Page 168 of 513
PDF/HTML Page 201 of 546
single page version
dRuShTayo manuShya evAhameSh mamaivaitanmanuShyasharIramityahankAramamakArAbhyAn vipralabhyamAnA avichalit-
chetanAvilAsamAtrAdAtmavyavahArAt
mithyAdRuShTayo bhavantIti
prati hI balavAn hain ), ve
avichalitachetanAvilAsamAtra
Page 169 of 513
PDF/HTML Page 202 of 546
single page version
samastaikAntadRuShTiparigrahagrahA manuShyAdigatiShu tadvigraheShu chAvihitAhankAramamakArA
anekApavarakasanchAritaratnapradIpamivaikarUpamevAtmAnamupalabhamAnA avichalitachetanAvilAs-
mAtramAtmavyavahAramurarIkRutya kroDIkRutasamastakriyAkuTumbakan manuShyavyavahAramanAshrayanto vishrAnta-
rAgadveShonmeShatayA paramamaudAsInyamavalambamAnA nirastasamastaparadravyasangatitayA svadravyeNaiv kevalen
sangatatvAtsvasamayA jAyante
cha mameti mamakAro bhaNyate, tAbhyAn pariNatA mamakArAhangkArarahitaparamachaitanyachamatkArapariNateshchyutA ye te
ka rmodayajanitaparaparyAyaniratatvAtparasamayA mithyAdRuShTayo bhaNyante
paryAyapariNatirahitatvAtsvasamayA bhavantItyartha
angIkAr karake, jisamen samasta kriyAkalApase bhenT kI jAtI hai aise manuShyavyavahArakA Ashray
nahIn karate huye, rAgadveShakA unmeSh (prAkaTay) ruk jAnese param udAsInatAkA Alamban lete
huye, samasta paradravyonkI sangati dUr kar denese mAtra svadravyake sAth hI sangatatA honese vAstavamen
honevAlA AtmA ekarUp hI hai, vah kinchitmAtra bhI sharIrarUp nahIn hotA aur na sharIrakI kriyA karatA
hai
Page 170 of 513
PDF/HTML Page 203 of 546
single page version
hai; ‘mAtra achalit chetanA vah hI main hUn’ aisA mAnanA
parasamay hain; aur jo bhagavAn AtmasvabhAvamen hI sthit hain ve anekAntadRuShTivAle log
manuShyavyavahArakA Ashray nahIn karake AtmavyavahArakA Ashray karate hain, isaliye rAgI -dveShI nahIn
hote arthAt param udAsIn rahate hain aur isaprakAr paradravyarUp karmake sAth sambandha na karake
mAtra svadravyake sAth hI sambandha karate hain, isaliye ve svasamay hain
guNayukta aur paryAyasahit hai, [tat ] use [dravyam iti ] ‘dravya’ [bruvanti ] kahate hain
vaLI guN ne paryay sahit je, ‘dravya’ bhAkhyun tehane. 95.
Page 171 of 513
PDF/HTML Page 204 of 546
single page version
sakri yatvamakri yatvan chetanatvamachetanatvan kartRutvamakartRutvan bhoktRutvamabhoktRutvamagurulaghutvan chetyAdaya
sAmAnyaguNA, avagAhahetutvan gatinimittatA sthitikAraNatvan vartanAyatanatvan rUpAdimattA
chetanatvamityAdayo visheShaguNA
shuddhAtmopalambhavyaktirUpakAryasamayasArasyotpAda kAraNasamayasArasya vyayastadubhayAdhArabhUtaparamAtmadravya-
tven dhrauvyan cha
apradeshatva, mUrtatva, amUrtatva, sakriyatva, akriyatva, chetanatva, achetanatva, kartRutva, akartRutva,
bhoktRutva, abhoktRutva, agurulaghutva, ityAdi sAmAnyaguN hain; avagAhahetutva, gatinimittatA,
sthitikAraNatva, vartanAyatanatva, rUpAdimattva, chetanatva ityAdi visheSh guN hain
Page 172 of 513
PDF/HTML Page 205 of 546
single page version
samupAttaprAktanAvasthan samuchitabahirangasAdhanasannidhisadbhAve vichitrabahutarAvasthAnan svarUpakartRukaraN-
sAmarthyasvabhAvenAntarangasAdhanatAmupAgatenAnugRuhItamuttarAvasthayotpadyamAnan tenotpAden lakShyate, na cha
ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate
sangnAlakShaNaprayojanAdibhirbhedan kurvanti tathApi sattAsvarUpeN bhedan na kurvanti, svabhAvat ev
tathAvidhatvamavalambante
us utpAdake sAth svarUp bhed nahIn hai, svarUpase hI vaisA hai (arthAt svayam utpAdarUpase
hI pariNat hai); usIprakAr jisane pUrva avasthA prApta kI hai aisA dravya bhI
avasthAyen karatA hai vah
hai; kintu usakA us utpAdake sAth svarUpabhed nahIn hai, svarUpase hI vaisA hai
huA us vyayase lakShit hotA hai, parantu usakA us vyayake sAth svarUpabhed nahIn hai,
svarUpase hI vaisA hai; usIprakAr vahI dravya bhI uttar avasthAse utpanna hotA huA aur pUrva
avasthAse vyayako prApta hotA huA us vyayase lakShit hotA hai; parantu usakA us vyayake
Page 173 of 513
PDF/HTML Page 206 of 546
single page version
prAktanAvasthayA vyayamAnan ten vyayen lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev
tathAvidhatvamavalambate
svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate, tathaiv tadev dravyamapyekakAl-
muttarAvasthayotpadyamAnan prAktanAvasthayA vyayamAnamavasthAyinyA dravyatvAvasthayA dhrauvyamAlambamAnan
dhrauvyeN lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate
tai sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvam -valambate
svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate; tathaiv tadev dravyamapyAyatavisheShAtmakai paryAyairlakShyate, na cha
tai sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate
TikanevAlI aisI vastratva -avasthAse dhruv rahatA huA dhrauvyase lakShit hotA hai; parantu usakA
us dhrauvyake sAth svarUpabhed nahIn hai, svarUpase hI vaisA hai; isIprakAr vahI dravya bhI ek
hI samay uttar avasthAse utpanna hotA huA, pUrva avasthAse vyay hotA huA, aur TikanevAlI
aisI dravyatvaavasthAse dhruv rahatA huA dhrauvyase lakShit hotA hai
bhI vistAravisheShasvarUp guNonse lakShit hotA hai; kintu usakA un guNonke sAth svarUpabhed nahIn
hai, vah svarUpase hI vaisA hai
hai, vah svarUpase hI vaisA hai
varNAdiguNanavajIrNAdiparyAyasahitan cha sat tairutpAdavyayadhrauvyaistathaiv cha svakIyaguNaparyAyai sah
sangnAdibhedepi sati sattArUpeN bhedan na karoti
Page 174 of 513
PDF/HTML Page 207 of 546
single page version
sadbhAva ] dravyakA jo astitva hai, [hi ] vah vAstavamen [svabhAva ] svabhAv hai
astitva dravyanun sarvadA je, teh dravyasvabhAv chhe
Page 175 of 513
PDF/HTML Page 208 of 546
single page version
siddhiyuktatvAtteShAmastitvamekamev, kArtasvaravat
pravRuttiyuktasya kArtasvarAstitven niShpAditaniShpattiyuktai pItatAdiguNai kuNDalAdiparyAyaishcha
yadastitvan kArtasvarasya sa svabhAva, tathA hi dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA
dravyAtpRuthaganupalabhyamAnai kartRukaraNAdhikaraNarUpeN guNAnAn paryAyANAn cha svarUpamupAdAy
mokShamokShamArgAdhArabhUtAnvayadravyatvalakShaNan dhrauvyan chetyuktalakShaNotpAdavyayadhrauvyaishcha sah bhinnan na bhavati
svabhAv hI kyon na ho ? (avashya ho
hote hain isaliye
suvarNake astitvase jinakI utpatti hotI hai,
bhAvase jo dravyase pRuthak dikhAI nahIn dete, kartA -karaN-
Page 176 of 513
PDF/HTML Page 209 of 546
single page version
svabhAva
pravartamAnapravRuttiyuktai pItatAdiguNai kuNDalAdiparyAyaishcha niShpAditaniShpattiyuktasya kArtasvarasya
mUlasAdhanatayA tairniShpAditan yadastitvan sa svabhAva, tathA dravyeN vA kShetreN vA kAlen
vA bhAven vA guNebhya paryAyebhyashcha pRuthaganupalabhyamAnasya kartRukaraNAdhikaraNarUpeN
suvarNasya sadbhAva, tathA svakIyadravyakShetrakAlabhAvai paramAtmadravyAdabhinnAnAn kevalagnAnAdiguNakinchidUn-
charamasharIrAkArAdiparyAyANAn sambandhi yadastitvan sa ev muktAtmadravyasya sadbhAva
hai, kyonki pItatvAdikake aur kuNDalAdikake svarUpako suvarNa hI dhAraN karatA hai, isaliye
suvarNake astitvase hI pItatvAdikakI aur kuNDalAdikakI niShpatti
dravyase bhinna nahIn dikhAI denevAle guNon aur paryAyonkA astitva vah dravyakA hI astitva hai,
kyonki guNon aur paryAyonke svarUpako dravya hI dhAraN karatA hai, isaliye dravyake astitvase
hI guNonkI aur paryAyonkI niShpatti hotI hai, dravya na ho to guN aur paryAyen bhI na hon
karake pravartamAn pItatvAdiguNon aur kuNDalAdiparyAyonse jisakI niShpatti hotI hai,
Page 177 of 513
PDF/HTML Page 210 of 546
single page version
mUlasAdhanatayA tairniShpAditan yadastitvan sa svabhAva
gnAnAdiguNakinchidUnacharamasharIrAkAraparyAyebhya sakAshAdabhinnasya muktAtmadravyasya sambandhi yadastitvan sa
ev kevalagnAnAdiguNakinchidUnacharamasharIrAkAraparyAyANAn svabhAvo gnAtavya
aur kuNDalAdik hI dhAraN karate hain, isaliye pItatvAdik aur kuNDalAdikake astitvase
hI suvarNakI niShpatti hotI hai, pItatvAdik aur kuNDalAdik na hon to suvarNa bhI na ho;
isIprakAr guNonse aur paryAyonse bhinna na dikhAI denevAle dravyakA astitva vah guNon aur
paryAyonkA hI astitva hai, kyonki dravyake svarUpako guN aur paryAyen hI dhAraN karatI hain
isaliye guNon aur paryAyonke astitvase hI dravyakI niShpatti hotI hai
aur utpAd -vyay -dhrauvyakA bhI ek hI astitva hai
Page 178 of 513
PDF/HTML Page 211 of 546
single page version
pItatAdyutpAdavyayadhrauvyairyadastitvan kArtasvarasya sa svabhAva, tathA hi dravyeN vA kShetreN vA
kAlen vA bhAven vA dravyAtpRuthaganupalabhyamAnai kartRukaraNAdhikaraNarUpeNotpAdavyayadhrauvyANAn
svarUpamupAdAy pravartamAnapravRuttiyuktasya dravyAstitven niShpAditaniShpattiyuktairutpAdavyay-
dhrauvyairyadastitvan dravyasya sa svabhAva
svarUpamupAdAy pravartamAnapravRuttiyuktai kuNDalAngadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyairniShpAditaniShpattiyuktasya
kArtasvarasya mUlasAdhanatayA tairniShpAditan yadastitvan sa svabhAva, tathA dravyeN vA kShetreN vA
bhUtaparamAtmadravyatvalakShaNadhrauvyANAn sambandhi yadastitvan sa ev muktAtmadravyasadbhAva
yadastitvan sa ev kaTakaparyAyotpAdakangkaNaparyAyavyayatadubhayAdhArabhUtasuvarNatvalakShaNadhrauvyANAn svabhAva,
tathA svadravyAdichatuShTayen mokShaparyAyotpAdamokShamArgaparyAyavyayatadubhayAdhArabhUtamuktAtmadravyatvalakShaN-
dhrauvyebhya sakAshAdabhinnasya paramAtmadravyasya sambandhi yadastitvan sa ev
pRuthak dikhAI nahIn dete, kartA -karaN -adhikaraNarUpase utpAd -vyay -dhrauvyonke svarUpako
dhAraN karake pravartamAn dravyake astitvase jinakI niShpatti hotI hai,
astitva hai; kyonki utpAd, vyay aur dhrauvyonke svarUpako dravya hI dhAraN karatA hai,
isalie dravyake astitvase hI utpAd, vyay aur dhrauvyonkI niShpatti hotI hai
suvarNake svarUpako dhAraN karake pravartamAn kuNDalAdi -utpAdon, bAjUbandhAdi vyayon aur
pItatvAdi dhrauvyonse jisakI niShpatti hotI hai,
Page 179 of 513
PDF/HTML Page 212 of 546
single page version
dravyasvarUpamupAdAy pravartamAnapravRuttiyuktairutpAdavyayadhrauvyairniShpAditaniShpattiyuktasya dravyasya mUl-
sAdhanatayA tairniShpAditan yadastitvan sa svabhAva
dhrauvyonkA hI astitva hai; kyonki dravyake svarUpako utpAd, vyay aur dhrauvya hI dhAraN karate
hain, isaliye utpAd -vyay aur dhrauvyonke astitvase hI dravyakI niShpatti hotI hai
bhinna prakArakA hai; aisA honese astitva dravyakA svabhAv hI hai
utpanna hote hain, aur dravya utpAd -vyay -dhrauvyonse hI utpanna hotA hai
Page 180 of 513
PDF/HTML Page 213 of 546
single page version
vRuttan pratidravyamAsUtritan sImAnan bhindatsaditi sarvagatan sAmAnyalakShaNabhUtan sAdRushyAstitvamekan
khalvavabodhavyam
syAt
vichitratAke vistArako asta karatA huA, sarva dravyommen pravRutta hokar rahanevAlA, aur pratyek
dravyakI bandhI huI sImAkI avagaNanA karatA huA, ‘sat’ aisA jo sarvagat sAmAnyalakShaNabhUt
sAdRushyAstitva hai vah vAstavamen ek hI jAnanA chAhie
aur koI avAchya honA chAhiye; kintu vah to viruddha hI hai, aur yah (‘sat’ aisA kathan
aur gnAnake sarvapadArthaparAmarshI honekI bAt) to siddha ho sakatI hai, vRukShakI bhAnti
Page 181 of 513
PDF/HTML Page 214 of 546
single page version
lakShaNabhUten sAdRushyodbhAsinAnokahatvenotthApitamekatvan tiriyati, tathA bahUnAn bahuvidhAnAn
dravyANAmAtmIyAtmIyasya visheShalakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtvan sAmAnya-
lakShaNabhUten sAdRushyodbhAsinA sadityasya bhAvenotthApitamekatvan tiriyati
visheShalakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtvamuchchakAsti, tathA sarvadravyANAmapi
sAmAnyalakShaNabhUten sAdRushyodbhAsinA sadityasya bhAvenotthApitenaikatven tirohitamapi visheSh-
lakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtvamuchchakAsti
sAmAnyalakShaNabhUt sAdRushyadarshak ‘sat’ panese (-‘sat’ aise bhAvase, astitvase, ‘hai’ panese)
utpanna honevAlA ekatva tirohit kar detA hai
visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAlA anekatva spaShTatayA prakAshamAn
rahatA hai, (banA rahatA hai, naShTa nahIn hotA); usIprakAr sarva dravyonke viShayamen bhI sAmAnyalakShaNabhUt
sAdRushyadarshak ‘sat’ panese utpanna honevAle ekatvase tirohit hone par bhI (apane -apane)
visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAlA anekatva spaShTatayA prakAshamAn
rahatA hai
anekatva hai, parantu vRukShatva jo ki sarva vRukShonkA sAmAnyalakShaN hai aur jo sarva vRukShommen sAdRushya
batalAtA hai, usakI apekShAse sarva vRukShommen ekatva hai
Page 182 of 513
PDF/HTML Page 215 of 546
single page version
siddhajIvAnAn grahaNan bhavati, tathA ‘sarvan sat’ ityukte sangrahanayen sarvapadArthAnAn grahaNan bhavati
yugapadgrahaNan bhavati, tathA sarvan sadityukte sati sAdRushyasattAbhidhAnen mahAsattArUpeN shuddhasangrah-
nayen sarvapadArthAnAn svajAtyavirodhen grahaNan bhavatItyartha
hai, parantu satpanA (-astitvapanA, ‘hai’ aisA bhAv) jo ki sarva dravyonkA sAmAnya lakShaN hai aur
jo sarvadravyommen sAdRushya batalAtA hai usakI apekShAse sarvadravyommen ekatva hai
(samasta dravyonkA svarUp -astitva sambandhI) anekatva spaShTatayA prakAshamAn hI rahatA hai
kahA hai; [tathA ] isaprakAr [Agamata ] Agamase [siddhan ] siddha hai; [ya ] jo [na ichchhati ] ise
nahIn mAnatA [sa ] vah [hi ] vAstavamen [parasamaya ] parasamay hai
Page 183 of 513
PDF/HTML Page 216 of 546
single page version
yuktatvAt
samarasIbhAvapariNatasarvashuddhAtmapradeshabharitAvasthen shuddhopAdAnabhUten svakIyasvabhAven niShpannatvAt
niShpanna hue bhAvavAlA hai (
Page 184 of 513
PDF/HTML Page 217 of 546
single page version
sattAmen bhed honese) hotI hai to, vah kaunasA bhed hai ? prAdeshik yA atAdbhAvik ?
sattAke yogase dravya ‘sattAvAlA’ (‘sat’) huA hai aisA nahIn hai
Page 185 of 513
PDF/HTML Page 218 of 546
single page version
mityAdivatprapashyata samUl evAtAdbhAviko bhedo nimajjati
rAsherjalakallol iv dravyAnna vyatiriktan syAt
hai;
hai
tab bhI (vah) dravyake paryAyarUpase unmagna honese,
Page 186 of 513
PDF/HTML Page 219 of 546
single page version
utpAdavyayadhrauvya sahit [pariNAma ] pariNAm hai [sa ] vah [artheShu svabhAva ] padArthonkA
svabhAv hai
Page 187 of 513
PDF/HTML Page 220 of 546
single page version
sUkShmAnshA pariNAmA
sanhAradhrauvyAtmakamAtmAnan dhArayanti, tathaiv te pariNAmA svAvasare svarUpapUrvarUpAbhyA-
mutpannochchhannatvAtsarvatra parasparAnusyUtisUtritaikapravAhatayAnutpannapralInatvAchcha sambhUtisanhAradhrauvyA-
tmakamAtmAnan dhArayanti
honese tathA sarvatra paraspar anusyUtise rachit ek pravAhapane dvArA anutpanna -avinaShTa honese
utpatti -sanhAr -dhrauvyAtmak hain
anusyUtise rachit ek vAstupane dvArA anubhay svarUp hai (arthAt domense ek bhI svarUp nahIn
hai), isIprakAr pravAhakA jo chhoTese chhoTA ansh pUrvapariNAmake vinAshasvarUp hai vahI usake