Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 108-115.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 28

 

Page 208 of 513
PDF/HTML Page 241 of 546
single page version

saddravyan sanshcha guNa sanshchaiv cha paryAy iti vistAra .
ya khalu tasyAbhAva sa tadabhAvotadbhAva ..107..
yathA khalvekan muktAphalasragdAm hAr iti sUtramiti muktAphalamiti tredhA vistAryate,
tathaikan dravyan dravyamiti guN iti paryAy iti tredhA vistAryate . yathA chaikasya
muktAphalasragdAmna shuklo guNa shuklo hAra shuklan sUtran shuklan muktAphalamiti tredhA
vistAryate, tathaikasya dravyasya sattAguNa saddravyan sadguNa satparyAy iti tredhA vistAryate
.
yathA chaikasmin muktAphalasragdAmni ya shuklo guNa sa na hAro na sUtran na muktAphalan
yashcha hAra sUtran muktAphalan vA sa na shuklo guN itItaretarasya yastasyAbhAva sa tadabhAv-
lakShaNotadbhAvonyatvanibandhanabhUta, tathaikasmin dravye ya sattAguNastanna dravyan nAnyo guNo
sthAnIyo yosau shuklaguNa sa pradeshAbheden kin kin bhaNyate . shuklo hAr iti shuklan sUtramiti
shuklan muktAphalamiti bhaNyate, yashcha hAra sUtran muktAphalan vA taistribhi pradeshAbheden shuklo guNo
bhaNyat iti tadbhAvasya lakShaNamidam
. tadbhAvasyeti kortha . hArasUtramuktAphalAnAn shuklaguNen sah
tanmayatvan pradeshAbhinnatvamiti . tathA muktAtmapadArthe yosau shuddhasattAguNa sa pradeshAbheden kin kin
bhaNyate . sattAlakShaNa paramAtmapadArtha iti sattAlakShaNa kevalagnAnAdiguN iti sattAlakShaNa siddhaparyAy
anvayArtha :[sat dravyan ] ‘sat dravya’ [sat cha guNa ] ‘sat guN’ [cha ] aur
[sat cha ev paryAya ] ‘sat paryAy’[iti ] is prakAr [vistAra ] (sattAguNakA)
vistAr hai . [ya khalu ] (unamen paraspar) jo [tasya abhAva ] ‘usakA abhAv’ arthAt
‘usarUp honekA abhAv’ hai [sa ] vah [tadbhAva ] ‘tad -abhAv’ [atadbhAva ] arthAt
atadbhAv hai
..107..
TIkA :jaise ek 1motiyonkI mAlA ‘hAr’ke rUpamen, ‘sUtra’ (dhAgA) ke rUpamen
aur ‘motI’ ke rUpamen(tridhA) tIn prakArase vistArit kI jAtI hai, usIprakAr ek ‘dravya,’
dravyake rUpamen, ‘guN’ke rUpamen aur ‘paryAy’ke rUpamentIn prakArase vistArit kiyA
jAtA hai .
aur jaise ek motiyonkI mAlAkA shuklatva guN, ‘shukla hAr,’ ‘shukla dhAgA’, aur
‘shukla motI’,aise tIn prakArase vistArit kiyA jAtA hai, usIprakAr ek dravyakA sattAguN
‘satdravya’, ‘satguN’, aur ‘satparyAy’,aise tIn prakArase vistArit kiyA jAtA hai .
aur jis prakAr ek motiyonkI mAlAmen jo shuklatvaguN hai vah hAr nahIn hai, dhAgA
nahIn hai yA motI nahIn hai, aur jo hAr, dhAgA yA motI hai vah shuklatvaguN nahIn hai;isaprakAr
1 motiyonkI mAlA = motI kA hAr, mauktikamAlA .

Page 209 of 513
PDF/HTML Page 242 of 546
single page version

na paryAyo yachcha dravyamanyo guNa paryAyo vA sa na sattAguN itItaretarasya yastasyAbhAva
sa tadabhAvalakShaNotadbhAvonyatvanibandhanabhUta
..107..
iti bhaNyate . yashcha paramAtmapadArtha kevalagnAnAdiguNa siddhatvaparyAy iti taishcha tribhi (pradeshAbheden ?)
shuddhasattAguNo bhaNyat iti tadbhAvasya lakShaNamidam . tadbhAvasyeti kortha . paramAtmapadArtha-
kevalagnAnAdiguNasiddhatvaparyAyANAn shuddhasattAguNen sah sangnAdibhedepi pradeshaistanmayatvamiti . jo khalu
tassa abhAvo yastasya pUrvoktalakShaNatadbhAvasya khalu sphu Tan sangnAdibhedavivakShAyAmabhAva so tadabhAvo sa
pUrvoktalakShaNastadabhAvo bhaNyate . sa cha tadabhAva kin bhaNyate . atabbhAvo na tadbhAvastanmayatvam kinch
atadbhAva sangnAlakShaNaprayojanAdibheda ityartha . tadyathAyathA muktAphalahAre yosau shuklaguNastadvAchake na
shuklamityakSharadvayen hAro vAchyo na bhavati sUtran vA muktAphalan vA, hArasUtramuktAphalashabdaishcha shuklaguNo
vAchyo na bhavati
. evan parasparan pradeshAbhedepi yosau sangnAdibheda sa tasya pUrvokta lakShaN-
tadbhAvasyAbhAvastadabhAvo bhaNyate . sa cha tadabhAva punarapi kin bhaNyate . atadbhAva sangnA-
lakShaNaprayojanAdibhed iti . tathA muktajIve yosau shuddhasattAguNastadvAchaken sattAshabden muktajIvo
pra. 27
ek -dUsaremen jo ‘usakA abhAv’ arthAt ‘tadrUp honekA abhAv’ hai vah ‘tad -abhAv’ lakShaN
‘atadbhAv’ hai, jo ki anyatvakA kAraN hai
. isIprakAr ek dravyamen jo sattAguN hai vah dravya
nahIn hai, 1anyaguN nahIn hai, yA paryAy nahIn hai; aur jo dravya anya guN yA paryAy hai vah sattAguN
isaprakAr ek -dUsaremen jo ‘usakA abhAv’ arthAt ‘tadrUp honekA abhAv’ hai vah
2‘tad -abhAv’ lakShaN ‘atadbhAv’ hai jo ki anyatvakA kAraN hai .
bhAvArtha :ek AtmAkA vistArakathanamen ‘Atmadravya’ke rUpamen ‘gnAnAdiguN’ ke
rUpamen aur ‘siddhatvAdi paryAy’ ke rUpamentIn prakArase varNan kiyA jAtA hai . isIprakAr
sarva dravyonke sambandhamen samajhanA chAhiye .
aur ek AtmAke astitva guNako ‘sat Atmadravya’, sat gnAnAdiguN’ aur ‘sat
siddhatvAdi paryAy’aise tIn prakArase vistArit kiyA jAtA hai; isIprakAr sabhI dravyonke
sambandhamen samajhanA chAhiye .
aur ek AtmAkA jo astitva guN hai vah Atmadravya nahIn hai, (sattA guNake binA)
gnAnAdiguN nahIn hai, yA siddhatvAdi paryAy nahIn hai; aur jo Atmadravya hai, (astitvake sivAy)
gnAnAdiguN hai yA siddhatvAdi paryAy hai vah astitva guN nahIn hai
isaprakAr unamen paraspar atadbhAv
hai, jisake kAraN unamen anyatva hai . isIprakAr sabhI dravyonke sambandhamen samajhanA chAhiye .
1. anyaguN = sattA ke atirikta dUsarA koI bhI guN .
2. tad -abhAv = usakA abhAv; (tad -abhAv = tasya abhAva) tadbhAv atadbhAvakA lakShaN (svarUp) hai;
atadbhAv anyatvakA kAraN hai .

Page 210 of 513
PDF/HTML Page 243 of 546
single page version

ath sarvathAbhAvalakShaNatvamatadbhAvasya niShedhayati
jan davvan tan Na guNo jo vi guNo so Na tachchamatthAdo .
eso hi atabbhAvo Nev abhAvo tti NiddiTTho ..108..
yaddravyan tanna guNo yopi guNa sa na tattvamarthAt .
eSh hyatadbhAvo naiv abhAv iti nirdiShTa ..108..
vAchyo na bhavati kevalagnAnAdiguNo vA siddhaparyAyo vA, muktajIvakevalagnAnAdiguNasiddhaparyAyashabdaishcha
shuddhasattAguNo vAchyo na bhavati
. ityevan parasparan pradeshAbhedepi yosau sangnAdibheda sa tasya
pUrvoktalakShaNatadbhAvasyAbhAvastadabhAvo bhaNyate . sa cha tadabhAva punarapi kin bhaNyate . atadbhAva sangnA-
lakShaNaprayojanAdibhed ityartha . yathAtra shuddhAtmani shuddhasattAguNen sahAbheda sthApitastathA yathAsambhavan
sarvadravyeShu gnAtavya ityabhiprAya ..107.. ath guNaguNino pradeshabhedaniShedhen tamev sangnAdi-
bhedarUpamatadbhAvan dRuDhayatijan davvan tan Na guNo yaddravyan sa na guNa, yanmuktajIvadravyan sa shuddha san guNo
na bhavati . muktajIvadravyashabden shuddhasattAguNo vAchyo na bhavatItyartha . jo vi guNo so Na tachchamatthAdo
isaprakAr is gAthAmen sattAkA udAharaN dekar atadbhAvako spaShTatayA samajhAyA hai .
(yahAn itanA visheSh hai ki jo sattA guNake sambandhamen kahA hai, vah anya guNonke viShayamen
bhI bhalIbhAnti samajh lenA chAhiye . jaise ki :sattA guNakI bhAnti ek AtmAke puruShArtha
guNako ‘puruShArthI Atmadravya’ ‘puruShArthI gnAnAdiguN’ aur ‘puruShArthI siddhatvAdi paryAy’
isaprakAr vistarit kar sakate hain . abhinnapradesh honese isaprakAr vistAr kiyA jAtA hai, phi ra
bhI sangnA -lakShaN -prayojanAdi bhed honese puruShArthaguNako tathA Atmadravyako, gnAnAdi anya guN
aur siddhatvAdi paryAyako atadbhAv hai, jo ki unamen anyatvakA kAraN hai
..107..
ab, sarvathA abhAv vah atadbhAvakA lakShaN hai, isakA niShedh karate hain :
anvayArtha :[arthAt ] svarUp apekShAse [yad dravyan ] jo dravya hai [tat na guNa ]
vah guN nahIn hai, [ya api guNa ] aur jo guN hai [sa na tattvan ] yah dravya nahIn hai . [eSha
hi atadbhAva ] yah atadbhAv hai; [na ev abhAva ] sarvathA abhAv vah atadbhAv nahIn hai;
[iti nirdiShTa ] aisA (jinendradev dvArA) darashAyA gayA hai
..108..
svarUpe nathI je dravya te guN, guN te nahi dravya chhe ,
Ane atatpaNun jANavun, na abhAvane; bhAkhyun jine. 108.

Page 211 of 513
PDF/HTML Page 244 of 546
single page version

ekasmindravye yad dravyan guNo na tadbhavati, yo guNa sa dravyan na bhavatItyevan yad dravyasya
guNarUpeN guNasya vA dravyarUpeN tenAbhavanan sotadbhAva, etAvataivAnyatvavyavahArasiddhe . na
punardravyasyAbhAvo guNo guNasyAbhAvo dravyamityevanlakShaNobhAvotadbhAva . evan satyekadravya-
syAnekatvamubhayashUnyatvamapoharUpatvan vA syAt . tathA hiyathA khalu chetanadravyasyAbhAvo-
chetanadravyamachetanadravyasyAbhAvashchetanadravyamiti tayoranekatvan, tathA dravyasyAbhAvo guNo
guNasyAbhAvo dravyamityekasyApi dravyasyAnekatvan syAt
. yathA suvarNasyAbhAve suvarNatvasyA-
bhAva suvarNatvasyAbhAve suvarNasyAbhAv ityubhayashUnyatvan, tathA dravyasyAbhAve guNasyAbhAvo
yopi guNa sa na tattvan dravyamarthata paramArthata, ya shuddhasattAguNa sa muktAtmadravyan na bhavati .
shuddhasattAshabden muktAtmadravyan vAchyan na bhavatItyartha . eso hi atabbhAvo eSh uktalakShaNo hi
sphu TamatadbhAva . uktalakShaN iti kortha . guNaguNino sangnAdibhedepi pradeshabhedAbhAva . Nev abhAvo
tti NiddiTTho naivAbhAv iti nirdiShTa . naiv abhAv iti kortha . yathA sattAvAchakashabden muktAtma-
dravyan vAchyan na bhavati tathA yadi sattApradeshairapi sattAguNAtsakAshAdbhinnan bhavati tadA yathA
TIkA :ek dravyamen, jo dravya hai vah guN nahIn hai, jo guN hai vah dravya nahIn hai;
isaprakAr jo dravyakA guNarUpase abhavan (-na honA) athavA guNakA dravyarUpase abhavan vah
atadbhAv hai; kyonki itanese hI anyatvavyavahAr (-anyatvarUp vyavahAr) siddha hotA hai
. parantu
dravyakA abhAv guN hai, guNakA abhAv dravya hai;aise lakShaNavAlA abhAv vah atadbhAv nahIn
hai . yadi aisA ho to (1) ek dravyako anekatva A jAyagA, (2) ubhayashUnyatA (dononkA
abhAv) ho jAyagI, athavA (3) apoharUpatA A jAyagI . isI ko samajhAte hain :
(dravyakA abhAv vah guN hai aur guNakA abhAv vah dravya; vah aisA mAnane par pratham
doSh is prakAr AyagA :)
(1) jaise chetanadravyakA abhAv vah achetan dravya hai, achetanadravyakA abhAv vah
chetanadravya hai,isaprakAr unake anekatva (dvitva) hai, usIprakAr dravyakA abhAv vah guN,
guNakA abhAv vah dravyaisaprakAr ek dravyake bhI anekatva A jAyagA . (arthAt dravyake
ek honepar bhI usake anekatvakA prasang A jAyagA .)
(athavA ubhayashUnyatvarUp dUsarA doSh is prakAr AtA hai :)
(2) jaise suvarNake abhAv hone par suvarNatvakA abhAv ho jAtA hai aur
suvarNatvakA abhAv hone par suvarNakA abhAv ho jAtA hai,isaprakAr ubhayashUnyatva
dononkA abhAv ho jAtA hai; usIprakAr dravyakA abhAv hone par guNakA abhAv aur guNakA
abhAv hone par dravyakA abhAv ho jAyagA;
isaprakAr ubhayashUnyatA ho jAyagI . (arthAt

Page 212 of 513
PDF/HTML Page 245 of 546
single page version

guNasyAbhAve dravyasyAbhAv ityubhayashUnyatvan syAt . yathA paTAbhAvamAtra ev ghaTo ghaTAbhAvamAtra
ev paT ityubhayorapoharUpatvan, tathA dravyAbhAvamAtra ev guNo guNAbhAvamAtra ev dravya-
mityatrApyapoharUpatvan syAt
. tato dravyaguNayorekatvamashUnyatvamanapohatvan chechchhatA yathodit
evAtadbhAvobhyupagantavya ..108..
ath sattAdravyayorguNaguNibhAvan sAdhayati
jo khalu davvasahAvo pariNAmo so guNo sadavisiTTho .
sadavaTThidan sahAve davvan ti jiNovadesoyan ..109..
jIvapradeshebhya pudgaladravyan bhinnan saddravyAntaran bhavati tathA sattAguNapradeshebhyo muktajIvadravyan
sattAguNAdbhinnan satpRuthagdravyAntaran prApnoti
. evan kin siddham . sattAguNarUpan pRuthagdravyan muktAtmadravyan
cha pRuthagiti dravyadvayan jAtan, na cha tathA . dvitIyan cha dUShaNan prApnotiyathA suvarNatvaguNapradeshebhyo
dravya tathA guN dononke abhAvakA prasang A jAyagA .)
(athavA 1apoharUpatA nAmak tIsarA doSh isaprakAr AtA hai :)
(3) jaise paTAbhAvamAtra hI ghaT hai, ghaTAbhAvamAtra hI paT hai, (arthAt vastrake keval
abhAv jitanA hI ghaT hai, aur ghaTake keval abhAv jitanA hI vastra hai)isaprakAr dononke
apoharUpatA hai, usIprakAr dravyAbhAvamAtra hI guN aur guNAbhAvamAtra hI dravya hogA;isaprakAr
isamen bhI (dravya -guNamen bhI) 1apoharUpatA A jAyagI, (arthAt keval nakArarUpatAkA prasangga
A jAyagA .)
isaliye dravya aur guNakA ekatva, ashUnyatva aur 2anapohatva chAhanevAleko yathokta
hI (jaisA kahA vaisA hI) atadbhAv mAnanA chAhiye ..108..
ab, sattA aur dravyakA guNguNIpanA siddha karate hain :
1. apoharUpatA = sarvathA nakArAtmakatA; sarvathA bhinnatA . (dravya aur guNamen ek -dUsarekA keval nakAr hI
ho to ‘dravya guNavAlA hai’ ‘yah guN is dravyakA hai’ityAdi kathanase sUchit kisI prakArakA sambandha
hI dravya aur guNake nahIn banegA .)
2. anapohatva = apoharUpatAkA na honA; keval nakArAtmakatAkA na honA .
pariNAm dravyasvabhAv je, te guN ‘sat’-avishiShTa chhe;
‘dravyo svabhAve sthit sat chhe’
e ja A upadesh chhe. 109.

Page 213 of 513
PDF/HTML Page 246 of 546
single page version

ya khalu dravyasvabhAva pariNAma sa guNa sadavishiShTa .
sadavasthitan svabhAve dravyamiti jinopadeshoyam ..109..
dravyan hi svabhAve nityamavatiShThamAnatvAtsaditi prAk pratipAditam . svabhAvastu
dravyasya pariNAmobhihita . ya ev dravyasya svabhAvabhUta pariNAma, sa ev sadavishiShTo
guN itIh sAdhyate . yadev hi dravyasvarUpavRuttibhUtamastitvan dravyapradhAnanirdeshAtsaditi
sanshabdyate tadavishiShTaguNabhUt ev dravyasya svabhAvabhUta pariNAma, dravyavRutterhi trikoTisamay-
bhinnasya suvarNasyAbhAvastathaiv suvarNapradeshebhyo bhinnasya suvarNatvaguNasyApyabhAva, tathA sattAguN-
pradeshebhyo bhinnasya muktajIvadravyasyAbhAvastathaiv muktajIvadravyapradeshebhyo bhinnasya sattAguNasyApyabhAva

ityubhayashUnyatvan prApnoti
. yathedan muktajIvadravye sangnAdibhedabhinnasyAtadbhAvastasya sattAguNen sah
pradeshAbhedavyAkhyAnan kRutan tathA sarvadravyeShu yathAsambhavan gnAtavyamityartha ..108.. evan dravyasyAstitva-
kathanarUpeN prathamagAthA, pRuthaktvalakShaNAtadbhAvAbhidhAnAnyatvalakShaNayo kathanen dvitIyA, sangnAlakShaN-
prayojanAdibhedarUpasyAtadbhAvasya vivaraNarUpeN tRutIyA, tasyaiv dRuDhIkaraNArthan cha chaturthIti dravyaguN-

yorabhedaviShaye yuktikathanamukhyatayA gAthAchatuShTayen panychamasthalan gatam
. ath sattA guNo bhavati, dravyan
1. vRutti = vartanA; astitva rahanA vah; TikanA vah .
anvayArtha :[ya khalu ] jo, [dravyasvabhAva pariNAma ] dravyakA svabhAvabhUt
(utpAdavyayadhrauvyAtmak) pariNAm hai [sa ] vah (pariNAm) [sadavishiShTa guNa ] ‘sat’
se avishiShTa (-sattAse abhinna hai aisA) guN hai
. [svabhAve avasthitan ] ‘svabhAvamen
avasthit (honese) [dravyan ] dravya [sat ] sat hai’[iti jinopadesha ] aisA jo (99
vIn gAthAmen kathit) jinopadesh hai [ayam ] vahI yah hai . (arthAt 99vIn gAthAke
kathanamense is gAthAmen kathit bhAv sahaj hI nikalatA hai .) ..109..
TIkA :dravya svabhAvamen nitya avasthit honese sat hai, aisA pahale (99vIn
gAthAmen) pratipAdit kiyA gayA hai; aur (vahAn) dravyakA svabhAv pariNAm kahA gayA hai .
yahAn yah siddha kiyA jA rahA hai kijo dravyakA svabhAvabhUt pariNAm hai vahI ‘sat’
se avishiShTa (-astitvase abhinna aisAastitvase koI anya nahIn aisA) guN hai .
dravyake svarUpakA vRuttibhUt aisA jo astitva dravyapradhAn kathanake dvArA ‘sat’ shabdase
kahA jAtA hai usase avishiShTa (-us astitvase ananya) guNabhUt hI dravyasvabhAvabhUt
pariNAm hai; kyonki dravyakI
1vRutti (astitva) tIn prakArake samayako sparshit karatI honese

Page 214 of 513
PDF/HTML Page 247 of 546
single page version

sparshinyA pratikShaNan ten ten svabhAven pariNamanAt . dravyasvabhAvabhUt ev tAvatpariNAma .
sa tvastitvabhUtadravyavRuttyAtmakatvAtsadavishiShTo dravyavidhAyako guN eveti sattAdravyayo-
rguNaguNibhAva siddhayati
..109..
ath guNaguNinornAnAtvamupahanti
Natthi guNo tti va koI pajjAo ttIh vA viNA davvan .
davvattan puN bhAvo tamhA davvan sayan sattA ..110..
cha guNI bhavatIti pratipAdayatijo khalu davvasahAvo pariNAmo ya khalu sphu Tan dravyasya svabhAvabhUta
pariNAma panychendriyaviShayAnubhavarUpamanovyApArotpannasamastamanoratharUpavikalpajAlAbhAve sati yashchidA-
nandaikAnubhUtirUpa svasthabhAvastasyotpAda, pUrvoktavikalpajAlavinAsho vyaya, tadubhayAdhArabhUtajIvatvan

dhrauvyamityuktalakShaNotpAdavyayadhrauvyAtmakajIvadravyasya svabhAvabhUto yosau pariNAma
so guNo sa guNo
bhavati . sa pariNAma kathambhUta sanguNo bhavati . sadavisiTTho satostitvAdavishiShTobhinnastadutpAdAditrayan
tiShThatyastitvan chaikan tiShThatyastitven sah kathamabhinno bhavatIti chet . ‘‘utpAdavyayadhrauvyayuktan sat’’
iti vachanAt . evan sati sattaiv guNo bhavatItyartha . iti guNavyAkhyAnan gatam . sadavaTThidan sahAve davvan ti
sadavasthitan svabhAve dravyamiti . dravyan paramAtmadravyan bhavati . kin kartRu . saditi . ken . abhed-
nayen . kathambhUtam . sat avasthitam . kva . utpAdavyayadhrauvyAtmakasvabhAve . jiNovadesoyan ayan
jinopadesh iti ‘sadavaTThidan sahAve davvan davvassa jo hu pariNAmo’ ityAdipUrvasUtre yaduktan
tadevedan vyAkhyAnam, guNakathanan punaradhikamiti tAtparyam
. yathedan jIvadravye guNaguNinorvyAkhyAnan
(vah vRuttiastitva) pratikShaN us -us svabhAvarUp pariNamit hotI hai .
(isaprakAr) pratham to dravyakA svabhAvabhUt pariNAm hai; aur vah (utpAd -vyay-
dhrauvyAtmak pariNAm) astitvabhUt aisI dravyakI vRuttisvarUp honese, ‘sat’ se avishiShTa,
dravyavidhAyak (-dravyakA rachayitA) guN hI hai
. isaprakAr sattA aur dravyakA guNaguNIpanA
siddha hotA hai ..109..
ab guN aur guNIke anekatvakA khaNDan karate hain :
paryAy ke guN evun koI na dravya viN vishve dIse;
dravyatva chhe vaLI bhAv; tethI dravya pote sattva chhe . 110.

Page 215 of 513
PDF/HTML Page 248 of 546
single page version

nAsti guN iti vA kashchit paryAy itIh vA vinA dravyam .
dravyatvan punarbhAvastasmAddravyan svayam sattA ..110..
na khalu dravyAtpRuthagbhUto guN iti vA paryAy iti vA kashchidapi syAt; yathA
suvarNAtpRuthagbhUtan tatpItatvAdikamiti vA tatkuNDalatvAdikamiti vA . ath tasya tu dravyasya
svarUpavRuttibhUtamastitvAkhyan yaddravyatvan sa khalu tadbhAvAkhyo guN ev bhavan kin hi
dravyAtpRuthagbhUtatven vartate
. na vartat ev . tarhi dravyan sattAstu svayamev ..110..
ath dravyasya sadutpAdAsadutpAdayoravirodhan sAdhayati
evamvihan sahAve davvan davvatthapajjayatthehin .
sadasabbhAvaNibaddhan pAdubbhAvan sadA labhadi ..111..
kRutan tathA sarvadravyeShu gnAtavyamiti ..109.. ath guNaparyAyAbhyAn sah dravyasyAbhedan darshayatiNatthi
nAsti na vidyate . sa ka . guNo tti va koI guN iti kashchit . na kevalan guNa pajjAo ttIh vA paryAyo
vetIh . katham . viNA vinA . kin vinA . davvan dravyam . idAnIn dravyan kathyate . davvattan puN bhAvo
dravyatvamastitvam . tatpuna kin bhaNyate . bhAva . bhAva kortha . utpAdavyayadhrauvyAtmakasadbhAva . tamhA
davvan sayan sattA tasmAdabhedanayen sattA svayamev dravyan bhavatIti . tadyathAmuktAtmadravye paramAvAptirUpo
anvayArtha :[ih ] is vishvamen [guNa iti vA kashchit ] guN aisA kuchh [paryAya
iti vA ] yA paryAy aisA kuchh [dravyan vinA nAsti ] dravyake binA (-dravyase pRuthak) nahIn hotA;
[dravyatvan puna bhAva ] aur dravyatva vah bhAv hai (arthAt astitva guN hai); [tasmAt ] isaliye
[dravyan svayam sattA ] dravya svayam sattA (astitva) hai
..110..
TIkA :vAstavamen dravyase pRuthagbhUt (bhinna) aisA koI guN yA aisI koI paryAy
kuchh nahIn hotA; jaisesuvarNase pRuthagbhUt usakA pIlApan Adi yA usakA kuNDalatvAdi nahIn
hotA tadanusAr . ab, us dravyake svarUpakI vRuttibhUt jo ‘astitva’ nAmase kahA jAnevAlA
dravyatva vah usakA ‘bhAv’ nAmase ka hA jAnevAlA guN hI honese, kyA vah dravyase pRuthakrUp
vartatA hai ? nahIn hI vartatA
. tab phi ra dravya svayamev sattA ho ..110..
ab, dravyake sat -utpAd aur asat -utpAd honemen avirodh siddha karate hain :
Avun darav dravyArthaparyAyArthathI nijabhAvamAn
sadbhAv -aNasadbhAvayut utpAdane pAme sadA. 111.

Page 216 of 513
PDF/HTML Page 249 of 546
single page version

evamvidhan svabhAve dravyan dravyArthaparyAyArthAbhyAm .
sadasadbhAvanibaddhan prAdurbhAvan sadA labhate ..111..
evametadyathoditaprakArasAkalyAkalank lAnchhanamanAdinidhanan satsvabhAve prAdurbhAvamAskandati
dravyam . sa tu prAdurbhAvo dravyasya dravyAbhidheyatAyAn sadbhAvanibaddha ev syAt; paryAyAbhidheyatAyAn
tvasadbhAvanibaddha ev . tathA hiyadA dravyamevAbhidhIyate na paryAyAstadA prabhavAvasAn-
varjitAbhiryaugapadyapravRuttAbhirdravyaniShpAdikAbhiranvayashaktibhi prabhavAvasAnalAnchhanA kramapravRuttA
mokShaparyAya kevalagnAnAdirUpo guNasamUhashcha yen kAraNen taddvayamapi paramAtmadravyan vinA nAsti,
na vidyate
. kasmAt . pradeshAbhedAditi . utpAdavyayadhrauvyAtmakashuddhasattArUpan muktAtmadravyan bhavati .
tasmAdabheden sattaiv dravyamityartha . yathA muktAtmadravye guNaparyAyAbhyAn sahAbhedavyAkhyAnan kRutan tathA
yathAsambhavan sarvadravyeShu gnAtavyamiti ..110.. evan guNaguNivyAkhyAnarUpeN prathamagAthA, dravyasya
guNaparyAyAbhyAn sah bhedo nAstIti kathanarUpeN dvitIyA cheti svatantragAthAdvayen ShaShThasthalan gatam .. ath
dravyasya dravyArthikaparyAyArthikanayAbhyAn sadutpAdAsadutpAdau darshayatievamvihasabbhAve evamvidhasadbhAve
sattAlakShaNamutpAdavyayadhrauvyalakShaNan guNaparyAyalakShaNan dravyan chetyevamvidhapUrvoktasadbhAve sthitan, athavA evamvihan
sahAve
iti pAThAntaram
. tatraivamvidhan pUrvoktalakShaNan svakIyasadbhAve sthitam . kim . davvan dravyan kartRu . kin
1. akalank = nirdoSh (yah dravya pUrvakathit sarvaprakAr nirdoSh lakShaNavAlA hai .)
2. abhidheyatA = kahane yogyapanA; vivakShA; kathanI .
3. anvayashakti = anvayarUpashakti . (anvayashaktiyAn utpatti aur nAshase rahit hain, ek hI sAth pravRutta
hotI hain aur dravyako utpanna karatI hain . gnAn, darshan, chAritra ityAdi AtmadravyakI anvayashaktiyAn hain .)
anvayArtha :[evamvidhan dravyan ] aisA (pUrvokta) dravya [svabhAve ] svabhAvamen
[dravyArthaparyAyArthAbhyAn ] dravyArthik aur paryAyArthik nayonke dvArA [sadasadbhAvanibaddhan prAdurbhAvan ]
sadbhAvasambaddha aur asadbhAvasambaddha utpAdako [sadA labhate ] sadA prApta karatA hai
..111..
TIkA :isaprakAr yathodit (pUrvakathit) sarva prakArase 1akalank lakShaNavAlA,
anAdinidhan vah dravya sat -svabhAvamen (astitvasvabhAvamen) utpAdako prApta hotA hai . dravyakA
vah utpAd, dravyakI 2abhidheyatAke samay sadbhAvasambaddha hI hai aur paryAyonkI abhidheyatAke
samay asadbhAvasambaddha hI hai . ise spaShTa samajhAte hain :
jab dravya hI kahA jAtA haiparyAyen nahIn, tab utpattivinAsh rahit, yugapat pravartamAn,
dravyako utpanna karanevAlI 3anvayashaktiyonke dvArA, utpattivinAshalakShaNavAlI, kramasha pravartamAn,

Page 217 of 513
PDF/HTML Page 250 of 546
single page version

paryAyaniShpAdikA vyatirekavyaktIstAstA sankrAmato dravyasya sadbhAvanibaddha ev prAdurbhAva,
hemavat
. tathA hiyadA hemaivAbhidhIyate nAngadAdaya paryAyAstadA hemasamAnajIvitAbhiryaug-
padyapravRuttAbhirhemaniShpAdikAbhiranvayashakti bhirangadAdiparyAyasamAnajIvitA kramapravRuttA angadAdi-
paryAyaniShpAdikA vyatirekavyaktIstAstA sankrAmato hemna sadbhAvanibaddha ev prAdurbhAva
. yadA
tu paryAyA evAbhidhIyante na dravyan, tadA prabhavAvasAnalAnchhanAbhi kramapravRuttAbhi
paryAyaniShpAdikAbhirvyatirekavyaktibhistAbhistAbhi prabhavAvasAnavarjitA yaugapadyapravRuttA dravya-
karoti . sadA labhadi sadA sarvakAlan labhate . kin karmatApannam . pAdubbhAvan prAdurbhAvamutpAdam .
kathambhUtam . sadasabbhAvaNibaddhan sadbhAvanibaddhamasadbhAvanibaddhan cha . kAbhyAn kRutvA . davvatthapajjayatthehin
dravyArthikaparyAyArthikanayAbhyAmiti . tathAhiyathA yadA kAle dravyArthikanayen vivakShA kriyate yadev
kaTakaparyAye suvarNan tadev kangkaNaparyAye nAnyaditi, tadA kAle sadbhAvanibaddha evotpAda . kasmAditi
chet . dravyasya dravyarUpeNAvinaShTatvAt . yadA puna paryAyavivakShA kriyate kaTakaparyAyAt sakAshAdanyo ya
kangkaNaparyAya suvarNasambandhI sa ev na bhavati, tadA punarasadutpAda . kasmAditi chet . pUrvaparyAyasya
vinaShTatvAt . tathA yadA dravyArthikanayavivakShA kriyate ya ev pUrvan gRuhasthAvasthAyAmevamevan gRuhavyApAran
kRutavAn pashchAjjinadIkShAn gRuhItvA sa evedAnIn rAmAdikevalipuruSho nishchayaratnatrayAtmakaparamAtmadhyAne-
*1. vyatirekavyakti = bhedarUp pragaTatA . [vyatirekavyaktiyAn utpatti vinAshako prApta hotI hain, kramasha pravRutta
hotI hain aur paryAyonko utpanna karatI hain . shrutagnAn, kevalagnAn ityAdi tathA svarUpAcharaN chAritra,
yathAkhyAtachAritra ityAdi AtmadravyakI vyatirekavyaktiyAn hain . vyatirek aur anvayake arthonke liye
199ven pRuShThakA phu TanoT (TippaNI) dekhen . ]
2. sadbhAvasambaddha = sadbhAv -astitvake sAth sambandh rakhanevAlA,sankalit . [dravyakI vivakShAke samay
anvay shaktiyonko mukhya aur vyatirekavyaktiyonko gauN kar diyA jAtA hai, isaliye dravyake
sadbhAvasambaddha utpAd (sat -utpAd, vidyamAnakA utpAd) hai
. ]
પ્ર. ૨૮
paryAyonkI utpAdak un -un 1vyatirekavyaktiyonko prApta honevAle dravyako 2sadbhAvasambaddha hI
utpAd hai; suvarNakI bhAnti . jaise :jab suvarNa hI kahA jAtA haibAjUbandhA Adi paryAyen
nahIn, tab suvarNa jitanI sthAyI, yugapat pravartamAn, suvarNakI utpAdak anvayashaktiyonke dvArA
bAjUbandh ityAdi paryAy jitane sthAyI, kramasha pravartamAn, bAjUbandh ityAdi paryAyonkI utpAdak
un -un vyatirekavyaktiyonko prApta honevAle suvarNakA sadbhAvasambaddha hI utpAd hai
.
aur jab paryAyen hI kahI jAtI hain,dravya nahIn, tab utpattivinAsh jinakA lakShaN hai
aisI, kramasha pravartamAn, paryAyonko utpanna karanevAlI un -un vyatirekavyaktiyonke dvArA,
utpattivinAsh rahit, yugapat pravartamAn, dravyakI utpAdak anvayashaktiyonko prApta honevAle

Page 218 of 513
PDF/HTML Page 251 of 546
single page version

niShpAdikA anvayashaktI sankrAmato dravyasyAsadbhAvanibaddha ev prAdurbhAva, hemavadev . tathA
hiyadAngadAdiparyAyA evAbhidhIyante, na hem, tadAngadAdiparyAyasamAnajIvitAbhi
kramapravRuttAbhirangadAdiparyAyaniShpAdikAbhirvyatirekavyaktibhistAbhistAbhirhemasamAnajIvitA
yaugapadyapravRuttA hemaniShpAdikA anvayashakti sankrAmato hemnosadbhAvanibaddha ev prAdurbhAva
.
ath paryAyAbhidheyatAyAmapyasadutpattau paryAyaniShpAdikAstAstA vyatirekavyaktayo yaugapadyapravRutti-
mAsAdyAnvayashaktitvamApannA paryAyAn dravIkuryu, tathAngadAdiparyAyaniShpAdikAbhistAbhi-
stAbhirvyatirekavyaktibhiryaugapadyapravRuttimAsAdyAnvayashaktitvamApannAbhirangadAdiparyAyA api hemI-
kriyeran
. dravyAbhidheyatAyAmapi sadutpattau dravyaniShpAdikA anvayashaktaya kramapravRuttimAsAdya
tattadvayatirekavyaktitvamApannA dravyan paryAyIkuryu, tathA hemaniShpAdikAbhiranvayashaktibhi
nAnantasukhAmRutatRupto jAta, na chAnya iti, tadA sadbhAvanibaddha evotpAda . kasmAditi chet .
puruShatvenAvinaShTatvAt . yadA tu paryAyanayavivakShA kriyate pUrvan sarAgAvasthAyA sakAshAdanyoyan
bharatasagararAmapANDavAdikevalipuruShANAn sambandhI niruparAgaparamAtmaparyAya sa ev na bhavati, tadA
dravyako 1asadbhAvasambaddha hI utpAd hai; suvarNakI hI bhAnti . vah isaprakAr jab bAjUbandhAdi
paryAyen hI kahI jAtI hainsuvarNa nahIn, tab bAjUbandh ityAdi paryAy jitanI TikanevAlI, kramasha
pravartamAn, bAjUbandh ityAdi paryAyonkI utpAdak un -un vyatirek -vyaktiyonke dvArA, suvarNa
jitanI TikanevAlI, yugapat pravartamAn, suvarNakI utpAdak anvayashaktiyonko prApta suvarNake
asadbhAvayukta hI utpAd hai
.
ab, paryAyonkI abhidheyatA (kathanI) ke samay bhI, asat -utpAdamen paryAyonko utpanna
karanevAlI ve -ve vyatirekavyaktiyAn yugapat pravRutti prApta karake anvayashaktipaneko prApta hotI huI
paryAyonko dravya karatA hai (-paryAyonkI vivakShAke samay bhI vyatirekavyaktiyAn anvayashaktirUp
banatI huI paryAyonko dravyarUp karatI hain ); jaise bAjUbandh Adi paryAyonko utpanna karanevAlI ve-
ve vyatirekavyaktiyAn yugapat pravRutti prApta karake anvayashaktipaneko prApta karatI huI bAjubandh
ityAdi paryAyonko suvarNa karatA hai tadnusAr
. dravyakI abhidheyatAke samay bhI, sat -utpAdamen
dravyakI utpAdak anvayashaktiyAn kramapravRuttiko prApta karake us -us vyatirekavyaktitvako prApta
hotI huI, dravyako paryAyen (-paryAyarUp) karatI hain; jaise suvarNakI utpAdak anvayashaktiyAn
1. asadbhAvasambanddha = anastitvake sAth sambandhavAlAsankalit . [paryAyonkI vivakShAke samay
vyatirekavyaktiyonko mukhya aur anvayashaktiyonko gauN kiyA jAtA hai, isaliye dravyake asadbhAvasambaddha
utpAd (asat -utpAd, avidyamAnakA utpAd) hai
. ]

Page 219 of 513
PDF/HTML Page 252 of 546
single page version

kramapravRuttimAsAdya tattadvayatirekamApannAbhirhemAngadAdiparyAyamAtrIkriyet . tato dravyArthAdeshA-
tsadutpAda, paryAyArthAdeshAdasat ityanavadyam ..111..
ath sadutpAdamananyatven nishchinoti
jIvo bhavan bhavissadi Naromaro vA paro bhavIy puNo .
kin davvattan pajahadi Na jahan aNNo kahan hodi ..112..
punarasadbhAvanibaddha evotpAda . kasmAditi chet . pUrvaparyAyAdanyatvAditi . yathedan jIvadravye sadutpAdA-
sadutpAdavyAkhyAnan kRutan tathA sarvadravyeShu yathAsambhavan gnAtavyamiti ..111.. ath pUrvoktamev sadutpAdan
dravyAdabhinnatven vivRuNotijIvo jIva kartA bhavan bhavan pariNaman san bhavissadi bhaviShyati tAvat .
kramapravRutti prApta karake us -us vyatirekavyaktitvako prApta hotI huI, suvarNako bAjUbandhAdi
paryAyamAtra (-paryAyamAtrarUp) karatI hain
.
isaliye dravyArthik kathanase sat -utpAd hai, paryAyArthik kathanase asat -utpAd hai
yah bAt anavadya (nirdoSh, abAdhya) hai .
bhAvArtha :jo pahale vidyamAn ho usIkI utpattiko sat -utpAd kahate hain aur jo
pahale vidyamAn na ho usakI utpattiko asat -utpAd kahate hain . jab paryAyonko gauN karake
dravyakA mukhyatayA kathan kiyA jAtA hai, tab to jo vidyamAn thA vahI utpanna hotA hai, (kyonki
dravya to tInon kAlamen vidyamAn hai); isaliye dravyArthik nayase to dravyako sat -utpAd hai; aur
jab dravyako gauN karake paryAyonkA mukhyatayA kathan kiyA jAtA hai tab jo vidyamAn nahIn thA
vah utpanna hotA hai (kyonki vartamAn paryAy bhUtakAlamen vidyamAn nahIn thI), isaliye paryAyArthik
nayase dravyake asat -utpAd hai
.
yahAn yah lakShyamen rakhanA chAhiye ki dravya aur paryAyen bhinna -bhinna vastuen nahIn hain; isaliye
paryAyonkI vivakShAke samay bhI, asat -utpAdamen, jo paryAyen hain ve dravya hI hain, aur dravyakI
vivakShAke samay bhI sat -utpAdamen, jo dravya hai ve hI paryAyen hI hain
..111..
ab (sarva paryAyommen dravya ananya hai arthAt vah kA vahI hai, isaliye usake sat -utpAd
isaprakAr) sat -utpAdako ananyatva ke dvArA nishchit karate hain :
jIv pariName tethI narAdik e thashe; paN terUpe
shun chhoDato dravyatvane ? nahi chhoDato kyam anya e ? 112.

Page 220 of 513
PDF/HTML Page 253 of 546
single page version

jIvo bhavan bhaviShyati naromaro vA paro bhUtvA puna .
kin dravyatvan prajahAti na jahadanya kathan bhavati ..112..
dravyan hi tAvad dravyatvabhUtAmanvayashaktin nityamapyaparityajadbhavati sadev . yastu dravyasya
paryAyabhUtAyA vyatirekavyakte prAdurbhAva tasminnapi dravyatvabhUtAyA anvayashakteraprachyavanAd
dravyamananyadev . tatonanyatven nishchIyate dravyasya sadutpAda . tathA hijIvo dravyan
bhavannArakatiryangmanuShyadevasiddhatvAnAmanyatamen paryAyeN dravyasya paryAyadurlalitavRuttitvAd-
vashyamev bhaviShyati
. sa hi bhUtvA cha ten kin dravyatvabhUtAmanvayashaktimujjhati, nojjhati .
kin kin bhaviShyati . nirvikArashuddhopayogavilakShaNAbhyAn shubhAshubhopayogAbhyAn pariNamya Naromaro vA paro
naro deva parastiryangnArakarUpo vA nirvikArashuddhopayogen siddho vA bhaviShyati . bhavIy puNo evan
pUrvoktaprakAreN punarbhUtvApi . athavA dvitIyavyAkhyAnam . bhavan vartamAnakAlApekShayA bhaviShyati
bhAvikAlApekShayA bhUtvA bhUtakAlApekShayA cheti kAlatraye chaivan bhUtvApi kin davvattan pajahadi kin dravyatvan
parityajati . Na chayadi dravyArthikanayen dravyatvan na tyajati, dravyAdbhinno na bhavati . aNNo kahan havadi
anvayArtha :[jIva ] jIv [bhavan ] pariNamit hotA huA [nara ] manuShya,
[amara ] dev [vA ] athavA [para ] anya (-tiryanch, nArakI yA siddha) [bhaviShyati ] hogA,
[puna ] parantu [bhUtvA ] manuShya devAdi hokar [kin ] kyA vah [dravyatvan prajahAti ] dravyatvako
chhoD detA hai ? [na jahat ] nahIn chhoDatA huA vah [anya kathan bhavati ] anya kaise ho sakatA
hai ? (arthAt vah anya nahIn, vahakA vahI hai
.)..112..
TIkA :pratham to dravya dravyatvabhUt anvayashaktiko kabhI bhI na chhoDatA huA sat
(vidyamAn) hI hai . aur dravyake jo paryAyabhUt vyatirekavyaktikA utpAd hotA hai usamen bhI
dravyatvabhUt anvayashaktikA achyutapanA honese dravya ananya hI hai, (arthAt us utpAdamen bhI
anvayashakti to apatit -avinaShTa -nishchal honese dravya vahakA vahI hai, anya nahIn
.) isaliye
ananyapaneke dvArA dravyakA sat -utpAd nishchit hotA hai, (arthAt uparokta kathanAnusAr dravyakA
dravyApekShAse ananyapanA honese, usake sat -utpAd hai,
aisA ananyapane dvArA siddha hotA hai .)
isI bAtako (udAharaN se) spaShTa kiyA jAtA hai :
jIv dravya honese aur dravya paryAyommen vartanese jIv nArakatva, tiryanchatva, manuShyatva,
devatva aur siddhatvamense kisI ek paryAyamen avashyamev (pariNamit) hogA . parantu vah
jIv us paryAyarUp hokar kyA dravyatvabhUt anvayashaktiko chhoDatA hai ? nahIn chhoDatA .

Page 221 of 513
PDF/HTML Page 254 of 546
single page version

yadi nojjhati kathamanyo nAm syAt, yen prakaTitatrikoTisattAka sa ev na
syAt ..112..
athAsadutpAdamanyatven nishchinoti
maNuvo Na hodi devo devo vA mANuso va siddho vA .
evan ahojjamANo aNaNNabhAvan kadhan lahadi ..113..
manujo na bhavati devo devo vA manuSho vA siddho vA .
evamabhavannananyabhAvan kathan labhate ..113..
anyo bhinna kathan bhavati . kintu dravyAnvayashaktirUpeN sadbhAvanibaddhotpAda sa eveti dravyAdabhinna iti
bhAvArtha ..112.. ath dravyasyAsadutpAdan pUrvaparyAyAdanyatven nishchinotimaNuvo Na havadi devo
AkulatvotpAdakamanujadevAdivibhAvaparyAyavilakShaNamanAkulatvarUpasvabhAvapariNatilakShaNan paramAtmadravyan
yadyapi nishchayen manuShyaparyAye devaparyAye cha samAnan tathApi manujo devo na bhavati
. kasmAt .
yadi nahIn chhoDatA to vah anya kaise ho sakatA hai ki jisane trikoTi sattA (-tIn
prakArakI sattA) jisake pragaT hai aisA vah (jIv), vahI na ho ?
bhAvArtha :jIv manuShya -devAdik paryAyarUp pariNamit hotA huA bhI anya nahIn
ho jAtA, ananya rahatA hai, vahakA vahI rahatA hai; kyonki ‘vahI yah devakA jIv hai, jo
pUrvabhavamen manuShya thA aur amuk bhavamen tiryanch thA’ aisA gnAn ho sakatA hai
. isaprakAr
jIvakI bhAnti pratyek dravya apanI sarva paryAyommen vahakA vahI rahatA hai, anya nahIn ho
jAtA,
ananya rahatA hai . isaprakAr dravyakA ananyapanA honese dravyakA sat -utpAd nishchit
hotA hai ..112..
ab, asat -utpAdako anyatvake dvArA nishchit karate hain :
anvayArtha :[manuja ] manuShya [deva na bhavati ] dev nahIn hai, [vA ] athavA
[deva ] dev [mAnuSha vA siddha vA ] manuShya yA siddha nahIn hai; [evan abhavan ] aisA na
hotA huA [ananya bhAvan kathan labhate ] ananyabhAvako kaise prApta ho sakatA hai ?
..113..
(arthAt utpAd -vyay -dhrauvyAtmak jIv, manuShyAdi paryAyonrUp pariNamit hone par bhI, anvayashaktiko nahIn
chhoDatA honese ananya
vahakA vahIhai .)
mAnav nathI sur, sur paN nahi manuj ke nahi siddha chhe;
e rIt nahi hoto thako kyam te ananyapaNun dhare ? 113.

Page 222 of 513
PDF/HTML Page 255 of 546
single page version

paryAyA hi paryAyabhUtAyA Atmavyatirekavyakte kAl ev sattvAttatonyakAleShu
bhavantyasanta ev . yashcha paryAyANAn dravyatvabhUtayAnvayashaktyAnusyUta kramAnupAtI svakAle
prAdurbhAva tasminparyAyabhUtAyA Atmavyatirekavyakte pUrvamasattvAtparyAyA anya ev . tata
paryAyANAmanyatven nishchIyate paryAyasvarUpakartRukaraNAdhikaraNabhUtatven paryAyebhyopRuthagbhUtasya
dravyasyAsadutpAda
. tathA hina hi manujastridasho vA siddho vA syAt, na hi tridasho
manujo vA siddho vA syAt . evamasan kathamananyo nAm syAt, yenAnya ev na syAt;
yen cha niShpadyamAnamanujAdiparyAyan jAyamAnavalayAdivikAran kAnchanamiv jIvadravyamapi pratipad-
manyanna syAt
..113..
devaparyAyakAle manuShyaparyAyasyAnupalambhAt . devo vA mANuso va siddho vA devo vA manuShyo na bhavati
svAtmopalabdhirUpasiddhaparyAyo vA na bhavati . kasmAt . paryAyANAn parasparan bhinnakAlatvAt,
suvarNadravye kuNDalAdiparyAyANAmiv . evan ahojjamANo evamabhavansan aNaNNabhAvan kadhan lahadi ananyabhAv-
TIkA :paryAyen paryAyabhUt svavyatirekavyaktike kAlamen hI sat (-vidyamAn)
honese, usase anya kAlommen asat (-avidyamAn) hI hain . aur paryAyonkA dravyatvabhUt
anvayashaktike sAth gunthA huA (-ekarUpatAse yukta) jo kramAnupAtI (kramAnusAr) svakAlamen
utpAd hotA hai usamen paryAyabhUt svavyatirekavyaktikA pahale asatpanA honese, paryAyen anya hI
hain
. isIliye paryAyonkI anyatAke dvArA dravyakAjo ki paryAyonke svarUpakA kartA, karaN
aur adhikaraN honese paryAyonse apRuthak hai usakAasat -utpAd nishchit hotA hai .
is bAtako (udAharaN dekar) spaShTa karate hain :
manuShya vah dev yA siddha nahIn hai, aur dev, vah manuShya yA siddha nahIn hai; isaprakAr
na hotA huA ananya (-vahakA vahI) kaise ho sakatA hai, ki jisase anya hI na ho aur jisase
manuShyAdi paryAyen utpanna hotI hain aisA jIv dravya bhI
valayAdi vikAr (kankaNAdi paryAyen)
jisake utpanna hotI hain aise suvarNakI bhAntipad -pad par (prati paryAy par) anya na ho ?
[jaise kankaN, kuNDal ityAdi paryAyen anya hain, (-bhinna -bhinna hain, ve kI ve hI nahIn hain) isaliye
un paryAyonkA kartA suvarNa bhI anya hai, isIprakAr manuShya, dev ityAdi paryAyen anya hain, isaliye
un paryAyonkA kartA jIvadravya bhI paryAyApekShAse anya hai
. ]
bhAvArtha :jIvake anAdi ananta -hone par bhI, manuShya paryAyakAlamen devaparyAyakI
yA svAtmopalabdhirUp siddhaparyAyakI aprApti hai arthAt manuShya, dev yA siddha nahIn hai, isaliye
ve paryAyen anya anya hain
. aisA honese, un paryAyonkA karttA, sAdhan aur AdhAr jIv bhI
paryAyApekShAse anyapaneko prApta hotA hai . isaprakAr jIvakI bhAnti pratyek dravyake paryAyApekShAse

Page 223 of 513
PDF/HTML Page 256 of 546
single page version

athaikadravyasyAnyatvAnanyatvavipratiShedhamuddhunoti
davvaTThieN savvan davvan tan pajjayaTThieN puNo .
havadi ya aNNamaNaNNan takkAle tammayattAdo ..114..
dravyArthiken sarvan dravyan tatparyAyArthiken puna .
bhavati chAnyadananyattatkAle tanmayatvAt ..114..
sarvasya hi vastuna sAmAnyavisheShAtmakatvAttatsvarUpamutpashyatAn yathAkraman sAmAnya-
visheShau parichchhindatI dve kil chakShuShI, dravyArthikan paryAyArthikan cheti . tatra paryAyArthik-
mekatvan kathan labhate, na kathamapi . tat etAvadAyAti asadbhAvanibaddhotpAda pUrvaparyAyAdbhinno
bhavatIti ..113.. athaikadravyasya paryAyaissahAnanyatvAbhidhAnamekatvamanyatvAbhidhAnamanekatvan cha nay-
vibhAgen darshayati, athavA pUrvoktasadbhAvanibaddhAsadbhAvanibaddhamutpAdadvayan prakArAntareN samarthayatihavadi
bhavati . kin kartRu . savvan davvan sarvan vivakShitAvivakShitajIvadravyam . kimvishiShTan bhavati . aNaNNan
ananyamabhinnamekan tanmayamiti . ken sah . ten nArakatiryangmanuShyadevarUpavibhAvaparyAyasamUhen keval-
gnAnAdyanantachatuShTayashaktirUpasiddhaparyAyeN cha . ken kRutvA . davvaTThieN shuddhAnvayadravyArthikanayen .
kasmAt . kuNDalAdiparyAyeShu suvarNasyev bhedAbhAvAt . tan pajjayaTThieN puNo taddravyan paryAyArthikanayen
anyapanA hai . isaprakAr dravyako anyapanA honese dravyake asat -utpAd hai,aisA nishchit hotA
hai ..113..
ab, ek hI dravyake ananyapanA aur ananyapanA honemen jo virodh hai, use dUr karate
hain . (arthAt usamen virodh nahIn AtA, yah batalAte hain) :
anvayArtha :[dravyArthiken ] dravyArthik (nay) se [sarva ] sab [dravyan ] dravya hai;
[puna cha ] aur [paryAyArthiken ] paryAyArthik (nay) se [tat ] vah (dravya) [anyat ] anya-
anya hai, [tatkAle tanmayatvAt ] kyonki us samay tanmay honese [ananyat ] (dravya paryAyonse)
ananya hai
..114..
TIkA :vAstavamen sabhI vastu sAmAnya -visheShAtmak honese vastukA svarUp
dekhanevAlonke kramasha (1) sAmAnya aur (2) visheShako jAnanevAlI do Ankhen hain
(1) dravyArthik aur (2) paryAyArthik .
dravyArthike badhun dravya chhe; ne te ja paryAyArthike
chhe anya, jethI te samay tadrUp hoI ananya chhe. 114
.

Page 224 of 513
PDF/HTML Page 257 of 546
single page version

mekAntanimIlitan vidhAy kevalonmIliten dravyArthiken yadAvalokyate tadA nArakatiryang-
manuShyadevasiddhatvaparyAyAtmakeShu visheSheShu vyavasthitan jIvasAmAnyamekamavalokayatAmanav-
lokitavisheShANAn tatsarvan jIvadravyamiti pratibhAti
. yadA tu dravyArthikamekAntanimIlitan vidhAy
kevalonmIliten paryAyArthikenAvalokyate tadA jIvadravye vyavasthitAnnArakatiryangmanuShyadev-
siddhatvaparyAyAtmakAn visheShAnanekAnavalokayatAmanavalokitasAmAnyAnAmanyadanyatpratibhAti,
dravyasya tattadvisheShakAle tattadvisheShebhyastanmayatvenAnanyatvAt
, gaNatRuNaparNadArumayahavyavAhavat .
yadA tu te ubhe api dravyArthikaparyAyArthike tulyakAlonmIlite vidhAy tat itashchAvalokyate
tadA nArakatiryangmanuShyadevasiddhatvaparyAyeShu vyavasthitan jIvasAmAnyan jIvasAmAnye cha vyavasthitA
nArakatiryangmanuShyadevasiddhatvaparyAyAtmakA visheShAshcha tulyakAlamevAvalokyante
. tatraikachakShurav-
puna aNNan anyadbhinnamanekan paryAyai sah pRuthagbhavati . kasmAditi chet . takkAle tammayattAdo tRuNAgni-
kAShThAgnipatrAgnivat svakIyaparyAyai sah tatkAle tanmayatvAditi . etAvatA kimuktan bhavati . dravyArthik-
nayen yadA vastuparIkShA kriyate tadA paryAyasantAnarUpeN sarvan paryAyakadambakan dravyamev pratibhAti . yadA
tu paryAyanayavivakShA kriyate tadA dravyamapi paryAyarUpeN bhinnan bhinnan pratibhAti . yadA cha parasparasApekSha-
nayadvayen yugapatsamIkShyate, tadaikatvamanekatvan cha yugapatpratibhAtIti . yathedan jIvadravye vyAkhyAnan kRutan tathA
inamense paryAyArthik chakShuko sarvathA banda karake jab mAtra khulI huI dravyArthik chakShuke
dvArA dekhA jAtA hai tab nArakapanA, tiryanchapanA, manuShyapanA, devapanA aur siddhapanAvah
paryAyasvarUp visheShommen rahanevAle ek jIvasAmAnyako dekhanevAle aur visheShonko na dekhanevAle
jIvonko ‘vah sab jIv dravya hai’ aisA bhAsit hotA hai
. aur jab dravyArthik chakShuko sarvathA
banda karake mAtra khulI huI paryAyArthik chakShuke dvArA dekhA jAtA hai tab jIvadravyamen rahanevAle
nArakapanA, tiryanchapanA, manuShyapanA, devapanA aur siddhapanA
ve paryAyasvarUp anek visheShonko
dekhanevAle aur sAmAnyako na dekhanevAle jIvonko (vah jIv dravya) anya -anya bhAsit hotA
hai, kyonki dravya un -un visheShonke samay tanmay honese un -un visheShonse ananya hai
kaNDe,
ghAs, patte aur kAShThamay agnikI bhAnti . (jaise ghAs, lakaDI ityAdikI agni us -us samay
ghAsamay, lakaDImay ityAdi honese ghAs, lakaDI ityAdise ananya hai usIprakAr dravya un-
un paryAyarUp visheShonke samay tanmay honese unase ananya hai
pRuthak nahIn hai .) aur jab un
dravyArthik aur paryAyArthik donon Ankhonko ek hI sAth kholakar unake dvArA aur inake dvArA
(-dravyArthik tathA paryAyArthik chakShuonke) dekhA jAtA hai tab nArakapanA, tiryanchapanA, manuShyapanA,
devapanA aur siddhapanA paryAyommen rahanevAlA jIvasAmAnya tathA jIvasAmAnyamen rahanevAlA
nArakapanA -tiryanchapanA -manuShyapanA -devapanA aur siddhatvaparyAyasvarUp visheSh tulyakAlamen hI
(ek hI sAth) dikhAI dete hain
.

Page 225 of 513
PDF/HTML Page 258 of 546
single page version

lokanamekadeshAvalokanan, dvichakShuravalokanan sarvAvalokanam . tata sarvAvalokane dravyasyA-
nyatvAnanyatvan cha na vipratiShidhyate ..114..
ath sarvavipratiShedhaniShedhikAn saptabhangImavatArayati
atthi tti ya Natthi tti ya havadi avattavvamidi puNo davvan .
pajjAeN du keN vi tadubhayamAdiTThamaNNan vA ..115..
sarvadravyeShu yathAsambhavan gnAtavyamityartha ..114.. evan sadutpAdAsadutpAdakathanen prathamA, sadutpAd-
visheShavivaraNarUpeN dvitIyA, tathaivAsadutpAdavisheShavivaraNarUpeN tRutIyA, dravyaparyAyayorekatvAnekatva-
pratipAdanen chaturthIti sadutpAdAsadutpAdavyAkhyAnamukhyatayA gAthAchatuShTayen saptamasthalan gatam
. ath
samastadurnayaikAntarUpavivAdaniShedhikAn nayasaptabhanggIn vistArayatiatthi tti ya syAdastyev . syAditi
pra. 29
vahAn, ek Ankhase dekhA jAnA vah ekadesh avalokan hai aur donon Ankhonse
dekhanA vah sarvAvalokan (-sampUrNa avalokan) hai . isaliye sarvAvalokanamen dravyake
anyatva aur ananyatva virodhako prApta nahIn hote .
bhAvArtha :pratyek dravya sAmAnyavisheShAtmak hai, isaliye pratyek dravya vahakA
vahI rahatA hai aur badalatA bhI hai . dravyakA svarUp hI aisA ubhayAtmak honese dravyake
ananyatvamen aur anyatvamen virodh nahIn hai . jaisemarIchi aur bhagavAn mahAvIrakA
jIvasAmAnyakI apekShAse ananyatva aur jIv visheShonkI apekShAse anyatva honemen kisI
prakArakA virodh nahIn hai
.
dravyArthikanayarUpI ek chakShuse dekhane par dravyasAmAnya hI gnAt hotA hai, isaliye
dravya ananya arthAt vahakA vahI bhAsit hotA hai aur paryAyArthikanayarUpI dUsarI ek
chakShuse dekhane par dravyake paryAyarUp visheSh gnAt hote hain, isaliye dravya anya -anya bhAsit
hotA hai
. donon nayarUpI donon chakShuonse dekhane par dravyasAmAnya aur dravyake visheSh donon
gnAt hote hain, isaliye dravya ananya tathA anya -anya donon bhAsit hotA hai ..114..
ab, samasta virodhonko dUr karanevAlI saptabhangI pragaT karate hain :
asti, tathA chhe nAsti, tem ja dravya aNavaktavya chhe,
vaLI ubhay ko paryAyathI, vA anyarUp kathAy chhe. 115.

Page 226 of 513
PDF/HTML Page 259 of 546
single page version

astIti cha nAstIti cha bhavatyavaktavyamiti punardravyam .
paryAyeN tu kenachit tadubhayamAdiShTamanyadvA ..115..
syAdastyev 1, syAnnAstyev 2, syAdavaktavyamev 3, syAdastinAstyev 4, syAd-
styavaktavyamev 5, syAnnAstyavaktavyamev 6, syAdastinAstyavaktavyameveti 7, svarUpeN 1,
pararUpeN 2, svapararUpayaugapadyen 3, svapararUpakra meN 4, svarUpasvapararUpayaugapadyAbhyAn 5,
pararUpasvapararUpayaugapadyAbhyAn 6, svarUpapararUpasvapararUpayaugapadyai 7, AdishyamAnasya svarUpeN
kortha . kathanchit . kathanchitkortha . vivakShitaprakAreN svadravyAdichatuShTayen . tachchatuShTayan shuddha-
jIvaviShaye kathyate . shuddhaguNaparyAyAdhArabhUtan shuddhAtmadravyan dravyan bhaNyate, lokAkAshapramitA
shuddhAsankhyeyapradeshA kShetran bhaNyate, vartamAnashuddhaparyAyarUpapariNato vartamAnasamaya kAlo bhaNyate,
shuddhachaitanyan bhAvashchetyuktalakShaNadravyAdichatuShTay iti prathamabhangga 1
. Natthi tti ya syAnnAstyev . syAditi
anvayArtha :[dravyan ] dravya [asti iti cha ] kisI paryAyase ‘asti’, [nAsti
iti cha ] kisI paryAyase ‘nAsti’ [puna ] aur [avaktavyam iti bhavati ] kisI
paryAyase ‘avaktavya’ hai, [kenachit paryAyeN tu tadubhayan ] aur kisI paryAyase ‘asti-
nAsti’ [vA ] athavA [anyat AdiShTam ] kisI paryAyase anya tIn bhangarUp kahA
gayA hai
..115..
TIkA :dravya (1) svarUpApekShAse ‘syAt asti’; (2) pararUpakI apekShAse
‘syAt nAsti’; (3) svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt 2avaktavya’;
(4) svarUp -pararUpake kramakI apekShAse ‘syAt asti -nAsti’; (5) svarUpakI aur
svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt asti -avaktavya’; (6) pararUpakI aur
svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt nAsti’, avaktavya; aur (7) svarUpakI,
pararUpakI tathA svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt asti -nAsti -avaktavya’ hai
.
1. ‘syAt’ = kathanchit; kisIprakAr; kisI apekShAse . (pratyek dravya svachatuShTayakI apekShAsesvadravya,
svakShetra, svakAl aur svabhAvakI apekShAse‘asti’ hai . shuddha jIvakA svachatuShTay isaprakAr hai :shuddha
guN -paryAyonkA AdhArabhUt shuddhAtmadravya vah dravya hai; lokAkAshapramAN shuddha asankhyapradesh vah kShetra hai, shuddha
paryAyarUpase pariNat vartamAn samay vah kAl hai, aur shuddha chaitanya vah bhAv hai
.)
2. avaktavya = jo kahA na jA sake . (ek hI sAth svarUp tathA pararUpakI apekShAse dravya kathanamen nahIn
A sakatA, isaliye ‘avaktavya hai .)

Page 227 of 513
PDF/HTML Page 260 of 546
single page version

sata, pararUpeNAsata, svapararUpAbhyAn yugapadvaktumashakyasya, svapararUpAbhyAn krameN satosatashcha,
svarUpasvapararUpayaugapadyAbhyAn sato vaktumashakyasya cha, pararUpasvapararUpayaugapadyAbhyAmasato vaktum-
shakyasya cha, svarUpapararUpasvapararUpayaugapadyai satosato vaktumashakyasya chAnantadharmaNo dravyasyai-
kaikan dharmamAshritya vivakShitAvivakShitavidhipratiShedhAbhyAmavatarantI saptabhangikaivakAravishrAntam-
kortha . kathanchidvivakShitaprakAreN paradravyAdichatuShTayen 2 . havadi bhavati . kathambhUtam . avattavvamidi
syAdavaktavyamev . syAditi kortha . kathanchidvivakShitaprakAreN yugapatsvaparadravyAdichatuShTayen 3 .
syAdasti, syAnnAsti, syAdavaktavyan, syAdastinAsti, syAdastyevAvaktavyan, syAnnAstyevAvaktavyan,
syAdastinAstyevAvaktavyam
. puNo puna itthambhUtam kin bhavati . davvan paramAtmadravyan kartRu . punarapi kathambhUtan
bhavati . tadubhayan syAdastinAstyev . syAditi kortha . kathanchidvivakShitaprakAreN krameN svapar-
dravyAdichatuShTayen 4 . kathambhUtan saditthamitthan bhavati . AdiTThan AdiShTan vivakShitan sat . ken kRutvA .
pajjAeN du paryAyeN tu prashnottararUpanayavibhAgen tu . kathambhUten . keN vi kenApi vivakShiten
naigamAdinayarUpeN . aNNan vA anyadvA sanyogabhanggatrayarUpeN . tatkathyatesyAdastyevAvaktavyan . syAditi
kortha . kathanchit vivakShitaprakAreN svadravyAdichatuShTayen yugapatsvaparadravyAdichatuShTayen cha 5 .
syAnnAstyevAvakta vyan . syAditi kortha . ka thanchit vivakShitaprakAreN paradravyAdichatuShTayen
yugapatsvaparadravyAdichatuShTayen cha 6 . syAdastinAstyevAvaktavyan . syAditi kortha . kathanchit
vivakShitaprakAreN krameN svaparadravyAdichatuShTayen yugapatsvaparadravyAdichatuShTayen cha 7 . pUrvan panychAstikAye
syAdastItyAdipramANavAkyen pramANasaptabhanggI vyAkhyAtA, atra tu syAdastyev, yadevakAragrahaNan
tannayasaptabhanggIgnApanArthamiti bhAvArtha
. yathedan nayasaptabhanggIvyAkhyAnan shuddhAtmadravye darshitan tathA yathAsambhavan
dravyakA kathan karanemen, (1) jo svarUpase ‘sat’ hai; (2) jo pararUpase ‘asat’
hai; (3) jisakA svarUp aur pararUpase yugapat ‘kathan ashakya’ hai; (4) jo svarUpase
aur pararUpase kramasha ‘sat aur asat’ hai; (5) jo svarUpase, aur svarUp -pararUpase
yugapat ‘sat aur avaktavya’ hai; (6) jo pararUpase, aur svarUp -pararUpase yugapat
‘asat aur avaktavya’ hai; tathA (7) jo svarUpase par -rUp aur svarUp -pararUpase
yugapat ‘sat’, ‘asat’ aur ‘avaktavya’ hai
aise ananta dharmomvAle dravyake ek ek
dharmakA Ashray lekar 1vivakShit -avivakShitatAke vidhi -niShedhake dvArA pragaT honevAlI
1. vivakShit (kathanIy) dharmako mukhya karake usakA pratipAdan karanese aur avivakShit (na kahane yogya)
dharmako gauN karake usakA niShedh karanese saptabhangI pragaT hotI hai .