Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 116-126.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 14 of 28

 

Page 228 of 513
PDF/HTML Page 261 of 546
single page version

shrAntasamuchchAryamANasyAtkArAmoghamantrapaden samastamapi vipratiShedhaviShamohamudasyati ..115..
ath nirdhAryamANatvenodAharaNIkRutasya jIvasya manuShyAdiparyAyANAn kriyAphalatvenAnyatvan
dyotayati
eso tti Natthi koI Na Natthi kiriyA sahAvaNivvattA .
kiriyA hi Natthi aphalA dhammo jadi Nipphalo paramo ..116..
sarvapadArtheShu draShTavyamiti ..115.. evan nayasaptabhanggIvyAkhyAnagAthayAShTamasthalan gatam . evan pUrvokta-
prakAreN prathamA namaskAragAthA, dravyaguNaparyAyakathanarUpeN dvitIyA, svasamayaparasamayapratipAdanen
tRutIyA, dravyasya sattAdilakShaNatrayasUchanarUpeN chaturthIti svatantragAthAchatuShTayen pIThikAsthalam
.
tadanantaramavAntarasattAkathanarUpeN prathamA, mahAsattArUpeN dvitIyA, yathA dravyan svabhAvasiddhan tathA
sattAguNopIti kathanarUpeN tRutIyA, utpAdavyayadhrauvyatvepi sattaiv dravyan bhavatIti kathanen chaturthIti

gAthAchatuShTayen sattAlakShaNavivaraNamukhyatA
. tadanantaramutpAdavyayadhrauvyalakShaNavivaraNamukhyatven gAthAtrayan,
tadanantaran dravyaparyAyakathanen guNaparyAyak thanen cha gAthAdvayan, tatashcha dravyasyAstitvasthApanArUpeN prathamA,
saptabhangI satat samyaktayA uchchArit karane par 1syAtkArarUpI amogh mantra padake dvArA
2‘ev’ kAramen rahanevAle samasta virodhaviShake mohako dUr karatI hai ..115..
ab, jisakA nirdhAr karanA hai, isaliye jise udAharaNarUp banAyA gayA hai aise
jIvakI manuShyAdi paryAyen kriyAkA phal hain isaliye unakA anyatva (arthAt ve paryAyen
badalatI rahatI hain, isaprakAr) prakAshit karate hain :
1. syAdvAdamen anekAntakA sUchak ‘syAt’ shabda samyaktayA prayukta hotA hai . vah ‘syAt pad ekAntavAdamen
rahanevAle samasta virodharUpI viShake bhramako naShTa karaneke liye rAmabAN mantra hai .
2. anekAntAtmak vastusvabhAvakI apekShAse rahit ekAntavAdamen mithyA ekAntako sUchit karatA huA jo
‘ev’ yA ‘hI’ shabda prayukta hotA hai vah vastusvabhAvase viparIt nirUpaN karatA hai, isaliye usakA yahAn
niShedh kiyA hai
. (anekAntAtmak vastusvabhAvakA dhyAn chUke binA, jis apekShAse vastukA kathan chal
rahA ho us apekShAse usakA nirNItattvaniyamabaddhatvanirapavAdatva batalAneke liye ‘ev’ yA ‘hI’
shabda prayukta hotA hai, usakA yahAn niShedh nahIn samajhanA chAhiye .)
nathI ‘A ja’ evo koI, jyAn kiriyA svabhAvnipanna chhe;
kiriyA nathI pha lahIn, jo niShpha La dharam utkRuShTa chhe . 116.

Page 229 of 513
PDF/HTML Page 262 of 546
single page version

eSh iti nAsti kashchinna nAsti kriyA svabhAvanirvRuttA .
kriyA hi nAstyaphalA dharmo yadi niphala parama ..116..
ih hi sansAriNo jIvasyAnAdikarmapudgalopAdhisannidhipratyayapravartamAnapratikShaN-
vivartanasya kriyA kil svabhAvanirvRuttaivAsti . tatastasya manuShyAdiparyAyeShu na kashchanApyeSh eveti
TankotkIrNosti, teShAn pUrvapUrvopamardapravRuttakriyAphalatvenottarottaropamardyamAnatvAt; phal-
pRuthaktvalakShaNasyAtadbhAvAbhidhAnAnyatvalakShaNasya cha kathanarUpeN dvitIyA, sangnAlakShaNaprayojanAdibhedarUp-
syAtadbhAvasya vivaraNarUpeN tRutIyA, tasyaiv dRuDhIkaraNArthan chaturthIti gAthAchatuShTayen sattAdravyayor-

bhedaviShaye yuktikathanamukhyatA
. tadanantaran sattAdravyayorguNaguNikathanen prathamA, guNaparyAyANAn dravyeN
sahAbhedakathanen dvitIyA cheti svatantragAthAdvayam . tadanantaran dravyasya sadutpAdAsadutpAdayo
sAmAnyavyAkhyAnen visheShavyAkhyAnen cha gAthAchatuShTayan, tatashcha saptabhanggIkathanen gAthaikA cheti samudAyen
anvayArtha :[eSha iti kashchit nAsti ] (manuShyAdiparyAyommen) ‘yahI’ aisI koI
(shAshvat paryAy) nahIn hain; [svabhAvanirvRuttA kriyA nAsti na ] (kyonki sansArI jIvake)
svabhAvaniShpanna kriyA nahIn ho so bAt nahIn hai; (arthAt vibhAvasvabhAvase utpanna honevAlI rAg-
dveShamay kriyA avashya hai
.) [yadi ] aur yadi [parama dharma niphala ] paramadharma aphal hai
to [kriyA hi aphalA nAsti ] kriyA avashya aphal nahIn hai; (arthAt ek vItarAg bhAv hI
manuShyAdiparyAyarUp phal utpanna nahIn karatI; rAg -dveShamay kriyA to avashya vah phal utpanna
karatI hai
.)..116..
TIkA :yahAn (is vishvamen), anAdikarmapudgalakI upAdhike sadbhAvake Ashray
(-kAraN) se jisake pratikShaN 1vivarttan hotA rahatA hai aise sansArI jIvako kriyA vAstavamen
svabhAv niShpanna hI hai; isaliye usake manuShyAdiparyAyommense koI bhI paryAy ‘yahI’ hai aisI
TankotkIrNa nahIn hai; kyonki ve paryAyen pUrva -pUrva paryAyonke nAshamen pravartamAn kriyA phalarUp honese
2uttar -uttar paryAyonke dvArA naShTa hotI hain . aur kriyAkA phal to, mohake sAth 3milanakA nAsh
1. vivartan = vipariNaman; palaTA (phe raphAr) hote rahanA .
2. uttar -uttar = bAdakI . (manuShyAdiparyAyen rAgadveShamay kriyAkI phalarUp hain, isaliye koI bhI paryAy pUrva
paryAyako naShTa karatI hai aur bAdakI paryAyase svayam naShTa hotI hai .
3. milan = mil jAnA; mishritapanA; sambandh; juDAn .

Page 230 of 513
PDF/HTML Page 263 of 546
single page version

mabhilaShyet vA mohasamvalanAvilayanAt kriyAyA . kriyA hi tAvachchetanasya pUrvottaradashA-
vishiShTachaitanyapariNAmAtmikA . sA punaraNoraNvantarasangatasya pariNatirivAtmano mohasamvalitasya
dvayaNukakAryasyev manuShyAdikAryasya niShpAdakatvAtsaphalaiv . saiv mohasamvalanavilayane pun-
chaturvinshatigAthAbhiraShTabhi sthalai sAmAnyagneyavyAkhyAnamadhye sAmAnyadravyaprarUpaNan samAptam . ata
paran tatraiv sAmAnyadravyanirNayamadhye sAmAnyabhedabhAvanAmukhyatvenaikAdashagAthAparyantan vyAkhyAnan karoti .
tatra krameN panychasthalAni bhavanti . prathamatastAvadvArtikavyAkhyAnAbhiprAyeN sAnkhyaikAntanirAkaraNan,
athavA shuddhanishchayanayen jainamatameveti vyAkhyAnamukhyatayA ‘eso tti Natthi koI’ ityAdi
sUtragAthaikA
. tadanantaran manuShyAdiparyAyA nishchayanayen karmaphalan bhavati, na cha shuddhAtmasvarUpamiti
tasyaivAdhikArasUtrasya vivaraNArthan ‘kamman NAmasamakkhan’ ityAdipAThakrameN gAthAchatuShTayan, tata paran
rAgAdipariNAm ev dravyakarmakAraNatvAdbhAvakarma bhaNyat iti pariNAmamukhyatven ‘AdA kammamalimaso’

ityAdisUtradvayan, tadanantaran ka rmaphalachetanA ka rmachetanA gnAnachetaneti trividhachetanApratipAdanarUpeN

‘pariNamadi chedaNAe’ ityAdisUtratrayan, tadanantaran shuddhAtmabhedabhAvanAphalan kathayan san ‘kattAkaraNan’

ityAdyekasUtreNopasanharati
. evan bhedabhAvanAdhikAre sthalapanychaken samudAyapAtanikA . tadyathAath
naranArakAdiparyAyA karmAdhInatven vinashvaratvAditi shuddhanishchayanayen jIvasvarUpan na bhavatIti bhedabhAvanAn
kathayati
eso tti Natthi koI TangkotkIrNagnAyakaikasvabhAvaparamAtmadravyavatsansAre manuShyAdiparyAyeShu madhye
sarvadaivaiSh ekarUp ev nitya kopi nAsti . tarhi manuShyAdiparyAyanirvartikA sansArakriyA sApi na
bhaviShyati . Na Natthi kiriyA na nAsti kriyA mithyAtvarAgAdipariNatissansAra karmeti yAvat iti
paryAyanAmachatuShTayarUpA kriyAstyev . sA cha kathambhUtA . sabhAvaNivvattA shuddhAtmasvabhAvAdviparItApi
naranArakAdivibhAvaparyAyasvabhAven nirvRuttA . tarhi kin niShphalA bhaviShyati . kiriyA hi Natthi aphalA
kriyA hi nAstyaphalA sA mithyAtvarAgAdipariNatirUpA kriyA yadyapyanantasukhAdiguNAtmakamokShakAryan prati
niShphalA tathApi nAnAdukhadAyakasvakIyakAryabhUtamanuShyAdiparyAyanirvartakatvAtsaphaleti manuShyAdi-

paryAyaniShpattirevAsyA phalam
. kathan gnAyat iti chet . dhammo jadi Nipphalo paramo dharmo yadi niShphala
na huA honese mAnanA chAhiye; kyonkipratham to, kriyA chetanakI pUrvottaradashAse 1vishiShTa
chaitanyapariNAmasvarUp hai; aur vah (kriyA)jaise dUsare aNuke sAth yukta (kisI) aNukI
pariNati 2dviaNukakAryakI niShpAdak hai, usI prakArmohake sAth milit AtmAke sambandhamen,
1. vishiShTa -bhedayukta . (pUrvakI aur pashchAtkI avasthAke bhedase bhedayukta aise chaitanyapariNAm vah AtmAkI
kriyA hai .)
2. dviaNukakAryakI niShpAdak = do aNuonse bane huye skandharUp kAryakI utpAdak .

Page 231 of 513
PDF/HTML Page 264 of 546
single page version

raNoruchchhinnANvantarasangamasya pariNatiriv dvayaNukakAryasyev manuShyAdikAryasyAniShpAdakatvAt
paramadravyasvabhAvabhUtatayA paramadharmAkhyA bhavatyaphalaiv ..116..
ath manuShyAdiparyAyANAn jIvasya kriyAphalatvan vyanakti
kamman NAmasamakkhan sabhAvamadh appaNo sahAveN .
abhibhUy Naran tiriyan Neraiyan vA suran kuNadi ..117..
parama nIrAgaparamAtmopalambhapariNatirUpa AgamabhAShayA paramayathAkhyAtachAritrarUpo vA yosau paramo
dharma, sa kevalagnAnAdyanantachatuShTayavyaktirUpasya kAryasamayasArasyotpAdakatvAtsaphalopi naranArakAdi-

paryAyakAraNabhUtan gnAnAvaraNAdikarmabandhan notpAdayati, tata kAraNAnniShphala
. tato gnAyate
naranArakAdisansArakAryan mithyAtvarAgAdikriyAyA phalamiti . athavAsya sUtrasya dvitIyavyAkhyAnan
kriyateyathA shuddhanayen rAgAdivibhAven na pariNamatyayan jIvastathaivAshuddhanayenApi na pariNamatIti
yaduktan sAnkhyen tannirAkRutam . kathamiti chet . ashuddhanayen mithyAtvarAgAdivibhAvapariNat-
jIvAnAn naranArakAdiparyAyapariNatidarshanAditi . evan prathamasthale sUtragAthA gatA ..116.. ath
manuShyAdikAryakI niShpAdak honese saphal hI hai; aur, jaise dUsare aNuke sAth sambandh jisakA
naShTa ho gayA hai aise aNukI pariNati dviaNuk kAryakI niShpAdak nahIn hai usIprakAr, mohake
sAth milanakA nAsh hone par vahI kriyA
dravyakI paramasvabhAvabhUt honese ‘paramadharma’ nAmase
kahI jAnevAlI aisImanuShyAdikAryakI niShpAdak na honese aphal hI hai .
bhAvArtha :chaitanyapariNati vah AtmAkI kriyA hai . moh rahit kriyA manuShyAdi-
paryAyarUp phal utpanna nahIn karatI, aur moh sahit 1kriyA avashya manuShyAdiparyAyarUp phal
utpanna karatI hai . moh sahit bhAv ek prakArake nahIn hote, isaliye usake phalarUp
manuShyAdiparyAyen bhI TankotkIrNashAshvatekarUp nahIn hotIn .. 116..
ab, yah vyakta karate hain ki manuShyAdiparyAyen jIvako kriyAke phal hain :
1. mUl gAthAmen prayukta ‘kriyA’ shabdase moh sahit kriyA samajhanI chAhiye . moh rahit kriyAko to ‘param
dharma’ nAm diyA gayA hai .
nAmAkhya karma svabhAvathI nij jIvadravya -svabhAvane
abhibhUt karI tiryanch, dev, manuShya vA nArak kare. 117.

Page 232 of 513
PDF/HTML Page 265 of 546
single page version

karma nAmasamAkhyan svabhAvamathAtmana svabhAven .
abhibhUy naran tiryanychan nairayikan vA suran karoti ..117..
kriyA khalvAtmanA prApyatvAtkarma . tannimittaprAptapariNAma pudgalopi karma .
tatkAryabhUtA manuShyAdiparyAyA jIvasya kriyAyA mUlakAraNabhUtAyA pravRuttatvAt kriyAphalamev
syu, kriyAbhAve pudgalAnAn karmatvAbhAvAttatkAryabhUtAnAn teShAmabhAvAt . ath kathan te karmaNa
kAryabhAvamAyAnti? karmasvabhAven jIvasvabhAvamabhibhUy kriyamANatvAt, pradIpavat . tathA
hiyathA khalu jyotissvabhAven tailasvabhAvamabhibhUy kriyamANa pradIpo jyotiShkAryan, tathA
manuShyAdiparyAyA karmajanitA iti visheSheN vyaktIkarotikamman karmarahitaparamAtmano vilakShaNan karma
kartRu . kimvishiShTam . NAmasamakkhan nirnAmanirgotramuktAtmano viparItan nAmeti samyagAkhyA sangnA yasya
tadbhavati nAmasamAkhyan nAmakarmetyartha . sabhAvan shuddhabuddhaikaparamAtmasvabhAvan ah ath appaNo sahAveN
AtmIyen gnAnAvaraNAdisvakIyasvabhAven karaNabhUten abhibhUy tiraskRutya prachchhAdya tan
pUrvoktamAtmasvabhAvam . pashchAtkin karoti . Naran tiriyan Neraiyan vA suran kuNadi naratiryagnArak-
surarUpan karotIti . ayamatrArthayathAgni kartA tailasvabhAvan karmatApannamabhibhUy tiraskRutya
anvayArtha :[ath ] vahAn [nAmasamAkhyan karma ] ‘nAm’ sangnAvAlA karma
[svabhAven ] apane svabhAvase [Atmana svabhAvan abhibhUy ] jIvake svabhAvakA parAbhav karake,
[naran tiryanychan nairayikan vA suran ] manuShya, tiryanch, nArak athavA dev (-in paryAyonko) [karoti ]
karatA hai
..117..
TIkA :kriyA vAstavamen AtmAke dvArA prApya honese karma hai, (arthAt AtmA
kriyAko prApta karatA haipahunchatA hai isaliye vAstavamen kriyA hI AtmAkA karma hai .) usake
nimittase pariNaman ko prApta hotA huA (-dravyakarmarUpase pariNaman karatA huA) pudgal bhI
karma hai
. us (pudgalakarma) kI kAryabhUt manuShyAdiparyAyen mUlakAraNabhUt aisI jIvakI kriyAse
pravartamAn honese kriyAphal hI hain; kyonki kriyAke abhAvamen pudgalonko karmapanekA abhAv
honese us (-pudgalakarma) kI kAryabhUt manuShyAdiparyAyonkA abhAv hotA hai
.
vahAn, ve manuShyAdiparyAyen karmake kArya kaise hain ? (so kahate hain ki) ve
karmasvabhAvake dvArA jIvake svabhAvakA parAbhav karake kI jAtI hain, isaliye dIpakakI bhAnti .
vah is prakAr :jaise 1jyoti (lau) ke svabhAvake dvArA telake svabhAvakA parAbhav karake
*1. jyoti = jyot; agni .

Page 233 of 513
PDF/HTML Page 266 of 546
single page version

karmasvabhAven jIvasvabhAvamabhibhUy kriyamANA manuShyAdiparyAyA karmakAryam ..117..
ath kuto manuShyAdiparyAyeShu jIvasya svabhAvAbhibhavo bhavatIti nirdhArayati
NaraNArayatiriyasurA jIvA khalu NAmakammaNivvattA .
Na hi te laddhasahAvA pariNamamANA sakammANi ..118..
naranArakatiryaksurA jIvA khalu nAmakarmanirvRuttA .
na hi te labdhasvabhAvA pariNamamAnA svakarmANi ..118..
vartyAdhAreN dIpashikhArUpeN pariNamayati, tathA karmAgni kartA tailasthAnIyan shuddhAtmasvabhAvan
tiraskRutya vartisthAnIyasharIrAdhAreN dIpashikhAsthAnIyanaranArakAdiparyAyarUpeN pariNamayati
. tato gnAyate
manuShyAdiparyAyA nishchayanayen karmajanitA iti ..117.. ath naranArakAdiparyAyeShu kathan jIvasya
svabhAvAbhibhavo jAtastatra kin jIvAbhAv iti prashne pratyuttaran dadAtiNaraNArayatiriyasurA jIvA
naranArakatiryaksuranAmAno jIvA santi tAvat . khalu sphu Tam . kathambhUtA . NAmakammaNivvattA
naranArakAdisvakIyasvakIyanAmakarmaNA nirvRuttA . Na hi te laddhasahAvA kintu yathA mANikyabaddhasuvarNa-
kangkaNeShu mANikyasya hi mukhyatA nAsti, tathA te jIvAshchidAnandaikashuddhAtmasvabhAvamalabhamAnA santo
pra 30
kiyA jAnevAlA dIpak jyotikA kArya hai, usIprakAr karmasvabhAvake dvArA jIvake svabhAvakA
parAbhav karake kI jAnevAlI manuShyAdiparyAyen karmake kArya hain
.
bhAvArtha :manuShyAdiparyAyen 116vIn gAthAmen kahI gaI rAg -dveShamay kriyAke phal hain;
kyonki us kriyAse karmabandha hotA hai, aur karma jIvake svabhAvakA parAbhav karake
manuShyAdiparyAyonko utpanna karate hain
..117..
ab yah nirNay karate hain ki manuShyAdiparyAyommen jIvake svabhAvakA parAbhav kis
kAraNase hotA hai ? :
anvayArtha :[naranArakatiryaksurA jIvA ] manuShya, nArak, tiryanch aur devarUp
jIv [khalu ] vAstavamen [nAmakarma nirvRuttA ] nAmakarmase niShpanna hain . [hi ] vAstavamen
[svakarmANi ] ve apane karmarUpase [pariNamamAnA ] pariNamit hote hain isaliye
[te na labdhasvabhAvA ] unhen svabhAvakI upalabdhi nahIn hai
..118..
tiryanch -sur -nar -nArakI jIv nAmakarma -nipanna chhe;
nij karmarUp pariNamanathI ja svabhAvalabdhi na temane. 118.

Page 234 of 513
PDF/HTML Page 267 of 546
single page version

amI manuShyAdaya paryAyA nAmakarmanirvRuttA santi tAvat . na punaretAvatApi tatra
jIvasya svabhAvAbhibhavosti, yathA kanakabaddhamANikyakank NeShu mANikyasya . yattatra naiv jIva
svabhAvamupalabhate tat svakarmapariNamanAt, payapUravat . yathA khalu payapUra pradeshasvAdAbhyAn
pichumandachandanAdivanarAjIn pariNamanna dravatvasvAdutvasvabhAvamupalabhate, tathAtmApi pradeshabhAvAbhyAn
karmapariNamanAnnAmUrtatvaniruparAgavishuddhimattvasvabhAvamupalabhate
..118..
labdhasvabhAvA na bhavanti, ten kAraNen svabhAvAbhibhavo bhaNyate, na cha jIvAbhAva . kathambhUtA santo
labdhasvabhAvA na bhavanti . pariNamamANA sakammANi svakIyodayAgatakarmANi sukhadukharUpeN pariNamamAnA
iti . ayamatrArthayathA vRukShasechanaviShaye jalapravAhashchandanAdivanarAjirUpeN pariNata sansvakIy-
1. dravatva = pravAhIpanA .
2. svAdutva = svAdiShTapanA .
3. niruparAg -vishuddhimatva = uparAg (-malinatA, vikAr) rahit vishuddhivAlApanA [arUpIpanA aur nirvikAr
-vishuddhivAlApanA AtmAkA svabhAv hai . ]
TIkA :pratham to, yah manuShyAdiparyAyen nAmakarmase niShpanna hain, kintu itanese bhI vahAn
jIvake svabhAvakA parAbhav nahIn hai; jaise kanakabaddha (suvarNamen jaDe huye) mANikavAle kankaNommen
mANikake svabhAvakA parAbhav nahIn hotA tadanusAr
. jo vahAn jIv svabhAvako upalabdha nahIn
karatAanubhav nahIn karatA so svakarmarUp pariNamit honese hai, pAnIke pUr (bADh) kI bhAnti .
jaise pAnIkA pUr pradeshase aur svAdase nimba -chandanAdivanarAjirUp (nIm, chandan ityAdi
vRukShonkI lambI panktirUp) pariNamit hotA huA ( apane
1dravatva aur 2svAdutvarUp svabhAvako
upalabdha nahIn karatA, usIprakAr AtmA bhI pradeshase aur bhAvase svakarmarUp pariNamit honese
(apane) amUrtatva aur
3niruparAg vishuddhimatvarUp svabhAvako upalabdha nahIn karatA .
bhAvArtha :manuShyAdiparyAyommen karma kahIn jIvake svabhAvako na to hanatA hai aur na
AchchhAdit karatA hai; parantu vahAn jIv svayam hI apane doShase karmAnusAr pariNaman karatA hai,
isaliye use apane svabhAvakI upalabdhi nahIn hai
. jaise pAnIkA pUr pradeshakI apekShAse vRukShonke
rUpase pariNamit hotA huA apane pravAhIpanerUp svabhAvako upalabdha karatA huA anubhav nahIn
karatA, aur svAdakI apekShAse vRukSharUp pariNamit hotA huA apane svAdiShTapanerUp svabhAvako
upalabdha nahIn karatA, usIprakAr AtmA bhI pradeshakI apekShAse svakarmAnusAr pariNamit hotA
huA apane amUrtasvarUp svabhAvako upalabdha nahIn karatA aur bhAvakI apekShAse svakarmarUp
pariNamit hotA huA uparAgase rahit vishuddhivAlApanArUp apane svabhAvako upalabdha nahIn
karatA
. isase yah nishchit hotA hai ki manuShyAdiparyAyommen jIvonko apane hI doShase apane

Page 235 of 513
PDF/HTML Page 268 of 546
single page version

ath jIvasya dravyatvenAvasthitatvepi paryAyairanavasthitatvan dyotayati
jAyadi Nev Na Nassadi khaNabhangasamubbhave jaNe koI .
jo hi bhavo so vilao sambhavavilay tti te NANA ..119..
jAyate naiv na nashyati kShaNabhanggasamudbhave jane kashchit .
yo hi bhava sa vilaya sambhavavilayAviti tau nAnA ..119..
ih tAvanna kashchijjAyate na mriyate cha . ath cha manuShyadevatiryangnArakAtmako jIvaloka
pratikShaNapariNAmitvAdutsangitakShaNabhangotpAda . na cha vipratiShiddhametat, sambhavavilayayorekatva-
komalashItalanirmalAdisvabhAvan na labhate, tathAyan jIvopi vRukShasthAnIyakarmodayapariNata sanparamAhlAdaik-
lakShaNasukhAmRutAsvAdanairmalyAdisvakIyaguNasamUhan na labhat iti
..118.. ath jIvasya dravyeN
nityatvepi paryAyeN vinashvaratvan darshayatijAyadi Nev Na Nassadi jAyate naiv na nashyati
dravyArthikanayen . kva . khaNabhangasamubbhave jaNe koI kShaNabhanggasamudbhave jane kopi . kShaNan kShaNan prati
svabhAvakI anupalabdhi hai, karmAdik anya kisI kAraNase nahIn . ‘karma jIvake svabhAvakA
parAbhav karatA hai’ aisA kahanA to upachAr kathan hai; paramArthase aisA nahIn hai ..118..
ab, jIvakI dravyarUpase 1avasthitatA hone par bhI paryAyonse anavasthitatA
(anityatA -asthiratA) prakAshate hain :
anvayArtha :[kShaNabhanggasamudbhave jane ] pratikShaN utpAd aur vinAshavAle
jIvalokamen [kashchit ] koI [na ev jAyate ] utpanna nahIn hotA aur [na nashyati ] na naShTa
hotA hai; [hi ] kyonki [ya bhava sa vilaya ] jo utpAd hai vahI vinAsh hai;
[sambhav -vilayau iti tau nAnA ] aur utpAd tathA vinAsh, isaprakAr ve anek (bhinna) bhI
hain
..119..
TIkA :pratham to yahAn na koI janma letA hai aur na maratA hai (arthAt is lokamen
koI na to utpanna hotA hai aur na nAshako prApta hotA hai ) . aur (aisA hone par bhI) manuShya-
dev -tiryanch -nArakAtmak jIvalok pratikShaN pariNAmI honese kShaN -kShaNamen honevAle vinAsh aur
1. avasthitatA = sthirapanA; ThIk rahanA .
nahi koI Upaje viNase kShaNabhangasambhavamay jage,
kAraN janam te nAsh chhe; vaLI janma nAsh vibhinna chhe. 119.

Page 236 of 513
PDF/HTML Page 269 of 546
single page version

nAnAtvAbhyAm . yadA khalu bhangotpAdayorekatvan tadA pUrvapakSha, yadA tu nAnAtvan tadottara . tathA
hiyathA ya ev ghaTastadev kuNDamityukte ghaTakuNDasvarUpayorekatvAsambhavAttadubhayAdhArabhUtA
mRuttikA sambhavati, tathA ya ev sambhava sa ev vilay ityukte sambhavavilay-
svarUpayorekatvAsambhavAttadubhayAdhArabhUtan dhrauvyan sambhavati; tato devAdiparyAye sambhavati manuShyAdi-
paryAye vilIyamAne cha ya ev sambhava sa ev vilay iti kRutvA tadubhayAdhArabhUtan
dhrauvyavajjIvadravyan sambhAvyat ev
. tata sarvadA dravyatven jIvaShTankotkIrNovatiShThate . api cha
yathAnyo ghaTonyatkuNDamityukte tadubhayAdhArabhUtAyA mRuttikAyA anyatvAsambhavAt ghaTakuNDa-
svarUpe sambhavata, tathAnya sambhavonyo vilay ityukte tadubhayAdhArabhUtasya dhrauvyasyAnyatvA-
bhanggasamudbhavo yatra sambhavati kShaNabhanggasamudbhavastasminkShaNabhanggasamudbhave vinashvare paryAyArthikanayen jane loke
jagati kashchidapi, tasmAnnaiv jAyate na chotpadyat iti hetun vadati
. jo hi bhavo so vilao dravyArthikanayen
yo hi bhavassa ev vilayo yata kAraNAt . tathAhimuktAtmanAn ya ev sakalavimalakevalagnAnAdirUpeN
mokShaparyAyeN bhav utpAda sa ev nishchayartttttnatrayAtmakanishchayamokShamArgaparyAyeN vilayo vinAshastau cha
mokShaparyAyamokShamArgaparyAyau kAryakAraNarUpeN bhinnau, tadubhayAdhArabhUtan yatparamAtmadravyan tadev, mRutpiNDa-
utpAdake sAth (bhI) juDA huA hai . aur yah virodhako prApta nahIn hotA; kyonki udbhav aur
vilayakA ekapanA aur anekapanA hai . jab udbhav aur vilayakA ekapanA hai tab pUrvapakSha hai,
aur jab anekapanA hai tab uttarapakSha hai . (arthAtjab utpAd aur vinAshake ekapanekI apekShA
lI jAy tab yah pakSha phalit hotA hai ki‘na to koI utpanna hotA hai aur na naShTa hotA hai;
aur jab utpAd tathA vinAshake anekapanekI apekShA lI jAy tab pratikShaN honevAle vinAsh
aur utpAdakA pakSha phalit hotA hai
.) vah isaprakAr hai :
jaise :‘jo ghaDA hai vahI kUnDA hai’ aisA kahA jAne par, ghaDe aur kUnDeke svarUpakA
ekapanA asambhav honese, un dononkI AdhArabhUt miTTI pragaT hotI hai, usIprakAr ‘jo utpAd
hai vahI vinAsh hai’ aisA kahA jAne par utpAd aur vinAshake svarUpakA ekapanA asambhav honese
un dononkA AdhArabhUt dhrauvya pragaT hotA hai; isaliye devAdiparyAyake utpanna hone aur
manuShyAdiparyAyake naShTa hone par, ‘jo utpAd hai vahI vilay hai’ aisA mAnanese (is apekShAse)
un dononkA AdhArabhUt dhrauvyavAn jIvadravya pragaT hotA hai (-lakShamen AtA hai ) isaliye sarvadA
dravyapanese jIv TankotkIrNa rahatA hai
.
aur phi ra, jaise ‘anya ghaDA hai aur anya kUnDA hai’ aisA kahA jAne par un dononkI
AdhArabhUt miTTIkA anyapanA (-bhinna -bhinnapanA) asambhavit honese ghaDekA aur kUnDekA
(-dononkA bhinna -bhinna) svarUp pragaT hotA hai, usIprakAr ‘anya utpAd hai aur anya vyay

Page 237 of 513
PDF/HTML Page 270 of 546
single page version

sambhavAtsambhavavilayasvarUpe sambhavata; tato devAdiparyAye sambhavati manuShyAdiparyAye vilIyamAne
chAnya sambhavonyo vilay iti kRutvA sambhavavilayavantau devAdimanuShyAdiparyAyau sambhAvyete ev
tata pratikShaNan paryAyairjIvonavasthita
..119..
ath jIvasyAnavasthitatvahetumudyotayati
tamhA du Natthi koI sahAvasamavaTThido tti sansAre .
sansAro puN kiriyA sansaramANassa davvassa ..120..
tasmAttu nAsti kashchit svabhAvasamavasthit iti sansAre .
sansAra puna kriyA sansarato dravyasya ..120..
ghaTAdhArabhUtamRuttikAdravyavat manuShyaparyAyadevaparyAyAdhArbhUtasansArijIvadravyavadvA . kShaNabhanggasamudbhave hetu
kathyate . sambhavavilay tti te NANA sambhavavilayau dvAviti tau nAnA bhinnau yata kAraNAttata
paryAyArthikanayen bhanggotpAdau . tathAhiya ev pUrvoktamokShaparyAyasyotpAdo mokShamArgaparyAyasya vinAsh-
stAvev bhinnau na cha tadAdhArabhUtaparamAtmadravyamiti . tato gnAyate dravyArthikanayen nityatvepi
paryAyarUpeN vinAshostIti ..119.. ath vinashvaratve kAraNamupanyasyati, athavA prathamasthale-
dhikArasUtreN manuShyAdiparyAyANAn karmajanitatven yadvinashvaratvan sUchitan tadev gAthAtrayeN visheSheN
hai’ aisA kahA jAne par, un dononke AdhArabhUt dhrauvyakA anyapanA asambhavit honese utpAd
aur vyayakA svarUp pragaT hotA hai; isaliye devAdiparyAyake utpanna hone par aur
manuShyAdiparyAyake naShTa hone par, ‘anya utpAd hai aur anya vyay hai’ aisA mAnanese (is
apekShAse) utpAd aur vyayavAlI devAdiparyAy aur manuShyAdiparyAy pragaT hotI hai (-lakShamen
AtI hai ); isaliye jIv pratikShaN paryAyonse anavasthit hai
..119..
ab, jIvakI anavasthitatAkA hetu pragaT karate hain :
anvayArtha :[tasmAt tu ] isaliye [sansAre ] sansAramen [svabhAvasamavasthita
iti ] svabhAvase avasthit aisA [kashchit na asti ] koI nahIn hai; (arthAt sansAramen
kisIkA svabhAv keval ekarUp rahanevAlA nahIn hai ); [sansAra puna ] aur sansAr to
[sansarata ] sansaraN karate huye (gol phi rate huye, parivartit hote huye) [dravyasya ] dravyakI
[kriyA ] kriyA hai
..120..
tethI svabhAve sthir evun na koI chhe sansAramAn;
sansAr to sansaraN karatA dravya kerI chhe kriyA. 120.

Page 238 of 513
PDF/HTML Page 271 of 546
single page version

yata khalu jIvo dravyatvenAvasthitopi paryAyairanavasthita, tata pratIyate na kashchidapi
sansAre svabhAvenAvasthit iti . yachchAtrAnavasthitatvan tatra sansAr ev hetu, tasya manuShyAdi-
paryAyAtmakatvAt svarUpeNaiv tathAvidhatvAt . ath yastu pariNamamAnasya dravyasya pUrvottar-
dashAparityAgopAdAnAtmaka kriyAkhya pariNAmastatsansArasya svarUpam ..120..
ath pariNAmAtmake sansAre kuta pudgalashleSho yen tasya manuShyAdiparyAyAtmakatva-
mityatra samAdhAnamupavarNayati
AdA kammamalimaso pariNAman lahadi kammasanjuttan .
tatto silisadi kamman tamhA kamman tu pariNAmo ..121..
vyAkhyAtamidAnIn tasyopasanhAramAhtamhA du Natthi koI sahAvasamavaTThido tti tasmAnnAsti kashchitsva-
bhAvasamavasthit iti . yasmAtpUrvoktaprakAreN manuShyAdiparyAyANAn vinashvaratvan vyAkhyAtan tasmAdev gnAyate
paramAnandaikalakShaNaparamachaitanyachamatkArapariNatashuddhAtmasvabhAvavadavasthito nitya kopi nAsti . kva .
sansAre nissansArashuddhAtmano viparIte sansAre . sansArasvarUpan kathayatisansAro puN kiriyA sansAra puna
kriyA . niShkriyanirvikalpashuddhAtmapariNatervisadRushI manuShyAdivibhAvaparyAyapariNatirUpA kriyA sansAr-
svarUpam . sA cha kasya bhavati . sansaramANassa jIvassa vishuddhagnAnadarshanasvabhAvamuktAtmano vilakShaNasya
sansarata paribhramata sansArijIvasyeti . tata sthitan manuShyAdiparyAyAtmaka sansAr ev vinashvaratve
kAraNamiti ..120.. evan shuddhAtmano bhinnAnAn karmajanitamanuShyAdiparyAyANAn vinashvaratvakathanamukhyatayA
TIkA :vAstavamen jIv dravyapanese avasthit hone par bhI paryAyonse anavasthit hai;
isase yah pratIt hotA hai ki sansAramen koI bhI svabhAvase avasthit nahIn hai (arthAt kisIkA
svabhAv keval avichal
ekarUp rahanevAlA nahIn hai ); aur yahAn jo anavasthitatA hai usamen
sansAr hI hetu hai; kyonki vah (-sansAr) manuShyAdiparyAyAtmak hai, kAraN ki vah svarUpase
hI vaisA hai, (arthAt sansArakA svarUp hI aisA hai ) usamen pariNaman karate huye dravyakA
pUrvottaradashAkA tyAgagrahaNAtmak aisA jo kriyA nAmakA pariNAm hai vah sansArakA svarUp
hai
..120..
ab pariNAmAtmak sansAramen kis kAraNase pudgalakA sambandh hotA hai ki jisase vah
(sansAr) manuShyAdiparyAyAtmak hotA hai ?isakA yahAn samAdhAn karate hain :
karme malin jIv karmasanyut pAmato pariNAmane,
tethI karam bandhAy chhe; pariNAm tethI karma chhe. 121.

Page 239 of 513
PDF/HTML Page 272 of 546
single page version

AtmA karmamalImasa pariNAman labhate karmasanyuktam .
tata shliShyati karma tasmAt karma tu pariNAma ..121..
yo hi nAm sansAranAmAyamAtmanastathAvidha pariNAma sa ev dravyakarmashleShahetu . ath
tathAvidhapariNAmasyApi ko hetu . dravyakarma hetu, tasya dravyakarmasanyuktatvenaivopalambhAt . evan
satItaretarAshrayadoSha . na hi; anAdiprasiddhadravyakarmAbhisambaddhasyAtmana prAktanadravyakarmaNastatra
hetutvenopAdAnAt . evan kAryakAraNabhUtanavapurANadravyakarmatvAdAtmanastathAvidhapariNAmo
gAthAchatuShTayen dvitIyasthalan gatam . ath sansArasya kAraNan gnAnAvaraNAdi dravyakarma tasya tu kAraNan
mithyAtvarAgAdipariNAm ityAvedayatiAdA nirdoShiparamAtmA nishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvopi
vyavahAreNAnAdikarmabandhavashAt kammamalimaso karmamalImaso bhavati . tathAbhavansan kin karoti . pariNAman
anvayArtha :[karmamalImasa AtmA ] karmase malin AtmA [karmasanyuktan pariNAman ]
karmasanyukta pariNAmako (-dravyakarmake sanyogase honevAle ashuddha pariNAmako) [labhate ] prApta
karatA hai
. [tata ] usase [karma shliShyati ] karma chipak jAtA hai (-dravyakarmakA bandh hotA hai );
[tasmAt tu ] isaliye [pariNAma karma ] pariNAm vah karma hai ..121..
TIkA :‘sansAr’ nAmak jo yah AtmAkA tathAvidh (-usaprakArakA) pariNAm hai
vahI dravyakarmake chipakanekA hetu hai . ab, us prakArake pariNAmakA hetu kaun hai ? (isake
uttaramen kahate hain ki) dravyakarma usakA hetu hai, kyonki 1dravyakarmakI sanyuktatAse hI vah dekhA
jAtA hai .
(shankA :) aisA honese 2itaretarAshrayadoSh AyagA ! (samAdhAn :) nahIn AyagA;
kyonki anAdisiddha dravyakarmake sAth sambaddha aise AtmAkA jo pUrvakA 3dravyakarma hai usakA
vahAn heturUpase grahaN (-svIkAr) kiyA gayA hai .
1. dravyakarmake sanyogase hI ashuddha pariNAm hote hain, dravyakarmake binA ve kabhI nahIn hote; isaliye dravyakarma
ashuddha pariNAmakA kAraN hai .
2. ek asiddha bAtako siddha karaneke liye dUsarI asiddha bAtakA Ashray liyA jAy, aur phi ra us dUsarI
bAtako siddha karaneke liye pahalIkA Ashray liyA jAy,so is tarka -doShako itaretarAshrayadoSh kahA jAtA
hai .
dravyakarmakA kAraN ashuddha pariNAm kahA hai; phi ra us ashuddha pariNAmake kAraNake sambaddhamen pUchhe jAne
par usakA kAraN puna dravyakarma kahA hai, isaliye shankAkArako shankA hotI hai ki is bAtamen itaretarAshray
doSh AtA hai
.
3. navIn dravyakarmakA kAraN ashuddha AtmapariNAm hai, aur us ashuddha AtmapariNAmakA kAraN vahakA vahI
(navIn) dravyakarma nahIn kintu pahalekA (purAnA) dravyakarma hai; isaliye isamen itaretarAshray doSh nahIn AtA .

Page 240 of 513
PDF/HTML Page 273 of 546
single page version

dravyakarmaiv, tathAtmA chAtmapariNAmakartRutvAd dravyakarmakartApyupachArAt ..121..
ath paramArthAdAtmano dravyakarmAkartRutvamudyotayati
pariNAmo sayamAdA sA puN kiriy tti hodi jIvamayA .
kiriyA kamma tti madA tamhA kammassa Na du kattA ..122..
pariNAma svayamAtmA sA puna kriyeti bhavati jIvamayI .
kriyA karmeti matA tasmAtkarmaNo na tu kartA ..122..
AtmapariNAmo hi tAvatsvayamAtmaiv, pariNAmina pariNAmasvarUpakartRutven pariNAmA-
dananyatvAt . yashcha tasya tathAvidha pariNAma sA jIvamayyev kriyA, sarvadravyANAn pariNAm-
lahadi pariNAman labhate . kathambhUtam kathambhUtam . kammasanjuttan karmarahitaparamAtmano visdrashakarmasanyuktan mithyAtva-
rAgAdivibhAvapariNAman . tatto silisadi kamman tata pariNAmAt shliShyati badhnAti . kim . karma . yadi
punarnirmalavivekajyotipariNAmen pariNamati tadA tu karma munychati . tamhA kamman tu pariNAmo tasmAt karma
tu pariNAma . yasmAdrAgAdipariNAmen karma badhnAti, tasmAdrAgAdivikalparUpo bhAvakarmasthAnIya
sarAgapariNAm ev karmakAraNatvAdupachAreN karmeti bhaNyate . tata sthitan rAgAdipariNAma karmabandha-
kAraNamiti ..121.. athAtmA nishchayen svakIyapariNAmasyaiv kartA, na cha dravyakarmaN iti pratipAdayati .
isaprakAr navIn dravyakarma jisakA kAryabhUt hai aur purAnA dravyakarma jisakA kAraNabhUt
hai, aisA (AtmAkA tathAvidh pariNAm) honese AtmAkA tathAvidh pariNAm upachArase dravyakarma
hI hai, aur AtmA bhI apane pariNAmakA karttA honese dravyakarmakA karttA bhI upachArase
hai
..121..
ab, paramArthase AtmAke dravyakarmakA akartRutva prakAshit karate hain :
anvayArtha :[pariNAma ] pariNAm [svayam ] svayam [AtmA ] AtmA hai, [sA
puna ] aur vah [jIvamayI kriyA iti bhavati ] jIvamay kriyA hai; [kriyA ] kriyAko [karma
iti matA ]
karma mAnA gayA hai; [tasmAt ] isaliye AtmA [karmaNa kartA tu na ] dravyakarmakA
karttA to nahIn hai
..122..
TIkA :pratham to AtmAkA pariNAm vAstavamen svayam AtmA hI hai, kyonki pariNAmI
pariNAm pote jIv chhe, ne chhe kriyA e jIvamayI;
kiriyA gaNI chhe karma; tethI karmano kartA nathI. 122.

Page 241 of 513
PDF/HTML Page 274 of 546
single page version

lakShaNakriyAyA AtmamayatvAbhyupagamAt . yA cha kriyA sA punarAtmanA svatantreN
prApyatvAtkarma . tatastasya paramArthAdAtmA AtmapariNAmAtmakasya bhAvakarmaN ev kartA, na
tu pudgalapariNAmAtmakasya dravyakarmaNa . ath dravyakarmaNa ka karteti chet .
pudgalapariNAmo hi tAvatsvayam pudgal ev, pariNAmina pariNAmasvarUpakartRutven
pariNAmAdananyatvAt
. yashcha tasya tathAvidha pariNAma sA pudgalamayyev kriyA, sarva-
dravyANAn pariNAmalakShaNakriyAyA AtmamayatvAbhyupagamAt . yA cha kriyA sA puna
pudgalen svatantreN prApyatvAtkarma . tatastasya paramArthAt pudgal AtmapariNAmAtmakasya
athavA dvitIypAtanikAshuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakeN shuddhanayen yathaivAkartA tathaivAshuddhanayenApi
sAnkhyen yaduktan tanniShedhArthamAtmano bandhamokShasiddhayarthan kathanchitpariNAmitvan vyavasthApayatIti
pAtanikAdvayan manasi sampradhArya sUtramidan nirUpayati
pariNAmo sayamAdA pariNAma svayamAtmA, Atma-
pariNAmastAvadAtmaiv . kasmAt . pariNAmapariNAminostanmayatvAt . sA puN kiriy tti hodi sA puna
kriyeti bhavati, sa cha pariNAma kriyA pariNatiriti bhavati . kathambhUtA . jIvamayA jIven
nirvRuttatvAjjIvamayI . kiriyA kamma tti madA jIven svatantreN svAdhInen shuddhAshuddhopAdAnakAraNabhUten
prApyatvAtsA kriyA karmeti matA sammatA . karmashabdenAtra yadev chidrUpan jIvAdabhinnan bhAvakarmasangnan
nishchayakarma tadev grAhyam . tasyaiv kartA jIva . tamhA kammassa Na du kattA tasmAddravyakarmaNo na karteti .
atraitadAyAtiyadyapi kathanchit pariNAmitve sati jIvasya kartRutvan jAtan tathApi nishchayen svakIy-
pariNAmAnAmev kartA, pudgalakarmaNAn vyavahAreNeti . tatra tu yadA shuddhopAdAnakAraNarUpeN shuddhopayogen
pra. 31
pariNAmake svarUpakA karttA honese pariNAmase ananya hai; aur jo usakA (-AtmAkA)
tathAvidh pariNAm hai vah jIvamayI hI kriyA hai, kyonki sarva dravyonkI pariNAmalakShaNakriyA
AtmamayatA (nijamayatA) se svIkAr kI gaI hai; aur phi ra, jo (jIvamayI) kriyA hai vah
AtmAke dvArA svatantratayA
1prApya honese karma hai . isaliye paramArthata AtmA apane
pariNAmasvarUp bhAvakarmakA hI karttA hai; kintu pudgalapariNAmasvarUp dravyakarmakA nahIn .
ab yahAn aisA prashna hotA hai ki ‘(jIv bhAvakarmakA hI karttA hai tab phi ra)
dravyakarmakA karttA kaun hai ?’ isakA uttar isaprakAr hai :pratham to pudgalakA pariNAm
vAstavamen svayam pudgal hI hai, kyonki pariNAmI pariNAmake svarUpakA karttA honese pariNAmase
ananya hai; aur jo usakA (-pudgalakA) tathAvidhi pariNAm hai vah pudgalamayI hI kriyA
hai, kyonki sarva dravyonkI pariNAmasvarUp kriyA nijamay hotI hai, aisA svIkAr kiyA gayA
hai; aur phi ra, jo (pudgalamayI) kriyA hai vah pudgalake dvArA svatantratayA prApya honese karma
hai
. isaliye paramArthata pudgal apane pariNAmasvarUp us dravyakarmakA hI karttA hai, kintu
1. prApya = prApta hone yogya, (jo svatantrapane kare so kartA hai; aur ka rttA jise prApta kare so karma hai .)

Page 242 of 513
PDF/HTML Page 275 of 546
single page version

dravyakarmaN ev kartA, na tvAtmapariNAmAtmak sya bhAvakarmaNa . tat AtmAtmasvarUpeN
pariNamati, na pudgalasvarUpeN pariNamati ..122..
ath kin tatsvarUpan yenAtmA pariNamatIti tadAvedayati
pariNamadi chedaNAe AdA puN chedaNA tidhAbhimadA .
sA puN NANe kamme phalammi vA kammaNo bhaNidA ..123..
pariNamati chetanayA AtmA puna chetanA tridhAbhimatA .
sA puna gnAne karmaNi phale vA karmaNo bhaNitA ..123..
yato hi nAm chaitanyamAtmana svadharmavyApakatvan tatashchetanaivAtmana svarUpan, tayA
pariNamati tadA mokShan sAdhayati, ashuddhopAdAnakAraNen tu bandhamiti . pudgalopi jIvavannishchayen
svakIyapariNAmAnAmev kartA, jIvapariNAmAnAn vyavahAreNeti ..122.. evan rAgAdipariNAmA karmabandha-
kAraNan, teShAmev kartA jIv itikathanamukhyatayA gAthAdvayen tRutIyasthalan gatam . ath yen pariNAmenAtmA
pariNamati tan pariNAman kathayatipariNamadi chedaNAe AdA pariNamati chetanayA karaNabhUtayA . sa ka .
AtmA . ya kopyAtmana shuddhAshuddhapariNAma sa sarvopi chetanAn na tyajati ityabhiprAya . puN chedaNA
tidhAbhimadA sA sA chetanA punastridhAbhimatA . kutra kutra . NANe gnAnaviShaye kamme karmaviShaye phalammi
AtmAke pariNAmasvarUp bhAvakarmakA nahIn .
isase (aisA samajhanA chAhiye ki) AtmA AtmasvarUp pariNamit hotA hai,
pudgalasvarUp pariNamit nahIn hotA ..122..
ab, yah kahate hain ki vah kaunasA svarUp hai jisarUp AtmA pariNamit hotA hai ? :
anvayArtha :[AtmA ] AtmA [chetanatayA ] chetanArUpe [pariNamati ] pariNamit
hotA hai . [puna ] aur [chetanA ] chetanA [tridhA abhimatA ] tIn prakArase mAnI gayI hai; [puna ]
aur [sA ] vah [gnAne ] gnAnasambandhI, [karmaNi ] karmasambandhI [vA ] athavA [karmaNa phale ]
karmaphal sambandhI
[bhaNitA ] aisI kahI gayI hai ..123..
TIkA :jisase chaitanya vah AtmAkA 1svadharmavyApakapanA hai, usase chetanA hI
1. svadharmavyApakapanA = nijadharmommen vyApakapanA .
jIv chetanArUp pariName; vaLI chetanA trividhA gaNI;
te gnAnaviShayak, karmaviShayak, karmaph LaviShayak kahI. 123.

Page 243 of 513
PDF/HTML Page 276 of 546
single page version

khalvAtmA pariNamati . ya kashchanApyAtmana pariNAma sa sarvopi chetanAn nAtivartat iti
tAtparyam . chetanA punargnAnakarmak rmaphalatven tredhA . tatra gnAnapariNatirgnAnachetanA, karmapariNati
karmachetanA, karmaphalapariNati karmaphalachetanA ..123..
ath gnAnakarmakarmaphalasvarUpamupavarNayati
NANan aTThaviyappo kamman jIveN jan samAraddhan .
tamaNegavidhan bhaNidan phalan ti sokkhan va dukkhan vA ..124..
gnAnamarthavikalpa karma jIven yatsamArabdham .
tadanekavidhan bhaNitan phalamiti saukhyan vA dukhan vA ..124..
vA phale vA . kasya phale . kammaNo karmaNa . bhaNidA bhaNitA kathiteti . gnAnapariNati gnAnachetanA agre
vakShyamANA, karmapariNati ka rmachetanA, ka rmaphalapariNati karmaphalachetaneti bhAvArtha ..123.. ath
gnAnakarmakarmaphalarUpeN tridhA chetanAn visheSheN vichArayatiNANan aTThaviyappan gnAnan matyAdibhedenAShTavikalpan
bhavati . athavA pAThAntaramNANan aTThaviyappo gnAnamarthavikalpa . tathAhiartha paramAtmAdipadArtha,
anantagnAnasukhAdirUpohamiti rAgAdyAsravAstu matto bhinnA iti svaparAkArAvabhAsenAdarsha ivArtha-
AtmAkA svarUp hai; us rUp (chetanArUp) vAstavamen AtmA pariNamit hotA hai . AtmAkA
jo kuchh bhI pariNAm ho vah sab hI chetanAkA ullanghan nahIn karatA, (arthAt AtmAkA koI
bhI pariNAm chetanAko kinchitmAtra bhI nahIn chhoDatA
binA chetanAke bilakul nahIn hotA)
aisA tAtparya hai . aur chetanA gnAnarUp, karmarUp aur karmaphalarUpase tIn prakArakI hai . usamen
gnAnapariNati (gnAnarUpase pariNati) vah gnAnachetanA, karma pariNati vah karmachetanA aur
karmaphalapariNati vah karmaphalachetanA hai
..123..
ab gnAn, karma aur karmaphalakA svarUp varNan karate hain :
anvayArtha* :[arthavikalpa ] arthavikalpa (arthAt sva -par padArthonkA bhinnatApUrvak
yugapat avabhAsan) [gnAnan ] vah gnAn hai; [jIven ] jIvake dvArA [yat samArabdhan ] jo kiyA jA
rahA ho [karma ] vah karma hai, [tad anekavidhan ] vah anek prakArakA hai; [saukhyan vA dukhan vA ]
sukh athavA dukh [phalan iti bhaNitam ] vah karmaphal kahA gayA hai
..124..
chhe ‘gnAn’ arthavikalpa, ne jIvathI karAtun ‘karma’ chhe,
te chhe anek prakAranun, ‘pha La’ saukhya athavA dukh chhe. 124.

Page 244 of 513
PDF/HTML Page 277 of 546
single page version

arthavikalpastAvat gnAnam . tatra ka khalvartha . svaparavibhAgenAvasthitan vishvam .
vikalpastadAkArAvabhAsanam . yastu mukurundahRudayAbhog iv yugapadavabhAsamAnasvaparAkArortha-
vikalpastad gnAnam . kriyamANamAtmanA karma, kriyamANa khalvAtmanA pratikShaNan ten ten bhAven
bhavatA ya tadbhAva sa ev karmAtmanA prApyatvAt . tattvekavidhamapi dravyakarmopAdhisannidhi-
sadbhAvAsadbhAvAbhyAmanekavidham . tasya karmaNo yanniShpAdyan sukhadukhan tatkarmaphalam . tatra
dravyakarmopAdhisAnnidhyAsadbhAvAtkarma tasya phalamanAkulatvalakShaNan prakRitibhUtan saukhyan, yattu
dravyakarmopAdhisAnnidhyasadbhAvAtkarma tasya phalan saukhyalakShaNAbhAvAdvikRutibhUtan dukham
. evan
gnAnakarmakarmaphalasvarUpanishchaya ..124..
parichchhittisamartho vikalpa vikalpalakShaNamuchyate . sa ev gnAnan gnAnachetaneti . kamman jIveN jan samAraddhan
karma jIven yatsamArabdham . buddhipUrvakamanovachanakAyavyApArarUpeN jIven yatsamyakkartRumArabdhan tatkarma
TIkA :pratham to, arthavikalpa vah gnAn hai . vahAn, artha kyA hai ? sva -parake
vibhAgapUrvak avasthit 1vishva vah artha hai . usake AkAronkA 2avabhAsan vah vikalpa hai .
aur darpaNake nij vistArakI bhAnti (arthAt jaise darpaNake nij vistAramen sva aur par AkAr
ek hI sAth prakAshit hote hain, usIprakAr) jisamen ek hI sAth sva -parAkAr avabhAsit hote
hain, aisA arthavikalpa vah gnAn hai
.
jo AtmAke dvArA kiyA jAtA hai vah karma hai . pratikShaN us -us bhAvase hotA huA
AtmAke dvArA vAstavamen kiyA jAnevAlA jo usakA bhAv hai vahI, AtmAke dvArA 3prApya honese
karma hai . aur vah (karma) ek prakArakA hone par bhI, dravyakarmarUp upAdhikI nikaTatAke
sadbhAv aur asadbhAvake kAraN anek prakArakA hai .
us karmase utpanna kiyA jAnevAlA sukh -dukh vah karmaphal hai . vahAn, dravyakarmarUp
upAdhikI nikaTatAke asadbhAvake kAraN jo karma hotA hai, usakA phal anAkulatvalakShaN
4prakRitibhUt sukh hai; aur dravyakarmarUp upAdhikI nikaTatAke sadbhAvake kAraN jo karma hotA
hai, usakA phal 5vikRuti(vikAr) bhUt dukh hai, kyonki vahAn sukhake lakShaNakA abhAv hai .
is prakAr gnAn, karma aur karmaphalakA svarUp nishchit huA .
1. vishva = samasta padArthadravya -guN -paryAy . (padArthommen sva aur par aise do vibhAg hain . jo jAnanevAle
AtmAkA apanA ho vah sva hai, aur dUsarA sab, par hai .)
2. avabhAsan = avabhAsan; prakAshan; gnAt honA; pragaT honA .
3. AtmA apane bhAvako prApta karatA hai, isaliye vah bhAv hI AtmAkA karma hai .
4. prakRitibhUt = svabhAvabhUt . (sukh svabhAvabhUt hai .)
5. vikRutibhUt = vikArabhUt (dukh vikArabhUt hai, svabhAvabhUt nahIn hai .)

Page 245 of 513
PDF/HTML Page 278 of 546
single page version

ath gnAnakarmakarmaphalAnyAtmatven nishchinoti
appA pariNAmappA pariNAmo NANakammaphalabhAvI .
tamhA NANan kamman phalan cha AdA muNedavvo ..125..
AtmA pariNAmAtmA pariNAmo gnAnakarmaphalabhAvI .
tasmAt gnAnan karma phalan chAtmA gnAtavya ..125..
bhaNyate . saiv karmachetaneti . tamaNegavidhan bhaNidan tachcha karma shubhAshubhshuddhopayogabhedenAnekavidhan trividhan
bhaNitam . idAnIn phalachetanA kathyatephalan ti sokkhan va dukkhan vA phalamiti sukhan vA dukhan vA .
viShayAnurAgarUpan yadashubhopayogalakShaNan karma tasya phalamAkulatvotpAdakan nArakAdidukhan, yachcha dharmAnu-
rAgarUpan shubhopayogalakShaNan karma tasya phalan chakravartyAdipanychendriyabhogAnubhavarUpan, tachchAshuddhanishchayen

sukhamapyAkulotpAdakatvAt shuddhanishchayen dukhamev
. yachcha rAgAdivikalparahitashuddhopayogapariNatirUpan karma
tasya phalamanAkulatvotpAdakan paramAnandaikarUpasukhAmRutamiti . evan gnAnakarmakarmaphalachetanAsvarUpan gnAt-
bhAvArtha :jisamen sva, sva -rUpase aur par -rUpase (paraspar ekamek huye binA,
spaShTa bhinnatApUrvak) ek hI sAth pratibhAsit ho so gnAn hai .
jIvake dvArA kiyA jAnevAlA bhAv vah (jIvakA) karma hai . usake mukhya do bhed hain :
(1) nirupAdhik (svAbhAvik) shuddhabhAvarUp karma, aur (2) aupAdhik shubhAshubhabhAvarUp
karma
.
is karmake dvArA utpanna honevAlA sukh athavA dukh karmaphal hai . vahAn, dravyakarmarUp
upAdhimen yukta na honese jo nirupAdhik shuddhabhAvarUp karma hotA hai, usakA phal to anAkulatA
jisakA lakShaN hai aisA svabhAvabhUt sukh hai; aur dravyakarmarUp upAdhimen yukta honese jo
aupAdhik shubhAshubhabhAvarUp karma hotA hai, usakA phal vikArabhUt dukh hai, kyonki usamen
anAkulatA nahIn, kintu AkulatA hai
.
isaprakAr gnAn, karma aur karmaphalakA svarUp kahA gayA ..124..
ab gnAn, karma aur karmaphalako AtmArUpase nishchit karate hain :
anvayArtha :[AtmA pariNAmAtmA ] AtmA pariNAmAtmak hai; [pariNAma ] pariNAm
[gnAnakarmaphalabhAvI ] gnAnarUp, karmarUp aur karmaphalarUp hotA hai; [tasmAt ] isaliye [gnAnan
pariNAm -Atmak jIv chhe, pariNAm gnAnAdik bane;
tethI karamaph La, karma tem ja gnAn AtmA jANaje. 125.

Page 246 of 513
PDF/HTML Page 279 of 546
single page version

AtmA hi tAvatpariNAmAtmaiv, pariNAma svayamAtmeti svayamuktatvAt . pariNAmastu
chetanAtmakatven gnAnan karma karmaphalan vA bhavitun shIla, tanmayatvAchchetanAyA . tato gnAnan karma
karmaphalan chAtmaiv . evan hi shuddhadravyanirUpaNAyAn paradravyasamparkAsambhavAtparyAyANAn dravyAnta-
pralayAchcha shuddhadravya evAtmAvatiShThate ..125..
athaivamAtmano gneyatAmApannasya shuddhatvanishchayAt gnAnatattvasiddhau shuddhAtmatattvopalambho
vyam ..124.. ath gnAnakarmakarmaphalAnyabhedanayenAtmaiv bhavatIti pragnApayatiappA pariNAmappA AtmA
bhavati . kathambhUta . pariNAmAtmA pariNAmasvabhAva . kasmAditi chet ‘pariNAmo sayamAdA’ iti pUrvan
svayamev bhaNitatvAt . pariNAma kathyatepariNAmo NANakammaphalabhAvI pariNAmo bhavati . kimvishiShTa .
gnAnakarmakarmaphalabhAvI; gnAnakarmakarmaphalarUpeN bhavitun shIl ityartha . tamhA yasmAdevan tasmAtkAraNAt .
NANan pUrvasUtroktA gnAnachetanA . kamman tatraivauktalakShaNA karmachetanA . phalan cha pUrvoktalakShaNaphalachetanA cha .
AdA muNedavvo iyan chetanA trividhApyabhedanayenAtmaiv mantavyo gnAtavya iti . etAvatA kimuktan bhavati .
trividhachetanApariNAmen pariNAmI sannAtmA kin karoti . nishchayaratnatrayAtmakashuddhapariNAmen mokShan
sAdhayati, shubhAshubhAbhyAn punarbandhamiti ..125.. evan trividhachetanAkathanamukhyatayA gAthAtrayeN chaturtha-
sthalan gatam . ath sAmAnyagneyAdhikArasamAptau pUrvoktabhedabhAvanAyA shuddhAtmaprAptirUpan phalan darshayati
karma phalan cha ] gnAn, karma aur karmaphal [AtmA gnAtavya ] AtmA hai aisA samajhanA ..125..
TIkA :pratham to AtmA vAstavamen pariNAmasvarUp hI hai, kyonki ‘pariNAm svayam
AtmA hai’ aisA (112vIn gAthAmen bhagavat kundakundAchAryadevane) svayam kahA hai; tathA pariNAm
chetanAsvarUp honese gnAn, karma aur karmaphalarUp honeke svabhAvavAlA hai, kyonki chetanA tanmay
(gnAnamay, karmamay athavA karmaphalamay) hotI hai
. isaliye gnAn, karma karmaphal AtmA hI hai .
isaprakAr vAstavamen shuddhadravyake nirUpaNamen paradravyake samparkakA (sambandha; sang)
asambhav honese aur paryAyen dravyake bhItar 1pralIn ho jAnese AtmA shuddhadravya hI rahatA
hai ..125..
ab, isaprakAr 2gneyapaneko prApta AtmAkI shuddhatAke nishchayase gnAnatattvakI siddhi hone
par shuddha AtmatattvakI upalabdhi (-anubhav, prApti) hotI hai; isaprakAr usakA abhinandan karate
hue (arthAt AtmAkI shuddhatAke nirNayakI prashansA karate hue
dhanyavAd dete hue),
dravyasAmAnyake varNanakA upasanhAr karate hain :
1. pralIn ho jAnA = atyant lIn ho jAnA; magna ho jAnA; DUb jAnA; adRushya ho jAnA .
2. gneyapaneko prApta = gneyabhUt . (AtmA gnAnarUp bhI aur gneyarUp bhI hai, is gneyatattva -pragnApan adhikAramen
yahAn dravya sAmAnyakA nirUpaN kiyA jA rahA hai; usamen AtmA gneyabhUtarUpase samAviShTa huA hai .)

Page 247 of 513
PDF/HTML Page 280 of 546
single page version

bhavatIti tamabhinandan dravyasAmAnyavarNanAmupasanharati
kattA karaNan kamman phalan cha appa tti Nichchhido samaNo .
pariNamadi Nev aNNan jadi appANan lahadi suddhan ..126..
kartA karaNan karma karmaphalan chAtmeti nishchita shramaNa .
pariNamati naivAnyadyadi AtmAnan labhate shuddham ..126..
yo hi nAmaivan kartAran karaNan karma karmaphalan chAtmAnamev nishchitya na khalu paradravyan
pariNamati sa ev vishrAntaparadravyasamparkan dravyAntapralInaparyAyan cha shuddhamAtmAnamupalabhate, na
kattA svatantra svAdhIna kartA sAdhako niShpAdakosmi bhavAmi . sa ka . appa tti Atmeti . Atmeti
kortha . ahamiti . kathambhUta . eka . kasyA sAdhaka . nirmalAtmAnubhUte . kimvishiShTa . nirvikAr-
paramachaitanyapariNAmen pariNata san . karaNan atishayen sAdhakan sAdhak taman ka raNamupak raNan
ka raNakArak mahamek evAsmi bhavAmi . ka syA sAdhakam . sahajashuddhaparamAtmAnubhUte . ken kRutvA .
anvayArtha :[yadi ] yadi [shramaNa ] shramaN [kartA karaNan karma karmaphalan cha
AtmA ] ‘kartA, karaN, karma aur karmaphal AtmA hai’ [iti nishchita ] aisA nishchayavAlA hotA
huA [anyat ] anyarUp [na ev pariNamati ] pariNamit hI nahIn ho, [shuddhan AtmAnan ] to vah
shuddha AtmAko [labhate ] upalabdha karatA hai
..126..
TIkA :jo puruSh isaprakAr ‘kartA, karaN, karma aur karmaphal AtmA hI hai’ yah
nishchay 1karake vAstavamen paradravyarUp pariNamit nahIn hotA, vahI puruSh, jisakA paradravyake sAth
samparka ruk gayA hai aur jisakI paryAyen dravyake bhItar pralIn ho gaI hain aise shuddhAtmAko upalabdha
karatA hai; parantu anya koI (puruSh) aise shuddha AtmAko upalabdha nahIn karatA
.
isIko spaShTatayA samajhAte hain :
1. ‘kartA karaN ityAdi AtmA hI hai’ aisA nishchay hone par do bAten nishchit ho jAtI hain . ek to yah ki
‘kartA, karaN ityAdi AtmA hI hai, pudgalAdi nahIn arthAt AtmAkA paradravyake sAth sambandh nahIn hai’;
dUsarI
‘abhed dRuShTimen kartA, karaN ityAdi bhed nahIn hain, yah sab ek AtmA hI hai arthAt paryAyen dravyake
bhItar lIn ho gaI hain .
‘kartA, karam, phaL, karaN jIv chhe’ em jo nishchay karI
muni anyarUp nav pariName, prApti kare shuddhAtmanI. 126.