Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 100-107.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 28

 

Page 188 of 513
PDF/HTML Page 221 of 546
single page version

ya ev hi pUrvapariNAmochchhedAtmaka pravAhasImAnta sa ev hi taduttarotpAdAtmaka, sa ev
cha parasparAnusyUtisUtritaikapravAhatayAtadubhayAtmak iti
. evamasya svabhAvat ev trilakShaNAyAn
pariNAmapaddhatau durlalitasya svabhAvAnatikramAttrilakShaNamev sattvamanumodanIyam; muktAphaladAm-
vat
. yathaiv hi parigRuhItadrAghimni pralambamAne muktAphaladAmani samasteShvapi svadhAmasUchchakAsatsu
muktAphaleShUttarottareShu dhAmasUttarottaramuktAphalAnAmudayanAtpUrvapUrvamuktAphalAnAmanudayanAt sarvatrApi
parasparAnusyUtisUtrakasya sUtrakasyAvasthAnAttrailakShaNyan prasiddhimavatarati, tathaiv hi parigRuhIt-
nityavRuttinivartamAne dravye samasteShvapi svAvasareShUchchakAsatsu pariNAmeShUttarottareShvavasareShUttarottar-
pariNAmAnAmudayanAtpUrvapUrvapariNAmAnAmanudayanAt
sarvatrApi parasparAnusyUtisUtrakasya pravAhasyA-
vasthAnAttrailakShaNyan prasiddhimavatarati ..99..
samastarAgAdivikalpopAdhirahitasvasamvedanagnAnparyAyasya nAshastasminnev samaye tadubhayAdhArabhUtaparamAtma-
dravyasya sthitirityuktalakShaNotpAdavyayadhrauvyatrayeN sambandho bhavatIti . evamutpAdavyayadhrauvyatrayeNaikasamaye
bAdake pariNAmake utpAdasvarUp hai, tathA vahI paraspar anusyUtise rachit ekapravAhapane dvArA
anubhayasvarUp hai
.
isaprakAr svabhAvase hI trilakShaN pariNAmapaddhatimen (pariNAmonkI paramparAmen) pravartamAn
dravya svabhAvakA 1atikram nahIn karatA isaliye 2sattvako 3trilakShaN hI 4anumodanA chAhiye
motiyonke hArakI bhAnti .
jaisejisane (amuk) lambAI grahaN kI hai aise laTakate huye motiyonke hAramen, apane-
apane sthAnommen prakAshit hote huye samasta motiyommen, pIchhe -pIchheke sthAnommen pIchhe -pIchheke motI
pragaT hote hain isaliye, aur pahale -pahaleke motI pragaT nahIn hote isaliye, tathA sarvatra paraspar
anusyUtikA rachayitA sUtra avasthit honese trilakShaNatva prasiddhiko prApta hotA hai
. isIprakAr
jisane 5nityavRutti grahaN kI hai aise rachit (pariNamit) dravyamen apane apane avasarommen prakAshit
(pragaT) hote huye samasta pariNAmommen pIchhe -pIchheke avasaron par pIchhe pIchheke pariNAm pragaT hote
hain isaliye, aur pahale -pahaleke parimAm nahIn pragaT hote hain isaliye, tathA sarvatra paraspar
anusyUti rachanevAlA pravAh avasthit honese trilakShaNapanA prasiddhiko prApta hotA hai
.
1. atikram = ullanghan; tyAg .
2. sattva = satpanA; (abhedanayase) dravya .
3. trilakShaN = utpAd, vyay aur dhrauvya ye tInon lakShaNavAlA; trisvarUp; trayAtmak .
4. anumodanA = Anandamen sammat karanA .
5. nityavRutti = nityasthAyitva; nitya astitva; sadA vartanA .

Page 189 of 513
PDF/HTML Page 222 of 546
single page version

athotpAdavyayadhrauvyANAn parasparAvinAbhAvan dRuDhayati
Na bhavo bhangavihINo bhango vA Natthi sambhavavihINo .
uppAdo vi ya bhango Na viNA dhovveN attheN ..100..
na bhavo bhanggavihIno bhanggo vA nAsti sambhavavihIna .
utpAdopi cha bhanggo na vinA dhrauvyeNArthen ..100..
yadyapi paryAyArthikanayen paramAtmadravyan pariNatan, tathApi dravyArthikanayen sattAlakShaNamev bhavati .
trilakShaNamapi satsattAlakShaNan kathan bhaNyat iti chet ‘‘utpAdavyayadhauvyayuktan sat’’ iti vachanAt . yathedan
paramAtmadravyamekasamayenotpAdavyayadhrauvyai pariNatamev sattAlakShaNan bhaNyate tatA sarvadravyANItyartha ..99..
evan svarUpasattArUpeN prathamagAthA, mahAsattArUpeN dvitIyA, yathA dravyan svatasiddhan tathA sattAguNopIti
kathanen tRutIyA, utpAdavyayadhrauvyatvepi sattaiv dravyan bhaNyat iti kathanen chaturthIti gAthAchatuShTayen
bhAvArtha :pratyek dravya sadA svabhAvamen rahatA hai isaliye ‘sat’ hai . vah svabhAv
utpAd -vyay -dhrauvyasvarUp pariNAm hai . jaise dravyake vistArakA chhoTese chhoTA ansh vah pradesh
hai, usIprakAr dravyake pravAhakA chhoTese chhoTA ansh vah pariNAm hai . pratyek pariNAm sva -kAlamen
apane rUpase utpanna hotA hai, pUrvarUpase naShTa hotA hai aur sarva pariNAmommen ekapravAhapanA honese
pratyek pariNAm utpAd -vinAshase rahit ekarUp
dhruv rahatA hai . aur utpAd -vyay -dhrauvyamen
samayabhed nahIn hai, tInon hI ek hI samayamen hain . aise utpAd -vyay -dhrauvyAtmak pariNAmonkI
paramparAmen dravya svabhAvase hI sadA rahatA hai, isaliye dravya svayam bhI, motiyonke hArakI bhAnti,
utpAd -vyay -dhrauvyAtmak hai
..99..
ab, utpAd, vyay aur dhrauvyakA paraspar 1avinAbhAv dRuDh karate hain :
anvayArtha :[bhava ] utpAd [bhanggavihIna ] 2bhang rahit [na ] nahIn hotA,
[vA ] aur [bhangga ] bhang [sambhavavihIna ] vinA utpAdake [nAsti ] nahIn hotA; [utpAda ]
utpAd [api cha ] tathA [bhangga ] bhang [dhrauvyeN arthen vinA ] dhrauvya padArthake binA [na ]
nahIn hote
..100..
1. avinAbhAv = ekake binA dUsarekA nahIn honA vah; ek -dUsare binA ho hI nahIn sake aisA bhAv .
2. bhang = vyay; nAsh .
utpAd bhang vinA nahIn, sanhAr sarga vinA nahIn;
utpAd tem ja bhang, dhrauvya -padArtha viN varte nahIn. 100
.

Page 190 of 513
PDF/HTML Page 223 of 546
single page version

na khalu sarga sanhAramantareN, na sanhAro vA sargamantareN, na sRuShTisanhArau sthiti-
mantareN, na sthiti sargasanhAramantareN . ya ev hi sarga sa ev sanhAra, ya ev sanhAra
sa ev sarga, yAvev sargasanhArau saiv sthiti, yaiv sthitistAvev sargasanhArAviti . tathA hi
ya ev kumbhasya sarga sa ev mRutpiNDasya sanhAra, bhAvasya bhAvAntarAbhAvasvabhAvenAvabhAsanAt .
ya ev cha mRutpiNDasya sanhAra sa ev kumbhasya sarga, abhAvasya bhAvAntarabhAvasvabhAvenAv-
bhAsanAt
. yau cha kumbhapiNDayo sargasanhArau saiv mRuttikAyA sthiti, vyatirekANAmanvayA-
sattAlakShaNvivaraNamukhyatayA dvitIyasthalan gatam . athotpAdavyayadhrauvyANAn parasparasApekShatvan darshayati
Na bhavo bhangavihINo nirdoShaparamAtmaruchirUpasamyaktvaparyAyasya bhav utpAda tadviparItamithyAtvaparyAyasya
bhanggan vinA na bhavati . kasmAt . upAdAnakAraNAbhAvAt, mRutpiNDabhanggAbhAve ghaTotpAd iv . dvitIyan cha
kAraNan mithyAtvaparyAyabhanggasya samyaktvaparyAyarUpeN pratibhAsanAt . tadapi kasmAt . ‘‘bhAvAntar-
svabhAvarUpo bhavatyabhAv’’ iti vachanAt . ghaTotpAdarUpeN mRutpiNDabhangga iv . yadi punarmithyAtvaparyAy-
bhanggasya samyaktvopAdAnakAraNabhUtasyAbhAvepi shuddhAtmAnubhUtiruchirUpasamyaktvasyotpAdo bhavati,
tarhyupAdAnakAraNarahitAnAn khapuShpAdInAmapyutpAdo bhavatu
. na cha tathA . bhango vA Natthi sambhavavihINo
TIkA :vAstavamen 1sarga 2sanhArake binA nahIn hotA aur sanhAr sargake binA nahIn
hotA; 3sRuShTi aur sanhAr 4sthiti (dhrauvya) ke binA nahIn hote, sthiti sarga aur sanhArake binA
nahIn hotI .
jo sarga hai vahI sanhAr hai, jo sanhAr hai vahI sarga hai; jo sarga aur sanhAr hai vahI sthiti
hai; jo sthiti hai vahI sarga aur sanhAr hai . vah isaprakAr :jo kumbhakA sarga hai vahI
5mRutikApiNDakA sanhAr hai; kyonki bhAvakA bhAvAntarake abhAvasvabhAvase avabhAsan hai . (arthAt
bhAv anyabhAvake abhAvarUp svabhAvase prakAshit haidikhAI detA hai .) aur jo mRuttikApiNDakA
sanhAr hai vahI kumbhakA sarga hai, kyonki abhAvakA bhAvAntarake bhAvasvabhAvase avabhAsan hai;
(arthAt nAsh anyabhAvake utpAdarUp svabhAvase prakAshit hai
.)
aur jo kumbhakA sarga aur piNDakA sanhAr hai vahI mRuttikAkI sthiti hai, kyonki
‘vyatirekamukhen.....kramaNAt’ ke sthAn par nimna prakAr pATh chAhiye aisA lagatA hai,
‘‘vyatirekANAmanvayAnatikramaNAt
. yaiv cha mRuttikAyA sthitistAvev kumbhapiNDayo sargasanhArau,
vyatirekamukhenaivAnvayasya prakAshanAt .’’ hindI anuvAd is sanshodhit pAThAnusAr kiyA hai .
1. sarga = utpAd, utpatti . 2. sanhAr = vyay, nAsh .
3. sRuShTi = utpatti . 4. sthiti = sthit rahanA; dhruv rahanA, dhrauvya .
5. mRuttikApiNDa = miTTIkA piNDa .

Page 191 of 513
PDF/HTML Page 224 of 546
single page version

natikramaNAt . yaiv cha mRuttikAyA sthitistAvev kumbhapiNDayo sargasanhArau, vyatirek -
mukhenaivAnvayasya prakAshanAt . yadi punarnedamevamiShyet tadAnya sargonya sanhAra anyA
sthitirityAyAti . tathA sati hi kevalan sargan mRugayamANasya kumbhasyotpAdanakAraNAbhAvAd-
bhavanirev bhavet, asadutpAd ev vA . tatra kumbhasyAbhavanau sarveShAmev bhAvAnAmabhavanirev
bhavet; asadutpAde vA vyomaprasavAdInAmapyutpAda syAt . tathA ke valan sanhAramArabhamANasya
mRutpiNDasya sanhArakAraNAbhAvAdasanharaNirev bhavet, saduchchhed ev vA . tatra mRutpiNDasyAsanharaNau
paradravyopAdeyaruchirUpamithyAtvasya bhanggo nAsti . kathambhUta . pUrvoktasamyaktvaparyAyasambhavarahita .
kasmAditi chet . bhanggakAraNAbhAvAt, ghaTotpAdAbhAve mRutpiNDasyev . dvitIyan cha kAraNan
samyaktvaparyAyotpAdasya mithyAtvaparyAyAbhAvarUpeN darshanAt . tadapi kasmAt . paryAyasya
paryAyAntarAbhAvarUpatvAt, ghaTaparyAyasya mRutpiNDAbhAvarUpeNev . yadi puna samyaktvotpAdanirapekSho bhavati
mithyAtvaparyAyAbhAvastarhyabhAv ev na syAt . kasmAt . abhAvakAraNAbhAvAditi, ghaTotpAdAbhAve
1vyatirek anvayakA atikramaN (ullanghan) nahIn karate, aur jo mRuttikAkI sthiti hai vahI
kumbhakA sarga aur piNDakA sanhAr hai, kyonki vyatirekonke dvArA 2anvay prakAshit hotA hai .
aur yadi aisA hI (U par samajhAyA tadanusAr) na mAnA jAy to aisA siddha hogA ki ‘sarga
anya hai, sanhAr anya hai, sthiti anya hai
.’ (arthAt tInon pRuthak hain aisA mAnanekA prasang A
jAyagA .) aisA hone par (kyA doSh AtA hai, so samajhAte hain) :
keval sarga -shodhak kumbhakI (-vyay aur dhrauvyase bhinna mAtra utpAd karaneko
jAnevAle kumbhakI) 3utpAdan kAraNakA abhAv honese utpatti hI nahIn hogI; athavA to
asatkA hI utpAd hogA . aur vahAn, (1) yadi kumbhakI utpatti na hogI to samasta hI
bhAvonkI utpatti hI nahIn hogI . (arthAt jaise kumbhakI utpatti nahIn hogI usIprakAr vishvake
kisI bhI dravyamen kisI bhI bhAvakA utpAd hI nahIn hogA,yah doSh AyagA); athavA
(2) yadi asatkA utpAd ho to 4vyom -puShpa ityAdikA bhI utpAd hogA, (arthAt shUnyamense
bhI padArtha utpanna hone lagenge,yah doSh AyagA .)
aur keval vyayArambhak (utpAd aur dhrauvyase rahit keval vyay karaneko udyat
mRuttikApiNDakA) sanhArakAraNakA abhAv honese sanhAr hI nahIn hogA; athavA to satkA hI
uchchhed hogA
. vahAn, (1) yadi mRuttikApiNDakA vyay na hogA to samasta hI bhAvonkA sanhAr
1. vyatirek = bhed; ek dUsarerUp na honA vah; ‘yah vah nahIn hai’ aise gnAnakA nimittabhUt bhinnarUpatva .
2. anvay = ekarUpatA; sAdRushyatA; ‘yah vahI hai’ aise gnAnakA kAraNabhUt ekarUpatva .
3. utpAdanakAraN = utpattikA kAraN . 4. vyomapuShpa = AkAshake phU la .

Page 192 of 513
PDF/HTML Page 225 of 546
single page version

sarveShAmev bhAvAnAmasanharaNirev bhavet; saduchchhede vA samvidAdInAmapyuchchheda syAt . tathA kevalAn
sthitimupagachchhantyA mRuttikAyA vyatirekAkrAntasthityanvayAbhAvAdasthAnirev bhavet, kShaNik-
nityatvamev vA . tatra mRuttikAyA asthAnau sarveShAmev bhAvAnAmasthAnirev bhavet; kShaNikanityatve
vA chittakShaNAnAmapi nityatvan syAt . tat uttarottaravyatirekANAn sargeN
pUrvapUrvavyatirekANAn sanhAreNAnvayasyAvasthAnenAvinAbhUtamudyotamAnanirvighnatrailakShaNyalAnchhanan dravya-
mavashyamanumantavyam
..100..
mRutpiNDAbhAvasya iv . uppAdo vi ya bhango Na viNA davveN attheN paramAtmaruchirUpasamyaktva-
syotpAdastadviparItamithyAtvasya bhanggo vA nAsti . kan vinA . tadubhayAdhArabhUtaparamAtmarUpadravyapadArthan
vinA . kasmAt . dravyAbhAve vyayotpAdAbhAvAnmRuttikAdravyAbhAve ghaTotpAdamRutpiNDabhanggAbhAvavaditi . yathA
samyaktvamithyAtvaparyAyadvaye parasparasApekShamutpAdAditrayan darshitan tathA sarvadravyaparyAyeShu draShTavya-
hI na hogA, (arthAt jaise mRuttikApiNDakA sanhAr nahIn hogA usIprakAr vishvake kisI bhI dravyamen
kisI bhAvakA sanhAr hI nahIn hogA,
yah doSh AyagA); athavA (2) yadi satkA uchchhed hogA
to chaitanya ityAdikA bhI uchchhed ho jAyagA, (arthAt samasta dravyonkA sampUrNa vinAsh ho
jAyagA
yah doSh AyagA .)
aur 1keval sthiti prApta karaneko jAnevAlI mRuttikAkI, vyatirekon sahit sthitikA
anvayakAusase abhAv honese, sthiti hI nahIn hogI; athavA to kShaNikako hI nityatva A
jAyagA . vahAn (1) yadi mRuttikAkI sthiti na ho to samasta hI bhAvonkI sthiti nahIn hogI,
(arthAt yadi miTTI dhruv na rahe to miTTIkI hI bhAnti vishvakA koI bhI dravya dhruv nahIn rahegA,
TikegA hI nahIn yah doSh AyagA .) athavA (2) yadi kShaNikakA nityatva ho to chittake
kShaNik -bhAvonkA bhI nityatva hogA; (arthAt manakA pratyek vikalpa bhI traikAlik dhruv ho
jAy,
yah doSh AyagA .)
isaliye dravyako 2uttar uttar vyatirekonke sargake sAth, pUrva pUrvake vyatirekonke sanhArake
sAth aur anvayake avasthAn (dhrauvya)ke sAth avinAbhAvavAlA, jisako nirvighna (abAdhit)
trilakShaNatArUp
2lAnchhan prakAshamAn hai aisA avashya sammat karanA ..100..
1. keval sthiti = (utpAd aur vyay rahit) akelA dhruvapanA, keval sthitipanA; akelA avasthAn .
[anvay vyatirekon sahit hI hotA hai, isaliye dhrauvya utpAd -vyayasahit hI hogA, akelA nahIn ho
sakatA
. jaise utpAd (yA vyay) dravyakA ansh haisamagra dravya nahIn, isaprakAr dhrauvya bhI dravyakA ansh
hai;samagra dravya nahIn . ]
2. uttar uttar = bAd bAdake .
3. lAnchhan = chihna .

Page 193 of 513
PDF/HTML Page 226 of 546
single page version

athotpAdAdInAn dravyAdarthAntaratvan sanharati
uppAdaTThidibhangA vijjante pajjaesu pajjAyA .
davvamhi santi Niyadan tamhA davvan havadi savvan ..101..
utpAdasthitibhanggA vidyante paryAyeShu paryAyA .
dravye hi santi niyatan tasmAddravyan bhavati sarvam ..101..
utpAdavyayadhrauvyANi hi paryAyAnAlambante, te puna paryAyA dravyamAlambante . tata
samastamapyetadekamev dravyan, na punardravyAntaram . dravyan hi tAvatparyAyairAlambyate, samudAyina
samudAyAtmakatvAt; pAdapavat . yathA hi samudAyI pAdapa skandhamUlashAkhAsamudAyAtmaka
mityarthan ..100.. athotpAdavyayadhrauvyANi dravyeN sah parasparAdhArAdheyabhAvatvAdanvayadravyArthikanayen
dravyamev bhavatItyupadishatiuppAdaTThidibhangA vishuddhagnAnadarshanasvabhAvAtmatattvanirvikArasvasamvedanagnAn-
rUpeNotpAdastasminnev kShaNe svasamvedanagnAnavilakShaNAgnAnaparyAyarUpeN bhangga, tadubhayAdhArAtmadravyatvA-
vasthArUpeN sthitirityuktalakShaNAstrayo bhanggA kartAra
. vijjante vidyante tiShThanti . keShu . pajjaesu
pra 25
ab, utpAdAdikA dravyase arthAntaratvako naShTa karate hain; (arthAt yah siddha karate hain ki
utpAd -vyay -dhrauvya dravyase pRuthak padArtha nahIn hain) :
anvayArtha :[utpAdasthitibhanggA ] utpAd, dhrauvya aur vyay [paryAyeShu ] paryAyommen
[vidyante ] vartate hain; [paryAyA ] paryAyen [niyatan ] niyamase [dravye hi santi ] dravyamen hotI hain,
[tasmAt ] isaliye [sarvan ] vah sab [dravyan bhavati ] dravya hai
..101..
TIkA :utpAd, vyay aur dhrauvya vAstavamen paryAyon kA Alamban karate hain, aur
ve paryAyen dravyakA Alamban karatI hain, (arthAt utpAd -vyay -dhrauvya paryAyonke Ashrayase hain aur
paryAyen dravyake Ashrayase hain); isaliye yah sab ek hI dravya hai, dravyAntar nahIn
.
pratham to dravya paryAyonke dvArA Alambit hai (arthAt paryAyen dravyAshrit hain), kyonki
1samudAyI samudAyasvarUp hotA hai; vRukShakI bhAnti . jaise samudAyI vRukSha skandh, mUl aur
1. samudAyI = samudAyavAn samudAy (samUh) kA banA huA . (dravya samudAyI hai kyonki paryAyonke
samudAyasvarUp hai .)
utpAd tem ja dhrauvya ne sanhAr varte paryaye,
ne paryayo dravye niyamathI, sarva tethI dravya chhe.
101.

Page 194 of 513
PDF/HTML Page 227 of 546
single page version

skandhamUlashAkhAbhirAlambit ev pratibhAti, tathA samudAyi dravyan paryAyasamudAyAtmakan
paryAyairAlambitamev pratibhAti
. paryAyAstUtpAdavyayadhrauvyairAlambyante, utpAdavyayadhrauvyANAmansh-
dharmatvAt; bIjAnkurapAdapatvavat . yathA kilAnshina pAdapasya bIjAnkurapAdapatva-
lakShaNAstrayonshA bhangotpAdadhrauvyalakShaNairAtmadharmairAlambitA samamev pratibhAnti, tathAnshino
dravyasyochchhidyamAnotpadyamAnAvatiShThamAnabhAvalakShaNAstrayonshA bhangotpAdadhrauvyalakShaNairAtmadharmairA-
lambitA samamev pratibhAnti
. yadi punabhangotpAdadhrauvyANi dravyasyaiveShyante tadA samagramev
viplavate . tathA hibhange tAvat kShaNabhangakaTAkShitAnAmekakShaN ev sarvadravyANAn sanharaNAd
dravyashUnyatAvatAra saduchchhedo vA . utpAde tu pratisamayotpAdamudritAnAn pratyekan dravyANA-
samyaktvapUrvakanirvikArasvasamvedanagnAnaparyAye tAvadutpAdastiShThati svasamvedanagnAnavilakShaNAgnAnaparyAyarUpeN
bhanggastadubhayAdhArAtmadravyatvAvasthArUpaparyAyeN dhrauvyan chetyuktalakShaNasvakIyasvakIyaparyAyeShu
. pajjAyA
davvamhi santi te choktalakShaNagnAnAgnAnatadubhayAdhArAtmadravyatvAvasthArUpaparyAyA hi sphu Tan dravyan santi . Niyadan
shAkhAonkA samudAyasvarUp honese skandh, mUl aur shAkhAonse Alambit hI (bhAsit) dikhAI
detA hai, isIprakAr samudAyI dravya paryAyonkA samudAyasvarUp honese paryAyonke dvArA Alambit
hI bhAsit hotA hai
. (arthAt jaise skandh, mUl shAkhAyen vRukShAshrit hI hainvRukShase bhinna padArtharUp
nahIn hain, usIprakAr paryAyen dravyAshrit hI hain,dravyase bhinna padArtharUp nahIn hain .)
aur paryAyen utpAd -vyay -dhrauvyake dvArA Alambit hain (arthAt utpAd -vyay -dhrauvya
paryAyAshrit hain ) kyonki utpAd -vyay -dhrauvya anshonke dharma hain (-1anshIke nahIn); bIj, ankur
aur vRukShatvakI bhAnti . jaise anshI -vRukShake bIj ankur -vRukShatvasvarUp tIn ansh, vyay -utpAd-
dhrauvyasvarUp nij dharmonse Alambit ek sAth hI bhAsit hote hain, usIprakAr anshI -dravyake,
naShTa hotA huA bhAv, utpanna hotA huA bhAv, aur avasthit rahanevAlA bhAv;
yah tInon ansh
vyay -utpAd -dhrauvyasvarUp nijadharmonke dvArA Alambit ek sAth hI bhAsit hote hain . kintu
yadi (1) bhang, (2) utpAd aur (3) dhrauvyako (anshIkA na mAnakar) dravyakA hI mAnA
jAy to sArA
2viplav ko prApta hogA . yathA(1) pahale, yadi dravyakA hI bhang mAnA jAy
to 3kShaNabhangase lakShit samasta dravyonkA ek kShaNamen hI sanhAr ho jAnese dravyashUnyatA A jAyagI,
athavA satkA uchchhed ho jAyagA . (2) yadi dravyakA utpAd mAnA jAy to samay -samay par
honevAle utpAdake dvArA chihnit aise dravyonko pratyekako anantatA A jAyagI . (arthAt samay-
1. anshI = anshomvAlA; anshonnkA banA huA . (dravya anshI hai .)
2. viplav = andhAdhundhI = uthalaputhal; ghoTAlA; virodh .
3. kShaN = vinAsh jinakA lakShaN ho aise .

Page 195 of 513
PDF/HTML Page 228 of 546
single page version

mAnantyamasadutpAdo vA . dhrauvye tu kramabhuvAn bhAvAnAmabhAvAd dravyasyAbhAva kShaNikatvan vA .
at utpAdavyayadhrauvyairAlambyantAn paryAyA paryAyaishcha dravyamAlambyantAn, yen samastamapyetadekamev
dravyan bhavati
..101..
athotpAdAdInAn kShaNabhedamudasya dravyatvan dyotayati
samavedan khalu davvan sambhavaThidiNAsasaNNidaTThehin .
ekkamhi chev samaye tamhA davvan khu tattidayan ..102..
nishchitan pradeshAbhedepi svakIyasvakIyasangnAlakShaNaprayojanAdibheden . tamhA davvan havadi savvan yato
nishchayAdhArAdheyabhAven tiShThantyutpAdAdayastasmAtkAraNAdutpAdAditrayan svasamvedanagnAnAdiparyAyatrayan chAnvay-
samay par honevAlA utpAd jisakA chihna ho aisA pratyek dravya anant dravyatvako prApta ho
jAyagA) athavA asatkA utpAd ho jAyagA; (3) yadi dravyakA hI dhrauvya mAnA jAy to
kramasha honevAle bhAvonke abhAvake kAraN dravyakA abhAv AyagA, athavA kShaNikapanA hogA
.
isaliye utpAd -vyay -dhrauvyake dvArA paryAyen Alambit hon, aur paryAyonke dvArA dravya
Alambit ho, ki jisase yah sab ek hI dravya hai .
bhAvArtha :bIj, ankur aur vRukShatva, yah vRukShake ansh hain . bIjakA nAsh, ankurakA
utpAd aur vRukShatvakA dhrauvyatInon ek hI sAth hote hain . isaprakAr nAsh bIjake Ashrit hai,
utpAd ankurake Ashrit hai, aur dhrauvya vRukShatvake Ashrit hai; nAsh, utpAd aur dhrauvya bIj
ankur aur vRukShatvase bhinna padArtharUp nahIn hai
. tathA bIj, ankur aur vRukShatva bhI vRukShase bhinna
padArtharUp nahIn hain . isaliye yah sab ek vRukSha hI hain . isIprakAr naShTa hotA huA bhAv, utpanna
hotA huA bhAv aur dhrauvya bhAv sab dravyake ansh hain . naShTa hote huye bhAvakA nAsh, utpanna hote
huye bhAvakA utpAd aur sthAyI bhAvakA dhrauvya ek hI sAth hai . isaprakAr nAsh naShTa hote bhAvake
Ashrit hai, utpAd utpanna hote bhAvake Ashrit hai aur dhrauvya sthAyI bhAvake Ashrit hai . nAsh,
utpAd aur dhrauvya un bhAvonse bhinna padArtharUp nahIn hain . aur ve bhAv bhI dravyase bhinna padArtharUp
nahIn hain . isaliye yah sab, ek dravya hI hain ..101..
ab, utpAdAdikA kShaNabhed 1nirasta karake ve dravya hain yah samajhAte hain :
1. nirasta karake = dUr karake; naShTa karake; khaNDit karake; nirAkRut karake .
utpAddhrauvyavinAshasangnit artha sah samavet chhe
ek ja samayamAn dravya nishchay, tethI e trik dravya chhe . 102.

Page 196 of 513
PDF/HTML Page 229 of 546
single page version

samavetan khalu dravyan sambhavasthitinAshasangnitArthai .
ekasmin chaiv samaye tasmAddravyan khalu tattritayam ..102..
ih hi yo nAm vastuno janmakShaNa sa janmanaiv vyAptatvAt sthitikShaNo nAshakShaNashcha
na bhavati; yashcha sthitikShaNa sa khalUbhayorantarAladurlalitatvAjjanmakShaNo nAshakShaNashcha na bhavati;
yashcha nAshakShaNa sa tUtpadyAvasthAy cha nashyato janmakShaNa sthitikShaNashcha na bhavati;
ityutpAdAdInAn vitarkyamANa kShaNabhedo hRudayabhUmimavatarati . avataratyevan yadi dravyamAtma-
naivotpadyate AtmanaivAvatiShThate Atmanaiv nashyatItyabhyupagamyate . tattu nAbhyupagatam . paryAyANA-
dravyArthikanayen sarvan dravyan bhavati . pUrvoktotpAdAditrayasya tathaiv svasamvedanagnAnAdiparyAyatrayasya
chAnugatAkAreNAnvayarUpeN yadAdhArabhUtan tadanvayadravyan bhaNyate, tadviShayo yasya sa bhavatyanvayadravyArthikanaya .
yathedan gnAnAgnAnaparyAyadvaye bhanggatrayan vyAkhyAtan tathApi sarvadravyaparyAyeShu yathAsambhavan gnAtavyamitya-
bhiprAya
..101.. athotpAdAdInAn punarapi prakArAntareN dravyeN sahAbhedan samarthayati samayabhedan cha
nirAkarotisamavedan khalu davvan samavetamekIbhUtamabhinnan bhavati khalu sphu Tam . kim . Atmadravyam . kai
sah . sambhavaThidiNAsasaNNidaTThehin samyaktvagnAnapUrvakanishchalanirvikAranijAtmAnubhUtilakShaNavItarAgachAritra-
paryAyeNotpAda tathaiv rAgAdiparadravyaikatvapariNatirUpachAritraparyAyeN nAshastadubhayAdhArAtmadravyatvAvasthA-
anvayArtha :[dravyan ] dravya [ekasmin cha ev samaye ] ek hI samayamen
[sambhavasthitinAshasangnitArthai ] utpAd, sthiti aur nAsh nAmak 1arthonke sAth [khalu ] vAstavamen
[samavetan ] 2samavet (ekamek) hai; [tasmAt ] isaliye [tat tritayan ] yah 3tritay [khalu ]
vAstavamen [dravyan ] dravya hai ..102..
TIkA :(pratham shankA upasthit kI jAtI hai :) yahAn, (vishvamen) vastukA
jo janmakShaN hai vah janmase hI vyApta honese sthitikShaN aur nAshakShaN nahIn hai, (-vah
pRuthak hI hotA hai); jo sthitikShaN ho vah dononke antarAlamen (utpAdakShaN aur
nAshakShaNake bIch) dRuDhatayA rahatA hai, isaliye (vah) janmakShaN aur nAshakShaN nahIn hai; aur
jo nAshakShaN hai vah,
vastu utpanna hokar aur sthir rahakar phi ra nAshako prApta hotI hai
isaliye,janmakShaN aur sthitikShaN nahIn hai;isaprakAr tarka pUrvak vichAr karane par
utpAdAdikA kShaNabhed hRudayabhUmimen utaratA hai (arthAt utpAd, vyay aur dhrauvyakA samay
1. artha = padArtha (87 vIn gAthAmen samajhAyA gayA hai, tadnusAr paryAy bhI artha hai .)
2. samavet = samavAyavAlA, tAdAtmyasahit juDA huvA, ekamek .
3. tritay = tInakA samudAy . (utpAd, vyay aur dhrauvya, in tInonkA samudAy vAstavamen dravya hI hai .)

Page 197 of 513
PDF/HTML Page 230 of 546
single page version

mevotpAdAdaya, kuta kShaNabheda . tathA hiyathA kulAladaNDachakrachIvarAropyamANasanskAr-
sannidhau ya ev vardhamAnasya janmakShaNa, sa ev mRutpiNDasya nAshakShaNa, sa ev cha koTidvayAdhi-
rUDhasya mRuttikAtvasya sthitikShaNa, tathA antarangabahirangasAdhanAropyamANasanskArasannidhau ya
evottaraparyAyasya janmakShaNa, sa ev prAktanaparyAyasya nAshakShaNa, sa ev cha koTidvayAdhirUDhasya
dravyatvasya sthitikShaNa
. yathA cha vardhamAnamRutpiNDamRuttikAtveShu pratyekavartInyutpAdavyayadhrauvyANi
trisvabhAvasparshinyAn mRuttikAyAn sAmastyenaikasamay evAvalokyante, tathA uttaraprAktan-
rUpaparyAyeN sthitirityuktalakShaNasangnitvotpAdavyayadhrauvyai sah . tarhi kin bauddhamatavadbhinnabhinnasamaye trayan
bhaviShyati . naivam . ekkammi chev samaye anggulidravyasya vakraparyAyavatsansArijIvasya maraNakAle Rujugativat
kShINakaShAyacharamasamaye kevalagnAnotpattivadayogicharamasamaye mokShavachchetyekasminsamay ev . tamhA davvan khu
tattidayan yasmAtpUrvoktaprakAreNaikasamaye bhanggatrayeN pariNamati tasmAtsangnAlakShaNaprayojanAdibhedepi pradeshA-
nAmabhedAttrayamapi khu sphu Tan dravyan bhavati . yathedan chAritrAchAritraparyAyadvaye bhanggatrayamabheden darshitan tathA
1. koTi = prakAr (miTTIpan to piNDarUp tathA rAmapAtrarUpdonon prakArommen vidyamAn hai .)
bhinna -bhinna hotA hai, ek nahIn hotA,aisI bAt hRudayamen jamatI hai .)
(yahAn uparokta shankAkA samAdhAn kiyA jAtA hai :isaprakAr utpAdAdikA
kShaNabhed hRudayabhUmimen tabhI utar sakatA hai jab yah mAnA jAy ki ‘dravya svayam hI utpanna
hotA hai, svayam hI dhruv rahatA hai aur svayam hI nAshako prApta hotA hai !’ kintu aisA to
mAnA nahIn gayA hai; (kyonki yah svIkAr aur siddha kiyA gayA hai ki) paryAyonke hI
utpAdAdi hain; (tab phi ra) vahAn kShaNabhed -kahAnse ho sakatA hai ? yah samajhate hain :
jaise kumhAr, daNDa, chakra aur DorI dvArA Aropit kiye jAnevAle sanskArakI
upasthitimen jo rAmapAtrakA janmakShaN hotA hai vahI mRuttikApiNDakA nAshakShaN hotA hai, aur
vahI donon
1koTiyommen rahanevAlA miTTIpanakA sthitikShaN hotA hai; isIprakAr antarang aur
bahirang sAdhanon dvArA kiye jAnevAle sanskAronkI upasthitimen, jo uttar paryAyakA janmakShaN
hotA hai vahI pUrva paryAyakA nAsh kShaN hotA hai, aur vahI donon koTiyommen rahanevAle
dravyatvakA sthitikShaN hotA hai
.
aur jaise rAmapAtramen, mRuttikApiNDamen aur miTTIpanamen utpAd, vyay aur dhrauvya pratyek
rUpamen (pratyek pRuthak pRuthak) vartate hone par bhI trisvabhAvasparshI mRuttikAmen ve sampUrNatayA
(sabhI ek sAth) ek samayamen hI dekhe jAte hain; isIprakAr uttar paryAyamen, pUrva paryAyamen
aur dravyatvamen utpAd, vyay aur dhrauvya pratyekatayA (ek -ek) pravartamAn hone par bhI

Page 198 of 513
PDF/HTML Page 231 of 546
single page version

paryAyadravyatveShu pratyekavartInyapyutpAdavyayadhrauvyANi trisvabhAvasparshini dravye sAmastyenaik-
samay evAvalokyante
. yathaiv cha vardhamAnapiNDamRuttikAtvavartInyutpAdavyayadhrauvyANi mRuttikaiv,
na vastvantaran; tathaivottaraprAktanaparyAyadravyatvavartInyapyutpAdavyayadhrauvyANi dravyamev, na khalva-
rthAntaram
..102..
ath dravyasyotpAdavyayadhrauvyANyanekadravyaparyAyadvAreN chintayati
pADubbhavadi ya aNNo pajjAo pajjao vayadi aNNo .
davvassa tan pi davvan Nev paNaTThan Na uppaNNan ..103..
prAdurbhavati chAnya paryAya paryAyo vyeti anya .
dravyasya tadapi dravyan naiv praNaShTan notpannam ..103..
sarvadravyaparyAyeShvavaboddhavyamityartha ..102.. evamutpAdavyayadhrauvyarUpalakShaNavyAkhyAnamukhyatayA gAthA-
trayeN tRutIyasthalan gatam . ath dravyaparyAyeNotpAdavyayadhrauvyANi darshayatipADubbhavadi ya prAdurbhavati cha
jAyate . aNNo anya kashchidapUrvAnantagnAnasukhAdiguNAspadabhUta shAshvatika . sa ka . pajjAo
1trisvabhAvasparshI dravyamen ve sampUrNatayA (tInon ekasAth) ek samayamen hI dekhe jAte hain .
aur jaise rAmapAtra, mRuttikApiNDa tathA miTTIpanamen pravartamAn utpAd, vyay aur dhrauvya
miTTI hI hain, anya vastu nahIn; usIprakAr uttar paryAy, pUrva paryAy, aur dravyatvamen pravartamAn
utpAd, vyay aur dhrauvya dravya hI hain, anya padArtha nahIn
..102..
ab, dravyake utpAd -vyay -dhrauvyako 2anekadravyaparyAy dvArA vichArate hain :
anvayArtha :[dravyasya ] dravyakI [anya paryAya ] anya paryAy [prAdurbhavati ]
utpanna hotI hai [cha ] aur [anya paryAya ] koI anya paryAy [vyeti ] naShTa hotI hai;
[tadapi ] phi ra bhI [dravyan ] dravya [praNaShTan na ev ] na to naShTa hai, [utpannan na ] na utpanna hai (-
vah dhruv hai
.)..103..
1. trisvabhAvasparshI = tInon svabhAvonko sparsha karanevAlA . (dravya utpAd, vyay aur dhrauvyain tInon
svabhAvonko dhAraN karatA hai .)
2. anekadravyaparyAy = ekase adhik dravyonke sanyogase honevAlI paryAy .
upaje daravano anya paryay, anya ko viNase vaLI,
paN dravya to nathI naShTa ke utpanna dravya nathI tahIn
. 103.

Page 199 of 513
PDF/HTML Page 232 of 546
single page version

ih hi yathA kilaikastryaNuka samAnajAtIyonekadravyaparyAyo vinashyatyanyashchaturaNuka
prajAyate, te tu trayashchatvAro vA pudgalA avinaShTAnutpannA evAvatiShThante, tathA sarvepi
samAnajAtIyA dravyaparyAyA vinashyanti prajAyante cha, samAnajAtIni dravyANi tvavinaShTAnu-
tpannAnyevAvatiShThante
. yathA chaiko manuShyatvalakShaNosamAnajAtIyo dravyaparyAyo vinashyatyanya-
stridashatvalakShaNa prajAyate, tau cha jIvapudgalau avinaShTAnutpannAvevAvatiShThete, tathA
sarvepyasamAnajAtIyA dravyaparyAyA vinashyanti prajAyante cha, asamAnajAtIni dravyANi
tvavinaShTAnutpannAnyevAvatiShThante
. evamAtmanA dhruvANi dravyaparyAyadvAreNotpAdavyayIbhUtAnyutpAd-
vyayadhrauvyANi dravyANi bhavanti ..103..
paramAtmAvAptirUpa svabhAvadravyaparyAya . pajjao vayadi aNNo paryAyo vyeti vinashyati . kathambhUta . anya
pUrvoktamokShaparyAyAdbhinno nishchayaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhirUpasyaiv mokShaparyAyasyopAdAnakAraNabhUta .
kasya sambandhI paryAya . davvassa paramAtmadravyasya . tan pi davvan tadapi paramAtmadravyan Nev paNaTThan Na uppaNNan
shuddhadravyArthikanayen naiv naShTan na chotpannam . athavA sansArijIvApekShayA devAdirUpo vibhAvadravyaparyAyo
jAyate manuShyAdirUpo vinashyati tadev jIvadravyan nishchayen na chotpannan na cha vinaShTan, pudgaladravyan vA
dvayaNukAdiska ndharUpasvajAtIyavibhAvadravyaparyAyANAn vinAshotpAdepi nishchayen na chotpannan na cha

vinaShTamiti
. tata sthitan yata kAraNAdutpAdavyayadhrauvyarUpeN dravyaparyAyANAn vinAshotpAdepi dravyasya
TIkA :yahAn (vishvamen) jaise ek tri -aNuk samAnajAtIy anek dravyaparyAy vinaShTa
hotI hai aur dUsarI 1chaturaNuk (samAnajAtIy anek dravyaparyAy) utpanna hotI hai; parantu ve tIn
yA chAr pudgal (paramANu) to avinaShTa aur anutpanna hI rahate hain (dhruv hain ); isIprakAr sabhI
samAnajAtIy dravyaparyAyen vinaShTa hotI hain aur utpanna hotI hain, kintu samAnajAtIy dravya to
avinaShTa aur anutpanna hI rahate hain (-dhruv hain )
.
aur, jaise ek manuShyatvasvarUp asamAnajAtIy dravya -paryAy vinaShTa hotI hai aur dUsarI
devatvasvarUp (asamAnajAtIy dravyaparyAy) utpanna hotI hai, parantu vah jIv aur pudgal to
avinaShTa aur anutpanna hI rahate hain, isIprakAr sabhI asamAnajAtIy dravya -paryAyen vinaShTa ho jAtI
hain aur utpanna hotI hain, parantu asamAnajAtIy dravya to avinaShTa aur anutpanna hI rahate hain
.
is prakAr apanese (2dravyarUpase) dhruv aur dravyaparyAyon dvArA utpAd -vyayarUp aise
dravya utpAd -vyay -dhrauvya hain ..103..
1. chaturaNuk = chAr aNuonkA (paramANuonkA) banA huA skandh .
2. ‘dravya’ shabda mukhyatayA do arthommen prayukta hotA hai : (1) ek to sAmAnyavisheShake piNDako arthAt
vastuko dravya kahA jAtA hai; jaise‘dravya utpAd -vyay -dhrauvyasvarUp hai’; (2) dUsarevastuke sAmAnya
anshako bhI dravya kahA jAtA hai; jaise‘dravyArthik nay’ arthAt sAmAnyAnshagrAhI nay . jahAn jo artha ghaTit
hotA ho vahAn vah artha samajhanA chAhiye .

Page 200 of 513
PDF/HTML Page 233 of 546
single page version

ath dravyasyotpAdavyayadhrauvyANyekadravyaparyAyadvAreN chintayati
pariNamadi sayan davvan guNado ya guNantaran sadavisiTThan .
tamhA guNapajjAyA bhaNiyA puN davvamev tti ..104..
pariNamati svayam dravyan guNatashcha guNAntaran sadavishiShTam .
tasmAdguNaparyAyA bhaNitA puna dravyameveti ..104..
ekadravyaparyAyA hi guNaparyAyA, guNaparyAyANAmekadravyatvAt . ekadravyatvan hi
teShAn sahakAraphalavat . yathA kil sahakAraphalan svayamev haritabhAvAt pANDubhAvan pariNam-
tpUrvottarapravRuttaharitApANDubhAvAbhyAmanubhUtAtmasattAkan haritapANDubhAvAbhyAn samamavishiShTasattAk-
vinAsho nAsti, tata kAraNAddravyaparyAyA api dravyalakShaNan bhavantItyabhiprAya ..103.. ath
dravyasyotpAdavyayadhrauvyANi guNaparyAyamukhyatven pratipAdayatipariNamadi sayan davvan pariNamati svayam
svayamevopAdAnakAraNabhUtan jIvadravyan kartRu . kan pariNamati . guNado ya guNantaran niruparAgasvasamvedanagnAn-
ab, dravyake utpAd -vyay -dhrauvya ekadravyaparyAy dvArA vichArate hain :
anvayArtha :[sadavishiShTan ] sattApekShAse avishiShTarUpase, [dravyan svayam ] dravya svayam
hI [guNata cha guNAntaran ] guNase guNAntararUp [pariNamate ] pariNamit hotA hai, arthAt dravya svayam
hI ek guNaparyAyamense anya guNaparyAyarUp pariNamit hotA hai, aur usakI sattA guNaparyAyonkI
sattAke sAth avishiShTa
abhinnaek hI rahatI hai), [tasmAt puna ] aur unase
[guNaparyAyA] guNaparyAyen [dravyam ev iti bhaNitA ] dravya hI kahI gaI hain ..104..
TIkA :guNaparyAyen ek dravyaparyAyen hain, kyonki guNaparyAyonko ek dravyapanA hai,
(arthAt guNaparyAyen ekadravyakI paryAyen hain, kyonki ve ek hI dravya hainbhinna -bhinna dravya
nahIn .) unakA ekadravyatva AmraphalakI bhAnti hai . jaiseAmraphal svayam hI haritabhAvamense
pItabhAvarUp pariNamit hotA huA, pratham aur pashchAt pravartamAn haritabhAv aur pItabhAvake
dvArA apanI sattAkA anubhav karatA hai, isaliye haritabhAv aur pItabhAvake sAth
1avishiShTa
sattva svayam darav guNathI guNAntar pariName,
tethI vaLI dravya ja kahyA chhe sarvaguNaparyAyane. 104.
1. avishiShTa sattAvAlA = abhinna sattAvAlA; ek sattAvAlA; (AmakI sattA hare aur pIle bhAvakI sattAse
abhinna hai, isaliye Am aur haritabhAv tathA pItabhAv ek hI vastu hain, bhinna nahIn .)

Page 201 of 513
PDF/HTML Page 234 of 546
single page version

tayaikamev vastu, na vastvantaran, tathA dravyan svayamev pUrvAvasthAvasthitaguNAduttarAvasthAvasthit-
guNan pariNamatpUrvottarAvasthAvasthitaguNAbhyAn tAbhyAmanubhUtAtmasattAkan pUrvottarAvasthAvasthit-
guNAbhyAn samamavishiShTasattAkatayaikamev dravyan, na dravyAntaram
. yathaiv chotpadyamAnan pANDubhAven
vyayamAnan haritabhAvenAvatiShThamAnan sahakAraphalatvenotpAdavyayadhrauvyANyekavastuparyAyadvAreN
sahakAraphalan, tathaivotpadyamAnamuttarAvasthAvasthitaguNen vyayamAnan pUrvAvasthAvasthitaguNenAvatiShThamAnan
dravyatvaguNenotpAdavyayadhrauvyANyekadravyaparyAyadvAreN dravyan bhavati
..104..
guNAt kevalagnAnotpattibIjabhUtAtsakAshAtsakalavimalakevalagnAnaguNAntaram . kathambhUtan satpariNamati .
sadavisiTThan svakIyasvarUpatvAchchidrUpAstitvAdavishiShTamabhinnam . tamhA guNapajjAyA bhaNiyA puN davvamev tti
tasmAt kAraNAnna kevalan pUrvasUtroditA dravyaparyAyA dravyan bhavanti, guNarUpaparyAyA guNaparyAyA bhaNyante
tepi dravyamev bhavanti
. athavA sansArijIvadravyan matismRutyAdivibhAvaguNan tyaktvA shrutagnAnAdi-
pra. 26
sattAvAlA honese ek hI vastu hai, anya vastu nahIn; isIprakAr dravya svayam hI 1pUrva
avasthAmen avasthit guNamense uttar avasthAmen avasthit guNarUp pariNamit hotA huA, pUrva
aur uttar avasthAmen avasthit un guNonke dvArA apanI sattAkA anubhav karatA hai,
isaliye pUrva aur uttar avasthAmen avasthit guNonke sAth avashiShTa sattAvAlA honese ek
hI dravya hai, dravyAntar nahIn
.
(Amake dRuShTAntakI bhAnti, dravya svayam hI guNakI pUrva paryAyamense uttaraparyAyarUp
pariNamit hotA huA, pUrva aur uttar guNaparyAyonke dvArA apane astitvakA anubhav karatA
hai, isaliye pUrva aur uttar guNaparyAyonke sAth abhinna astitva honese ek hI dravya hai
dravyAntar nahIn; arthAt ve ve guNaparyAyen aur dravya ek hI dravyarUp hain, bhinna -bhinna dravya
nahIn hain
.)
aur, jaise pItabhAvase utpanna hotA haritabhAvase naShTa hotA aur AmraphalarUpase sthir
rahatA honese Amraphal ek vastukI paryAyon dvArA utpAd -vyay -dhrauvya hai, usIprakAr uttar
avasthAmen avasthit guNase utpanna, pUrva avasthAmen avasthit guNase naShTa aur dravyatva guNase
sthir honese, dravya ekadravyaparyAyake dvArA utpAd -vyay -dhrauvya hai
.
bhAvArtha :isase pUrvakI gAthAmen dravyaparyAyake dvArA (anek dravyaparyAyonke dvArA)
dravyake utpAd -vyay -dhrauvya batAye gaye the . is gAthAmen guNaparyAyake dvArA (ek-
dravyaparyAyake dvArA) dravyake utpAd -vyay -dhrauvya batAye gaye hain ..104..
1. pUrva avasthAmen avAsthit guN = pahalekI avasthAmen rahA huA guN; guNakI pUrva paryAy; pUrva guNaparyAya.

Page 202 of 513
PDF/HTML Page 235 of 546
single page version

ath sattAdravyayoranarthAntaratve yuktimupanyasyati
Na havadi jadi saddavvan asaddhuvan havadi tan kadhan davvan .
havadi puNo aNNan vA tamhA davvan sayan sattA ..105..
na bhavati yadi saddravyamasaddhruvan bhavati tatkathan dravyam .
bhavati punaranyadvA tasmAddravyan svayam sattA ..105..
yadi hi dravyan svarUpat ev sanna syAttadA dvitayI gati asadvA bhavati, sattAta
pRuthagvA bhavati . tatrAsadbhavad dhrrauvyasyAsambhavAdAtmAnamadhArayad dravyamevAstan gachchhet; sattAta
vibhAvaguNAntaran pariNamati, pudgaladravyan vA pUrvoktashuklavarNAdiguNan tyaktvA raktAdiguNAntaran pariNamati,
haritaguNan tyaktvA pANDuraguNAntaramAmraphalamiveti bhAvArtha
..104.. evan svabhAvavibhAvarUpA dravyaparyAyA
guNaparyAyAshcha nayavibhAgen dravyalakShaNan bhavanti iti kathanamukhyatayA gAthAdvayen chaturthasthalan gatam . ath
ab, sattA aur dravya arthAntar (bhinna padArtha, anya padArtha) nahIn honeke sambandhamen yukti
upasthit karate hain :
anvayArtha :[yadi ] yadi [dravyan ] dravya [sat na bhavati ] (svarUpase hI) sat
na ho to(1) [dhruvan asat bhavati ] nishchayase vah asat hogA; [tat kathan dravyan ] (jo asat
hogA) vah dravya kaise ho sakatA hai ? [puna vA ] athavA (yadi asat na ho) to (2) [anyat
bhavati ]
vah sattAse anya (pRuthak) ho ! (so bhI kaise ho sakatA hai ?) [tasmAt ] isaliye
[dravyan svayam ] dravya svayam hI [sattA ] hai
..105..
TIkA :yadi dravya svarUpase hI 1sat na ho to dUsarI gati yah ho ki vah
(1) 2asat hogA, athavA (2) sattAse pRuthak hogA . vahAn, (1) yadi vah asat hogA to,
dhrauvyake asambhavake kAraN svayam sthir na hotA huA dravyakA hI 3asta ho jAyagA; aur
1. sat = maujUd .
2. asat = nahIn maujUd aisA .
3. asta = naShTa . [jo asat ho usakA TikanA -maujUd rahanA kaisA ? isaliye dravyako asat mAnanese,
dravyake abhAvakA prasang AtA hai arthAt dravya hI siddha nahIn hotA . ]
jo dravya hoy na sat, Thare ja asat, bane kyam dravya e ?
vA bhinna Tharatun sattvathI ! tethI svayam te sattva chhe. 105.

Page 203 of 513
PDF/HTML Page 236 of 546
single page version

pRuthagbhavatsattAmantareNAtmAnan dhArayattAvanmAtraprayojanAn sattAmevAstan gamayet . svarUpatastu-
sadbhavad dhrrauvyasya sambhavAdAtmAnan dhArayaddravyamudgachchhet; sattAtopRuthagbhUtvA chAtmAnan dhArayattA-
vanmAtraprayojanAn sattAmudgamayet . tata svayamev dravyan sattvenAbhyupagantavyan, bhAvabhAv-
vatorapRuthaktvenAnanyatvAt ..105..
sattAdravyayorabhedaviShaye punarapi prakArAntareN yuktin darshayatiNa havadi jadi saddavvan paramachaitanyaprakAsharUpeN
svarUpeN svarUpasattAstitvaguNen yadi chet sanna bhavati . kin kartRu . paramAtmadravyan . tadA asaddhuvan hodi
asadavidyamAnan bhavati dhruvan nishchitam . avidyamAnan sat tan kadhan davvan tatparamAtmadravyan kathan bhavati, kintu
naiv . sa cha pratyakShavirodha . kasmAt . svasamvedanagnAnen gamyamAnatvAt . athAvichAritaramaNIyanyAyen
sattAguNAbhAvepyastIti chet, tatra vichAryateyadi kevalagnAnadarshanaguNAvinAbhUtasvakIyasvarUpAsti-
tvAtpRuthagbhUtA tiShThati tadA svarUpAstitvan nAsti, svarUpAstitvAbhAve dravyamapi nAsti . athavA
svakIyasvarUpAstitvAtsangnAlakShaNaprayojanAdibhedepi pradesharUpeNAbhinnan tiShThati tadA sammatamev . atrAvasare
saugatamatAnusArI kashchidAhsiddhaparyAyasattArUpeN shuddhAtmadravyamupachAreNAsti, na cha mukhyavRuttyeti .
parihAramAhsiddhaparyAyopAdAnakAraNabhUtaparamAtmadravyAbhAve siddhaparyAyasattaiv na sambhavati, vRukShAbhAve
phalamiv . atra prastAve naiyAyikamatAnusArI kashchidAhhavadi puNo aNNan vA tatparamAtmadravyan bhavati
puna kintu sattAyA sakAshAdanyadbhinnan bhavati pashchAtsattAsamavAyAtsadbhavati . AchAryA parihAramAhu
sattAsamavAyAtpUrvan dravyan sadasadvA, yadi sattadA sattAsamavAyo vRuthA, pUrvamevAstitvan tiShThati; athAsattarhi
(2) yadi sattAse pRuthak ho to sattAke binA bhI svayam rahatA huA, itanA hI mAtra jisakA
prayojan hai aisI
1sattAko hI asta kar degA .
kintu yadi dravya svarUpase hI sat ho to(1) dhrauvyake sadbhAvake kAraN svayam sthir
rahatA huA, dravya udit hotA hai, (arthAt siddha hotA hai); aur (2) sattAse apRuthak rahakar
svayam sthir (-vidyamAn) rahatA huA, itanA hI mAtra jisakA prayojan hai aisI sattAko udit
(siddha) karatA hai
.
isaliye dravya svayam hI sattva (sattA) hai aisA svIkAr karanA chAhiye, kyonki bhAv
aur 2bhAvavAnkA apRuthaktva dvArA ananyatva hai ..105..
1. sattAkA kArya itanA hI hai ki vah dravyako vidyamAn rakhe . yadi dravya sattAse bhinna rahakar bhI
sthir rahe to phi ra sattAkA prayojan hI nahIn rahatA, arthAt sattAke abhAvakA prasang A jAyagA .
2. bhAvavAn = bhAvavAlA . [dravya bhAvavAlA hai aur sattA usakA bhAv hai . ve apRuthak hain, is apekShAse
ananya hain . pRuthaktva aur anyatvakA bhed jis apekShAse hai us apekShAko lekar visheShArtha AgAmI
gAthAmen kahenge, unhen yahAn nahIn lagAnA chAhiye, kintu yahAn ananyatvako apRuthaktvake arthamen hI
samajhanA chAhiye
. ]

Page 204 of 513
PDF/HTML Page 237 of 546
single page version

ath pRuthaktvAnyatvalakShaNamunmudrayati
pavibhattapadesattan pudhattamidi sAsaNan hi vIrassa .
aNNattamatabbhAvo Na tabbhavan hodi kadhamegan ..106..
pravibhaktapradeshatvan pRuthaktvamiti shAsanan hi vIrasya .
anyatvamatadbhAvo na tadbhavat bhavati kathamekam ..106..
pravibhaktapradeshatvan hi pRuthaktvasya lakShaNam . tattu sattAdravyayorna sambhAvyate, guNaguNino
pravibhaktapradeshatvAbhAvAt, shuklottarIyavat . tathA hiyathA ya ev shuklasya guNasya pradeshAsta
khapuShpavadavidyamAnadravyeN sah kathan sattA samavAyan karoti, karotIti chettarhi khapuShpeNApi sah sattA kartRu
samavAyan karotu, na cha tathA
. tamhA davvan sayan sattA tasmAdabhedanayen shuddhachaitanyasvarUpasattaiv paramAtmadravyan
bhavatIti . yathedan paramAtmadravyeN sah shuddhachetanAsattAyA abhedavyAkhyAnan kRutan tathA sarveShAn
chetanAchetanadravyANAn svakIyasvakIyasattayA sahAbhedavyAkhyAnan kartavyamityabhiprAya ..105..
ath pRuthaktvalakShaNan kimanyatvalakShaNan cha kimiti pRuShTe pratyuttaran dadAtipavibhattapadesattan
pudhattan pRuthaktvan bhavati pRuthaktvAbhidhAno bhedo bhavati . kimvishiShTam . prakarSheN vibhaktapradeshatvan
bhinnapradeshatvam . kimvat . daNDadaNDivat . itthambhUtan pRuthaktvan shuddhAtmadravyashuddhasattAguNayorna ghaTate .
ab, pRuthaktvakA aur anyatvakA lakShaN spaShTa karate hain :
anvayArtha :[pravibhaktapradeshatvan ] vibhaktapradeshatva vah [pRuthaktvan ] pRuthaktva hai,
[iti hi ] aisA [vIrasya shAsanan ] vIrakA upadesh hai . [atadbhAva ] atadbhAv (usarUp na
honA) vah [anyatva ] anyatva hai . [na tat bhavat ] jo usarUp na ho [kathan ekam bhavati ]
vah ek kaise ho sakatA hai ? (kathanchit sattA dravyarUp nahIn hai aur dravya sattArUp nahIn hai,
isaliye ve ek nahIn hain
.)..106..
TIkA :vibhakta pradeshatva (bhinna pradeshatva) pRuthaktvakA lakShaN hai . vah to sattA
aur dravyamen sambhav nahIn hai, kyonki guN aur guNImen vibhaktapradeshatvakA abhAv hotA hai
shuklatva aur vastrakI bhAnti . vah isaprakAr hai ki jaisejo shuklatvakeguNakepradesh hain ve
jin vIrano upadesh empRuthaktva bhinnapradeshatA,
anyatva jAN atatpaNun; nahi te - paNe te ek kyAn ? 106.

Page 205 of 513
PDF/HTML Page 238 of 546
single page version

evottarIyasya guNin iti tayorna pradeshavibhAga, tathA ya ev sattAyA guNasya pradeshAsta ev
dravyasya guNin iti tayorna pradeshavibhAga
. evamapi tayoranyatvamasti tallakShaNasadbhAvAt .
atadbhAvo hyanyatvasya lakShaNan, tattu sattAdravyayorvidyat ev, guNaguNinostadbhAvasyAbhAvAt,
shuklottarIyavadev . tathA hiyathA ya kilaikachakShurindriyaviShayamApadyamAna samastetarendriy-
grAmagocharamatikrAnta shuklo guNo bhavati, na khalu tadakhilendriyagrAmagocharIbhUtamuttarIyan bhavati,
yachcha kilAkhilendriyagrAmagocharIbhUtamuttarIyan bhavati, na khalu sa ekachakShurindriyaviShayamApadyamAna
samastetarendriyagrAmagocharamatikrAnta shuklo guNo bhavatIti tayostadbhAvasyAbhAva; tathA yA
kasmAddheto . bhinnapradeshAbhAvAt . ka yoriv . shuklavastrashuklaguNayoriv . idi sAsaNan hi vIrassa iti
shAsanamupadesh Agneti . kasya . vIrasya vIrAbhidhAnAntimatIrthankaraparamadevasya . aNNattan tathApi
pradeshAbhedepi muktAtmadravyashuddhasattAguNayoranyatvan bhinnatvan bhavati . kathambhUtam . atabbhAvo atadbhAvarUpan
sangnAlakShaNaprayojanAdibhedasvabhAvam . yathA pradesharUpeNAbhedastathA sangnAdilakShaNarUpeNApyabhedo bhavatu, ko
doSh iti chet . naivam . Na tabbhavan hodi tanmuktAtmadravyan shuddhAtmasattAguNen sah pradeshAbhedepi
1. atadbhAv = (kathanchit) usakA na honA; (kathanchit) usarUp na honA (kathanchit) atadrUpatA . dravya
kathanchit sattAsvarUpase nahIn hai aur sattA kathanchit dravyarUpase nahIn hai, isaliye unake atadbhAv hai .
2. tadbhAv = usakA honA, usarUp honA, tadrUpatA .
3. sattA dravyake Ashrayase rahatI hai, dravyako kisIkA Ashray nahIn hai . [jaise ghaDemen ghI rahatA hai, usIprakAr
dravyamen sattA nahIn rahatI (kyonki ghaDemen aur ghImen to pradeshabhed hai) kintu jaise Amamen varNa gandhAdi hain
usIprakAr dravyamen sattA hai
. ]
hI vastrakeguNIkehain, isaliye unamen pradeshabhed nahIn hai; isIprakAr jo sattAkeguNakepradesh
hain ve hI dravyakeguNIkehain, isaliye unamen pradeshabhed nahIn hai .
aisA hone par bhI unamen (-sattA aur dravyamen) anyatva hai, kyonki (unamen) anyatvake
lakShaNakA sadbhAv hai . 1atadbhAv anyatvakA lakShaN hai . vah to sattA aur dravyake hai hI,
kyonki guN aur guNIke 2tadbhAvakA abhAv hotA haishuklatva aur vastrakI bhAnti . vah
is prakAr hai ki :jaise ek chakShuindriyake viShayamen AnevAlA aur anya sab indriyonke
samUhako gochar na honevAlA shuklatva guN hai vah samasta indriy samUhako gochar honevAlA aisA
vastra nahIn hai; aur jo samasta indriyasamUhako gochar honevAlA vastra hai vah ek chakShuindriyake
viShayamen AnevAlA tathA anya samasta indriyonke samUhako gochar na honevAlA aisA shuklatva
guN nahIn hai, isaliye unake tadbhAvakA abhAv hai; isIprakAr,
3kisIke Ashray rahanevAlI,

Page 206 of 513
PDF/HTML Page 239 of 546
single page version

kilAshritya vartinI nirguNaikaguNasamuditA visheShaNan vidhAyikA vRuttisvarUpA cha sattA bhavati,
na khalu tadanAshritya varti guNavadanekaguNasamuditan visheShyan vidhIyamAnan vRuttimatsvarUpan cha dravyan
bhavati; yattu kilAnAshritya varti guNavadanekaguNasamuditan visheShyan vidhIyamAnan vRuttimatsvarUpan cha
dravyan bhavati, na khalu sAshritya vartinI nirguNaikaguNasamuditA visheShaNan vidhAyikA vRuttisvarUpA
cha sattA bhavatIti tayostadbhAvasyAbhAva
. at ev cha sattAdravyayo kathanchidanarthAntaratvepi
sangnAdirUpeN tanmayan na bhavati . kadhamegan tanmayatvan hi kilaikatvalakShaNan . sangnAdirUpeN tanmayatvAbhAve
kathamekatvan, kintu nAnAtvamev . yathedan muktAtmadravye pradeshAbhedepi sangnAdirUpeN nAnAtvan kathitan tathaiv
1nirguN, ek guNakI banI huI, 2visheShaN 3vidhAyak aur 4vRuttisvarUp jo sattA hai vah
kisIke Ashrayake binA rahanevAlA, guNavAlA, anek guNonse nirmit, 5visheShya, 6vidhIyamAn
aur 7vRuttimAnasvarUp aisA dravya nahIn hai, tathA jo kisIke Ashrayake binA rahanevAlA,
guNavAlA, anek guNonse nirmit, visheShya, vidhIyamAn aur vRuttimAnasvarUp aisA dravya hai vah
kisIke Ashrit rahanevAlI, nirguN, ek guNase nirmit, visheShaN, vidhAyak aur vRuttisvarUp
aisI sattA nahIn hai, isaliye unake tadbhAvakA abhAv hai
. aisA honese hI, yadyapi, sattA aur
dravyake kathanchit anarthAntaratva (-abhinnapadArthatva, ananyapadArthatva) hai tathApi unake sarvathA
1. nirguN = guNarahit [sattA nirguN hai, dravya guNavAlA hai . jaise Am varNa, gandh sparshAdi guNayukta hai, kintu
varNaguN kahIn gandh, sparsha yA anya kisI guNavAlA nahIn hai, kyonki na to varNa sUnghA jAtA hai aur na
sparsha kiyA jAtA hai
. aur jaise AtmA gnAnaguNavAlA, vIryaguNavAlA ityAdi hai, parantu gnAnaguN kahIn
vIryaguNavAlA yA anya kisI guNavAlA nahIn hai; isIprakAr dravya ananta guNomvAlA hai, parantu sattA guNavAlI
nahIn hai
. (yahAn, jaise daNDI daNDavAlA hai usIprakAr dravyako guNavAlA nahIn samajhanA chAhiye; kyonki daNDI
aur daNDamen pradeshabhed hai, kintu dravya aur guN abhinnapradeshI hain . ]
2. visheShaN = visheShatA; lakShaN; bhedak dharma .3. vidhAyak = vidhAn karanevAlA; rachayitA .
4. vRutti = honA, astitva, utpAd -vyay -dhrauvya .
5. visheShya = visheShatAko dhAraN karanevAlA padArtha; lakShya; bhedya padArthadharmI . [jaise miThAs, saphe dI,
sachikkaNatA Adi mishrIke visheSh guN hain, aur mishrI in visheSh guNonse visheShit hotI huI arthAt un
visheShatAonse gnAt hotI huI, un bhedonse bhedit hotI huI ek padArtha hai; aur jaise gnAn, darshan, chAritra,
vIrya ityAdi AtmAke visheShaN hai aur AtmA un visheShaNonse visheShit hotA huA (lakShit, bhedit,
pahachAnA jAtA huA) padArtha hai, usIprakAr sattA visheShaN hai aur dravya visheShya hai
. (yahAn yah nahIn bhUlanA
chAhiye ki visheShya aur visheShaNonke pradeshabhed nahIn hain .)
6. vidhIyamAn = rachit honevAlA . (sattA ityAdi guN dravyake rachayitA hai aur dravya unake dvArA rachA jAnevAlA
padArtha hai .)
7. vRuttimAn = vRuttivAlA, astitvavAlA, sthir rahanevAlA . (sattA vRuttisvarUp arthAt astisvarUp hai aur
dravya astitva rahanesvarUp hai .)

Page 207 of 513
PDF/HTML Page 240 of 546
single page version

sarvathaikatvan na shank nIyan; tadbhAvo hyekatvasya lakShaNam . yattu na tadbhavadvibhAvyate tatkathamekan
syAt . api tu guNaguNirUpeNAnekamevetyartha ..106..
athAtadbhAvamudAhRutya prathayati
saddavvan sachcha guNo sachchev ya pajjao tti vitthAro .
jo khalu tassa abhAvo so tadabhAvo atabbhAvo ..107..
sarvadravyANAn svakIyasvakIyasvarUpAstitvaguNen sah gnAtavyamityartha ..106.. athAtadbhAvan visheSheN
vistArya kathayatisaddavvan sachcha guNo sachchev ya pajjao tti vitthAro saddravyan sanshcha guNa sanshchaiv
paryAy iti sattAguNasya dravyaguNaparyAyeShu vistAra . tathAhiyathA muktAphalahAre sattAguN-
ekatva hogA aisI shankA nahIn karanI chAhiye; kyonki tadbhAv ekatvakA lakShaN hai . jo
usarUp gnAt nahIn hotA vah (sarvathA) ek kaise ho sakatA hai ? nahIn ho sakatA; parantu guN-
guNI -rUpase anek hI hai, aisA artha hai
.
bhAvArtha :bhinnapradeshatva vah pRuthaktvakA lakShaN hai, aur atadbhAv vah anyatvakA
lakShaN hai . dravyamen aur guNamen pRuthaktva nahIn hai phi ra bhI anyatva hai .
prashna :jo apRuthak hote hain unamen anyatva kaise ho sakatA hai ?
uttar :unamen vastra aur shubhratA (saphe dI) kI bhAnti anyatva ho sakatA hai . vastrake
aur usakI shubhratAke pradesh bhinna nahIn hain, isaliye unamen pRuthaktva nahIn hai . aisA hone par bhI
shubhratA to mAtra Ankhonse hI dikhAI detI hai, jIbh, nAk Adi sheSh chAr indriyonse gnAt nahIn
hotI
. aur vastra pAnchon indriyonse gnAt hotA hai . isaliye (kathanchit) vastra vah shubhratA nahIn
hai aur shubhratA vah vastra nahIn hai . yadi aisA na ho to vastrakI bhAnti shubhratA bhI jIbh, nAk
ityAdi sarva indriyonse gnAt honA chAhiye . kintu aisA nahIn hotA . isaliye vastra aur shubhratAmen
apRuthaktva hone par bhI anyatva hai yah siddha hotA hai .
isIprakAr dravyamen aur sattAdi guNommen apRuthaktva hone par bhI anyatva hai; kyonki dravyake
aur guNake pradesh abhinna hone par bhI dravyamen aur guNamen sangnA -sankhyA -lakShaNAdi bhed honese
(kathanchit) dravya guNarUp nahIn hai aur guN vah dravyarUp nahIn hai
..106..
ab, atadbhAvako udAharaN dvArA spaShTarUpase batalAte hain :
‘sat dravya’, ‘sat paryAy,’ ‘sat guN’sattvano vistAr chhe;
nathI te -paNe anyonya teh atatpaNun gnAtavya chhe. 107.