Page 208 of 513
PDF/HTML Page 241 of 546
single page version
vistAryate, tathaikasya dravyasya sattAguNa saddravyan sadguNa satparyAy iti tredhA vistAryate
yashcha hAra sUtran muktAphalan vA sa na shuklo guN itItaretarasya yastasyAbhAva sa tadabhAv-
lakShaNotadbhAvonyatvanibandhanabhUta, tathaikasmin dravye ya sattAguNastanna dravyan nAnyo guNo
bhaNyat iti tadbhAvasya lakShaNamidam
atadbhAv hai
Page 209 of 513
PDF/HTML Page 242 of 546
single page version
sa tadabhAvalakShaNotadbhAvonyatvanibandhanabhUta
vAchyo na bhavati
‘atadbhAv’ hai, jo ki anyatvakA kAraN hai
gnAnAdiguN hai yA siddhatvAdi paryAy hai vah astitva guN nahIn hai
Page 210 of 513
PDF/HTML Page 243 of 546
single page version
shuddhasattAguNo vAchyo na bhavati
aur siddhatvAdi paryAyako atadbhAv hai, jo ki unamen anyatvakA kAraN hai
[iti nirdiShTa ] aisA (jinendradev dvArA) darashAyA gayA hai
Page 211 of 513
PDF/HTML Page 244 of 546
single page version
guNasyAbhAvo dravyamityekasyApi dravyasyAnekatvan syAt
atadbhAv hai; kyonki itanese hI anyatvavyavahAr (-anyatvarUp vyavahAr) siddha hotA hai
abhAv hone par dravyakA abhAv ho jAyagA;
Page 212 of 513
PDF/HTML Page 245 of 546
single page version
mityatrApyapoharUpatvan syAt
sattAguNAdbhinnan satpRuthagdravyAntaran prApnoti
‘dravyo svabhAve sthit sat chhe’
Page 213 of 513
PDF/HTML Page 246 of 546
single page version
pradeshebhyo bhinnasya muktajIvadravyasyAbhAvastathaiv muktajIvadravyapradeshebhyo bhinnasya sattAguNasyApyabhAva
ityubhayashUnyatvan prApnoti
prayojanAdibhedarUpasyAtadbhAvasya vivaraNarUpeN tRutIyA, tasyaiv dRuDhIkaraNArthan cha chaturthIti dravyaguN-
yorabhedaviShaye yuktikathanamukhyatayA gAthAchatuShTayen panychamasthalan gatam
se avishiShTa (-sattAse abhinna hai aisA) guN hai
pariNAm hai; kyonki dravyakI
Page 214 of 513
PDF/HTML Page 247 of 546
single page version
rguNaguNibhAva siddhayati
nandaikAnubhUtirUpa svasthabhAvastasyotpAda, pUrvoktavikalpajAlavinAsho vyaya, tadubhayAdhArabhUtajIvatvan
dhrauvyamityuktalakShaNotpAdavyayadhrauvyAtmakajIvadravyasya svabhAvabhUto yosau pariNAma
tadevedan vyAkhyAnam, guNakathanan punaradhikamiti tAtparyam
dravyavidhAyak (-dravyakA rachayitA) guN hI hai
Page 215 of 513
PDF/HTML Page 248 of 546
single page version
dravyAtpRuthagbhUtatven vartate
[dravyatvan puna bhAva ] aur dravyatva vah bhAv hai (arthAt astitva guN hai); [tasmAt ] isaliye
[dravyan svayam sattA ] dravya svayam sattA (astitva) hai
vartatA hai ? nahIn hI vartatA
Page 216 of 513
PDF/HTML Page 249 of 546
single page version
na vidyate
sahAve iti pAThAntaram
sadbhAvasambaddha aur asadbhAvasambaddha utpAdako [sadA labhate ] sadA prApta karatA hai
Page 217 of 513
PDF/HTML Page 250 of 546
single page version
hemavat
paryAyaniShpAdikA vyatirekavyaktIstAstA sankrAmato hemna sadbhAvanibaddha ev prAdurbhAva
paryAyaniShpAdikAbhirvyatirekavyaktibhistAbhistAbhi prabhavAvasAnavarjitA yaugapadyapravRuttA dravya-
sadbhAvasambaddha utpAd (sat -utpAd, vidyamAnakA utpAd) hai
bAjUbandh ityAdi paryAy jitane sthAyI, kramasha pravartamAn, bAjUbandh ityAdi paryAyonkI utpAdak
un -un vyatirekavyaktiyonko prApta honevAle suvarNakA sadbhAvasambaddha hI utpAd hai
utpattivinAsh rahit, yugapat pravartamAn, dravyakI utpAdak anvayashaktiyonko prApta honevAle
Page 218 of 513
PDF/HTML Page 251 of 546
single page version
yaugapadyapravRuttA hemaniShpAdikA anvayashakti sankrAmato hemnosadbhAvanibaddha ev prAdurbhAva
mAsAdyAnvayashaktitvamApannA paryAyAn dravIkuryu, tathAngadAdiparyAyaniShpAdikAbhistAbhi-
stAbhirvyatirekavyaktibhiryaugapadyapravRuttimAsAdyAnvayashaktitvamApannAbhirangadAdiparyAyA api hemI-
kriyeran
jitanI TikanevAlI, yugapat pravartamAn, suvarNakI utpAdak anvayashaktiyonko prApta suvarNake
asadbhAvayukta hI utpAd hai
paryAyonko dravya karatA hai (-paryAyonkI vivakShAke samay bhI vyatirekavyaktiyAn anvayashaktirUp
banatI huI paryAyonko dravyarUp karatI hain ); jaise bAjUbandh Adi paryAyonko utpanna karanevAlI ve-
ve vyatirekavyaktiyAn yugapat pravRutti prApta karake anvayashaktipaneko prApta karatI huI bAjubandh
ityAdi paryAyonko suvarNa karatA hai tadnusAr
hotI huI, dravyako paryAyen (-paryAyarUp) karatI hain; jaise suvarNakI utpAdak anvayashaktiyAn
utpAd (asat -utpAd, avidyamAnakA utpAd) hai
Page 219 of 513
PDF/HTML Page 252 of 546
single page version
paryAyamAtra (-paryAyamAtrarUp) karatI hain
dravya to tInon kAlamen vidyamAn hai); isaliye dravyArthik nayase to dravyako sat -utpAd hai; aur
jab dravyako gauN karake paryAyonkA mukhyatayA kathan kiyA jAtA hai tab jo vidyamAn nahIn thA
vah utpanna hotA hai (kyonki vartamAn paryAy bhUtakAlamen vidyamAn nahIn thI), isaliye paryAyArthik
nayase dravyake asat -utpAd hai
vivakShAke samay bhI sat -utpAdamen, jo dravya hai ve hI paryAyen hI hain
Page 220 of 513
PDF/HTML Page 253 of 546
single page version
vashyamev bhaviShyati
[puna ] parantu [bhUtvA ] manuShya devAdi hokar [kin ] kyA vah [dravyatvan prajahAti ] dravyatvako
chhoD detA hai ? [na jahat ] nahIn chhoDatA huA vah [anya kathan bhavati ] anya kaise ho sakatA
hai ? (arthAt vah anya nahIn, vahakA vahI hai
anvayashakti to apatit -avinaShTa -nishchal honese dravya vahakA vahI hai, anya nahIn
dravyApekShAse ananyapanA honese, usake sat -utpAd hai,
Page 221 of 513
PDF/HTML Page 254 of 546
single page version
yadyapi nishchayen manuShyaparyAye devaparyAye cha samAnan tathApi manujo devo na bhavati
prakArakI sattA) jisake pragaT hai aisA vah (jIv), vahI na ho ?
pUrvabhavamen manuShya thA aur amuk bhavamen tiryanch thA’ aisA gnAn ho sakatA hai
jAtA,
hotA huA [ananya bhAvan kathan labhate ] ananyabhAvako kaise prApta ho sakatA hai ?
chhoDatA honese ananya
Page 222 of 513
PDF/HTML Page 255 of 546
single page version
dravyasyAsadutpAda
manyanna syAt
utpAd hotA hai usamen paryAyabhUt svavyatirekavyaktikA pahale asatpanA honese, paryAyen anya hI
hain
manuShyAdi paryAyen utpanna hotI hain aisA jIv dravya bhI
un paryAyonkA kartA suvarNa bhI anya hai, isIprakAr manuShya, dev ityAdi paryAyen anya hain, isaliye
un paryAyonkA kartA jIvadravya bhI paryAyApekShAse anya hai
ve paryAyen anya anya hain
Page 223 of 513
PDF/HTML Page 256 of 546
single page version
anya hai, [tatkAle tanmayatvAt ] kyonki us samay tanmay honese [ananyat ] (dravya paryAyonse)
ananya hai
chhe anya, jethI te samay tadrUp hoI ananya chhe. 114
Page 224 of 513
PDF/HTML Page 257 of 546
single page version
manuShyadevasiddhatvaparyAyAtmakeShu visheSheShu vyavasthitan jIvasAmAnyamekamavalokayatAmanav-
lokitavisheShANAn tatsarvan jIvadravyamiti pratibhAti
siddhatvaparyAyAtmakAn visheShAnanekAnavalokayatAmanavalokitasAmAnyAnAmanyadanyatpratibhAti,
dravyasya tattadvisheShakAle tattadvisheShebhyastanmayatvenAnanyatvAt
tadA nArakatiryangmanuShyadevasiddhatvaparyAyeShu vyavasthitan jIvasAmAnyan jIvasAmAnye cha vyavasthitA
nArakatiryangmanuShyadevasiddhatvaparyAyAtmakA visheShAshcha tulyakAlamevAvalokyante
jIvonko ‘vah sab jIv dravya hai’ aisA bhAsit hotA hai
nArakapanA, tiryanchapanA, manuShyapanA, devapanA aur siddhapanA
hai, kyonki dravya un -un visheShonke samay tanmay honese un -un visheShonse ananya hai
un paryAyarUp visheShonke samay tanmay honese unase ananya hai
(-dravyArthik tathA paryAyArthik chakShuonke) dekhA jAtA hai tab nArakapanA, tiryanchapanA, manuShyapanA,
devapanA aur siddhapanA paryAyommen rahanevAlA jIvasAmAnya tathA jIvasAmAnyamen rahanevAlA
nArakapanA -tiryanchapanA -manuShyapanA -devapanA aur siddhatvaparyAyasvarUp visheSh tulyakAlamen hI
(ek hI sAth) dikhAI dete hain
Page 225 of 513
PDF/HTML Page 258 of 546
single page version
pratipAdanen chaturthIti sadutpAdAsadutpAdavyAkhyAnamukhyatayA gAthAchatuShTayen saptamasthalan gatam
prakArakA virodh nahIn hai
chakShuse dekhane par dravyake paryAyarUp visheSh gnAt hote hain, isaliye dravya anya -anya bhAsit
hotA hai
Page 226 of 513
PDF/HTML Page 259 of 546
single page version
pararUpeN 2, svapararUpayaugapadyen 3, svapararUpakra meN 4, svarUpasvapararUpayaugapadyAbhyAn 5,
pararUpasvapararUpayaugapadyAbhyAn 6, svarUpapararUpasvapararUpayaugapadyai 7, AdishyamAnasya svarUpeN
shuddhachaitanyan bhAvashchetyuktalakShaNadravyAdichatuShTay iti prathamabhangga 1
paryAyase ‘avaktavya’ hai, [kenachit paryAyeN tu tadubhayan ] aur kisI paryAyase ‘asti-
nAsti’ [vA ] athavA [anyat AdiShTam ] kisI paryAyase anya tIn bhangarUp kahA
gayA hai
svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt asti -avaktavya’; (6) pararUpakI aur
svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt nAsti’, avaktavya; aur (7) svarUpakI,
pararUpakI tathA svarUp -pararUpakI yugapat apekShAse ‘syAt asti -nAsti -avaktavya’ hai
paryAyarUpase pariNat vartamAn samay vah kAl hai, aur shuddha chaitanya vah bhAv hai
Page 227 of 513
PDF/HTML Page 260 of 546
single page version
svarUpasvapararUpayaugapadyAbhyAn sato vaktumashakyasya cha, pararUpasvapararUpayaugapadyAbhyAmasato vaktum-
shakyasya cha, svarUpapararUpasvapararUpayaugapadyai satosato vaktumashakyasya chAnantadharmaNo dravyasyai-
kaikan dharmamAshritya vivakShitAvivakShitavidhipratiShedhAbhyAmavatarantI saptabhangikaivakAravishrAntam-
syAdastinAstyevAvaktavyam
tannayasaptabhanggIgnApanArthamiti bhAvArtha
aur pararUpase kramasha ‘sat aur asat’ hai; (5) jo svarUpase, aur svarUp -pararUpase
yugapat ‘sat aur avaktavya’ hai; (6) jo pararUpase, aur svarUp -pararUpase yugapat
‘asat aur avaktavya’ hai; tathA (7) jo svarUpase par -rUp aur svarUp -pararUpase
yugapat ‘sat’, ‘asat’ aur ‘avaktavya’ hai