Pravachansar-Hindi (English transliteration). Dravya vishesh adhikAr; Gatha: 127-135.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 15 of 28

 

Page 248 of 513
PDF/HTML Page 281 of 546
single page version

punaranya . tathA hiyadA nAmAnAdiprasiddhapaudgalikakarmabandhanopAdhisannidhipradhAvitoparAg-
ranjitAtmavRuttirjapApuShpasannidhipradhAvitoparAgaranjitAtmavRutti spha TikamaNiriv parAropit-
vikArohamAsan sansArI, tadApi na nAm mam kopyAsIt
. tadApyahamek evoparaktachitsvabhAven
svatantra kartAsam . ahamek evoparaktachitsvabhAven sAdhakatama karaNamAsam . ahamek
evoparaktachitpariNamanasvabhAvenAtmanA prApya karmAsam . ahamek ev choparaktachitpariNaman-
svabhAvasya niShpAdyan saukhyaviparyastalakShaNan dukhAkhyan karmaphalamAsam . idAnIn punaranAdi-
rAgAdivikalparahitasvasamvedanagnAnapariNatibalen . kamman shuddhabuddhaikasvabhAven paramAtmanA prApyan
vyApyamahamek ev karmakArakamasmi . phalan cha shuddhagnAnadarshanasvabhAvaparamAtmana sAdhyan niShpAdyan nij-
shuddhAtmaruchiparichchhittinishchalAnubhUtirUpAbhedaratnatrayAtmakaparamasamAdhisamutpannasukhAmRutarasAsvAdapariNati-
rUpamahamek ev phalan chAsmi
. Nichchhido evamuktaprakAreN nishchitamati san samaNo sukhadukh-
jIvitamaraNashatrumitrAdisamatAbhAvanApariNata shramaNa paramamuni pariNamadi Nev aNNan jadi pariNamati
‘‘jab anAdisiddha paudgalik karmakI bandhanarUp upAdhikI nikaTatAse utpanna hue
1uparAgake dvArA jisakI svapariNati ranjit (vikRut, malin) thI aisA mainjapAkusumakI
nikaTatAse utpanna huye uparAgase (lAlimAse) jisakI svapariNati ranjit (-rangI huI) ho
aise spha Tik maNikI bhAnti
parake dvArA 2Aropit vikAravAlA honese, sansArI thA, tab
bhI (agnAnadashAmen bhI) vAstavamen merA koI bhI (sambandhI) nahIn thA . tab bhI main akelA
hI 3kartA thA, kyonki main akelA hI uparakta chaitanyarUp svabhAvase svatantra thA (arthAt
svAdhInatayA kartA thA); main akelA hI karaN thA, kyonki main akelA hI uparakta chaitanyarUp
svabhAvake dvArA sAdhakatam (-utkRuShTasAdhan) thA; main akelA hI karma thA, kyonki main akelA
hI uparakta chaitanyarUp pariNamit honeke svabhAvake kAraN AtmAse prApya (-prApta hone yogya)
thA; aur main akelA hI sukhase viparIt lakShaNavAlA, ‘dukh’ nAmak karmaphal thA
jo ki
(phal) uparakta chaitanyarUp (phal) pariNamit honeke svabhAvase utpanna kiyA jAtA thA .
aur ab, anAdisiddha paudgalik karma kI bandhanarUp upAdhikI nikaTatAke nAshase
jisakI suvishuddha sahaj (-svAbhAvik) svapariNati pragaT huI hai aisA mainjapAkusumakI
1. uparAg = kisI padArthamen, anya upAdhikI samIpatAke nimittase honevAlA upAdhike anurUp vikArI bhAv;
aupAdhikabhAv; vikAr; malinatA .
2. Aropit = (navIn arthAt aupAdhikarUpase) kiye gaye . [vikAr svabhAvabhUt nahIn the, kintu upAdhike
nimittase aupAdhikarUpase (navIn) hue the . ]
3. kartA, karaN aur karmake arthonke liye 16 vIn gAthAkA bhAvArtha dekhanA chAhiye .

Page 249 of 513
PDF/HTML Page 282 of 546
single page version

prasiddhapaudgalikakarmabandhanopAdhisannidhidhvansavisphu ritasuvishuddhasahajAtmavRuttirjapApuShpasannidhidhvans-
visphu ritasuvishuddhasahajAtmavRutti spha TikamaNiriv vishrAntaparAropitavikArohamekAntenAsmi
mumukShu
. idAnImapi na nAm mam kopyasti . idAnImapyahamek ev suvishuddhachitsvabhAven
svatantra kartAsmi; ahamek ev cha suvishuddhachitsvabhAven sAdhakatama karaNamasmi; ahamek
ev cha suvishuddhachitpariNamanasvabhAvenAtmanA prApya karmAsmi; ahamek ev cha suvishuddha-
chitpariNamanasvabhAvasya niShpAdyamanAkulatvalakShaNan saukhyAkhyan karmaphalamasmi
. evamasya
bandhapaddhatau mokShapaddhatau chAtmAnamekamev bhAvayata paramANorivaikatvabhAvanonmukhasya
naivAnyan rAgAdipariNAman yadi chet, appANan lahadi suddhan tadAtmAnan bhAvakarmadravyakarmanokarmarahitatven shuddhan
shuddhabuddhaikasvabhAvan labhate prApnoti ityabhiprAyo bhagavatAn shrIkundakundAchAryadevAnAm ..126.. evamek-
pra 32
nikaTatAke nAshase jisakI suvishuddha sahaj svapariNati pragaT huI ho aise spha TikamaNikI
bhAnti
jisakA parake dvArA Aropit vikAr ruk gayA hai aisA honese ekAntata mumukShu
(keval mokShArthI) hUn; abhI bhI (-mumukShudashAmen arthAt gnAnadashAmen bhI) vAstavamen merA koI
bhI nahIn hai
. abhI bhI main akelA hI kartA hUn; kyonki main akelA hI suvishuddha
chaitanyasvarUp svabhAvase svatantra hUn, (arthAt svAdhInatayA kartA hUn); main akelA hI karaN
hUn, kyonki main akelA hI suvishuddha chaitanyarUp svabhAvase sAdhakatam hUn; main akelA hI karma
hUn, kyonki main akelA hI suvishuddha chaitanyarUp pariNamit honeke svabhAvake kAraN AtmAse
prApya hUn aur main akelA hI anAkulatA lakShaNavAlA, ‘sukh’ nAmak karmaphal hUn
jo ki
(phal) 1suvishuddha chaitanyarUp pariNamit honeke svabhAvase utpanna kiyA jAtA hai .’’
isaprakAr bandhamArgamen tathA mokShamArgamen AtmA akelA hI hai isaprakAr 2bhAnevAlA
yah puruSh paramANukI bhAnti ekatvabhAvanAmen unmukh honese, (arthAt ekatvake bhAnemen tatpar
honese), use paradravyarUp pariNati kinchit nahIn hotI; aur paramANukI bhAnti (jaise
1. suvishuddhachaitanyapariNamanasvabhAv AtmAkA karma hai, aur vah karma anAkulatAsvarUp sukhako utpanna karatA
hai, isaliye sukh vah karmaphal hai . sukh AtmAkI avasthA honese Atma hI karmaphal hai .
2. bhAnA = anubhav karanA; samajhanA; chintavan karanA [‘kisI jIvakAagnAnI yA gnAnIkAparake
sAth sambandha nahIn hai . bandhamArgamen AtmA svayam nijako nijase bAndhatA thA aur nijako (arthAt
apane dukhaparyAyarUp phalako) bhogatA thA . ab mokShamArgamen AtmA svayam nijako nijase mukta
karatA hai aur nijako (arthAt apane sukhaparyAyarUp phalako) bhogatA hai .aise ekatvako samyagdRuShTi
jIv bhAtA haianubhav karatA haisamajhatA haichintavan karatA hai . mithyAdRuShTi isase viparItabhAvanAvAlA
hotA hai . ]

Page 250 of 513
PDF/HTML Page 283 of 546
single page version

paradravyapariNatirna jAtu jAyate . paramANuriv bhAvitaikatvashcha pareN no sampRuchyate . tata
paradravyAsampRuktatvAtsuvishuddho bhavati . kartRukaraNak rmakarmaphalAni chAtmatven bhAvayan paryAyairna
sankIryate; tata paryAyAsankIrNatvAchcha suvishuddho bhavatIti ..126..
(vasantatilakA chhand)
+dravyAntaravyatikarAdapasAritAtmA
sAmAnyamajjitasamastavisheShajAta .
ityeSh shuddhanay uddhatamohalakShmI-
luNTAk utkaTavivekaviviktatattva
..7..
sUtreN panychamasthalan gatam . iti sAmAnyagneyAdhikArmadhye sthalapanychaken bhedabhAvanA gatA . ityukta-
prakAreN ‘tamhA tassa NamAin’ ityAdipanychatrinshatsUtrai sAmAnyagneyAdhikArvyAkhyAnan samAptam . it
UrdhvamekonavinshatigAthAbhirjIvAjIvadravyAdivivaraNarUpeN visheShagneyavyAkhyAnan karoti . tatrAShTasthalAni
bhavanti . teShvAdau jIvAjIvatvakathanen prathamagAthA, lokAlokatvakathanen dvitIyA, sakriyanikriyatva-
1. sampRukta = samparkavAlA; sambandhavAlA; sangavAlA .
2. samyagdRuShTi jIv bhedonko na bhAkar abhed AtmAko hI bhAtAanubhav karatA hai .
3. vivikta = shuddha; akelA; alag .
ekatvabhAvase pariNamit paramANu parake sAth sangako prApta nahIn hotA; usI prakAr–) ekatvako
bhAnevAlA puruSh parake sAth 1sampRukta nahIn hotA, isaliye paradravyake sAth asambaddhatAke
kAraN vah suvishuddha hotA hai . aur kartA, karaN, karma tathA karmaphalako 2AtmArUpase
bhAtA huA vah puruSh paryAyonse sankIrNa (-khanDit) nahIn hotA; aur isaliye paryAyonke dvArA
sankIrNa na honese suvishuddha hotA hai
..126..
[ab, shlok dvArA isI Ashayako vyakta karake shuddhanayakI mahimA karate hain : ]
artha :jisane anya dravyase bhinnatAke dvArA AtmAko ek or haTA liyA hai (arthAt
paradravyonse alag dikhAyA hai ) tathA jisane samasta visheShonke samUhako sAmAnyamen lIn kiyA
hai (arthAt samasta paryAyonko dravyake bhItar DUbA huA dikhAyA hai )
aisA jo yah, uddhat
mohakI lakShmIko (-Ruddhiko, shobhAko) lUnT lenevAlA shuddhanay hai, usane utkaT vivekake
dvArA tattvako (AtmasvarUpako)
3vivikta kiyA hai .
[ab shuddhanayake dvArA shuddha AtmasvarUpako prApta karanevAle AtmAkI mahimA shlok
dvArA kahakar, dravyasAmAnyake varNanakI pUrNAhuti kI jAtI hai : ]

Page 251 of 513
PDF/HTML Page 284 of 546
single page version

(mandAkrAntA chhand)
ityuchchhedAtparapariNate kartRukarmAdibhed-
bhrAntidhvansAdapi cha suchirAllabdhashuddhAtmatattva
.
sanchinmAtre mahasi vishade mUrchchhitashchetanoyan
sthAsyatyudyatsahajamahimA sarvadA mukta ev
..8..
(anuShTup chhand)
dravyasAmAnyavignAnanimnan kRutveti mAnasam .
tadvisheShaparignAnaprAgbhAra kriyatedhunA ..9..
iti pravachanasAravRuttau tattvadIpikAyAn shrImadamRutachandrasUrivirachitAyAn gneyatattvapragnApane
dravyasAmAnyapragnApanan samAptam ..
vyAkhyAnen tRutIyA cheti . ‘davvan jIvamajIvan’ ityAdigAthAtrayeN prathamasthalam . tadanantaran gnAnAdi-
visheShaguNAnAn svarUpakathanen ‘lingehin jehin’ ityAdigAthAdvayen dvitIyasthalam . athAnantaran svakIy-
svakIyavisheShaguNopalakShitadravyANAn nirNayArthan ‘vaNNaras’ ityAdigAthAtrayeN tRutIyasthalam . ath
panychAstikAyakathanamukhyatven ‘jIvA poggalakAyA’ ityAdigAthAdvayen chaturthasthalam . ata paran dravyANAn
lokAkAshamAdhAr iti kathanen prathamA, yadevAkAshadravyasya pradeshalakShaNan tadev sheShANAmiti kathanarUpeN
dvitIyA cheti ‘logAlogesu’ ityAdisUtradvayen panychamasthalam
. tadanantaran kAladravyasyApradeshatvasthApanarUpeN
prathamA, samayarUpa paryAyakAla kAlANurUpo dravyakAl iti kathanarUpeN dvitIyA cheti ‘samao du
appadeso’ ityAdigAthAdvayen ShaShThasthalam
. ath pradeshalakShaNakathanen prathamA, tiryakprachayordhvaprachayasvarUp-
artha :isaprakAr parapariNatike uchchhedase (arthAt paradravyarUp pariNamanake nAshase)
tathA kartA, karma ityAdi bhedonkI bhrAntike bhI nAshase antamen jisane shuddha Atmatattvako upalabdha
kiyA hai
aisA yah AtmA, chaitanyamAtrarUp vishad (nirmal) tejamen lIn hotA huA, apanI
sahaj (svAbhAvik) mahimAke prakAshamAnarUpase sarvadA mukta hI rahegA .
[ab, shlok dvArA navIn viShayakodravyavisheShake varNanakosUchit kiyA jAtA
hai : ]
artha :isaprakAr dravyasAmAnyake gnAnase manako gambhIr karake, ab dravyavisheShake
1parignAnakA prArambh kiyA jAtA hai .
isaprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAr shAstrakI shrImad
amRutachandrAchAryadev virachit tattvadIpikA nAmakI TIkAmen gneyatattvapragnApanamen dravyasAmAnyapragnApan
samApta huA .
1. parignAn = vistArapUrvak gnAn .

Page 252 of 513
PDF/HTML Page 285 of 546
single page version

ath dravyavisheShapragnApanam . tatra dravyasya jIvAjIvatvavisheShan nishchinoti
davvan jIvamajIvan jIvo puN chedaNovaogamao .
poggaladavvappamuhan achedaNan havadi ya ajIvan ..127..
dravyan jIvojIvo jIva punashchetanopayogamaya .
pudgaladravyapramukhochetano bhavati chAjIva ..127..
ih hi dravyamekatvanibandhanabhUtan dravyatvasAmAnyamanujjhadev tadadhirUDhavisheShalakShaN-
sadbhAvAdanyonyavyavachchheden jIvAjIvatvavisheShamupaDhaukate . tatra jIvasyAtmadravyamevaikA vyakti .
ajIvasya puna pudgaladravyan dharmadravyamadharmadravyan kAladravyamAkAshadravyan cheti panch vyaktaya .
kathanen dvitIyA cheti ‘AgAsamaNuNiviTThan’ ityAdisUtradvayen saptamasthalam . tadanantaran kAlANurUpadravyakAl-
sthApanarUpeN ‘uppAdo paddhanso’ ityAdigAthAtrayeNAShTamasthalamiti visheShagneyAdhikAre samudAyapAtanikA .
tadyathAath jIvAjIvalakShaNamAvedayatidavvan jIvamajIvan dravyan jIvAjIvalakShaNan bhavati . jIvo puN
chedaNo jIva punashchetana svatasiddhayA bahiranggakAraNanirapekShayA bahirantashcha prakAshamAnayA nityarUpayA
nishchayen paramashuddhachetanayA, vyavahAreN punarashuddhachetanayA cha yuktatvAchchetano bhavati . punarapi kimvishiShTa .
ab, dravyavisheShakA pragnApan karate hain (arthAt dravyavisheShonkodravyako bhedonkobatalAte
hain ) . usamen (pratham), dravyake jIv -ajIvapanerUp visheShako nishchit karate hain, (arthAt dravyake
jIv aur ajIvaise do bhed batalAte hain ) :
anvayArtha :[dravyan ] dravya [jIva ajIva ] jIv aur ajIv hai . [puna ] usamen
[chetanopayogamaya ] chetanAmay tathA upayogamay so [jIva ] jIv hai, [cha ] aur
[pudgaladravyapramukha achetana ] pudgaladravyAdik achetan dravya ve [ajIva bhavati ] ajIv
hain
..127..
TIkA :yahAn (is vishvamen) dravya, ekatvake kAraNabhUt dravyatvasAmAnyako chhoDe
binA hI, usamen rahe hue visheShalakShaNonke sadbhAvake kAraN ek -dUsarese pRuthak kiye jAnepar
jIvatvarUp aur ajIvatvarUp visheShako prApta hotA hai
. usamen, jIvakA Atmadravya hI ek bhed
hai; aur ajIvake pudgal dravya, dharmadravya, adharmadravya, kAladravya tathA AkAshadravyayah pAnch
bhed hain . jIvakA visheShalakShaN chetanA -upayogamayatva (chetanAmayapanA aur upayogamayapanA) hai;
chhe dravya jIv, ajIv; chit -upayogamay te jIv chhe;
pudgalapramukh je chhe achetan dravya, teh ajIv chhe. 127.

Page 253 of 513
PDF/HTML Page 286 of 546
single page version

visheShalakShaNan jIvasya chetanopayogamayatvan; ajIvasya punarachetanatvam . tatra yatra svadharmavyApak-
tvAtsvarUpatven dyotamAnayAnapAyinyA bhagavatyA samvittirUpayA chetanayA, tatpariNAmalakShaNen
dravyavRuttirUpeNopayogen cha nirvRuttatvamavatIrNan pratibhAti sa jIva
. yatra punarupayogasahacharitAyA
yathoditalakShaNAyAshchetanAyA abhAvAd bahirantashchAchetanatvamavatIrNan pratibhAti sojIva ..127..
ath lokAlokatvavisheShan nishchinoti
poggalajIvaNibaddho dhammAdhammatthikAyakAlaDDho .
vaTTadi AgAse jo logo so savvakAle du ..128..
uvaogamao upayogamaya akhaNDaikapratibhAsamayen sarvavishuddhen kevalagnAnadarshanalakShaNenArthagrahaNavyApAr-
rUpeN nishchayanayenetthambhUtashuddhopayogen, vyavahAreN punarmatignAnAdyashuddhopayogen cha nirvRuttatvAnniShpanna-
tvAdupayogamaya
. poggaladavvappamuhan achedaNan havadi ajjIvan pudgaladravyapramukhamachetanan bhavatyajIvadravyan;
pudgaladharmAdharmAkAshakAlasangnan dravyapanychakan pUrvoktalakShaNachetanAyA upayogasya chAbhAvAdajIvamachetanan
aur ajIvakA, (visheSh lakShaN) achetanapanA hai . vahAn (jIvake) svadharmommen vyApanevAlI honese
(jIvake) svasvarUpase prakAshit hotI huI, avinAshinI, bhagavatI, samvedanarUp chetanAke dvArA
tathA chetanApariNAmalakShaN,
1dravyapariNatirUp upayogake dvArA jisamen niShpannapanA
(-rachanArUpapanA) avatarit pratibhAsit hotA hai, vah jIv hai aur jisamen upayogake sAth
rahanevAlI,
2yathokta lakShaNavAlI chetanAkA abhAv honese bAhar tathA bhItar achetanapanA avatarit
pratibhAsit hotA hai, vah ajIv hai .
bhAvArtha :dravyatvarUp sAmAnyakI apekShAse dravyommen ekatva hai tathApi visheSh
lakShaNonkI apekShAse unake jIv aur ajIv aise do bhed hain . jo (dravya) bhagavatI chetanAke
dvArA aur chetanAke pariNAmasvarUp upayog dvArA rachit hai vah jIv hai, aur jo (dravya)
chetanArahit honese achetan hai vah ajIv hai
. jIvakA ek hI bhed hai; ajIvake pAnch bhed hain,
in sabakA vistRut vivechan Age kiyA jAyagA ..127..
ab (dravyake) lokAlokasvarUp visheSh (-bhed) nishchit karate hain :
1. chetanAkA pariNAmasvarUp upayog jIvadravyakI pariNati hai .
2. yathokta lakShaNavAlI = U par kahe anusAr lakShaNavAlI (chetanAkA lakShaN U par hI kahanemen AyA hai .)
AkAshamAn je bhAg dharma -adharma -kAL sahit chhe,
jIv -pudgalothI yukta chhe, te sarvakALe lok chhe. 128.

Page 254 of 513
PDF/HTML Page 287 of 546
single page version

pudgalajIvanibaddho dharmAdharmAstikAyakAlADhaya .
vartate AkAshe yo loka sa sarvakAle tu ..128..
asti hi dravyasya lokAlokatven visheShavishiShTatvan svalakShaNasadbhAvAt . svalakShaNan hi
lokasya ShaDdravyasamavAyAtmakatvan, alokasya puna kevalAkAshAtmakatvam . tatra sarvadravya-
vyApini paramamahatyAkAshe yatra yAvati jIvapudgalau gatisthitidharmANau gatisthitI Askandata
tadgatisthitinibandhanabhUtau cha dharmAdharmAvabhivyApyAvasthitau, sarvadravyavartanAnimittabhUtashcha kAlo
nityadurlalitastattAvadAkAshan sheShANyasheShANi dravyANi chetyamIShAn samavAy Atmatven svalakShaNan
bhavatItyartha ..127.. ath lokAlokarUpeN padArthasya dvaividhyamAkhyAtipoggalajIvaNibaddho aNu-
skandhabhedabhinnA pudgalAstAvattathaivAmUrtatvAtIndriyagnAnamayatvanirvikAraparamAnandaikasukhamayatvAdilakShaNA
jIvAshchetthambhUtajIvapudgalairnibaddha sambaddho bhRuta pudgalajIvanibaddha
. dhammAdhammatthikAyakAlaDDho dharmA-
dharmAstikAyau cha kAlashcha dharmAdharmAstikAyakAlAstairADhayo bhRuto dharmAdharmAstikAyakAlADhaya . jo ya
eteShAn panychAnAmitthambhUtasamudAyo rAshi samUha . vaTTadi vartate . kasmin . AgAse anantA-
nantAkAshadravyasya madhyavartini lokAkAshe . so logo sa pUrvoktapanychAnAn samudAyastadAdhArabhUtan
lokAkAshan cheti ShaDdravyasamUho loko bhavati . kva . savvakAle du sarvakAle tu .
tadbahirbhUtamanantAnantAkAshamalok ityabhiprAya ..128.. ath dravyANAn sakriyanikriyatven bhedan
darshayatItyekA pAtanikA, dvitIyA tu jIvapudgalayorarthavyanyjanaparyAyau dvau sheShadravyANAn tu
anvayArtha :[AkAshe ] AkAshamen [ya ] jo bhAg [pudgalajIvanibaddha ] jIv
aur pudgalase sanyukta [dharmAdharmAstikAyakAlADhaya vartate ] tathA dharmAstikAy adharmAstikAy
aur kAlase samRuddha hai, [sa ] vah [sarvakAle tu ] sarvakAlamen [loka ] lok hai
. (sheSh
keval AkAsh vah alok hai .)
TIkA :vAstavamen dravya lokatva aur alokatvake bhedase visheShavAn hai, kyonki
apane -apane lakShaNonkA sadbhAv hai . lokakA svalakShaN ShaDdravyasamavAyAtmakapanA (-chhah
dravyonkA samudAyasvarUpapanA) hai aur alokakA keval AkAshAtmakapanA (-mAtra
AkAshasvarUpapanA) hai
. vahAn, sarva dravyommen vyApta hone vAle param mahAn AkAshamen, jahAn
jitanemen gatisthiti dharmavAle jIv tathA pudgal gati -sthitiko prApta hote hain, (jahAn jitanemen)
unhen, gati -sthitimen nimittabhUt dharma tathA adharma vyApta hokar rahate hain aur (jahAn jitanemen) sarva
dravyonko vartanAmen nimittabhUt kAl sadA vartatA hai, vah utanA AkAsh tathA sheSh samasta

Page 255 of 513
PDF/HTML Page 288 of 546
single page version

yasya sa loka . yatra yAvati punarAkAshe jIvapudgalayorgatisthitI na sambhavato, dharmAdharmau
nAvasthitau, na kAlo durlalitastAvatkevalamAkAshamAtmatven svalakShaNan yasya
soloka
..128..
ath kriyAbhAvatadbhAvavisheShan nishchinoti
uppAdaTThidibhangA poggalajIvappagassa logassa .
pariNAmA jAyante sanghAdAdo va bhedAdo ..129..
utpAdasthitibhanggA pudgalajIvAtmakasya lokasya .
pariNAmAjjAyante sanghAtAdvA bhedAt ..129..
mukhyavRuttyArthaparyAy iti vyavasthApayatijAyante jAyante . ke kartAra . uppAdaTThidibhangA utpAd-
sthitibhanggA . kasya sambandhina . logassa lokasya . kimvishiShTasya . poggalajIvappagassa pudgal-
jIvAtmakasya, pudgalajIvAvityupalakShaNan ShaDdravyAtmakasya . kasmAtsakAshAt jAyante . pariNAmAdo
pariNAmAt ekasamayavartinorthaparyAyAt . sanghAdAdo va bhedAdo na kevalamarthaparyAyAtsakAshAjjAyante jIv-
pudgalAnAmutpAdAdaya sanghAtAdvA, bhedAdvA vyanyjanaparyAyAdityartha . tathAhidharmAdharmAkAshakAlAnAn
mukhyavRuttyaikasamayavartinorthaparyAyA ev, jIvapudgalAnAmarthaparyAyavyanyjanaparyAyAshcha . kathamiti chet .
dravyaunakA samudAy jisakA 1svapanese svalakShaN hai, vah lok hai; aur jahAn jitane
AkAshamen jIv tathA pudgalakI gati -sthiti nahIn hotI, dharma tathA adharma nahIn rahate aur kAl
nahIn vartatA, utanA keval AkAsh jisakA sva -panese svalakShaN hai, vah alok hai
..128..
ab, ‘kriyA’ rUp aur ‘bhAv’ rUp aise jo dravyake bhAv hain unakI apekShAse dravyakA
visheSh (-bhed) nishchit karate hain :
anvayArtha :[pudgalajIvAtmakasya lokasya ] pudgal -jIvAtmak lokake
[pariNAmAt ] pariNamanase aur [sanghAtAt vA bhedAt ] sanghAt (milane) aur bhed (pRuthak hone)
se [utpAdasthitibhangA ] utpAd, dhrauvya aur vyay [jAyante ] hote hain
..129..
utpAd, vyay ne dhruvatA jIvapudgalAtmak lokane
pariNAm dvArA, bhed vA sanghAt dvArA thAy chhe. 129
1. svapanese = nijarUpase (ShaDdravyasamudAy hI lok hai, arthAt vahI lokakA svatva haisvarUp hai .
isaliye lokake svapanese ShaTdravyonkA samudAy lokakA svalakShaN hai .)

Page 256 of 513
PDF/HTML Page 289 of 546
single page version

kriyAbhAvavattven kevalabhAvavattven cha dravyasyAsti visheSha . tatra bhAvavantau kriyAvantau
cha pudgalajIvau, pariNAmAdbhedasanghAtAbhyAn chotpadyamAnAvatiShThamAnabhajyamAnatvAt . sheShadravyANi
tu bhAvavantyev, pariNAmAdevotpadyamAnAvatiShThamAnabhajyamAnatvAditi nishchaya . tatra pariNAm-
mAtralakShaNo bhAva, parispandanalakShaNA kriyA . tatra sarvANyapi dravyANi pariNAmasvabhAvatvAt
pariNAmenopAttAnvayavyatirekANyavatiShThamAnotpadyamAnabhajyamAnAni bhAvavanti bhavanti .
pudgalAstu parispandasvabhAvatvAtparispanden bhinnA sanghAten, sanhatA punarbhedenotpadyamAnAv-
tiShThamAnabhajyamAnA kriyAvantashcha bhavanti
. tathA jIvA api parispandasvabhAvatvAtparispanden
pratisamayapariNatirUpA arthaparyAyA bhaNyante . yadA jIvonen sharIreN sah bhedan viyogan tyAgan kRutvA
bhavAntarasharIreN sah sanghAtan melApakan karoti tadA vibhAvavyanyjanaparyAyo bhavati, tasmAdev
bhavAntarasankramaNAtsakriyatvan bhaNyate
. pudgalAnAn tathaiv vivakShitaskandhavighaTanAtsakriyatven skandhAntar-
sanyoge sati vibhAvavyanyjanaparyAyo bhavati . muktajIvAnAn tu nishchayaratnatrayalakShaNen paramakAraNasamay-
sArasangnen nishchayamokShamArgabalenAyogicharamasamaye nakhakeshAnvihAy paramaudArikasharIrasya vilIyamAn-
rUpeN vinAshe sati kevalagnAnAdyanantachatuShTayavyaktilakShaNen paramakAryasamayasArarUpeN svabhAvavyanyjan-

paryAyeN kRutvA yosAvutpAda sa bhedAdev bhavati, na sanghAtAt
. kasmAditi chet sharIrAntareN sah
TIkA :koI dravya ‘bhAv’ tathA ‘kriyAvAle’ honese aur koI dravya keval ‘bhAv’
vAle honese,is apekShAse dravyakA visheSh (bhed) hai . vahAn pudgal tathA jIv (1) bhAvavAle
tathA (2) kriyAvAle hain, kyonki (1) pariNAm dvArA tathA (2) sanghAt aur bhedake dvArA ve
utpanna hote hain, Tikate hain aur naShTa hote hain
. sheSh dravya to bhAvavAle hI hain, kyonki ve pariNAmake
dvArA hI utpanna hote hain, Tikate hai aur naShTa hote hainaisA nishchay hai .
usamen, ‘bhAv’kA lakShaN pariNAmamAtra hai; ‘kriyA’ kA lakShaN parispand (-kampan) hai .
vahAn samasta hI dravya bhAvavAle hain, kyonki pariNAmasvabhAvavAle honese pariNAmake dvArA 1anvay
aur vyatirekonko prApta hote hue ve utpanna hote hain, Tikate hain aur naShTa hote hain . pudgal to
(bhAvavAle honeke atirikta) kriyAvAle bhI hote hain, kyonki parispandasvabhAvavAle honese
parispandake dvArA
2pRuthak pudgal ekatrit ho jAte hain, isaliye aur ekatritmile hue pudgal
puna pRuthak ho jAte hain, isaliye (is apekShAse) ve utpanna hote hain, Tikate hain aur naShTa
hote hain
. tathA jIv bhI bhAvavAle honeke atirikta) kriyAvAle bhI hote hain, kyonki
1. anvay, sthAyIpaneko aur vyatirek, utpAd tathA vyayapaneko batalAte hain .
2. pRuthak pudgal kampanake dvArA ekatrit hote hain . vahAn ve bhinnapanese naShTa hue, pudgalapanese Tike aur
ekatrapanese utpanna hue .

Page 257 of 513
PDF/HTML Page 290 of 546
single page version

nUtanakarmanokarmapudgalebhyo bhinnAstai sah sanghAten, sanhatA punarbhedenotpadyamAnAv-
tiShThamAnabhajyamAnA kriyAvantashcha bhavanti
..129..
ath dravyavisheSho guNavisheShAditi pragnApayati
lingehin jehin davvan jIvamajIvan cha havadi viNNAdan .
tetabbhAvavisiTThA muttAmuttA guNA NeyA ..130..
linggairyairdravyan jIvojIvashcha bhavati vignAtam .
tetadbhAvavishiShTA mUrtAmUrtA guNA gneyA ..130..
sambandhAbhAvAditi bhAvArtha ..129.. evan jIvAjIvatvalokAlokatvasakriyanikriyatvakathanakrameN
prathamasthale gAthAtrayan gatam . ath gnAnAdivisheShaguNabheden dravyabhedamAvedayatilingehin jehin linggairyai
sahajashuddhaparamachaitanyavilAsarUpaistathaivAchetanairjaDarUpairvA linggaishchihnairvisheShaguNairyai karaNabhUtairjIven kartRu-
bhUten
havadi viNNAdan visheSheN gnAtan bhavati . kin karmatApannam . davvan dravyam . kathambhUtam . jIvamajIvan cha
jIvadravyamajIvadravyan cha . te muttAmuttA guNA NeyA te tAni pUrvoktachetanAchetanalinggAni mUrtAmUrtaguNA gneyA
pra. 33
parispandanasvabhAvavAle honese parispandake dvArA navIn karmanokarmarUp pudgalonse bhinna jIv
unake sAth ekatrit honese aur 1karma -nokarmarUp pudgalonke sAth ekatrit hue jIv bAdamen
pRuthak honese (is apekShAse) ve utpanna hote hain, Tikate hain aur naShTa hote hain ..129..
ab, yah batalAte hain kiguN visheShase (guNonke bhedase) dravya visheSh (dravyonkA bhed)
hotA hai :
anvayArtha :[yai lingai ] jin lingonse [dravyan ] dravya [jIva ajIva cha ] jIv
aur ajIvake rUpamen [vignAtan bhavati ] gnAt hotA hai, [te ] ve [atadbhAvavishiShTA ] atadbhAv
vishiShTa (-dravyase atadbhAvake dvArA bhinna aise) [mUrtAmUrtA ] mUrta -amUrta [guNA ] guN
[gneyA ] jAnane chAhiye
..130..
1. gnAnAvaraNAdi karmarUp aur sharIrAdi nokarmarUp pudgalonke sAth milA huA jIv kampanase puna pRuthak ho
jAtA hai . vahAn (un pudgalonke sAth) ekatrarUpase vah naShTa huA, jIvarUpase sthir huA aur (unase)
pRuthakrUpase utpanna huA .
je lingathI dravyo mahIn ‘jIv’ ‘ajIv’ em jaNAy chhe,
te jAN mUrta -amUrta guN, atatpaNAthI vishiShTa je. 130.

Page 258 of 513
PDF/HTML Page 291 of 546
single page version

dravyamAshritya parAnAshrayatven vartamAnailingyate gamyate dravyametairiti lingAni guNA . te
cha yaddravyan bhavati na tad guNA bhavanti, ye guNA bhavanti te na dravyan bhavatIti dravyAdatadbhAven
vishiShTA santo lingalingiprasiddhau talingatvamupaDhaukante
. ath te dravyasya jIvoyam-
jIvoyamityAdivisheShamutpAdayanti, svayamapi tadbhAvavishiShTatvenopAttavisheShatvAt . yato hi
yasya yasya dravyasya yo ya svabhAvastasya tasya ten ten vishiShTatvAtteShAmasti visheSha . at
ev cha mUrtAnAmamUrtAnAn cha dravyANAn mUrtatvenAmUrtatven cha tadbhAven vishiShTatvAdime mUrtA guNA
ime amUrtA iti teShAn visheSho nishcheya
..130..
ath mUrtAmUrtaguNAnAn lakShaNasambandhamAkhyAti
gnAtavyA . te cha kathambhUtA . atabbhAvavisiTThA atadbhAvavishiShTA . tadyathAshuddhajIvadravye ye
kevalagnAnAdiguNAsteShAn shuddhajIvapradeshai sah yadekatvamabhinnatvan tanmayatvan sa tadbhAvo bhaNyate, teShAmev
guNAnAn tai pradeshai sah yadA sangnAlakShaNaprayojanAdibheda kriyate tadA punaratadbhAvo bhaNyate, tenAtadbhAven

sangnAdibhedarUpeN svakIyasvakIyadravyeN sah vishiShTA bhinnA iti, dvitIyavyAkhyAnen puna svakIy-

dravyeN sah tadbhAven tanmayatvenAnyadravyAdvishiShTA bhinnA ityabhiprAya
. evan guNabheden dravyabhedo
1. atadbhAv = (kathanchit) usarUp nahIn honA vah;
2. lingI = lingavAlA, (visheShaguN vah ling
chihnalakShaN hai aur lingI vah dravya hai ) .
3. tadbhAv = usarUp, usapanA; usapanese honA; svarUp .
4. vishiShTa = visheShatAvAlA; khAs; bhinna .
TIkA :dravyakA Ashray lekar aur parake Ashrayake binA pravartamAn honese jinake
dvArA dravya ‘lingit’ (-prApta) hotA haipahichAnA jA sakatA hai, aise ling guN hain . ve (guN),
‘jo dravya hain ve guN nahIn hain, jo guN hain ve dravya nahIn hain’is apekShAse dravyase 1atadbhAvake
dvArA vishiShTa (-bhinna) vartate hue, ling aur 2lingIke rUpamen prasiddhi (khyAti) ke samay
dravyake lingatvako prApta hote hain . ab, ve dravyamen ‘yah jIv hai, yah ajIv hai’ aisA visheSh
(-bhed) utpanna karate hain, kyonki svayam bhI 3tadbhAvake dvArA 4vishiShTa honese visheShako prApta hain .
jis -jis dravyakA jo -jo svabhAv ho us -usakA us -usake dvArA vishiShTatva honese unamen
visheSh (-bhed) hain; aur isIliye mUrta tathA amUrta dravyonkA mUrtatva -amUrtatvarUp tadbhAvake dvArA
vishiShTatva honese unamen is prakArake bhed nishchit karanA chAhiye ki ‘yah mUrta guN hain aur yah
amUrtaguN hain’
..130..
ab, mUrta aur amUrta guNonke lakShaN tathA sambandh (arthAt unakA kin dravyonke sAth
sambandh hai yah) kahate hain :

Page 259 of 513
PDF/HTML Page 292 of 546
single page version

muttA indiyagejjhA poggaladavvappagA aNegavidhA .
davvANamamuttANan guNA amuttA muNedavvA ..131..
mUrtA indriyagrAhyA pudgaladravyAtmakA anekavidhA .
dravyANAmamUrtAnAn guNA amUrtA gnAtavyA ..131..
mUrtAnAn guNAnAmindriyagrAhyatvan lakShaNam . amUrtAnAn tadev viparyastam . te cha mUrtA
pudgaladravyasya, tasyaivaikasya mUrtatvAt . amUrtA sheShadravyANAn, pudgalAdanyeShAn sarveShAmapya-
mUrtatvAt ..131..
ath mUrtasya pudgaladravyasya guNAn gRuNAti
vaNNarasagandhaphAsA vijjante poggalassa suhumAdo .
puDhavIpariyantassa ya saddo so poggalo chitto ..132..
gnAtavya ..130.. ath mUrtAmUrtaguNAnAn lakShaNan sambandhan cha nirUpayatimuttA indiyagejjhA mUrtA guNA
indriyagrAhyA bhavanti, amUrtA punarindriyaviShayA na bhavanti iti mUrtAmUrtaguNAnAmindriyAnindrayaviShayatvan
lakShaNamuktam
. idAnIn mUrtaguNA kasya sambandhino bhavantIti sambandhan kathayati . poggaladavvappagA aNegavidhA
mUrtaguNA pudgaladravyAtmakA anekavidhA bhavanti; pudgaladravyasambandhino bhavantItyartha . amUrtaguNAnAn
anvayArtha :[indriyagrAhyA mUrtA ] indriyagrAhya aise mUrtaguN [pudgaladravyAtmakA ]
pudgaladravyAtmak [anek vidhA ] anek prakArake hain; [amUrtAnAn dravyANAn ] amUrta dravyonke
[guNA ] guN [amUrtA gnAtavyA ] amUrta jAnanA chAhiye
..131..
TIkA :mUrta guNonkA lakShaN indriyagrAhyatva hai; aur amUrtaguNonkA usase viparIt
hai; (arthAt amUrta guN indriyonse gnAt nahIn hote .) aur mUrta guN pudgaladravyake hain, kyonki
vahI (pudgal hI) ek mUrta hai; aur amUrta guN sheSh dravyonke hain, kyonki pudgalake atirikta
sheSh sabhI dravya amUrta hain
..131..
ab, mUrta pudgaladravyake guN kahate hain :
guN mUrta indriyagrAhya te pudgalamayI bahuvidh chhe;
dravyo amUrtik jeh tenA guN amUrtik jANaje. 131.
chhe varNa tem ja gandh vaLI ras -sparsha pudgaladravyane,
atisUkShmathI pRithvI sudhI; vaLI shabda pudgal, vividh je. 132.

Page 260 of 513
PDF/HTML Page 293 of 546
single page version

varNarasagandhasparshA vidyante pudgalasya sUkShmAt .
pRuthivIparyantasya cha shabda sa pudgalashchitra ..132..
indriyagrAhyA kil sparsharasagandhavarNAstadviShayatvAt . te chendriyagrAhyatvavyaktishakti-
vashAt gRuhyamANA agRuhyamANAshcha A -ekadravyAtmakasUkShmaparyAyAtparamANo A -anek-
dravyAtmakasthUlaparyAyAtpRuthivIskandhAchcha sakalasyApi pudgalasyAvisheSheN visheShaguNatven vidyante .
te cha mUrtatvAdev sheShadravyANAmasambhavanta pudgalamadhigamayanti . shabdasyApIndriyagrAhyatvAd guNatvan
na khalvAshank nIyan, tasya vaichitryaprapanchitavaishvarUpasyApyanekadravyAtmakapudgalaparyAyatvenAbhyup-
sambandhan pratipAdayati . davvANamamuttANan vishuddhagnAnadarshanasvabhAvan yatparamAtmadravyan tatprabhRutInAmamUrtadravyANAn
sambandhino bhavanti . te ke . guNA amuttA amUrtA guNA, kevalagnAnAday ityartha . iti mUrtAmUrtaguNAnAn
lakShaNasambandhau gnAtavyau ..131.. evan gnAnAdivisheShaguNabheden dravyabhedo bhavatIti kathanarUpeN dvitIy-
sthale gAthAdvayan gatam . ath mUrtapudgaladravyasya guNAnAvedayativaNNarasagandhaphAsA vijjante poggalassa
varNarasagandhasparshA vidyante . kasya . pudgalasya . kathambhUtasya . suhumAdo puDhavIpariyantassa ya ‘‘puDhavI jalan
cha chhAyA chaurindiyavisayakammaparamANU . chhavvihabheyan bhaNiyan poggaladavvan jiNavarehin’’ .. iti
anvayArtha :[varNarasagandhasparshA ] varNa, ras, gandh aur sparsha (-guN) [sUkShmAt ]
sUkShmase lekar [pRithvIparyantasya cha ] pRithvI paryantake [pudgalasya ] (sarva) pudgalake [vidyante ]
hote hain; [chitra shabda ] jo vividh prakArakA shabda hai [sa ] vah [pudgal ] pudgal arthAt
paudgalik paryAy hai
..132..
TIkA :sparsha, ras, gandh aur varNa indriyagrAhya hain, kyonki ve indriyonke viShay hain .
ve indriyagrAhyatAkI 1vyakti aur shaktike vashase bhale hI indriyonke dvArA grahaN kiye jAte hon
yA na kiye jAte hon tathApi ve ekadravyAtmak sUkShmaparyAyarUp paramANuse lekar anekadravyAtmak
sthUlaparyAyarUp pRithvIskandh takake samasta pudgalake, avisheShatayA visheSh guNonke rUpamen hote
hain; aur unake mUrta honeke kAraN hI, (pudgalake atirikta) sheSh dravyonke na honese ve
pudgalako batalAte hain
.
aisI shankA nahIn karanI chAhiye ki shabda bhI indriyagrAhya honese guN hogA; kyonki vah
(shabda) 2vichitratAke dvArA vishvarUpapanA (anekAnekaprakArapanA) darashAtA honepar bhI use
anekadravyAtmak pudgalaparyAyake rUpamen svIkAr kiyA jAtA hai .
1. paramANu, kArmaNavargaNA ityAdimen indriyagrAhyatA vyakta nahIn hai tathApi shaktirUpase avashya hotI hai; isIliye
bahutase paramANu skandharUp hokar sthUlatA dhAraN karake indriyonse gnAt hote hain .
2. vichitratA = vividhatA (shabda bhAShAtmak, abhAShAtmak, prAyogik, vaishrasikaise anek prakArake hain .)

Page 261 of 513
PDF/HTML Page 294 of 546
single page version

gamyamAnatvAt . guNatve vA, na tAvadamUrtadravyaguNa shabda, guNaguNinoravibhaktapradeshatvenaikavedan-
vedyatvAdamUrtadravyasyApi shravaNendriyaviShayatvApatte . paryAyalakShaNenotkhAtaguNalakShaNatvAnmUrtadravya-
guNopi na bhavati . paryAyalakShaNan hi kAdAchitkatvan, guNalakShaNan tu nityatvam . tata
kAdAchitkatvotkhAtanityatvasya na shabdasyAsti guNatvam . yattu tatra nityatvan tattadArambhak-
pudgalAnAn tadguNAnAn cha sparshAdInAmev, na shabdaparyAyasyeti dRuDhataran grAhyam . na cha pudgal-
gAthAkathitakrameN paramANulakShaNasUkShmasvarUpAde pRithvIskandhalakShaNasthUlasvarUpaparyantasya cha . tathAhi
yathAnantagnAnAdichatuShTayan visheShalakShaNabhUtan yathAsambhavan sarvajIveShu sAdhAraNan tathA varNAdichatuShTayan visheSh-
lakShaNabhUtan yathAsambhavan sarvapudgaleShu sAdhAraNam
. yathaiv chAnantagnAnAdichatuShTayan muktajIvetIndriyagnAn-
viShayamanumAnagamyamAgamagamyan cha, tathA shuddhaparamANudravye varNAdichatuShTayamapyatIndriyagnAnaviShayamanumAn-
gamyamAgamagamyan cha
. yathA vAnantachatuShTayasya sansArijIve rAgAdisnehanimitten karmabandhavashAdashuddhatvan
bhavati tathA varNAdichatuShTayasyApi snigdharUkShaguNanimitten dvi -aNukAdibandhAvasthAyAmashuddhatvam . yathA
vAnantagnAnAdichatuShTayasya rAgAdisneharahitashuddhAtmadhyAnen shuddhatvan bhavati tathA varNAdichatuShTayasyApi
snigdhaguNAbhAve bandhanesati paramANupudgalAvasthAyAn shuddhatvamiti
. saddo so poggalo yastu shabda sa
yadi shabdako (paryAy na mAnakar) guN mAnA jAy to vah kyon yogya nahIn hai usakA
samAdhAn :
pratham to, shabda amUrta dravyakA guN nahIn hai kyonki guN -guNImen abhinna pradeshapanA honese
ve (guN -guNI) 1ek vedanase vedya honese amUrta dravyako bhI shravaNendriyakA viShayabhUtapanA A
jAyagA .
(dUsare, shabdamen) paryAyake lakShaNadvArA guNakA lakShaN utthApit honese shabda mUrta dravyakA
guN bhI nahIn hai . paryAyakA lakShaN kAdAchitkapanA (anityapanA) hai, aur guNakA lakShaN
nityapanA hai; isaliye (shabdamen) anityapanese nityapaneke utthApit honese (arthAt shabda kabhI-
kabhI hI hotA hai, aur nitya nahIn hai, isaliye) shabda vah guN nahIn hai
. jo vahAn nityapanA
hai vah use (shabdako) utpanna karanevAle pudgalonkA aur unake sparshAdik guNonkA hI hai,
shabdaparyAyakA nahIn
isaprakAr ati dRuDhatApUrvak grahaN karanA chAhiye .
1. ek vedanase vedya = ek gnAnase gnAt hone yogya (naiyAyik shabdako AkAshakA guN mAnate hain kintu yah
mAnyatA apramAN hai . guN -guNIke pradesh abhinna hote hain, isaliye jis indriyase guN gnAt hotA hai usIse
guNI -bhI gnAt honA chAhie . shabda karNendriyase jAnA jAtA hai, isaliye AkAsh bhI karNendriyase gnAt honA
chAhiye . kintu vah to kisI bhI indriyase gnAt hotA nahIn hai . isaliye shabda AkAshAdi amUrtik dravyonkA
guN nahIn hai .)

Page 262 of 513
PDF/HTML Page 295 of 546
single page version

paryAyatve shabdasya pRuthivIskandhasyev sparshanAdIndriyaviShayatvam; apAn ghrANendriyAviShayatvAt,
jyotiSho ghrANarasanendriyAviShayatvAt, maruto ghrANarasanachakShurindriyAviShayatvAchcha . na chAgandhA-
gandharasAgandharasavarNA evamapjyotirmAruta, sarvapudgalAnAn sparshAdichatuShkopetatvAbhyupagamAt;
vyaktasparshAdichatuShkAnAn cha chandrakAntAraNiyavAnAmArambhakairev pudgalairavyaktagandhAvyaktagandharasA-
vyaktagandharasavarNAnAmapjyotirudaramarutAmArambhadarshanAt
. na cha kvachitkasyachit guNasya vyaktA-
paudgala . yathA jIvasya naranArakAdivibhAvaparyAyA tathAyan shabda pudgalasya vibhAvaparyAyo, na cha
guNa . kasmAt . guNasyAvinashvaratvAt, ayan cha vinashvaro . naiyAyikamatAnusArI kashchidvadatyAkAsh-
guNoyan shabda . parihAramAhAkAshaguNatve satyamUrto bhavati . amUrtashcha shravaNendriyaviShayo na
bhavati, dRushyate cha shravaNendriyaviShayatvam . sheShendriyaviShaya kasmAnna bhavatIti chet
aur ‘‘yadi shabda pudgalakI paryAy ho to vah pRithvIskandhakI bhAnti sparshanAdik
idriyonkA viShay honA chAhiye, arthAt jaise pRithvIskandharUp pudgalaparyAy sarva indriyonse gnAt
hotI hai usIprakAr shabdarUp pudgalaparyAy bhI sabhI indriyonse gnAt honI chAhiye’’ (aisA tarka
kiyA jAy to) aisA bhI nahIn hai; kyonki pAnI (pudgalakI paryAy hone par bhI) ghrANendriyakA
viShay nahIn hai; agni (pudgalakI paryAy hone par bhI) ghrANendriy tathA rasanendriyakA viShay nahIn
hai aur vAyu (pudgalakI paryAy hone parabhI) ghrAN, rasanA tathA chakShuindriyakA viShay nahIn hai
.
aur aisA bhI nahIn hai ki pAnI gandh rahit hai (isaliye nAkase agrAhya hai ), agni gandh tathA
ras rahit hai (isaliye nAk, jIbhase agrAhya hai ) aur vAyu gandh, ras tathA varNa rahit hai
(isaliye nAk, jIbh tathA Ankhonse agrAhya hai ); kyonki sabhI pudgal sparshAdi
1chatuShkayukta
svIkAr kiye gaye hain kyonki jinake sparshAdi chatuShka vyakta hain aise (1) chandrakAntamaNiko,
(2) araNiko aur (3) jau ko jo pudgal utpanna karate hain unhIn ke dvArA (1) jisakI gandh
avyakta hai aise pAnIkI, (2) jisakI gandh tathA ras avyakta hai aisI agnikI aur
(3) jisakI gandh, ras tathA varNa avyakta hai aisI udaravAyukI utpatti hotI dekhI jAtI hai
.
1. chatuShka = chatuShTay, chArakA samUh . [samasta pudgalommenpRithvI, jal, agni aur vAyu in sabahImen
sparshAdi chAron guN hote hain . mAtra antar itanA hI hain ki pRithvImen chAron guN vyakta hain, pAnImen gandh avyakta
hai, agnimen gandh tathA ras avyakta hai, aur vAyumen gandh, ras, tathA varNa avyakta hain . is bAtakI siddhike
liye yukti isaprakAr hai :chandrakAntamaNirUp pRithvImense pAnI jharatA hai; araNikI -lakaDImense agni pragaT
hotI hai aur jau khAnese peTamen vAyu utpanna hotI hai; isaliye (1) chandrakAntamaNimen, (2) araNi -lakaDImen
aur (3) jau men rahanevAle chAron guN (1) pAnImen, (2) agnimen aur (3) vAyumen hone chAhiye
. mAtra
antar itanA hI hai ki un guNommense kuchh apragaTarUpase pariNamit huye hain . aur phi ra, pAnImense motIrUp
pRithvIkAy athavA agnimense kAjalarUp pRithvIkAyake utpanna hone par chAron guN pragaT hote huye dekhe jAte
hain
. ]

Page 263 of 513
PDF/HTML Page 296 of 546
single page version

vyaktatvan kAdAchitkapariNAmavaichitryapratyayan nityadravyasvabhAvapratighAtAy . tatostu shabda
pudgalaparyAy eveti ..132..
athAmUrtAnAn sheShadravyANAn guNAn gRuNAti
AgAsassavagAho dhammaddavvassa gamaNaheduttan .
dhammedaradavvassa du guNo puNo ThANakAraNadA ..133..
kAlassa vaTTaNA se guNovaogo tti appaNo bhaNido .
NeyA sankhevAdo guNA hi muttippahINANan ..134.. jugalan .
anyendriyaviShayonyendriyasya na bhavati vastusvabhAvAdev, rasAdiviShayavat . punarapi katambhUta . chitto
chitra bhAShAtmakAbhAShAtmakarUpeN prAyogikavaishrasikarUpeN cha nAnAprakAra . tachcha ‘‘saddo khandhappabhavo’’
ityAdigAthAyAn panychAstikAye vyAkhyAtan tiShThatyatrAlan prasanggen ..132.. athAkAshAdyamUrtadravyANAn
visheShaguNAnpratipAdayatiAgAsassavagAho AkAshasyAvagAhahetutvan, dhammaddavvassa gamaNaheduttan dharmadravyasya
gamanahetutvan, dhammedaradavvassa du guNo puNo ThANakAraNadA dharmetaradravyasya tu puna sthAnakAraNatAguNo bhavatIti
prathamagAthA gatA . kAlassa vaTTaNA se kAlasya vartanA syAdguNa, guNovaogo tti appaNo bhaNido
gnAnadarshanopayogadvayamityAtmano guNo bhaNita . NeyA sankhevAdo guNA hi muttippahINANan evan
sankShepAdamUrtadravyANAn guNA gneyA iti . tathAhisarvadravyANAn sAdhAraNamavagAhahetutvan
aur kahIn (kisI paryAyamen) kisI guNakI kAdAchitka pariNAmakI vichitratAke kAraN
honevAlA vyaktapanA yA avyaktapanA nitya dravyasvabhAvakA pratighAt nahIn karatA . (arthAt
anityapariNAmake kAraN honevAlI guNakI pragaTatA aur apragaTatA nitya dravyasvabhAvake sAth
kahIn virodhako prApta nahIn hotI
.)
isaliye shabda pudgalakI paryAy hI ho ..132..
ab, sheSh amUrta dravyonke guN kahate hain :
avagAh guN AkAshano, gatihetutA chhe dharmano,
vaLI sthAnakAraNatArUpI guN jAN dravya adharmano. 133.
chhe kALano guN vartanA upayog bhAkhyo jIvamAn,
e rIt mUrtivihInanA guN jANavA sankShepamAn. 134.

Page 264 of 513
PDF/HTML Page 297 of 546
single page version

AkAshasyAvagAho dharmadravyasya gamanahetutvam .
dharmetaradravyasya tu guNa puna sthAnakAraNatA ..133..
kAlasya vartanA syAt guN upayog iti Atmano bhaNita .
gneyA sankShepAdguNA hi mUrtiprahINAnAm ..134.. yugalam .
visheShaguNo hi yugapatsarvadravyANAn sAdhAraNAvagAhahetutvamAkAshasya, sakRutsarveShAn
gamanapariNAminAn jIvapudgalAnAn gamanahetutvan dharmasya, sakRutsarveShAn sthAnapariNAminAn
jIvapudgalAnAn sthAnahetutvamadharmasya, asheShasheShadravyANAn pratiparyAyan samayavRuttihetutvan kAlasya,
chaitanyapariNAmo jIvasya
. evamamUrtAnAn visheShaguNasankShepAdhigame lingam . tatraikakAlamev
visheShaguNatvAdevAnyadravyANAmasambhavatsadAkAshan nishchinoti . gatipariNatasamastajIvapudgalAnAmekasamaye
sAdhAraNan gamanahetutvan visheShaguNatvAdevAnyadravyANAmasambhavatsaddharmadravyan nishchinoti . tathaiv cha sthiti-
pariNatasamastajIvapudgalAnAmekasamaye sAdhAraNan sthitihetutvan visheShaguNatvAdevAnyadravyANAmasambhavatsad-
dharmadravyan nishchinoti
. sarvadravyANAn yugapatparyAyapariNatihetutvan visheShaguNatvAdevAnyadravyANAmasambhavatsa-
tkAladravyan nishchinoti . sarvajIvasAdhAraNan sakalavimalakevalagnAnadarshanadvayan visheShaguNatvAdevAnyA-
chetanapanychadravyANAmasambhavatsachchhuddhabuddhaikasvabhAvan paramAtmadravyan nishchinoti . ayamatrArthayadyapi panycha-
dravyANi jIvasyopakAran kurvanti tathApi tAni dukhakAraNAnyeveti gnAtvAkShayAnantasukhAdikAraNan
anvayArtha :[AkAshasyAvagAha ] AkAshakA avagAh, [dharmadravyasya
gamanahetutvan ] dharmadravyakA gamanahetutva [tu puna ] aur [dharmetaradravyasya guNa ] adharma dravyakA
guN [sthAnakAraNatA ] sthAnakAraNatA hai
. [kAlasya ] kAlakA guN [vartatA syAt ]
vartanA hai, [Atmana guNa ] AtmAkA guN [upayoga iti bhaNita ] upayog kahA hai .
[mUrtiprahINAnAn guNA hi ] isaprakAr amUrta dravyonke guN [sankShepAt ] sankShepase [gneyA ] jAnanA
chAhiye
..133 -134..
TIkA :yugapat sarvadravyonke sAdhAraN avagAhakA hetupanA AkAshakA visheSh guN
hai . ek hI sAth sarva gamanapariNAmI (gatirUp pariNamit) jIv -pudgalonke gamanakA hetupanA
dharmakA visheSh guN hai . ek hI sAth sarva sthAnapariNAmI (sthitirUp pariNamit) jIv-
pudgalonke sthir honekA hetutva sthitikA arthAt sthir honekA nimittapanA adharmakA visheShaguN
hai
. (kAlake atirikta) sheSh samasta dravyonkI prati -paryAyamen samayavRuttikA hetupanA (samay-
samayakI pariNatikA nimittatva) kAlakA visheSh guN hai . chaitanyapariNAm jIvakA visheSh guN
hai . isaprakAr amUrta dravyonke visheSh guNonkA sankShipta gnAn hone par amUrta dravyonko jAnaneke ling
(chihna, lakShaN, sAdhan) prApta hote hain; arthAt un -un visheSh guNonke dvArA un -un amUrta

Page 265 of 513
PDF/HTML Page 298 of 546
single page version

sakaladravyasAdhAraNAvagAhasampAdanamasarvagatatvAdev sheShadravyANAmasambhavadAkAshamadhigamayati . tathaik-
vAramev gatipariNatasamastajIvapudgalAnAmAlokAdgamanahetutvamapradeshatvAtkAlapudgalayo, samudghA-
tAdanyatra lokAsankhyeyabhAgamAtratvAjjIvasya, lokAlok sImnochalitatvAdAkAshasya, viruddha-
kAryahetutvAdadharmasyAsambhavaddharmamadhigamayati
. tathaikavAramev sthitipariNatasamastajIvapudgalA-
nAmAlokAtsthAnahetutvamapradeshatvAtkAlapudgalayo, samudghAtAdanyatra lokAsankhyeyabhAgamAtratvA-
jjIvasya, lokAlokasImnochalitatvAdAkAshasya, viruddhakAryahetutvAddharmasya chAsambhavadadharmamadhi-
vishuddhagnAnadarshanopayogasvabhAvan paramAtmadravyan tadev manasA dhyeyan vachasA vaktavyan kAyen tatsAdhak-
manuShThAnan cha kartavyamiti
..133 . 134.. evan kasya dravyasya ke visheShaguNA bhavantIti kathanarUpeN
pra 34
dravyonkA astitva gnAt hotA haisiddha hotA hai . (isIko spaShTatApUrvak samajhAte hain :)
vahAn ek hI kAlamen samasta dravyonko sAdhAraN 1avagAhakA sampAdan
(-avagAhahetupanerUp ling) AkAshako batalAtA hai; kyonki sheSh dravyonke sarvagat
(sarvavyApak) na honese unake vah sambhav nahIn hai
.
isIprakAr ek hI kAlamen gatipariNat (gatirUpase pariNamit hue) samasta jIv-
pudgalonko lok tak gamanakA hetupanA dharmako batalAtA hai; kyonki kAl aur pudgal apradeshI
hain isaliye unake vah sambhav nahIn hai; jIv samudghAtako chhoDakar anyatra lokake asankhyAtaven
bhAg mAtra hai, isaliye usake vah sambhav nahIn hai, lok -alokakI sImA achalit honese
AkAshako vah sambhav nahIn hai aur viruddha kAryakA hetu honese adharmako vah sambhav nahIn hai
.
(kAl aur pudgal ekapradeshI hain, isaliye ve lok tak gamanamen nimitta nahIn ho sakate; jIv
samudghAtako chhoDakar anya kAlamen lokake asankhyAtaven bhAgamen hI rahatA hai, isaliye vah bhI
lok tak gamanamen nimitta nahIn ho sakatA; yadi AkAsh gatimen nimitta ho to jIv aur
pudgalonkI gati alokamen bhI hone lage, jisase lokAkAshakI maryAdA hI na rahegI; isaliye
gatihetutva AkAshakA bhI guN nahIn hai; adharma dravya to gatise viruddha sthitikAryamen nimittabhUt
hai, isaliye vah bhI gatimen nimitta nahIn ho sakatA
. isaprakAr gatihetutvaguN dharmanAmak dravyakA
astitva batalAtA hai .)
isIprakAr ek hI kAlamen sthitipariNat samasta jIv -pudgalonko lok tak sthitikA
hetupanA adharmako batalAtA hai; kyonki kAl aur pudgal apradeshI honese unake vah sambhav nahIn
hai; jIv samudghAtako chhoDakar anyatra lokake asankhyAtaven bhAg mAtra hai, isaliye usake vah
sambhav nahIn hai; lok aur alokakI sImA achalit honese AkAshake vah sambhav nahIn hai, aur
1. avagAh = lIn honA; majjit honA, avakAsh prApta karanA . (ek hI kAlamen sarva dravyonko sAmAnya
avakAshakI prAptimen AkAshadravya nimittabhUt hai .)

Page 266 of 513
PDF/HTML Page 299 of 546
single page version

gamayati . tathA asheShasheShadravyANAn pratiparyAyan samayavRuttihetutvan kAraNAntarasAdhyatvAtsamay-
vishiShTAyA vRutte svatasteShAmasambhavatkAlamadhigamayati . tathA chaitanyapariNAmochetanatvAdev sheSh-
dravyANAmasambhavan jIvamadhigamayati . evan guNavisheShAd dravyavisheShodhigantavya ..133 . 134..
ath dravyANAn pradeshavattvApradeshavattvavisheShan pragnApayati
tRutIyasthale gAthAtrayan gatam . ath kAladravyan vihAy jIvAdipanychadravyANAmastikAyatvan vyAkhyAti
viruddha kAryakA hetu honese dharmako vah sambhav nahIn hai .
isIprakAr (kAlake atirikta) sheSh samasta dravyonke pratyek paryAyamen samayavRuttikA
hetupanA kAlako batalAtA hai, kyonki unake 1samayavishiShTa vRutti kAraNAntarase sadhatI honese
(arthAt unake samayase vishiShTa aisI pariNati anya kAraNase hotI hai,) isaliye svata unake
vah (samayavRuttihetupanA) sambhavit nahIn hai
.
isIprakAr chaitanyapariNAm jIvako batalAtA hai, kyonki vah chetan honese sheSh dravyonke
sambhav nahIn hai .
isaprakAr guNavisheShase dravyavisheSh jAnanA chAhiye .
bhAvArtha :jaisA ki pahale batAyA gayA hai,sparsha, ras, gandh, varNase pudgal dravyonkA
astitva gnAt hotA hai . yahAn amUrta dravyonkA astitva unake visheSh lakShaNonse pragaT kiyA gayA hai .
chaitanyapariNAmarUp lakShaN anubhavamen AtA hai isaliye ananta jIvadravyonkA astitva
gnAt hotA hai . jIvAdi samasta dravya jisake nimittase avagAh (avakAsh) ko prApta karate hain
aisA koI dravya honA chAhiye; vah dravya lokAlokavyApI AkAsh hai . jIv aur pudgal gati
karate hue mAlUm hote hain, isaliye jaise machhalIko gati karanemen nimittabhUt jal hai usI prakAr
jIv aur pudgalonko gati karanemen nimittabhUt koI dravya honA chAhiye; vah dravya lokavyApI
dharmadravya hai
. jaise manuShyako sthitimen nimittabhUt pRithvI hai usIprakAr jIv aur pudgalonkI
sthitimen nimittabhUt koI dravya honA chAhiye . vah dravya lokavyApI adharmadravya hai . jaise
kumhArake chakrake chalanemen kIl nimittabhUt hai usIprakAr (kAlake atirikta) sarva dravyonke
pariNamanamen nimittabhUt koI dravya honA chAhiye; vah dravya asankhyAt kAlANu hain
, jinakI paryAyen
samay, ghaDI, din, varSha ityAdirUpase vyakta hotI hain .
isaprakAr guNabhedase dravyabhed nishchit huA ..133 -134..
ab, dravyakA 2pradeshavatva aur apradeshavatvarUp visheSh (-bhed) batalAte hain :
1. kAlake atirikta dravyonkI pariNati ‘ek samayamen yah pariNati huI hai’ isaprakAr samayase vishiShTa hai arthAt
vyavahArase usamen samayakI apekShA AtI hai, isaliye usamen koI dravyakAladravyanimitta honA chAhiye .
2. pradeshavatva = pradeshavAnapanA .

Page 267 of 513
PDF/HTML Page 300 of 546
single page version

jIvA poggalakAyA dhammAdhammA puNo ya AgAsan .
sapadesehin asankhA Natthi pades tti kAlassa ..135..
jIvA pudgalakAyA dharmAdharmau punashchAkAsham .
svapradeshairasankhyAtA na santi pradeshA iti kAlasya ..135..
pradeshavanti hi jIvapudgaladharmAdharmAkAshAni anekapradeshavattvAt . apradesha kAlANu
pradeshamAtratvAt . asti cha samvartavistArayorapi lokAkAshatulyAsankhyeyapradeshAparityAgAjjIvasya,
dravyeN pradeshamAtratvAdapradeshatvepi dvipradeshAdisankhyeyAsankhyeyAnantapradeshaparyAyeNAnavadhArit-
pradeshatvAtpudgalasya, sakalalokavyApyasankhyeyapradeshaprastArarUpatvAd
dharmasya, sakalalokavyApya-
jIvA poggalakAyA dhammAdhammA puNo ya AgAsan jIvA pudgalakAyA dharmAdharmau punashchAkAsham . ete
panychAstikAyA kimvishiShTA . sapadesehin asankhA svapradeshairasankhyeyA . atrAsankhyeyapradeshashabden pradeshabahutvan
grAhyam . tachcha yathAsambhavan yojanIyam . jIvasya tAvatsansArAvasthAyAn vistAropasanhArayorapi pradIp-
vatpradeshAnAn hAnivRuddhayorabhAvAdvayavahAreN dehamAtrepi nishchayen lokAkAshapramitAsankhyeyapradeshatvam .
anvayArtha :[jIvA ] jIv [pudgalakAyA ] pudgalakAy, [dharmAdharmau ] dharma,
adharma [puna cha ] aur [AkAshan ] AkAsh [svapradeshai ] svapradeshonkI apekShAse
[asankhyAtA ] asankhyAt arthAt anek hain; [kAlasya ] kAlake [pradeshA iti ] pradesh [na
santi ]
nahIn hain
..135..
TIkA :jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAsh anek pradeshavAle honese
pradeshavAn hain . kAlANu pradeshamAtra (ekapradeshI) honese apradeshI hai .
[uparokta bAtako spaShTa karate hain : ] sankoch -vistArake hone par bhI jIv lokAkAsh
tulya asankhya pradeshonko nahIn chhoDatA, isaliye vah pradeshavAn hai; pudgal yadyapi dravya apekShAse
pradeshamAtra (-ekapradeshI) honese apradeshI hai tathApi, do pradeshonse lekar sankhyAt, asankhyAt,
aur anantapradeshomvAlI paryAyonkI apekShAse anishchit pradeshavAlA honese pradeshavAn hai; sakal
lokavyApI asankhya pradeshonke
1prastArarUp honese dharma pradeshavAn hai; sakalalokavyApI asankhya
1. prastAr = phai lAv; vistAr .
jIvadravya, pudgalakAy, dharma, adharma vaLI AkAshane
chhe svapradesh anek, nahi varte pradesho kALane. 135.