan, tadanantaran dravyasya dravyArthikanayen sadutpAdo bhavati, paryAyArthikanayenAsadityAdi-

kathanarUpeN ‘evamvihan’ itiprabhRuti gAthAchatuShTayan, tatashcha ‘atthi tti ya’ ityAdyekasUtreN

nayasaptabhanggIvyAkhyAnamiti samudAyen chaturvinshatigAthAbhiraShTabhi sthalairdravyanirNayan karoti
. tadyathAath
samyaktvan kathayati
haijaise ki jIvapudgalAtmak dev, manuShya ityAdi . guN dvArA AyatakI anekatAkI
pratipattikI kAraNabhUt guNaparyAy hai . vah bhI do prakAr hai . (1) svabhAvaparyAy aur (2)
vibhAvaparyAy . usamen samasta dravyonke apane -apane agurulaghuguN dvArA pratisamay pragaT honevAlI
ShaTsthAnapatit hAni -vRuddhirUp anekatvakI anubhUti vah svabhAvaparyAy hai; (2) rUpAdike yA
gnAnAdike
1sva -parake kAraN pravartamAn 2pUrvottar avasthAmen honevAle tAratamyake kAraN dekhanemen
AnevAle svabhAvavisheSharUp anekatvakI 3Apatti vibhAvaparyAy hai .
ab yah (pUrvokta kathan) dRuShTAntase dRuDh karate hain :
jaise sampUrNa 4paT, avasthAyI (-sthir) vistArasAmAnyasamudAyase aur dauDate
(-bahate, pravAharUp) huye aise AyatasAmAnyasamudAyase rachit hotA huA tanmay hI hai,
usIprakAr sampUrNa padArtha ‘dravya’ nAmak avasthAyI vistArasAmAnyasamudAyase aur dauDate huye
AyatasAmAnyasamudAyase rachit hotA huA dravyamay hI hai
. aur jaise paTamen, avasthAyI
vistArasAmAnyasamudAy yA dauDate huye AyatasAmAnyasamudAy guNonse rachit hotA huA guNonse
1. sva upAdAn aur par nimitta hai . 2. pUrvottar = pahalekI aur bAdakI .
3. Apatti = Apatit, ApaDanA . 4. paT = vastra

Page 165 of 513
PDF/HTML Page 198 of 546
single page version

dravyanAmnAbhinirvartyamAno dravyamay ev . yathaiv cha paTevasthAyI vistArasAmAnya-
samudAyobhidhAvannAyatasAmAnyasamudAyo vA guNairabhinirvartyamAno guNebhya pRuthaganupalambhAd
guNAtmak ev, tathaiv cha padArtheShvavasthAyI vistArasAmAnyasamudAyobhidhAvannAyat-
sAmAnyasamudAyo vA dravyanAmA guNairabhinirvartyamAno guNebhya pRuthaganupalambhAd guNAtmak ev
.
yathaiv chAnekapaTAtmako dvipaTikA tripaTiketi samAnajAtIyo dravyaparyAya, tathaiv
chAnekapudgalAtmako dvayaNukastryaNuk iti samAnajAtIyo dravyaparyAya
. yathaiv
chAnekakausheyakakArpAsamayapaTAtmako dvipaTikA tripaTiketyasamAnajAtIyo dravyaparyAya, tathaiv
chAnekajIvapudgalAtmako devo manuShya ityasamAnajAtIyo dravyaparyAya
. yathaiv cha kvachitpaTe
sthUlAtmIyAgurulaghuguNadvAreN kAlakramapravRutten nAnAvidhen pariNamanAnnAnAtva-
pratipattirguNAtmaka svabhAvaparyAya, tathaiv cha samasteShvapi dravyeShu sUkShmAtmIyAtmIyAguru-
tamhA tassa NamAin kichchA Nichchan pi tammaNo hojja .
vochchhAmi sangahAdo paramaTThaviNichchhayAdhigaman ..10..
tamhA tassa NamAin kichchA yasmAtsamyaktvan vinA shramaNo na bhavati tasmAtkAraNAttasya
samyakchAritrayuktasya pUrvoktatapodhanasya namasyAn namaskriyAn namaskAran kRutvA Nichchan pi tammaNo hojja
nityamapi tadgatamanA bhUtvA
vochchhAmi vakShyAmyahan kartA sangahAdo sangrahAtsankShepAt sakAshAt . kim . paramaTTha-
1. dvipaTik = do thAnonko joDakar (sInkar) banAyA gayA ek vastra [yadi donon thAn ek hI jAtike
hon to samAnajAtIy dravyaparyAy kahalAtA hai, aur yadi do thAn bhinna jAtike hon (jaise ek reshamI dUsarA
sUtI) to asamAnajAtIy dravyaparyAy kahalAtA hai
. ]
pRuthak aprApta honese guNAtmak hI hai, usIprakAr padArthommen, avasthAyI vistArasAmAnyasamudAy
yA dauDatA huA AyatasAmAnyasamudAy
jisakA nAm ‘dravya’ hai vahguNonse rachit hotA
huA guNonse pRuthak aprApta honese guNAtmak hI hai . aur jaise anekapaTAtmak (-ekase
adhik vastronse nirmit) 1dvipaTik, tripaTik aise samAnajAtIy dravyaparyAy hai, usIprakAr
anek pudgalAtmak dvi -aNuk, tri -aNuk aisI samAnajAtIy dravyaparyAy hai; aur jaise
anek reshamI aur sUtI paTonke bane hue dvipaTik, tripaTik aisI asamAnajAtIy dravyaparyAy
hai, usIprakAr anek jIvapudgalAtmak dev, manuShya aisI asamAnajAtIy dravyaparyAy hai
. aur
jaise kabhI paTamen apane sthUl agurulaghuguN dvArA kAlakramase pravartamAn anek prakArarUpase
pariNamit honeke kAraN anekatvakI pratipatti guNAtmak svabhAvaparyAy hai, usIprakAr samasta
dravyommen apane -apane sUkShma agurulaghuguN dvArA pratisamay pragaT honevAlI ShaTsthAnapatit
hAnivRuddhirUp anekatvakI anubhUti vah guNAtmak svabhAvaparyAy hai; aur jaise paTamen,

Page 166 of 513
PDF/HTML Page 199 of 546
single page version

laghuguNadvAreN pratisamayasamudIyamAnaShaTsthAnapatitavRuddhihAninAnAtvAnubhUti guNAtmaka
svabhAvaparyAya
. yathaiv cha paTe rUpAdInAn svaparapratyayapravartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyo-
padarshitasvabhAvavisheShAnekatvApatti guNAtmako vibhAvaparyAya, tathaiv cha samasteShvapi dravyeShu
rUpAdInAn gnAnAdInAn vA svaparapratyayapravartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyopadarshitasvabhAv-
visheShAnekatvApatti guNAtmako vibhAvaparyAya
. iyan hi sarvapadArthAnAn dravyaguNaparyAyasvabhAv-
prakAshikA pArameshvarI vyavasthA sAdhIyasI, na punaritarA . yato hi bahavopi paryAy-
viNichchhayAdhigaman paramArthavinishchayAdhigaman samyaktvamiti . paramArthavinishchayAdhigamashabden samyaktvan kathan
bhaNyat iti chetparamortha paramArtha shuddhabuddhaikasvabhAva paramAtmA, paramArthasya visheSheN
sanshayAdirahitatven nishchaya paramArthavinishchayarUpodhigama shangkAdyaShTadoSharahitashcha ya paramArthatorthAvabodho
yasmAtsamyaktvAttat paramArthavinishchayAdhigamam
. athavA paramArthavinishchayonekAntAtmakapadArthasamUh-
stasyAdhigamo yasmAditi ..10.. ath padArthasya dravyaguNaparyAyasvarUpan nirUpayatiattho khalu
davvamao artho gnAnaviShayabhUta padArtha khalu sphu Tan dravyamayo bhavati . kasmAt . tiryak-
sAmAnyoddharvatAsAmAnyalakShaNen dravyeN niShpannatvAt . tiryaksAmAnyorddhvatAsAmAnyalakShaNan kathyate
ekakAle nAnAvyaktigatonvayastiryaksAmAnyan bhaNyate . tatra dRuShTAnto yathAnAnAsiddhajIveShu siddhoyan
siddhoyamityanugatAkAra siddhajAtipratyaya . nAnAkAleShvekavyaktigatonvay UrdhvatAsAmAnyan bhaNyate .
tatra dRuShTAnta yathAya ev kevalagnAnotpattikShaNe muktAtmA dvitIyAdikShaNeShvapi sa eveti pratIti . athavA
nAnAgosharIreShu gaurayan gaurayamiti gojAtipratItistiryaksAmAnyam . yathaiv chaikasmin puruShe
bAlakumArAdyavasthAsu sa evAyan devadatta iti pratyay UrdhvatAsAmAnyam . davvANi guNappagANi bhaNidANi
dravyANi guNAtmakAni bhaNitAni . anvayino guNA athavA sahabhuvo guNA iti guNalakShaNam .
yathA anantagnAnasukhAdivisheShaguNebhyastathaivAgurulaghukAdisAmAnyaguNebhyashchAbhinnatvAdguNAtmakan bhavati
siddhajIvadravyan, tathaiv svakIyasvakIyavisheShasAmAnyaguNebhya sakAshAdabhinnatvAt sarvadravyANi

guNAtmakAni bhavanti
. tehin puNo pajjAyA tai pUrvoktalakShaNairdravyairguNaishcha paryAyA bhavanti . vyatirekiNa
paryAyA athavA kramabhuva paryAyA iti paryAyalakShaNam . yathaikasmin muktAtmadravye kinchidUnacharam-
rUpAdikake sva -parake kAraN pravartamAn pUrvottar avasthAmen honevAle tAratamyake kAraN dekhanemen
AnevAle svabhAvavisheSharUp anekatvakI Apatti vah guNAtmak vibhAvaparyAy hai, usIprakAr
samasta dravyommen, rUpAdikake yA gnAnAdike sva -parake kAraN pravartamAn pUrvottar avasthAmen
honevAle tAratamyake kAraN dekhanemen AnevAle svabhAvavisheSharUp anekatvakI Apatti vah
guNAtmak vibhAvaparyAy hai
.
vAstavamen yah, sarva padArthonke dravyaguNaparyAyasvabhAvakI prakAshak 1pArameshvarI vyavasthA
bhalI -uttam -pUrNa -yogya hai, dUsarI koI nahIn; kyonki bahutase (jIv) paryAyamAtrakA hI avalamban
1. parameshvarakI kahI huI .

Page 167 of 513
PDF/HTML Page 200 of 546
single page version

mAtramevAvalambya tattvApratipattilakShaNan mohamupagachchhanta parasamayA bhavanti ..93..
athAnuShangikImimAmev svasamayaparasamayavyavasthAn pratiShThApyopasanharati
je pajjaesu NiradA jIvA parasamaig tti NiddiTThA .
AdasahAvamhi ThidA te sagasamayA muNedavvA ..94..
ye paryAyeShu niratA jIvA parasamayikA iti nirdiShTA .
AtmasvabhAve sthitAste svakasamayA gnAtavyA ..94..
sharIrAkAragatimArgaNAvilakShaNa siddhagatiparyAya tathAgurulaghukaguNaShaDvRuddhihAnirUpA sAdhAraNasvabhAv-
guNaparyAyAshcha, tathA sarvadravyeShu svabhAvadravyaparyAyA svajAtIyavijAtIyavibhAvadravyaparyAyAshcha, tathaiv

svabhAvavibhAvaguNaparyAyAshcha ‘jesin atthi sahAo’ ityAdigAthAyAn, tathaiv ‘bhAvA jIvAdIyA’ ityAdi-

gAthAyAn cha
panychAstikAye pUrvan kathitakrameN yathAsambhavan gnAtavyA . pajjayamUDhA hi parasamayA yasmAditthambhUt-
karake, tattvakI apratipatti jisakA lakShaN hai aise mohako prApta hote huye parasamay hote hain .
bhAvArtha :padArtha dravyasvarUp hai . dravya anantaguNamay hai . dravyon aur guNonse paryAyen
hotI hain . paryAyonke do prakAr hain :1dravyaparyAy, 2guNaparyAy . inamense dravyaparyAyake do
bhed hain :1samAnajAtIyjaise dviaNuk, tri -aNuk, ityAdi skandha;
2asamAnajAtIyjaise manuShya dev ityAdi . guNaparyAyake bhI do bhed hain :1svabhAv-
paryAyjaise siddhake guNaparyAy 2vibhAvaparyAyjaise svaparahetuk matignAnaparyAy .
aisA jinendra bhagavAnakI vANIse kathit sarva padArthonkA dravya -guN -paryAyasvarUp hI
yathArtha hai . jo jIv dravya -guNako na jAnate huye mAtra paryAyakA hI Alamban lete hain ve nij
svabhAvako na jAnate huye parasamay hain ..93..
ab 1AnuShangik aisI yah hI svasamay -parasamayakI vyavasthA (arthAt svasamay aur
parasamayakA bhed) nishchit karake (usakA) upasanhAr karate hain :
anvayArtha :[ye jIvA ] jo jIv [paryAyeShu niratA ] paryAyommen lIn hain
[parasamayikA iti nirdiShTA ] unhen parasamay kahA gayA hai [AtmasvabhAve sthitA ] jo jIv
AtmasvabhAvamen sthit hain [te ] ve [svakasamayA gnAtavyA ] svasamay jAnane
..94..
1. AnuShangik = pUrva gAthAke kathanake sAth sambandhavAlI .
paryAyamAn rat jIv je te ‘parasamay’ nirdiShTa chhe;
AtmasvabhAve sthit je te ‘svakasamay’ gnAtavya chhe
. 94.