Page 248 of 513
PDF/HTML Page 281 of 546
single page version
punaranya . tathA hi — yadA nAmAnAdiprasiddhapaudgalikakarmabandhanopAdhisannidhipradhAvitoparAg- ranjitAtmavRuttirjapApuShpasannidhipradhAvitoparAgaranjitAtmavRutti spha TikamaNiriv parAropit- vikArohamAsan sansArI, tadApi na nAm mam kopyAsIt . tadApyahamek evoparaktachitsvabhAven svatantra kartAsam . ahamek evoparaktachitsvabhAven sAdhakatama karaNamAsam . ahamek evoparaktachitpariNamanasvabhAvenAtmanA prApya karmAsam . ahamek ev choparaktachitpariNaman- svabhAvasya niShpAdyan saukhyaviparyastalakShaNan dukhAkhyan karmaphalamAsam . idAnIn punaranAdi- rAgAdivikalparahitasvasamvedanagnAnapariNatibalen . kamman shuddhabuddhaikasvabhAven paramAtmanA prApyan vyApyamahamek ev karmakArakamasmi . phalan cha shuddhagnAnadarshanasvabhAvaparamAtmana sAdhyan niShpAdyan nij- shuddhAtmaruchiparichchhittinishchalAnubhUtirUpAbhedaratnatrayAtmakaparamasamAdhisamutpannasukhAmRutarasAsvAdapariNati- rUpamahamek ev phalan chAsmi . Nichchhido evamuktaprakAreN nishchitamati san samaNo sukhadukh- jIvitamaraNashatrumitrAdisamatAbhAvanApariNata shramaNa paramamuni pariNamadi Nev aNNan jadi pariNamati
‘‘jab anAdisiddha paudgalik karmakI bandhanarUp upAdhikI nikaTatAse utpanna hue 1uparAgake dvArA jisakI svapariNati ranjit (vikRut, malin) thI aisA main — japAkusumakI nikaTatAse utpanna huye uparAgase (lAlimAse) jisakI svapariNati ranjit (-rangI huI) ho aise spha Tik maNikI bhAnti — parake dvArA 2Aropit vikAravAlA honese, sansArI thA, tab bhI (agnAnadashAmen bhI) vAstavamen merA koI bhI (sambandhI) nahIn thA . tab bhI main akelA hI 3kartA thA, kyonki main akelA hI uparakta chaitanyarUp svabhAvase svatantra thA (arthAt svAdhInatayA kartA thA); main akelA hI karaN thA, kyonki main akelA hI uparakta chaitanyarUp svabhAvake dvArA sAdhakatam (-utkRuShTasAdhan) thA; main akelA hI karma thA, kyonki main akelA hI uparakta chaitanyarUp pariNamit honeke svabhAvake kAraN AtmAse prApya (-prApta hone yogya) thA; aur main akelA hI sukhase viparIt lakShaNavAlA, ‘dukh’ nAmak karmaphal thA — jo ki (phal) uparakta chaitanyarUp (phal) pariNamit honeke svabhAvase utpanna kiyA jAtA thA .
aur ab, anAdisiddha paudgalik karma kI bandhanarUp upAdhikI nikaTatAke nAshase jisakI suvishuddha sahaj (-svAbhAvik) svapariNati pragaT huI hai aisA main – japAkusumakI 1. uparAg = kisI padArthamen, anya upAdhikI samIpatAke nimittase honevAlA upAdhike anurUp vikArI bhAv;
aupAdhikabhAv; vikAr; malinatA . 2. Aropit = (navIn arthAt aupAdhikarUpase) kiye gaye . [vikAr svabhAvabhUt nahIn the, kintu upAdhike
nimittase aupAdhikarUpase (navIn) hue the . ] 3. kartA, karaN aur karmake arthonke liye 16 vIn gAthAkA bhAvArtha dekhanA chAhiye .
Page 249 of 513
PDF/HTML Page 282 of 546
single page version
prasiddhapaudgalikakarmabandhanopAdhisannidhidhvansavisphu ritasuvishuddhasahajAtmavRuttirjapApuShpasannidhidhvans- visphu ritasuvishuddhasahajAtmavRutti spha TikamaNiriv vishrAntaparAropitavikArohamekAntenAsmi mumukShu . idAnImapi na nAm mam kopyasti . idAnImapyahamek ev suvishuddhachitsvabhAven svatantra kartAsmi; ahamek ev cha suvishuddhachitsvabhAven sAdhakatama karaNamasmi; ahamek ev cha suvishuddhachitpariNamanasvabhAvenAtmanA prApya karmAsmi; ahamek ev cha suvishuddha- chitpariNamanasvabhAvasya niShpAdyamanAkulatvalakShaNan saukhyAkhyan karmaphalamasmi . evamasya bandhapaddhatau mokShapaddhatau chAtmAnamekamev bhAvayata paramANorivaikatvabhAvanonmukhasya naivAnyan rAgAdipariNAman yadi chet, appANan lahadi suddhan tadAtmAnan bhAvakarmadravyakarmanokarmarahitatven shuddhan shuddhabuddhaikasvabhAvan labhate prApnoti ityabhiprAyo bhagavatAn shrIkundakundAchAryadevAnAm ..126.. evamek- nikaTatAke nAshase jisakI suvishuddha sahaj svapariNati pragaT huI ho aise spha TikamaNikI bhAnti — jisakA parake dvArA Aropit vikAr ruk gayA hai aisA honese ekAntata mumukShu (keval mokShArthI) hUn; abhI bhI (-mumukShudashAmen arthAt gnAnadashAmen bhI) vAstavamen merA koI bhI nahIn hai . abhI bhI main akelA hI kartA hUn; kyonki main akelA hI suvishuddha chaitanyasvarUp svabhAvase svatantra hUn, (arthAt svAdhInatayA kartA hUn); main akelA hI karaN hUn, kyonki main akelA hI suvishuddha chaitanyarUp svabhAvase sAdhakatam hUn; main akelA hI karma hUn, kyonki main akelA hI suvishuddha chaitanyarUp pariNamit honeke svabhAvake kAraN AtmAse prApya hUn aur main akelA hI anAkulatA lakShaNavAlA, ‘sukh’ nAmak karmaphal hUn — jo ki (phal) 1suvishuddha chaitanyarUp pariNamit honeke svabhAvase utpanna kiyA jAtA hai .’’
— isaprakAr bandhamArgamen tathA mokShamArgamen AtmA akelA hI hai isaprakAr 2bhAnevAlA yah puruSh paramANukI bhAnti ekatvabhAvanAmen unmukh honese, (arthAt ekatvake bhAnemen tatpar honese), use paradravyarUp pariNati kinchit nahIn hotI; aur paramANukI bhAnti (jaise 1. suvishuddhachaitanyapariNamanasvabhAv AtmAkA karma hai, aur vah karma anAkulatAsvarUp sukhako utpanna karatA
2. bhAnA = anubhav karanA; samajhanA; chintavan karanA [‘kisI jIvakA — agnAnI yA gnAnIkA — parake
pra 32
Page 250 of 513
PDF/HTML Page 283 of 546
single page version
paradravyapariNatirna jAtu jAyate . paramANuriv bhAvitaikatvashcha pareN no sampRuchyate . tata paradravyAsampRuktatvAtsuvishuddho bhavati . kartRukaraNak rmakarmaphalAni chAtmatven bhAvayan paryAyairna sankIryate; tata paryAyAsankIrNatvAchcha suvishuddho bhavatIti ..126..
luNTAk utkaTavivekaviviktatattva ..7..
sUtreN panychamasthalan gatam . iti sAmAnyagneyAdhikArmadhye sthalapanychaken bhedabhAvanA gatA . ityukta- prakAreN ‘tamhA tassa NamAin’ ityAdipanychatrinshatsUtrai sAmAnyagneyAdhikArvyAkhyAnan samAptam . it UrdhvamekonavinshatigAthAbhirjIvAjIvadravyAdivivaraNarUpeN visheShagneyavyAkhyAnan karoti . tatrAShTasthalAni bhavanti . teShvAdau jIvAjIvatvakathanen prathamagAthA, lokAlokatvakathanen dvitIyA, sakriyanikriyatva- ekatvabhAvase pariNamit paramANu parake sAth sangako prApta nahIn hotA; usI prakAr–) ekatvako bhAnevAlA puruSh parake sAth 1sampRukta nahIn hotA, isaliye paradravyake sAth asambaddhatAke kAraN vah suvishuddha hotA hai . aur kartA, karaN, karma tathA karmaphalako 2AtmArUpase bhAtA huA vah puruSh paryAyonse sankIrNa (-khanDit) nahIn hotA; aur isaliye paryAyonke dvArA sankIrNa na honese suvishuddha hotA hai ..126..
artha : — jisane anya dravyase bhinnatAke dvArA AtmAko ek or haTA liyA hai (arthAt paradravyonse alag dikhAyA hai ) tathA jisane samasta visheShonke samUhako sAmAnyamen lIn kiyA hai (arthAt samasta paryAyonko dravyake bhItar DUbA huA dikhAyA hai ) — aisA jo yah, uddhat mohakI lakShmIko (-Ruddhiko, shobhAko) lUnT lenevAlA shuddhanay hai, usane utkaT vivekake dvArA tattvako (AtmasvarUpako) 3vivikta kiyA hai .
[ab shuddhanayake dvArA shuddha AtmasvarUpako prApta karanevAle AtmAkI mahimA shlok dvArA kahakar, dravyasAmAnyake varNanakI pUrNAhuti kI jAtI hai : — ] 1. sampRukta = samparkavAlA; sambandhavAlA; sangavAlA . 2. samyagdRuShTi jIv bhedonko na bhAkar abhed AtmAko hI bhAtA — anubhav karatA hai . 3. vivikta = shuddha; akelA; alag .
Page 251 of 513
PDF/HTML Page 284 of 546
single page version
bhrAntidhvansAdapi cha suchirAllabdhashuddhAtmatattva .
sthAsyatyudyatsahajamahimA sarvadA mukta ev ..8..
iti pravachanasAravRuttau tattvadIpikAyAn shrImadamRutachandrasUrivirachitAyAn gneyatattvapragnApane dravyasAmAnyapragnApanan samAptam .. vyAkhyAnen tRutIyA cheti . ‘davvan jIvamajIvan’ ityAdigAthAtrayeN prathamasthalam . tadanantaran gnAnAdi- visheShaguNAnAn svarUpakathanen ‘lingehin jehin’ ityAdigAthAdvayen dvitIyasthalam . athAnantaran svakIy- svakIyavisheShaguNopalakShitadravyANAn nirNayArthan ‘vaNNaras’ ityAdigAthAtrayeN tRutIyasthalam . ath panychAstikAyakathanamukhyatven ‘jIvA poggalakAyA’ ityAdigAthAdvayen chaturthasthalam . ata paran dravyANAn lokAkAshamAdhAr iti kathanen prathamA, yadevAkAshadravyasya pradeshalakShaNan tadev sheShANAmiti kathanarUpeN dvitIyA cheti ‘logAlogesu’ ityAdisUtradvayen panychamasthalam . tadanantaran kAladravyasyApradeshatvasthApanarUpeN prathamA, samayarUpa paryAyakAla kAlANurUpo dravyakAl iti kathanarUpeN dvitIyA cheti ‘samao du appadeso’ ityAdigAthAdvayen ShaShThasthalam . ath pradeshalakShaNakathanen prathamA, tiryakprachayordhvaprachayasvarUp-
artha : — isaprakAr parapariNatike uchchhedase (arthAt paradravyarUp pariNamanake nAshase) tathA kartA, karma ityAdi bhedonkI bhrAntike bhI nAshase antamen jisane shuddha Atmatattvako upalabdha kiyA hai — aisA yah AtmA, chaitanyamAtrarUp vishad (nirmal) tejamen lIn hotA huA, apanI sahaj (svAbhAvik) mahimAke prakAshamAnarUpase sarvadA mukta hI rahegA .
[ab, shlok dvArA navIn viShayako — dravyavisheShake varNanako — sUchit kiyA jAtA hai : — ]
artha : — isaprakAr dravyasAmAnyake gnAnase manako gambhIr karake, ab dravyavisheShake 1parignAnakA prArambh kiyA jAtA hai .
isaprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAr shAstrakI shrImad amRutachandrAchAryadev virachit tattvadIpikA nAmakI TIkAmen gneyatattva – pragnApanamen dravyasAmAnyapragnApan samApta huA . 1. parignAn = vistArapUrvak gnAn .
Page 252 of 513
PDF/HTML Page 285 of 546
single page version
ih hi dravyamekatvanibandhanabhUtan dravyatvasAmAnyamanujjhadev tadadhirUDhavisheShalakShaN- sadbhAvAdanyonyavyavachchheden jIvAjIvatvavisheShamupaDhaukate . tatra jIvasyAtmadravyamevaikA vyakti . ajIvasya puna pudgaladravyan dharmadravyamadharmadravyan kAladravyamAkAshadravyan cheti panch vyaktaya . kathanen dvitIyA cheti ‘AgAsamaNuNiviTThan’ ityAdisUtradvayen saptamasthalam . tadanantaran kAlANurUpadravyakAl- sthApanarUpeN ‘uppAdo paddhanso’ ityAdigAthAtrayeNAShTamasthalamiti visheShagneyAdhikAre samudAyapAtanikA . tadyathA — ath jIvAjIvalakShaNamAvedayati — davvan jIvamajIvan dravyan jIvAjIvalakShaNan bhavati . jIvo puN chedaNo jIva punashchetana svatasiddhayA bahiranggakAraNanirapekShayA bahirantashcha prakAshamAnayA nityarUpayA nishchayen paramashuddhachetanayA, vyavahAreN punarashuddhachetanayA cha yuktatvAchchetano bhavati . punarapi kimvishiShTa .
ab, dravyavisheShakA pragnApan karate hain (arthAt dravyavisheShonko – dravyako bhedonko – batalAte hain ) . usamen (pratham), dravyake jIv -ajIvapanerUp visheShako nishchit karate hain, (arthAt dravyake jIv aur ajIv – aise do bhed batalAte hain ) : —
anvayArtha : — [dravyan ] dravya [jIva ajIva ] jIv aur ajIv hai . [puna ] usamen [chetanopayogamaya ] chetanAmay tathA upayogamay so [jIva ] jIv hai, [cha ] aur [pudgaladravyapramukha achetana ] pudgaladravyAdik achetan dravya ve [ajIva bhavati ] ajIv hain ..127..
TIkA : — yahAn (is vishvamen) dravya, ekatvake kAraNabhUt dravyatvasAmAnyako chhoDe binA hI, usamen rahe hue visheShalakShaNonke sadbhAvake kAraN ek -dUsarese pRuthak kiye jAnepar jIvatvarUp aur ajIvatvarUp visheShako prApta hotA hai . usamen, jIvakA Atmadravya hI ek bhed hai; aur ajIvake pudgal dravya, dharmadravya, adharmadravya, kAladravya tathA AkAshadravya — yah pAnch bhed hain . jIvakA visheShalakShaN chetanA -upayogamayatva (chetanAmayapanA aur upayogamayapanA) hai;
chhe dravya jIv, ajIv; chit -upayogamay te jIv chhe; pudgalapramukh je chhe achetan dravya, teh ajIv chhe. 127.
Page 253 of 513
PDF/HTML Page 286 of 546
single page version
visheShalakShaNan jIvasya chetanopayogamayatvan; ajIvasya punarachetanatvam . tatra yatra svadharmavyApak- tvAtsvarUpatven dyotamAnayAnapAyinyA bhagavatyA samvittirUpayA chetanayA, tatpariNAmalakShaNen dravyavRuttirUpeNopayogen cha nirvRuttatvamavatIrNan pratibhAti sa jIva . yatra punarupayogasahacharitAyA yathoditalakShaNAyAshchetanAyA abhAvAd bahirantashchAchetanatvamavatIrNan pratibhAti sojIva ..127..
uvaogamao upayogamaya akhaNDaikapratibhAsamayen sarvavishuddhen kevalagnAnadarshanalakShaNenArthagrahaNavyApAr- rUpeN nishchayanayenetthambhUtashuddhopayogen, vyavahAreN punarmatignAnAdyashuddhopayogen cha nirvRuttatvAnniShpanna- tvAdupayogamaya . poggaladavvappamuhan achedaNan havadi ajjIvan pudgaladravyapramukhamachetanan bhavatyajIvadravyan; pudgaladharmAdharmAkAshakAlasangnan dravyapanychakan pUrvoktalakShaNachetanAyA upayogasya chAbhAvAdajIvamachetanan aur ajIvakA, (visheSh lakShaN) achetanapanA hai . vahAn (jIvake) svadharmommen vyApanevAlI honese (jIvake) svasvarUpase prakAshit hotI huI, avinAshinI, bhagavatI, samvedanarUp chetanAke dvArA tathA chetanApariNAmalakShaN, 1dravyapariNatirUp upayogake dvArA jisamen niShpannapanA (-rachanArUpapanA) avatarit pratibhAsit hotA hai, vah jIv hai aur jisamen upayogake sAth rahanevAlI, 2yathokta lakShaNavAlI chetanAkA abhAv honese bAhar tathA bhItar achetanapanA avatarit pratibhAsit hotA hai, vah ajIv hai .
bhAvArtha : — dravyatvarUp sAmAnyakI apekShAse dravyommen ekatva hai tathApi visheSh lakShaNonkI apekShAse unake jIv aur ajIv aise do bhed hain . jo (dravya) bhagavatI chetanAke dvArA aur chetanAke pariNAmasvarUp upayog dvArA rachit hai vah jIv hai, aur jo (dravya) chetanArahit honese achetan hai vah ajIv hai . jIvakA ek hI bhed hai; ajIvake pAnch bhed hain, in sabakA vistRut vivechan Age kiyA jAyagA ..127..
ab (dravyake) lokAlokasvarUp visheSh (-bhed) nishchit karate hain : — 1. chetanAkA pariNAmasvarUp upayog jIvadravyakI pariNati hai . 2. yathokta lakShaNavAlI = U par kahe anusAr lakShaNavAlI (chetanAkA lakShaN U par hI kahanemen AyA hai .)
AkAshamAn je bhAg dharma -adharma -kAL sahit chhe, jIv -pudgalothI yukta chhe, te sarvakALe lok chhe. 128.
Page 254 of 513
PDF/HTML Page 287 of 546
single page version
asti hi dravyasya lokAlokatven visheShavishiShTatvan svalakShaNasadbhAvAt . svalakShaNan hi lokasya ShaDdravyasamavAyAtmakatvan, alokasya puna kevalAkAshAtmakatvam . tatra sarvadravya- vyApini paramamahatyAkAshe yatra yAvati jIvapudgalau gatisthitidharmANau gatisthitI Askandata tadgatisthitinibandhanabhUtau cha dharmAdharmAvabhivyApyAvasthitau, sarvadravyavartanAnimittabhUtashcha kAlo nityadurlalitastattAvadAkAshan sheShANyasheShANi dravyANi chetyamIShAn samavAy Atmatven svalakShaNan bhavatItyartha ..127.. ath lokAlokarUpeN padArthasya dvaividhyamAkhyAti — poggalajIvaNibaddho aNu- skandhabhedabhinnA pudgalAstAvattathaivAmUrtatvAtIndriyagnAnamayatvanirvikAraparamAnandaikasukhamayatvAdilakShaNA jIvAshchetthambhUtajIvapudgalairnibaddha sambaddho bhRuta pudgalajIvanibaddha . dhammAdhammatthikAyakAlaDDho dharmA- dharmAstikAyau cha kAlashcha dharmAdharmAstikAyakAlAstairADhayo bhRuto dharmAdharmAstikAyakAlADhaya . jo ya eteShAn panychAnAmitthambhUtasamudAyo rAshi samUha . vaTTadi vartate . kasmin . AgAse anantA- nantAkAshadravyasya madhyavartini lokAkAshe . so logo sa pUrvoktapanychAnAn samudAyastadAdhArabhUtan lokAkAshan cheti ShaDdravyasamUho loko bhavati . kva . savvakAle du sarvakAle tu . tadbahirbhUtamanantAnantAkAshamalok ityabhiprAya ..128.. ath dravyANAn sakriyanikriyatven bhedan darshayatItyekA pAtanikA, dvitIyA tu jIvapudgalayorarthavyanyjanaparyAyau dvau sheShadravyANAn tu
anvayArtha : — [AkAshe ] AkAshamen [ya ] jo bhAg [pudgalajIvanibaddha ] jIv aur pudgalase sanyukta [dharmAdharmAstikAyakAlADhaya vartate ] tathA dharmAstikAy adharmAstikAy aur kAlase samRuddha hai, [sa ] vah [sarvakAle tu ] sarvakAlamen [loka ] lok hai . (sheSh keval AkAsh vah alok hai .)
TIkA : — vAstavamen dravya lokatva aur alokatvake bhedase visheShavAn hai, kyonki apane -apane lakShaNonkA sadbhAv hai . lokakA svalakShaN ShaDdravyasamavAyAtmakapanA (-chhah dravyonkA samudAyasvarUpapanA) hai aur alokakA keval AkAshAtmakapanA (-mAtra AkAshasvarUpapanA) hai . vahAn, sarva dravyommen vyApta hone vAle param mahAn AkAshamen, jahAn jitanemen gatisthiti dharmavAle jIv tathA pudgal gati -sthitiko prApta hote hain, (jahAn jitanemen) unhen, gati -sthitimen nimittabhUt dharma tathA adharma vyApta hokar rahate hain aur (jahAn jitanemen) sarva dravyonko vartanAmen nimittabhUt kAl sadA vartatA hai, vah utanA AkAsh tathA sheSh samasta
Page 255 of 513
PDF/HTML Page 288 of 546
single page version
yasya sa loka . yatra yAvati punarAkAshe jIvapudgalayorgatisthitI na sambhavato, dharmAdharmau nAvasthitau, na kAlo durlalitastAvatkevalamAkAshamAtmatven svalakShaNan yasya soloka ..128..
nahIn vartatA, utanA keval AkAsh jisakA sva -panese svalakShaN hai, vah alok hai ..128..
ab, ‘kriyA’ rUp aur ‘bhAv’ rUp aise jo dravyake bhAv hain unakI apekShAse dravyakA visheSh (-bhed) nishchit karate hain : —
anvayArtha : — [pudgalajIvAtmakasya lokasya ] pudgal -jIvAtmak lokake [pariNAmAt ] pariNamanase aur [sanghAtAt vA bhedAt ] sanghAt (milane) aur bhed (pRuthak hone) se [utpAdasthitibhangA ] utpAd, dhrauvya aur vyay [jAyante ] hote hain ..129.. 1. svapanese = nijarUpase (ShaDdravyasamudAy hI lok hai, arthAt vahI lokakA svatva hai — svarUp hai .
utpAd, vyay ne dhruvatA jIvapudgalAtmak lokane pariNAm dvArA, bhed vA sanghAt dvArA thAy chhe. 129
Page 256 of 513
PDF/HTML Page 289 of 546
single page version
kriyAbhAvavattven kevalabhAvavattven cha dravyasyAsti visheSha . tatra bhAvavantau kriyAvantau cha pudgalajIvau, pariNAmAdbhedasanghAtAbhyAn chotpadyamAnAvatiShThamAnabhajyamAnatvAt . sheShadravyANi tu bhAvavantyev, pariNAmAdevotpadyamAnAvatiShThamAnabhajyamAnatvAditi nishchaya . tatra pariNAm- mAtralakShaNo bhAva, parispandanalakShaNA kriyA . tatra sarvANyapi dravyANi pariNAmasvabhAvatvAt pariNAmenopAttAnvayavyatirekANyavatiShThamAnotpadyamAnabhajyamAnAni bhAvavanti bhavanti . pudgalAstu parispandasvabhAvatvAtparispanden bhinnA sanghAten, sanhatA punarbhedenotpadyamAnAv- tiShThamAnabhajyamAnA kriyAvantashcha bhavanti . tathA jIvA api parispandasvabhAvatvAtparispanden pratisamayapariNatirUpA arthaparyAyA bhaNyante . yadA jIvonen sharIreN sah bhedan viyogan tyAgan kRutvA bhavAntarasharIreN sah sanghAtan melApakan karoti tadA vibhAvavyanyjanaparyAyo bhavati, tasmAdev bhavAntarasankramaNAtsakriyatvan bhaNyate . pudgalAnAn tathaiv vivakShitaskandhavighaTanAtsakriyatven skandhAntar- sanyoge sati vibhAvavyanyjanaparyAyo bhavati . muktajIvAnAn tu nishchayaratnatrayalakShaNen paramakAraNasamay- sArasangnen nishchayamokShamArgabalenAyogicharamasamaye nakhakeshAnvihAy paramaudArikasharIrasya vilIyamAn- rUpeN vinAshe sati kevalagnAnAdyanantachatuShTayavyaktilakShaNen paramakAryasamayasArarUpeN svabhAvavyanyjan- paryAyeN kRutvA yosAvutpAda sa bhedAdev bhavati, na sanghAtAt . kasmAditi chet sharIrAntareN sah
TIkA : — koI dravya ‘bhAv’ tathA ‘kriyAvAle’ honese aur koI dravya keval ‘bhAv’ vAle honese, – is apekShAse dravyakA visheSh (bhed) hai . vahAn pudgal tathA jIv (1) bhAvavAle tathA (2) kriyAvAle hain, kyonki (1) pariNAm dvArA tathA (2) sanghAt aur bhedake dvArA ve utpanna hote hain, Tikate hain aur naShTa hote hain . sheSh dravya to bhAvavAle hI hain, kyonki ve pariNAmake dvArA hI utpanna hote hain, Tikate hai aur naShTa hote hain — aisA nishchay hai .
usamen, ‘bhAv’kA lakShaN pariNAmamAtra hai; ‘kriyA’ kA lakShaN parispand (-kampan) hai . vahAn samasta hI dravya bhAvavAle hain, kyonki pariNAmasvabhAvavAle honese pariNAmake dvArA 1anvay aur vyatirekonko prApta hote hue ve utpanna hote hain, Tikate hain aur naShTa hote hain . pudgal to (bhAvavAle honeke atirikta) kriyAvAle bhI hote hain, kyonki parispandasvabhAvavAle honese parispandake dvArA 2pRuthak pudgal ekatrit ho jAte hain, isaliye aur ekatrit – mile hue pudgal puna pRuthak ho jAte hain, isaliye (is apekShAse) ve utpanna hote hain, Tikate hain aur naShTa hote hain . tathA jIv bhI bhAvavAle honeke atirikta) kriyAvAle bhI hote hain, kyonki 1. anvay, sthAyIpaneko aur vyatirek, utpAd tathA vyayapaneko batalAte hain . 2. pRuthak pudgal kampanake dvArA ekatrit hote hain . vahAn ve bhinnapanese naShTa hue, pudgalapanese Tike aur
Page 257 of 513
PDF/HTML Page 290 of 546
single page version
nUtanakarmanokarmapudgalebhyo bhinnAstai sah sanghAten, sanhatA punarbhedenotpadyamAnAv- tiShThamAnabhajyamAnA kriyAvantashcha bhavanti ..129..
bhUten havadi viNNAdan visheSheN gnAtan bhavati . kin karmatApannam . davvan dravyam . kathambhUtam . jIvamajIvan cha
ab, yah batalAte hain ki – guN visheShase (guNonke bhedase) dravya visheSh (dravyonkA bhed) hotA hai : —
anvayArtha : — [yai lingai ] jin lingonse [dravyan ] dravya [jIva ajIva cha ] jIv aur ajIvake rUpamen [vignAtan bhavati ] gnAt hotA hai, [te ] ve [atadbhAvavishiShTA ] atadbhAv vishiShTa (-dravyase atadbhAvake dvArA bhinna aise) [mUrtAmUrtA ] mUrta -amUrta [guNA ] guN [gneyA ] jAnane chAhiye ..130.. 1. gnAnAvaraNAdi karmarUp aur sharIrAdi nokarmarUp pudgalonke sAth milA huA jIv kampanase puna pRuthak ho
te jAN mUrta -amUrta guN, atatpaNAthI vishiShTa je. 130.
Page 258 of 513
PDF/HTML Page 291 of 546
single page version
dravyamAshritya parAnAshrayatven vartamAnailingyate gamyate dravyametairiti lingAni guNA . te cha yaddravyan bhavati na tad guNA bhavanti, ye guNA bhavanti te na dravyan bhavatIti dravyAdatadbhAven vishiShTA santo lingalingiprasiddhau talingatvamupaDhaukante . ath te dravyasya jIvoyam- jIvoyamityAdivisheShamutpAdayanti, svayamapi tadbhAvavishiShTatvenopAttavisheShatvAt . yato hi yasya yasya dravyasya yo ya svabhAvastasya tasya ten ten vishiShTatvAtteShAmasti visheSha . at ev cha mUrtAnAmamUrtAnAn cha dravyANAn mUrtatvenAmUrtatven cha tadbhAven vishiShTatvAdime mUrtA guNA ime amUrtA iti teShAn visheSho nishcheya ..130..
ath mUrtAmUrtaguNAnAn lakShaNasambandhamAkhyAti — gnAtavyA . te cha kathambhUtA . atabbhAvavisiTThA atadbhAvavishiShTA . tadyathA – shuddhajIvadravye ye kevalagnAnAdiguNAsteShAn shuddhajIvapradeshai sah yadekatvamabhinnatvan tanmayatvan sa tadbhAvo bhaNyate, teShAmev guNAnAn tai pradeshai sah yadA sangnAlakShaNaprayojanAdibheda kriyate tadA punaratadbhAvo bhaNyate, tenAtadbhAven sangnAdibhedarUpeN svakIyasvakIyadravyeN sah vishiShTA bhinnA iti, dvitIyavyAkhyAnen puna svakIy- dravyeN sah tadbhAven tanmayatvenAnyadravyAdvishiShTA bhinnA ityabhiprAya . evan guNabheden dravyabhedo
TIkA : — dravyakA Ashray lekar aur parake Ashrayake binA pravartamAn honese jinake dvArA dravya ‘lingit’ (-prApta) hotA hai – pahichAnA jA sakatA hai, aise ling guN hain . ve (guN), ‘jo dravya hain ve guN nahIn hain, jo guN hain ve dravya nahIn hain’ — is apekShAse dravyase 1atadbhAvake dvArA vishiShTa (-bhinna) vartate hue, ling aur 2lingIke rUpamen prasiddhi (khyAti) ke samay dravyake lingatvako prApta hote hain . ab, ve dravyamen ‘yah jIv hai, yah ajIv hai’ aisA visheSh (-bhed) utpanna karate hain, kyonki svayam bhI 3tadbhAvake dvArA 4vishiShTa honese visheShako prApta hain . jis -jis dravyakA jo -jo svabhAv ho us -usakA us -usake dvArA vishiShTatva honese unamen visheSh (-bhed) hain; aur isIliye mUrta tathA amUrta dravyonkA mUrtatva -amUrtatvarUp tadbhAvake dvArA vishiShTatva honese unamen is prakArake bhed nishchit karanA chAhiye ki ‘yah mUrta guN hain aur yah amUrtaguN hain’ ..130..
ab, mUrta aur amUrta guNonke lakShaN tathA sambandh (arthAt unakA kin dravyonke sAth sambandh hai yah) kahate hain : — 1. atadbhAv = (kathanchit) usarUp nahIn honA vah; 2. lingI = lingavAlA, (visheShaguN vah ling – chihna – lakShaN hai aur lingI vah dravya hai ) . 3. tadbhAv = usarUp, usapanA; usapanese honA; svarUp . 4. vishiShTa = visheShatAvAlA; khAs; bhinna .
Page 259 of 513
PDF/HTML Page 292 of 546
single page version
mUrtAnAn guNAnAmindriyagrAhyatvan lakShaNam . amUrtAnAn tadev viparyastam . te cha mUrtA pudgaladravyasya, tasyaivaikasya mUrtatvAt . amUrtA sheShadravyANAn, pudgalAdanyeShAn sarveShAmapya- mUrtatvAt ..131..
gnAtavya ..130.. ath mUrtAmUrtaguNAnAn lakShaNan sambandhan cha nirUpayati — muttA indiyagejjhA mUrtA guNA indriyagrAhyA bhavanti, amUrtA punarindriyaviShayA na bhavanti iti mUrtAmUrtaguNAnAmindriyAnindrayaviShayatvan lakShaNamuktam . idAnIn mUrtaguNA kasya sambandhino bhavantIti sambandhan kathayati . poggaladavvappagA aNegavidhA mUrtaguNA pudgaladravyAtmakA anekavidhA bhavanti; pudgaladravyasambandhino bhavantItyartha . amUrtaguNAnAn
anvayArtha : — [indriyagrAhyA mUrtA ] indriyagrAhya aise mUrtaguN [pudgaladravyAtmakA ] pudgaladravyAtmak [anek vidhA ] anek prakArake hain; [amUrtAnAn dravyANAn ] amUrta dravyonke [guNA ] guN [amUrtA gnAtavyA ] amUrta jAnanA chAhiye ..131..
TIkA : — mUrta guNonkA lakShaN indriyagrAhyatva hai; aur amUrtaguNonkA usase viparIt hai; (arthAt amUrta guN indriyonse gnAt nahIn hote .) aur mUrta guN pudgaladravyake hain, kyonki vahI (pudgal hI) ek mUrta hai; aur amUrta guN sheSh dravyonke hain, kyonki pudgalake atirikta sheSh sabhI dravya amUrta hain ..131..
dravyo amUrtik jeh tenA guN amUrtik jANaje. 131.
chhe varNa tem ja gandh vaLI ras -sparsha pudgaladravyane,
Page 260 of 513
PDF/HTML Page 293 of 546
single page version
indriyagrAhyA kil sparsharasagandhavarNAstadviShayatvAt . te chendriyagrAhyatvavyaktishakti- vashAt gRuhyamANA agRuhyamANAshcha A -ekadravyAtmakasUkShmaparyAyAtparamANo A -anek- dravyAtmakasthUlaparyAyAtpRuthivIskandhAchcha sakalasyApi pudgalasyAvisheSheN visheShaguNatven vidyante . te cha mUrtatvAdev sheShadravyANAmasambhavanta pudgalamadhigamayanti . shabdasyApIndriyagrAhyatvAd guNatvan na khalvAshank nIyan, tasya vaichitryaprapanchitavaishvarUpasyApyanekadravyAtmakapudgalaparyAyatvenAbhyup- sambandhan pratipAdayati . davvANamamuttANan vishuddhagnAnadarshanasvabhAvan yatparamAtmadravyan tatprabhRutInAmamUrtadravyANAn sambandhino bhavanti . te ke . guNA amuttA amUrtA guNA, kevalagnAnAday ityartha . iti mUrtAmUrtaguNAnAn lakShaNasambandhau gnAtavyau ..131.. evan gnAnAdivisheShaguNabheden dravyabhedo bhavatIti kathanarUpeN dvitIy- sthale gAthAdvayan gatam . ath mUrtapudgaladravyasya guNAnAvedayati — vaNNarasagandhaphAsA vijjante poggalassa varNarasagandhasparshA vidyante . kasya . pudgalasya . kathambhUtasya . suhumAdo puDhavIpariyantassa ya ‘‘puDhavI jalan cha chhAyA chaurindiyavisayakammaparamANU . chhavvihabheyan bhaNiyan poggaladavvan jiNavarehin’’ .. iti
anvayArtha : — [varNarasagandhasparshA ] varNa, ras, gandh aur sparsha (-guN) [sUkShmAt ] sUkShmase lekar [pRithvIparyantasya cha ] pRithvI paryantake [pudgalasya ] (sarva) pudgalake [vidyante ] hote hain; [chitra shabda ] jo vividh prakArakA shabda hai [sa ] vah [pudgal ] pudgal arthAt paudgalik paryAy hai ..132..
TIkA : — sparsha, ras, gandh aur varNa indriyagrAhya hain, kyonki ve indriyonke viShay hain . ve indriyagrAhyatAkI 1vyakti aur shaktike vashase bhale hI indriyonke dvArA grahaN kiye jAte hon yA na kiye jAte hon tathApi ve ekadravyAtmak sUkShmaparyAyarUp paramANuse lekar anekadravyAtmak sthUlaparyAyarUp pRithvIskandh takake samasta pudgalake, avisheShatayA visheSh guNonke rUpamen hote hain; aur unake mUrta honeke kAraN hI, (pudgalake atirikta) sheSh dravyonke na honese ve pudgalako batalAte hain .
aisI shankA nahIn karanI chAhiye ki shabda bhI indriyagrAhya honese guN hogA; kyonki vah (shabda) 2vichitratAke dvArA vishvarUpapanA (anekAnekaprakArapanA) darashAtA honepar bhI use anekadravyAtmak pudgalaparyAyake rUpamen svIkAr kiyA jAtA hai . 1. paramANu, kArmaNavargaNA ityAdimen indriyagrAhyatA vyakta nahIn hai tathApi shaktirUpase avashya hotI hai; isIliye
bahutase paramANu skandharUp hokar sthUlatA dhAraN karake indriyonse gnAt hote hain . 2. vichitratA = vividhatA (shabda bhAShAtmak, abhAShAtmak, prAyogik, vaishrasik – aise anek prakArake hain .)
Page 261 of 513
PDF/HTML Page 294 of 546
single page version
gamyamAnatvAt . guNatve vA, na tAvadamUrtadravyaguNa shabda, guNaguNinoravibhaktapradeshatvenaikavedan- vedyatvAdamUrtadravyasyApi shravaNendriyaviShayatvApatte . paryAyalakShaNenotkhAtaguNalakShaNatvAnmUrtadravya- guNopi na bhavati . paryAyalakShaNan hi kAdAchitkatvan, guNalakShaNan tu nityatvam . tata kAdAchitkatvotkhAtanityatvasya na shabdasyAsti guNatvam . yattu tatra nityatvan tattadArambhak- pudgalAnAn tadguNAnAn cha sparshAdInAmev, na shabdaparyAyasyeti dRuDhataran grAhyam . na cha pudgal- gAthAkathitakrameN paramANulakShaNasUkShmasvarUpAde pRithvIskandhalakShaNasthUlasvarUpaparyantasya cha . tathAhi — yathAnantagnAnAdichatuShTayan visheShalakShaNabhUtan yathAsambhavan sarvajIveShu sAdhAraNan tathA varNAdichatuShTayan visheSh- lakShaNabhUtan yathAsambhavan sarvapudgaleShu sAdhAraNam . yathaiv chAnantagnAnAdichatuShTayan muktajIvetIndriyagnAn- viShayamanumAnagamyamAgamagamyan cha, tathA shuddhaparamANudravye varNAdichatuShTayamapyatIndriyagnAnaviShayamanumAn- gamyamAgamagamyan cha . yathA vAnantachatuShTayasya sansArijIve rAgAdisnehanimitten karmabandhavashAdashuddhatvan bhavati tathA varNAdichatuShTayasyApi snigdharUkShaguNanimitten dvi -aNukAdibandhAvasthAyAmashuddhatvam . yathA vAnantagnAnAdichatuShTayasya rAgAdisneharahitashuddhAtmadhyAnen shuddhatvan bhavati tathA varNAdichatuShTayasyApi snigdhaguNAbhAve bandhanesati paramANupudgalAvasthAyAn shuddhatvamiti . saddo so poggalo yastu shabda sa
yadi shabdako (paryAy na mAnakar) guN mAnA jAy to vah kyon yogya nahIn hai usakA samAdhAn : —
pratham to, shabda amUrta dravyakA guN nahIn hai kyonki guN -guNImen abhinna pradeshapanA honese ve (guN -guNI) 1ek vedanase vedya honese amUrta dravyako bhI shravaNendriyakA viShayabhUtapanA A jAyagA .
(dUsare, shabdamen) paryAyake lakShaNadvArA guNakA lakShaN utthApit honese shabda mUrta dravyakA guN bhI nahIn hai . paryAyakA lakShaN kAdAchitkapanA (anityapanA) hai, aur guNakA lakShaN nityapanA hai; isaliye (shabdamen) anityapanese nityapaneke utthApit honese (arthAt shabda kabhI- kabhI hI hotA hai, aur nitya nahIn hai, isaliye) shabda vah guN nahIn hai . jo vahAn nityapanA hai vah use (shabdako) utpanna karanevAle pudgalonkA aur unake sparshAdik guNonkA hI hai, shabdaparyAyakA nahIn — isaprakAr ati dRuDhatApUrvak grahaN karanA chAhiye . 1. ek vedanase vedya = ek gnAnase gnAt hone yogya (naiyAyik shabdako AkAshakA guN mAnate hain kintu yah
Page 262 of 513
PDF/HTML Page 295 of 546
single page version
paryAyatve shabdasya pRuthivIskandhasyev sparshanAdIndriyaviShayatvam; apAn ghrANendriyAviShayatvAt, jyotiSho ghrANarasanendriyAviShayatvAt, maruto ghrANarasanachakShurindriyAviShayatvAchcha . na chAgandhA- gandharasAgandharasavarNA evamapjyotirmAruta, sarvapudgalAnAn sparshAdichatuShkopetatvAbhyupagamAt; vyaktasparshAdichatuShkAnAn cha chandrakAntAraNiyavAnAmArambhakairev pudgalairavyaktagandhAvyaktagandharasA- vyaktagandharasavarNAnAmapjyotirudaramarutAmArambhadarshanAt . na cha kvachitkasyachit guNasya vyaktA- paudgala . yathA jIvasya naranArakAdivibhAvaparyAyA tathAyan shabda pudgalasya vibhAvaparyAyo, na cha guNa . kasmAt . guNasyAvinashvaratvAt, ayan cha vinashvaro . naiyAyikamatAnusArI kashchidvadatyAkAsh- guNoyan shabda . parihAramAh – AkAshaguNatve satyamUrto bhavati . amUrtashcha shravaNendriyaviShayo na bhavati, dRushyate cha shravaNendriyaviShayatvam . sheShendriyaviShaya kasmAnna bhavatIti chet —
aur ‘‘yadi shabda pudgalakI paryAy ho to vah pRithvIskandhakI bhAnti sparshanAdik idriyonkA viShay honA chAhiye, arthAt jaise pRithvIskandharUp pudgalaparyAy sarva indriyonse gnAt hotI hai usIprakAr shabdarUp pudgalaparyAy bhI sabhI indriyonse gnAt honI chAhiye’’ (aisA tarka kiyA jAy to) aisA bhI nahIn hai; kyonki pAnI (pudgalakI paryAy hone par bhI) ghrANendriyakA viShay nahIn hai; agni (pudgalakI paryAy hone par bhI) ghrANendriy tathA rasanendriyakA viShay nahIn hai aur vAyu (pudgalakI paryAy hone parabhI) ghrAN, rasanA tathA chakShuindriyakA viShay nahIn hai . aur aisA bhI nahIn hai ki pAnI gandh rahit hai (isaliye nAkase agrAhya hai ), agni gandh tathA ras rahit hai (isaliye nAk, jIbhase agrAhya hai ) aur vAyu gandh, ras tathA varNa rahit hai (isaliye nAk, jIbh tathA Ankhonse agrAhya hai ); kyonki sabhI pudgal sparshAdi 1chatuShkayukta svIkAr kiye gaye hain kyonki jinake sparshAdi chatuShka vyakta hain aise (1) chandrakAntamaNiko, (2) araNiko aur (3) jau ko jo pudgal utpanna karate hain unhIn ke dvArA (1) jisakI gandh avyakta hai aise pAnIkI, (2) jisakI gandh tathA ras avyakta hai aisI agnikI aur (3) jisakI gandh, ras tathA varNa avyakta hai aisI udaravAyukI utpatti hotI dekhI jAtI hai . 1. chatuShka = chatuShTay, chArakA samUh . [samasta pudgalommen — pRithvI, jal, agni aur vAyu in sabahImen —
aur (3) jau men rahanevAle chAron guN (1) pAnImen, (2) agnimen aur (3) vAyumen hone chAhiye . mAtra
hain . ]
Page 263 of 513
PDF/HTML Page 296 of 546
single page version
vyaktatvan kAdAchitkapariNAmavaichitryapratyayan nityadravyasvabhAvapratighAtAy . tatostu shabda pudgalaparyAy eveti ..132..
anyendriyaviShayonyendriyasya na bhavati vastusvabhAvAdev, rasAdiviShayavat . punarapi katambhUta . chitto chitra bhAShAtmakAbhAShAtmakarUpeN prAyogikavaishrasikarUpeN cha nAnAprakAra . tachcha ‘‘saddo khandhappabhavo’’ ityAdigAthAyAn panychAstikAye vyAkhyAtan tiShThatyatrAlan prasanggen ..132.. athAkAshAdyamUrtadravyANAn visheShaguNAnpratipAdayati — AgAsassavagAho AkAshasyAvagAhahetutvan, dhammaddavvassa gamaNaheduttan dharmadravyasya gamanahetutvan, dhammedaradavvassa du guNo puNo ThANakAraNadA dharmetaradravyasya tu puna sthAnakAraNatAguNo bhavatIti prathamagAthA gatA . kAlassa vaTTaNA se kAlasya vartanA syAdguNa, guNovaogo tti appaNo bhaNido gnAnadarshanopayogadvayamityAtmano guNo bhaNita . NeyA sankhevAdo guNA hi muttippahINANan evan sankShepAdamUrtadravyANAn guNA gneyA iti . tathAhi — sarvadravyANAn sAdhAraNamavagAhahetutvan
aur kahIn (kisI paryAyamen) kisI guNakI kAdAchitka pariNAmakI vichitratAke kAraN honevAlA vyaktapanA yA avyaktapanA nitya dravyasvabhAvakA pratighAt nahIn karatA . (arthAt anityapariNAmake kAraN honevAlI guNakI pragaTatA aur apragaTatA nitya dravyasvabhAvake sAth kahIn virodhako prApta nahIn hotI .)
avagAh guN AkAshano, gatihetutA chhe dharmano, vaLI sthAnakAraNatArUpI guN jAN dravya adharmano. 133. chhe kALano guN vartanA upayog bhAkhyo jIvamAn, e rIt mUrtivihInanA guN jANavA sankShepamAn. 134.
Page 264 of 513
PDF/HTML Page 297 of 546
single page version
visheShaguNo hi yugapatsarvadravyANAn sAdhAraNAvagAhahetutvamAkAshasya, sakRutsarveShAn gamanapariNAminAn jIvapudgalAnAn gamanahetutvan dharmasya, sakRutsarveShAn sthAnapariNAminAn jIvapudgalAnAn sthAnahetutvamadharmasya, asheShasheShadravyANAn pratiparyAyan samayavRuttihetutvan kAlasya, chaitanyapariNAmo jIvasya . evamamUrtAnAn visheShaguNasankShepAdhigame lingam . tatraikakAlamev visheShaguNatvAdevAnyadravyANAmasambhavatsadAkAshan nishchinoti . gatipariNatasamastajIvapudgalAnAmekasamaye sAdhAraNan gamanahetutvan visheShaguNatvAdevAnyadravyANAmasambhavatsaddharmadravyan nishchinoti . tathaiv cha sthiti- pariNatasamastajIvapudgalAnAmekasamaye sAdhAraNan sthitihetutvan visheShaguNatvAdevAnyadravyANAmasambhavatsad- dharmadravyan nishchinoti . sarvadravyANAn yugapatparyAyapariNatihetutvan visheShaguNatvAdevAnyadravyANAmasambhavatsa- tkAladravyan nishchinoti . sarvajIvasAdhAraNan sakalavimalakevalagnAnadarshanadvayan visheShaguNatvAdevAnyA- chetanapanychadravyANAmasambhavatsachchhuddhabuddhaikasvabhAvan paramAtmadravyan nishchinoti . ayamatrArtha — yadyapi panycha- dravyANi jIvasyopakAran kurvanti tathApi tAni dukhakAraNAnyeveti gnAtvAkShayAnantasukhAdikAraNan
anvayArtha : — [AkAshasyAvagAha ] AkAshakA avagAh, [dharmadravyasya gamanahetutvan ] dharmadravyakA gamanahetutva [tu puna ] aur [dharmetaradravyasya guNa ] adharma dravyakA guN [sthAnakAraNatA ] sthAnakAraNatA hai . [kAlasya ] kAlakA guN [vartatA syAt ] vartanA hai, [Atmana guNa ] AtmAkA guN [upayoga iti bhaNita ] upayog kahA hai . [mUrtiprahINAnAn guNA hi ] isaprakAr amUrta dravyonke guN [sankShepAt ] sankShepase [gneyA ] jAnanA chAhiye ..133 -134..
TIkA : — yugapat sarvadravyonke sAdhAraN avagAhakA hetupanA AkAshakA visheSh guN hai . ek hI sAth sarva gamanapariNAmI (gatirUp pariNamit) jIv -pudgalonke gamanakA hetupanA dharmakA visheSh guN hai . ek hI sAth sarva sthAnapariNAmI (sthitirUp pariNamit) jIv- pudgalonke sthir honekA hetutva sthitikA arthAt sthir honekA nimittapanA adharmakA visheShaguN hai . (kAlake atirikta) sheSh samasta dravyonkI prati -paryAyamen samayavRuttikA hetupanA (samay- samayakI pariNatikA nimittatva) kAlakA visheSh guN hai . chaitanyapariNAm jIvakA visheSh guN hai . isaprakAr amUrta dravyonke visheSh guNonkA sankShipta gnAn hone par amUrta dravyonko jAnaneke ling (chihna, lakShaN, sAdhan) prApta hote hain; arthAt un -un visheSh guNonke dvArA un -un amUrta
Page 265 of 513
PDF/HTML Page 298 of 546
single page version
sakaladravyasAdhAraNAvagAhasampAdanamasarvagatatvAdev sheShadravyANAmasambhavadAkAshamadhigamayati . tathaik- vAramev gatipariNatasamastajIvapudgalAnAmAlokAdgamanahetutvamapradeshatvAtkAlapudgalayo, samudghA- tAdanyatra lokAsankhyeyabhAgamAtratvAjjIvasya, lokAlok sImnochalitatvAdAkAshasya, viruddha- kAryahetutvAdadharmasyAsambhavaddharmamadhigamayati . tathaikavAramev sthitipariNatasamastajIvapudgalA- nAmAlokAtsthAnahetutvamapradeshatvAtkAlapudgalayo, samudghAtAdanyatra lokAsankhyeyabhAgamAtratvA- jjIvasya, lokAlokasImnochalitatvAdAkAshasya, viruddhakAryahetutvAddharmasya chAsambhavadadharmamadhi- vishuddhagnAnadarshanopayogasvabhAvan paramAtmadravyan tadev manasA dhyeyan vachasA vaktavyan kAyen tatsAdhak- manuShThAnan cha kartavyamiti ..133 . 134.. evan kasya dravyasya ke visheShaguNA bhavantIti kathanarUpeN dravyonkA astitva gnAt hotA hai — siddha hotA hai . (isIko spaShTatApUrvak samajhAte hain : — )
vahAn ek hI kAlamen samasta dravyonko sAdhAraN 1avagAhakA sampAdan (-avagAhahetupanerUp ling) AkAshako batalAtA hai; kyonki sheSh dravyonke sarvagat (sarvavyApak) na honese unake vah sambhav nahIn hai .
isIprakAr ek hI kAlamen gatipariNat (gatirUpase pariNamit hue) samasta jIv- pudgalonko lok tak gamanakA hetupanA dharmako batalAtA hai; kyonki kAl aur pudgal apradeshI hain isaliye unake vah sambhav nahIn hai; jIv samudghAtako chhoDakar anyatra lokake asankhyAtaven bhAg mAtra hai, isaliye usake vah sambhav nahIn hai, lok -alokakI sImA achalit honese AkAshako vah sambhav nahIn hai aur viruddha kAryakA hetu honese adharmako vah sambhav nahIn hai . (kAl aur pudgal ekapradeshI hain, isaliye ve lok tak gamanamen nimitta nahIn ho sakate; jIv samudghAtako chhoDakar anya kAlamen lokake asankhyAtaven bhAgamen hI rahatA hai, isaliye vah bhI lok tak gamanamen nimitta nahIn ho sakatA; yadi AkAsh gatimen nimitta ho to jIv aur pudgalonkI gati alokamen bhI hone lage, jisase lokAkAshakI maryAdA hI na rahegI; isaliye gatihetutva AkAshakA bhI guN nahIn hai; adharma dravya to gatise viruddha sthitikAryamen nimittabhUt hai, isaliye vah bhI gatimen nimitta nahIn ho sakatA . isaprakAr gatihetutvaguN dharmanAmak dravyakA astitva batalAtA hai .)
isIprakAr ek hI kAlamen sthitipariNat samasta jIv -pudgalonko lok tak sthitikA hetupanA adharmako batalAtA hai; kyonki kAl aur pudgal apradeshI honese unake vah sambhav nahIn hai; jIv samudghAtako chhoDakar anyatra lokake asankhyAtaven bhAg mAtra hai, isaliye usake vah sambhav nahIn hai; lok aur alokakI sImA achalit honese AkAshake vah sambhav nahIn hai, aur 1. avagAh = lIn honA; majjit honA, avakAsh prApta karanA . (ek hI kAlamen sarva dravyonko sAmAnya
avakAshakI prAptimen AkAshadravya nimittabhUt hai .) pra 34
Page 266 of 513
PDF/HTML Page 299 of 546
single page version
gamayati . tathA asheShasheShadravyANAn pratiparyAyan samayavRuttihetutvan kAraNAntarasAdhyatvAtsamay- vishiShTAyA vRutte svatasteShAmasambhavatkAlamadhigamayati . tathA chaitanyapariNAmochetanatvAdev sheSh- dravyANAmasambhavan jIvamadhigamayati . evan guNavisheShAd dravyavisheShodhigantavya ..133 . 134..
ath dravyANAn pradeshavattvApradeshavattvavisheShan pragnApayati — tRutIyasthale gAthAtrayan gatam . ath kAladravyan vihAy jIvAdipanychadravyANAmastikAyatvan vyAkhyAti — viruddha kAryakA hetu honese dharmako vah sambhav nahIn hai .
isIprakAr (kAlake atirikta) sheSh samasta dravyonke pratyek paryAyamen samayavRuttikA hetupanA kAlako batalAtA hai, kyonki unake 1samayavishiShTa vRutti kAraNAntarase sadhatI honese (arthAt unake samayase vishiShTa aisI pariNati anya kAraNase hotI hai,) isaliye svata unake vah (samayavRuttihetupanA) sambhavit nahIn hai .
isIprakAr chaitanyapariNAm jIvako batalAtA hai, kyonki vah chetan honese sheSh dravyonke sambhav nahIn hai .
bhAvArtha : — jaisA ki pahale batAyA gayA hai, – sparsha, ras, gandh, varNase pudgal dravyonkA astitva gnAt hotA hai . yahAn amUrta dravyonkA astitva unake visheSh lakShaNonse pragaT kiyA gayA hai .
chaitanyapariNAmarUp lakShaN anubhavamen AtA hai isaliye ananta jIvadravyonkA astitva gnAt hotA hai . jIvAdi samasta dravya jisake nimittase avagAh (avakAsh) ko prApta karate hain aisA koI dravya honA chAhiye; vah dravya lokAlokavyApI AkAsh hai . jIv aur pudgal gati karate hue mAlUm hote hain, isaliye jaise machhalIko gati karanemen nimittabhUt jal hai usI prakAr jIv aur pudgalonko gati karanemen nimittabhUt koI dravya honA chAhiye; vah dravya lokavyApI dharmadravya hai . jaise manuShyako sthitimen nimittabhUt pRithvI hai usIprakAr jIv aur pudgalonkI sthitimen nimittabhUt koI dravya honA chAhiye . vah dravya lokavyApI adharmadravya hai . jaise kumhArake chakrake chalanemen kIl nimittabhUt hai usIprakAr (kAlake atirikta) sarva dravyonke pariNamanamen nimittabhUt koI dravya honA chAhiye; vah dravya asankhyAt kAlANu hain, jinakI paryAyen samay, ghaDI, din, varSha ityAdirUpase vyakta hotI hain .
1. kAlake atirikta dravyonkI pariNati ‘ek samayamen yah pariNati huI hai’ isaprakAr samayase vishiShTa hai arthAt
vyavahArase usamen samayakI apekShA AtI hai, isaliye usamen koI dravya — kAladravya — nimitta honA chAhiye . 2. pradeshavatva = pradeshavAnapanA .
Page 267 of 513
PDF/HTML Page 300 of 546
single page version
pradeshavanti hi jIvapudgaladharmAdharmAkAshAni anekapradeshavattvAt . apradesha kAlANu pradeshamAtratvAt . asti cha samvartavistArayorapi lokAkAshatulyAsankhyeyapradeshAparityAgAjjIvasya, dravyeN pradeshamAtratvAdapradeshatvepi dvipradeshAdisankhyeyAsankhyeyAnantapradeshaparyAyeNAnavadhArit- pradeshatvAtpudgalasya, sakalalokavyApyasankhyeyapradeshaprastArarUpatvAd dharmasya, sakalalokavyApya- jIvA poggalakAyA dhammAdhammA puNo ya AgAsan jIvA pudgalakAyA dharmAdharmau punashchAkAsham . ete panychAstikAyA kimvishiShTA . sapadesehin asankhA svapradeshairasankhyeyA . atrAsankhyeyapradeshashabden pradeshabahutvan grAhyam . tachcha yathAsambhavan yojanIyam . jIvasya tAvatsansArAvasthAyAn vistAropasanhArayorapi pradIp- vatpradeshAnAn hAnivRuddhayorabhAvAdvayavahAreN dehamAtrepi nishchayen lokAkAshapramitAsankhyeyapradeshatvam .
anvayArtha : — [jIvA ] jIv [pudgalakAyA ] pudgalakAy, [dharmAdharmau ] dharma, adharma [puna cha ] aur [AkAshan ] AkAsh [svapradeshai ] svapradeshonkI apekShAse [asankhyAtA ] asankhyAt arthAt anek hain; [kAlasya ] kAlake [pradeshA iti ] pradesh [na santi ] nahIn hain ..135..
TIkA : — jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAsh anek pradeshavAle honese pradeshavAn hain . kAlANu pradeshamAtra (ekapradeshI) honese apradeshI hai .
[uparokta bAtako spaShTa karate hain : — ] sankoch -vistArake hone par bhI jIv lokAkAsh tulya asankhya pradeshonko nahIn chhoDatA, isaliye vah pradeshavAn hai; pudgal yadyapi dravya apekShAse pradeshamAtra (-ekapradeshI) honese apradeshI hai tathApi, do pradeshonse lekar sankhyAt, asankhyAt, aur anantapradeshomvAlI paryAyonkI apekShAse anishchit pradeshavAlA honese pradeshavAn hai; sakal lokavyApI asankhya pradeshonke 1prastArarUp honese dharma pradeshavAn hai; sakalalokavyApI asankhya 1. prastAr = phai lAv; vistAr .
jIvadravya, pudgalakAy, dharma, adharma vaLI AkAshane chhe svapradesh anek, nahi varte pradesho kALane. 135.