Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 136-144.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 16 of 28

 

Page 268 of 513
PDF/HTML Page 301 of 546
single page version

sankhyeyapradeshaprastArarUpatvAdadharmasya, sarvavyApyanantapradeshaprastArarUpatvAdAkAshasya cha pradeshavattvam .
kAlANostu dravyeN pradeshamAtratvAtparyAyeN tu parasparasamparkAsambhavAdapradeshatvamevAsti . tata
kAladravyamapradeshan, sheShadravyANi pradeshavanti ..135..
ath kvAmI pradeshinopradeshAshchAvasthitA iti pragnApayati
logAlogesu Nabho dhammAdhammehin Adado logo .
sese paDuchcha kAlo jIvA puN poggalA sesA ..136..
lokAlokayornabho dharmAdharmAbhyAmAtato loka .
sheShau pratItya kAlo jIvA puna pudgalA sheShau ..136..
dharmAdharmayo punaravasthitarUpeN lokAkAshapramitAsankhyeyapradeshatvam . skandhAkArapariNatapudgalAnAn tu
sankhyeyAsankhyeyAnantapradeshatvam . kintu pudgalavyAkhyAne pradeshashabden paramANavo grAhyA, na cha kShetra-
pradeshA . kasmAt . pudgalAnAmanantapradeshakShetrevasthAnAbhAvAditi . paramANorvyaktirUpeNaikapradeshatvan
shaktirUpeNopachAreN bahupradeshatvan cha . AkAshasyAnantA iti . Natthi pades tti kAlassa na santi pradeshA
iti kAlasya . kasmAt . dravyarUpeNaikapradeshatvAt, parasparabandhAbhAvAtparyAyarUpeNApIti ..135.. ath
tamevArthan draDhayati
edANi panchadavvANi ujjhiyakAlan tu atthikAy tti ...
bhaNNante kAyA puN bahuppadesAN pachayattan ..11..
pradeshonke prastArarUp honese adharma pradeshavAn hai; aur sarvavyApI anantapradeshonke prastArarUp honese
AkAsh pradeshavAn hai
. kAlANu to dravyase pradeshamAtra honese aur paryAyase paraspar samparka na honese
apradeshI hI hai .
isaliye kAladravya apradeshI hai aur sheSh dravya pradeshavAn hain ..135..
ab, yah batalAte hain ki pradeshI aur apradeshI dravya kahAn rahate hain :
anvayArtha :[nabha ] AkAsh [lokAlokayo ] lokAlokamen hai, [loka ]
lok [dharmAdharmAbhyAm Atata ] dharma aur adharmase vyApta hai, [sheShau pratItya ] sheSh do dravyonkA
Ashray lekar [kAla ] kAl hai, [puna ] aur [sheShau ] sheSh do dravya [jIvA pudgalA ]
jIv aur pudgal hain
..136..
loke aloke Abh, lok adharma -dharmathI vyApta chhe,
chhe sheSh -Ashrit kAL, ne jIv -pudgalo te sheSh chhe. 136.

Page 269 of 513
PDF/HTML Page 302 of 546
single page version

AkAshan hi tAvat lokAlokayorapi, ShaDdravyasamavAyAsamavAyayoravibhAgen vRuttatvAt .
dharmAdharmau sarvatra loke, tannimittagamanasthAnAnAn jIvapudgalAnAn lokAdbahistadekadeshe cha
gamanasthAnAsambhavAt
. kAlopi loke, jIvapudgalapariNAmavyajyamAnasamayAdiparyAyatvAt; sa
tu lokaikapradesh evApradeshatvAt . jIvapudgalau tu yuktit ev loke, ShaDdravyasamavAyAtmak-
tvAllokasya . kintu jIvasya pradeshasamvartavistAradharmatvAt, pudgalasya bandhahetubhUtasnigdharUkShaguN-
edANi panchadavvANi etAni pUrvasUtroktAni jIvAdiShaDdravyANyev ujjhiy kAlan tu kAladravyan
vihAy atthikAy tti bhaNNante astikAyA panychAstikAyA iti bhaNyante . kAyA puN kAyA kAyashabden
puna . kin bhaNyate . bahuppadesAN pachayattan bahupradeshAnAn sambandhi prachayatvan samUh iti . atra panychAsti-
kAyamadhye jIvAstikAy upAdeyastatrApi panychaparameShThiparyAyAvasthA, tasyAmapyarhatsiddhAvasthA, tatrApi
siddhAvasthA
. vastutastu rAgAdisamastavikalpajAlaparihArakAle siddhajIvasadRushA svakIyashuddhAtmAvastheti
bhAvArtha ..11.. evan panychAstikAyasankShepasUchanarUpeN chaturthasthale gAthAdvayan gatam . ath dravyANAn
lokAkAshevasthAnamAkhyAtilogAlogesu Nabho lokAlokayoradhikaraNabhUtayorNabh AkAshan tiShThati .
dhammAdhammehin Adado logo dharmAdharmAstikAyAbhyAmAtato vyApto bhRuto loka . kin kRutvA . sese paDuchcha
sheShau jIvapudgalau pratItyAshritya . ayamatrArthajIvapudgalau tAvalloke tiShThatastayorgatisthityo
kAraNabhUtau dharmAdharmAvapi loke . kAlo kAlopi sheShau jIvapudgalau pratItya loke . ka smAditi chet .
jIvapudgalAbhyAn navajIrNapariNatyA vyajyamAnasamayaghaTikAdiparyAyatvAt . sheShashabden kin bhaNyate . jIvA
puN poggalA sesA jIvA pudgalAshcha puna sheShA bhaNyanta iti . ayamatra bhAvayathA siddhA bhagavanto
yadyapi nishchayen lokAkAshapramitashuddhAsankhyeyapradeshe kevalagnAnAdiguNAdhArabhUte svakIyasvakIyabhAve
tiShThanti tathApi vyavahAreN
mokShashilAyAn tiShThantIti bhaNyante . tathA sarve padArthA yadyapi nishchayen
TIkA :pratham to AkAsh lok tathA alokamen hai, kyonki chhah dravyonke
samavAy aur asamavAyamen binA vibhAgake rahatA hai . dharma aur adharma dravya sarvatra lokamen
hai, kyonki unake nimittase jinakI gati aur sthiti hotI hai aise jIv aur pudgalonkI
gati yA sthiti lokase bAhar nahIn hotI, aur na lokake ek deshamen hotI hai, (arthAt
lokamen sarvatra hotI hai )
. kAl bhI lokamen hai, kyonki jIv aur pudgalonke pariNAmonke
dvArA (kAlakI) samayAdi paryAyen vyakta hotI hain; aur vah kAl lokake ek pradeshamen
hI hai kyonki vah apradeshI hai
. jIv aur pudgal to yuktise hI lokamen hain, kyonki
lok chhah dravyonkA samavAyasvarUp hai .
aur isake atirikta (itanA visheSh jAnanA chAhiye ki), pradeshonkA sankoch-
vistAr honA vah jIvakA dharma hai, aur bandhake hetubhUt snigdha -rukSha (chikane -rUkhe) guN
pudgalakA dharma honese jIv aur pudgalakA samasta lokamen yA usake ekadeshamen rahanekA

Page 270 of 513
PDF/HTML Page 303 of 546
single page version

dharmatvAchcha tadekadeshasarvalokaIyamo nAsti . kAlajIvapudgalAnAmityekadravyApekShayA ekadesh
anekadravyApekShayA punaranjanachUrNapUrNasamudgakanyAyen sarvalok eveti ..136..
ath pradeshavattvApradeshavattvasambhavaprakAramAsUtrayati
jadh te NabhappadesA tadhappadesA havanti sesANan .
apadeso paramANU teN padesubbhavo bhaNido ..137..
yathA te nabhapradeshAstathA pradeshA bhavanti sheShANAm .
apradesha paramANusten pradeshodbhavo bhaNita ..137..
svakIyasvakIyasvarUpe tiShThanti tathApi vyavahAreN lokAkAshe tiShThantIti . atra yadyapyanantajIv-
dravyebhyonantaguNapudgalAstiShThanti tathApyekadIpaprakAshe bahudIpaprakAshavadvishiShTAvagAhashaktiyogenA-
sankhyeyapradeshepi lokevasthAnan na virudhyate
..136.. ath yadevAkAshasya paramANuvyAptakShetran pradesh-
lakShaNamuktan sheShadravyapradeshAnAn tadeveti sUchayatijadh te NabhappadesA yathA te prasiddhA paramANu-
vyAptakShetrapramANAkAshapradeshA tadhappadesA havanti sesANan tenaivAkAshapradeshapramANen pradeshA bhavanti . keShAm .
shuddhabuddhaikasvabhAvan yatparamAtmadravyan tatprabhRutisheShadravyANAm . apadeso paramANU apradesho dvitIyAdi-
pradesharahito yosau pudgalaparamANu teN padesubbhavo bhaNido ten paramANunA pradeshasyodbhav
niyam nahIn hai . (aur) kAl, jIv tathA pudgal ek dravyakI apekShAse lokake
ekadeshamen rahate hain aur anek dravyonkI apekShAse anjanachUrNa (kAjal) se bharI huI
DibiyAke nyAyAnusAr samasta lokamen hI hain
..136..
ab, yah kahate hain ki pradeshavattva aur apradeshavattva kis prakArase sambhav hai :
anvayArtha :[yathA ] jaise [te nabha pradeshA ] ve AkAshapradesh hain, [tathA ]
usIprakAr [sheShANAn ] sheSh dravyonke [pradeshA bhavanti ] pradesh hain (arthAt jaiseAkAshake pradesh
paramANurUpI gajase nApe jAte hai . usIprakAr sheSh dravyonke pradesh bhI isIprakAr nApe jAte hain ) .
[paramANu ] paramANu [apradesha ] apradeshI hai; [ten ] usake dvArA [pradeshodbhava bhaNita ]
pradeshodbhav kahA hai
..137..
je rIt Abh -pradesh, te rIt sheSh dravya -pradesh chhe;
apradesh paramANu vaDe udbhav pradesh taNo bane. 137.

Page 271 of 513
PDF/HTML Page 304 of 546
single page version

sUtrayiShyate hi svayamAkAshasya pradeshalakShaNamekANuvyApyatvamiti . ih tu yathAkAshasya
pradeshAstathA sheShadravyANAmiti pradeshalakShaNaprakAraikatvamAsUtryate . tato yathaikANuvyApyenAnshen
gaNyamAnasyAkAshasyAnantAnshatvAdanantapradeshatvan tathaikANuvyApyenAnshen gaNyamAnAnAn dharmAdharmaik-
jIvAnAmasankhyeyAnshatvAt
pratyekamasankhyeyapradeshatvam . yathA chAvasthitapramANayordharmAdharmayostathA
samvartavistArAbhyAmanavasthitapramANasyApi shuShkArdratvAbhyAn charmaN iv jIvasya svAnshAlpa-
bahutvAbhAvAdasankhyeyapradeshatvamev
. amUrtasamvartavistArasiddhishcha sthUlakRushashishukumArasharIravyApi-
tvAdasti svasamvedanasAdhyaiv . pudgalasya tu dravyeNaikapradeshamAtratvAdapradeshatve yathodite satyapi
utpattirbhaNitA . paramANuvyAptakShetran pradesho bhavati . tadagre vistareN kathayati ih tu sUchitamev ..137..
evan panychamasthale svatantragAthAdvayan gatam . ath kAladravyasya dvitIyAdipradesharahitatvenApradeshatvan
vyavasthApayatisamao samayaparyAyasyopAdAnakAraNatvAtsamaya kAlANu . du puna . sa cha kathambhUta .
1. avasthit pramAN = niyat parimAN, nishchit mAp; (dharma tathA adharma dravyakA mAp lok jitanA niyat hai .)
2. anavasthit = aniyat; anishchit; (sUkhe -gIle charmakI bhAnti jIv parakShetrakI apekShAse sankoch vistArako
prApta honese anishchit mApavAlA hai . aisA hone par bhI, jaise chamaDeke nij -ansh kam -baDh nahIn hote,
usIprakAr jIvake nij -ansh kam -baDh nahIn hote; isaliye vah sadA niyat asankhyapradeshI hI hai .)
TIkA :(bhagavat kundakundAchArya) svayam hI (140 ven) sUtra dvArA kahenge ki
AkAshake pradeshakA lakShaN ekANuvyApyatva hai (arthAt ek paramANuse vyApta honA vah pradeshakA
lakShaN hai ); aur yahAn (is sUtra yA gAthAmen) ‘jis prakAr AkAshake pradesh hain usIprakAr sheSh
dravyonke pradesh hain’ isaprakAr pradeshake lakShaNakI ekaprakAratA kahI jAtI hai
.
isaliye, jaise ekANuvyApya (-ek paramANuse vyApta ho aise) anshake dvArA gine jAne
par AkAshake ananta ansh honese AkAsh anantapradeshI hai, usIprakAr ekANuvyApya
(
ek paramANuse vyApta hone yogya) anshake dvArA gine jAne par dharma, adharma aur ek jIvake
asankhyAt ansh honese vepratyek asankhyAtapradeshI hai . aur jaise 1avasthit pramANavAle dharma
tathA adharma asankhyAtapradeshI hain, usIprakAr sankochavistArake kAraN 2anavasthit pramANavAle
jIvakesUkhe -gIle chamaDekI bhAntinij anshonkA alpabahutva nahIn hotA isaliye
asankhyAtapradeshIpanA hI hai . (yahAn yah prashna hotA hai ki amUrta aise jIvakA sankochavistAr kaise
sambhav hai ? usakA samAdhAn kiyA jAtA hai :) amUrtake sankochavistArakI siddhi to apane
anubhavase hI sAdhya hai, kyonki (sabako svAnubhavase spaShTa hai ki) jIv sthUl tathA kRush
sharIramen, tathA bAlak aur kumArake sharIramen vyApta hotA hai
.
pudgal to dravyata ekapradeshamAtra honese yathokta (pUrvakathit) prakArase apradeshI hai

Page 272 of 513
PDF/HTML Page 305 of 546
single page version

dvipradeshAdyudbhavahetubhUtatathAvidhasnigdharUkShaguNapariNAmashaktisvabhAvAtpradeshodbhavatvamasti . tata
paryAyeNAnekapradeshatvasyApi sambhavAt dvayAdisankhyeyAsankhyeyAnantapradeshatvamapi nyAyyan
pudgalasya ..137..
ath kAlANorapradeshatvameveti niyamayati
samao du appadeso padesamettassa davvajAdassa .
vadivadado so vaTTadi padesamAgAsadavvassa ..138..
samayastvapradesha pradeshamAtrasya dravyajAtasya .
vyatipatata sa vartate pradeshamAkAshadravyasya ..138..
appadeso apradesho dvitIyAdipradesharahito bhavati . sa cha kin karoti . so vaTTadi sa pUrvoktakAlANu
paramANorgatipariNate sahakAritven vartate . kasya sambandhI yosau paramANu . padesamettassa davvajAdassa
pradeshamAtrapudgalajAtirUpaparamANudravyasya . kin kurvata . vadivadado vyatipatato mandagatyA gachchhata . kan
prati . padesan kAlANuvyAptamekapradesham . kasya sambandhinam . AgAsadavvassa AkAshadravyasyeti . tathAhi
kAlANurapradesho bhavati . kasmAt . dravyeNaikapradeshatvAt . athavA yathA snehaguNen pudgalAnAn
tathApi do 1pradeshAdike udbhavake hetubhUt tathAvidh (us prakArake) snigdha -rUkShaguNarUp
pariNamit honekI shaktirUp svabhAvake kAraN usake pradeshonkA udbhav hai; isaliye paryAyase
anekapradeshIpanekA bhI sambhav honese pudgalako dvipradeshIpanese lekar sankhyAt, asankhyAt aur
anantapradeshIpanA bhI nyAyayukta hai
..137..
ab, ‘kAlANu apradeshI hI hai’ aisA niyam karate hain (arthAt darashAte hain :)
anvayArtha :[samaya tu ] kAl to [apradesha ] apradeshI hai, [pradeshamAtrasya
dravyajAtasya ] pradeshamAtra pudgal -paramANu [AkAshadravyasya pradeshan ] AkAsh dravyake pradeshako
[vyatipatata ] mand gatise ullanghan kar rahA ho tab [sa vartate ] vah vartatA hai arthAt
nimittabhUtatayA pariNamit hotA hai
..138..
1. dvipradeshI ityAdi skandhonkI utpattike kAraNabhUt jo snigdha -rUkSha guN hain unarUp pariNamit honekI shakti
pudgalakA svabhAv hai .
chhe kAL to apradesh; ekapradesh paramANu yadA
AkAshadravya taNo pradesh atikrame, varte tadA. 138.

Page 273 of 513
PDF/HTML Page 306 of 546
single page version

apradesh ev samayo, dravyeN pradeshamAtratvAt . na cha tasya pudgalasyev paryAyeNApya-
nekapradeshatvan, yatastasya nirantaran prastAravistRutapradeshamAtrAsankhyeyadravyatvepi parasparasamparkA-
sambhavAdekaikamAkAshapradeshamabhivyApya tasthuSha pradeshamAtrasya paramANostadabhivyAptamekamAkAshapradeshan
mandagatyA vyatipatat ev vRutti
..138..
ath kAlapadArthasya dravyaparyAyau pragnApayati
parasparabandho bhavati tathAvidhabandhAbhAvAtparyAyeNApi . ayamatrArthayasmAtpudgalaparamANorekapradesh-
gamanaparyantan sahakAritvan ka roti na chAdhikan tasmAdev gnAyate sopyekapradesh iti ..138.. ath
pUrvoktakAlapadArthasya paryAyasvarUpan dravyasvarUpan cha pratipAdayativadivadado tasya pUrvasUtrodit-
1. prastAr = vistAr . (asankhyAt kAladravya samasta lokAkAshamen phai le hue hain . unake paraspar antar nahIn
hai, kyonki pratyek AkAshapradeshamen ek -ek kAladravya rah rahA hai .)
2. pradeshamAtra = ekapradeshI . (jab ekapradeshI aisA paramANu kisI ek AkAshapradeshako mandagatise
ullanghan kar rahA ho tabhI us AkAshapradeshamen rahanevAle kAladravyakI pariNati usamen nimittabhUtarUpase
vartatI hai
.)
pra. 35
TIkA :kAl, dravyase pradeshamAtra honese, apradeshI hI hai . aur use pudgalakI bhAnti
paryAyase bhI anekapradeshIpanA nahIn hai; kyonki paraspar antarake binA 1prastArarUp vistRut
pradeshamAtra asankhyAt kAladravya hone par bhI paraspar samparka na honese ek -ek AkAshapradeshako
vyApta karake rahanevAle kAladravyakI vRutti tabhI hotI hai (arthAt kAlANukI pariNati tabhI
nimittabhUt hotI hai ) ki jab
2pradeshamAtra paramANu us (kAlANu) se vyApta ek
AkAshapradeshako mandagatise ullanghan karatA ho .
bhAvArtha :lokAkAshake asankhyAtapradesh hain . ek -ek pradeshamen ek -ek kAlANu
rahA huA hai . ve kAlANu snigdha -rUkShaguNake abhAvake kAraN ratnonkI rAshikI bhAnti pRuthak-
pRuthak hI rahate hain; pudgal -paramANuonkI bhAnti paraspar milate nahIn hain .
jab pudgalaparamANu AkAshake ek pradeshako manda gatise ullanghan karatA hai (arthAt
ek pradeshase dUsare anantar -nikaTatam pradesh par manda gatise jAtA hai ) tab us (ullanghit
kiye jAnevAle) pradeshamen rahanevAlA kAlANu usamen nimittabhUtarUpase rahatA hai
. isaprakAr pratyek
kAlANu pudgalaparamANuke ekapradesh takake gaman paryant hI sahakArIrUpase rahatA hai, adhik nahIn;
isase spaShTa hotA hai ki kAladravya paryAyase bhI anekapradeshI nahIn hai
..138..
ab, kAlapadArthake dravya aur paryAyako batalAte hain :

Page 274 of 513
PDF/HTML Page 307 of 546
single page version

vadivadado tan desan tassam samao tado paro puvvo .
jo attho so kAlo samao uppaNNapaddhansI ..139..
vyatipatatastan deshan tatsama samayastata para pUrva .
yortha sa kAla samay utpannapradhvansI ..139..
yo hi yen pradeshamAtreN kAlapadArthenAkAshasya pradeshobhivyAptastan pradeshan manda-
gatyAtikramata paramANostatpradeshamAtrAtikramaNaparimANen ten samo ya kAlapadArtha-
sUkShmavRuttirUpasamaya sa tasya kAlapadArthasya paryAyastata evamvidhAtparyAyAtpUrvottaravRuttivRuttatven-
pudgalaparamANorvyatipatato mandagatyA gachchhata . kan karmatApannam . tan desan tan pUrvagAthoditan
kAlANuvyAptamAkAshapradesham . tassam ten kAlANuvyAptaikapradeshapudgalaparamANumandagatigamanen sama
samAna sadRushastatsama samao kAlANudravyasya sUkShmaparyAyabhUta samayo vyavahArakAlo bhavatIti
paryAyavyAkhyAnan gatam . tado paro puvvo tasmAtpUrvoktasamayarUpakAlaparyAyAtparo bhAvikAle pUrvamatItakAle
cha jo attho ya pUrvAparaparyAyeShvanvayarUpeN dattapadArtho dravyan so kAlo sa kAla kAlapadArtho bhavatIti
dravyavyAkhyAnam . samao uppaNNapaddhansI sa pUrvoktasamayaparyAyo yadyapi pUrvAparasamayasantAnApekShayA
1. atikramaN = ullanghan karanA .2. parimAN = mAp .
3. vRutti = vartanA so pariNati hai (kAl padArtha vartamAn samayase pUrvakI pariNatirUp tathA usake bAdakI
pariNatirUpase pariNamit hotA hai, isaliye usakA nityatva pragaT hai .)
te deshanA atikramaN sam chhe ‘samay’, tatpUrvApare
je artha chhe te kAL chhe, utpannadhvansI ‘samay’ chhe. 139.
anvayArtha :[tan deshan vyatipatata ] paramANu ek AkAshapradeshakA (mandagatise)
ullanghan karatA hai tab [tatsama ] usake barAbar jo kAl (lagatA hai ) vah [samaya ]
‘samay’ hai; [tat pUrva para ] us (samay) se pUrva tathA pashchAt aisA (nitya) [ya
artha ]
jo padArtha hai [sa kAla ] vah kAladravya hai; [samaya utpannapradhvansI ] ‘samay
utpannadhvansI hai
..139..
TIkA :kisI pradeshamAtra kAlapadArthake dvArA AkAshakA jo pradesh vyApta ho us
pradeshako jab paramANu manda gatise atikram (ullanghan) karatA hai tab us pradeshamAtra
1atikramaNake 2parimANake barAbar jo kAlapadArthakI sUkShmavRuttirUp ‘samay’ hai vah, us kAl
padArthakI paryAy hai; aur aisI us paryAyase pUrvakI tathA bAdakI 3vRuttirUpase pravartamAn honese

Page 275 of 513
PDF/HTML Page 308 of 546
single page version

vyanjitanityatve yortha tattu dravyam . evamanutpannAvidhvasto dravyasamaya, utpannapradhvansI paryAy-
samaya . anansha samayoyamAkAshapradeshasyAnanshatvAnyathAnupapatte . na chaikasamayen paramANorA-
lokAntagamanepi samayasya sAnshatvan, vishiShTagatipariNAmAdvishiShTAvagAhapariNAmavat . tathA
hiyathA vishiShTAvagAhapariNAmAdekaparamANuparimANonantaparamANuskandha paramANorananshatvAt
punarapyanantAnshatvan na sAdhayati, tathA vishiShTagatipariNAmAdekakAlANuvyAptaikAkAshapradeshAti-
sankhyeyAsankhyeyAnantasamayo bhavati, tathApi vartamAnasamayan pratyutpannapradhvansI . yastu pUrvoktadravyakAla sa
trikAlasthAyitven nitya iti . evan kAlasya paryAyasvarUpan dravyasvarUpan cha gnAtavyam .. athavAnen
gAthAdvayen samayarUpavyavahArakAlavyAkhyAnan kriyate . nishchayakAlavyAkhyAnan tu ‘uppAdo paddhanso’ ityAdi
gAthAtrayeNAgre karoti . tadyathAsamao paramArthakAlasya paryAyabhUtasamaya . avappadeso apagatapradesho
dvitIyAdipradesharahito niransh ityartha . kathan niransh iti chet . padesamettassa daviyajAdassa
pradeshamAtrapudgaladravyasya sambandhI yosau paramANu vadivAdAdo vaTTadi vyatipAtAt mandagati-
gamanAtsakAshAtsa paramANustAvadgamanarUpeN vartate . kan prati . padesamAgAsadaviyassa vivakShitai-
kAkAshapradeshan prati . iti prathamagAthAvyAkhyAnam . vadivadado tan desan sa paramANustamAkAshapradeshan yadA
vyatipatitotikrAnto bhavati tassam samao ten pudgalaparamANumandagatigamanen sama samAna samayo
bhavatIti niranshatvamiti vartamAnasamayo vyAkhyAta . idAnIn pUrvAparasamayau kathayatitado paro puvvo
tasmAtpUrvoktavartamAnasamayAtparo bhAvI kopi samayo bhaviShyati pUrvamapi kopi gata attho jo evan
ya samayatrayarUportha so kAlo sotItAnAgatavartamAnarUpeN trividhavyavahArakAlo bhaNyate . samao
uppaNNapaddhansI teShu triShu madhye yosau vartamAna sa utpannapradhvansI atItAnAgatau tu sankhyeyAsankhye-
jisakA nityatva pragaT hotA hai aisA padArtha vah dravya hai . isaprakAr dravyasamay (kAladravya)
anutpanna -avinaShTa hai aur paryAyasamay utpannadhvansI hai (arthAt ‘samay’ paryAy utpatti-
vinAshavAlI hai
.) yah ‘samay’ niransh hai, kyonki yadi aisA na ho to AkAshake pradeshakA
niranshatva na bane .
aur ek samayamen paramANu lokake anta tak jAtA hai phi ra bhI ‘samay’ ke ansh nahIn
hote; kyonki jaise (paramANuke ) vishiShTa (khAs prakArakA) avagAhapariNAm hotA hai usIprakAr
(paramANuke) vishiShTa gatipariNAm hotA hai
. ise samajhAte hain :jaise vishiShTa avagAhapariNAmake
kAraN ek paramANuke parimANake barAbar ananta paramANuonkA skandh banatA hai tathApi vah skandh
paramANuke ananta anshonko siddha nahIn karatA, kyonki paramANu niransh hai; usIprakAr jaise ek
kAlANuse vyApta ek AkAshapradeshake atikramaNake mApake barAbar ek ‘samay’ men paramANu
vishiShTa gatipariNAmake kAraN lokake ek chhorase dUsare chhor tak jAtA hai tab (us paramANuke

Page 276 of 513
PDF/HTML Page 309 of 546
single page version

kramaNaparimANAvachchhinnenaikasamayenaikasmAllokAntAd dvitIyan lokAntamAkrAmata paramANor-
sankhyeyA kAlANava samayasyAnanshatvAdasankhyeyAnshatvan na sAdhayanti
..139..
yAnantasamayAvityartha . evamuktalakShaNe kAle vidyamAnepi paramAtmatattvamalabhamAnotItAnantakAle
sansArasAgare bhramitoyan jIvo yatastata kAraNAttadev nijaparamAtmatattvan sarvaprakAropAdeyarUpeN
shraddheyan, svasamvedanagnAnarUpeN gnAtavyamAhArabhayamaithunaparigrahasangnAsvarUpaprabhRutisamastarAgAdivibhAvatyAgen

dhyeyamiti tAtparyam
..139.. evan kAlavyAkhyAnamukhyatven ShaShThasthale gAthAdvayan gatam . ath pUrvan
dvArA ullanghit honevAle) asankhya kAlANu ‘samay’ ke asankhya anshonko siddha nahIn karate,
kyonki ‘samay’ niransh hai
.
bhAvArtha :paramANuko ek AkAshapradeshase dUsare anantar (antararahit) AkAshapradesh
par manda gatise jAnemen jitanA kAl lagatA hai use ‘samay’ kahate hain . vah samay kAladravyakI
sUkShmAtisUkShma paryAy hai . kAladravya nitya hai; ‘samay’ utpanna hotA hai aur naShTa hotA hai . jaise
AkAshapradesh AkAsh dravyakA chhoTese chhoTA ansh hai, usake bhAg nahIn hote, usIprakAr ‘samay’
kAladravyakI chhoTIse chhoTI niransh paryAy hai, usake bhAg nahIn hote
. yadi ‘samay’ ke bhAg hon
to paramANuke dvArA ek ‘samay’ men ullanghan kiye jAnevAle AkAshapradeshake bhI utane hI bhAg
hone chAhiye; kintu AkAshapradesh to niransh hai; isaliye ‘samay’ bhI niransh hI hai
.
yahAn prashna hotA hai ki ‘‘jab pudgal -paramANu shIghra gatike dvArA ek ‘samay’ men
lokake ek chhorase dUsare chhor tak pahunch jAtA hai tab vah chaudah rAjU tak AkAshapradeshommen
shreNibaddha jitane kAlANu hain un sabako sparsha karatA hai; isaliye asankhya kAlANuonko sparsha
karanese ‘samay’ke asankhya ansh honA chAhiye’’ isakA samAdhAn yah hai :
jaise ananta paramANuonkA koI skandh AkAshake ek pradeshamen samAkar parimANamen
(kadamen) ek paramANu jitanA hI hotA hai, so vah paramANuonke visheSh (khAs) prakArake
avagAhapariNAmake kAraN hI hai; (paramANuommen aisI hI koI vishiShTa prakArakI
1avagAhapariNAmakI shakti hai, jisake kAraN aisA hotA hai,) isase kahIn paramANuke ananta ansh
nahIn hote; isIprakAr koI paramANu ek samayamen asankhya kAlANuonko ullanghan karake lokake
ek chhorase dUsare chhor tak pahunch jAtA hai, so vah paramANuke visheSh prakArake gatipariNAmake
kAraN hI hai; (paramANumen aisI hI koI vishiShTa prakArakI gatipariNAmakI shakti hai, jisake
kAraN aisA hotA hai;) isase kahIn ‘samay’ke asankhya ansh nahIn hote
..139..
1. AkAshamen avagAhahetutvake kAraN aisI shakti hai ki usakA ek pradesh bhI ananta paramANuonko avakAsh
denemen samartha hai .

Page 277 of 513
PDF/HTML Page 310 of 546
single page version

athAkAshasya pradeshalakShaNan sUtrayati
AgAsamaNuNiviTThan AgAsapadesasaNNayA bhaNidan .
savvesin cha aNUNan sakkadi tan dedumavagAsan ..140..
AkAshamaNuniviShTamAkAshapradeshasangnayA bhaNitam .
sarveShAn chANUnAn shaknoti taddAtumavakAsham ..140..
AkAshasyaikANuvyApyonsha kilAkAshapradesha, sa khalvekopi sheShapanchadravyapradeshAnAn
paramasaukShmyapariNatAnantaparamANuskandhAnAn chAvakAshadAnasamartha . asti chAvibhAgaikadravyatvepyansh-
kalpanamAkAshasya, sarveShAmaNUnAmavakAshadAnasyAnyathAnupapatte . yadi punarAkAshasyAnshA na
syuriti matistadAnggulIyugalan nabhasi prasArya nirUpyatAn kimekan kShetran kimanekam . ekan
yatsUchitan pradeshasvarUpan tadidAnIn vivRuNotiAgAsamaNuNiviTThan AkAshan aNuniviShTan pudgal-
paramANuvyAptam . AgAsapadesasaNNayA bhaNidan AkAshapradeshasangnayA bhaNitan kathitam . savvesin cha aNUNan
ab, AkAshake pradeshakA lakShaN sUtra dvArA kahate hain :
anvayArtha :[aNuniviShTan AkAshan ] ek paramANu jitane AkAshamen rahatA hai utane
AkAshako [AkAshapradeshasangnayA ] ‘AkAshapradesh’ aise nAmase [bhaNitam ] kahA gayA hai .
[cha ] aur [tat ] vah [sarveShAn aNUnAn ] samasta paramANuonko [avakAshan dAtun shaknoti ]
avakAsh deneko samartha hai
..140..
TIkA :AkAshakA ek paramANuse vyApya ansh vah AkAshapradesh hai; aur vah ek
(AkAshapradesh) bhI sheSh pAnch dravyonke pradeshonko tathA param sUkShmatArUpase pariNamit ananta
paramANuonke skandhonko avakAsh denemen samartha hai
. AkAsh avibhAg (akhanD) ek dravya hai,
phi ra bhI usamen (pradesharUp) anshakalpanA ho sakatI hai, kyonki yadi aisA na ho to sarva
paramANuonko avakAsh denA nahIn ban sakegA
.
aisA hone par bhI yadi ‘AkAshake ansh nahIn hote’ (arthAt anshakalpanA nahIn kI jAtI),
aisI (kisIkI) mAnyatA ho, to AkAshamen do anguliyAn phai lAkar batAiye ki ‘do anguliyonkA
AkAsh je aNuvyApya, ‘Abhapradesh’ sangnA tehane;
te ek sau paramANune avakAshadAnasamartha chhe. 140.

Page 278 of 513
PDF/HTML Page 311 of 546
single page version

chetkimabhinnAnshAvibhAgaikadravyatven kin vA bhinnAnshAvibhAgaikadravyatven . abhinnAnshA-
vibhAgaikadravyatven chet yenAnshenaikasyA angule kShetran tenAnshenetarasyA ityanyatarAnshAbhAva . evan
dvayAdyanshAnAmabhAvAdAkAshasya paramANoriv pradeshamAtratvam . bhinnAnshAvibhAgaikadravyatven chet
avibhAgaikadravyasyAnshakalpanamAyAtam . anekan chet kin savibhAgAnekadravyatven kin vAvibhAgai-
kadravyatven . savibhAgAnekadravyatven chet ekadravyasyAkAshasyAnantadravyatvan, avibhAgaikadravyatven
chet avibhAgaikadravyasyAnshakalpanamAyAtam ..140..
sarveShAmaNUnAn chakArAtsUkShmaskandhAnAn cha sakkadi tan dedumavagAsan shaknoti sa AkAshapradesho dAtum-
vakAsham . tasyAkAshapradeshasya yadItthambhUtamavakAshadAnasAmarthyan na bhavati tadAnantAnanto jIvarAshista-
smAdapyanantaguNapudgalarAshishchAsankhyeyapradeshaloke kathamavakAshan labhate . tachcha vistareN pUrvan bhaNitamev .
ath matamakhaNDAkAshadravyasya pradeshavibhAga kathan ghaTate . parihAramAhchidAnandaikasvabhAvanijAtma-
tattvaparamaikAgrayalakShaNasamAdhisanjAtanirvikArAhlAdaikarUpasukhasudhArasAsvAdatRuptamuniyugalasyAvasthitakShetran
kimekamanekan vA
. yadyekan tarhi dvayorapyekatvan prApnoti . na cha tathA . bhinnan chettadA akhaNDasyA-
pyAkAshadravyasya pradeshavibhAgo na virudhyat ityartha ..140.. ath tiryakprachayordhvaprachayau
ek kShetra hai yA anek ?’ yadi ek hai to (prashna hotA hai ki :), (1) AkAsh abhinna
anshovAlA avibhAg ek dravya hai, isaliye do anguliyonkA ek kShetra hai yA (2) bhinna
anshomvAlA avibhAg ek dravya hai, isaliye ? (1) yadi ‘AkAsh abhinna anshavAlA avibhAg
ek dravya hai isaliye do anguliyonkA ek kShetra hai’ aisA kahA jAy to, jo ansh ek angulikA
kShetra hai vahI ansh dUsarI angulikA bhI kShetra hai, isaliye domense ek anshakA abhAv ho gayA
.
is prakAr do ityAdi (ekase adhik) anshonkA abhAv honese AkAsh paramANukI bhAnti
pradeshamAtra siddha huA ! (isaliye yah to ghaTit nahIn hotA); (2) yadi yah kahA jAy ki
‘AkAsh bhinna anshomvAlA avibhAg ek dravya hai’ (isaliye do anguliyonkA ek kShetra hai) to
(yah yogya hI hai, kyonki) avibhAg ek dravyamen ansh
kalpanA phalit huI .
yadi aisA kahA jAy ki (do anguliyonke) ‘anek kShetra hain ’ (arthAt ekase adhik
kShetra hain, ek nahIn) to (prashna hotA hai ki), (1) ‘AkAsh savibhAg (khanDakhanDarUp) anek
dravya hai isaliye do anguliyonke anek kShetra hain yA (2) ‘AkAsh avibhAg ek dravya’ honepar
bhI do anguliyonke anek (ek se adhik) kShetra hain ? (1) ‘AkAsh savibhAg anek dravya
honese do angaliyonke anek kShetra hain’ aisA mAnA jAy to, AkAsh jo ki ek dravya hai use
anantadravyatva AjAyagA’; (isaliye yah to ghaTit nahIn hotA) (2) ‘AkAsh avibhAg ek
dravya honese do anguliyonkA anek kShetra hai’ aisA mAnA jAy to (yah yogya hI hai kyonki)
avibhAg ek dravyamen anshakalpanA phalit huI
..140..

Page 279 of 513
PDF/HTML Page 312 of 546
single page version

ath tiryagUrdhvaprachayAvAvedayati
ekko va duge bahugA sankhAtIdA tado aNantA ya .
davvANan cha padesA santi hi samay tti kAlassa ..141..
eko vA dvau bahava sankhyAtItAstatonantAshcha .
dravyANAn cha pradeshA santi hi samayA iti kAlasya ..141..
pradeshaprachayo hi tiryakprachaya samayavishiShTavRuttiprachayastadUrdhvaprachaya . tatrAkAshasyA-
vasthitAnantapradeshatvAddharmAdharmayoravasthitAsankhyeyapradeshatvAjjIvasyAnavasthitAsankhyeyapradeshatvAtpudgalasya
nirUpayatiekko va duge bahugA sankhAtIdA tado aNantA ya eko vA dvau bahava sankhyAtItAstatonantAshcha .
davvANan cha padesA santi hi kAladravyan vihAy panychadravyANAn sambandhin ete pradeshA yathAsambhavan santi hi
sphu Tam . samay tti kAlassa kAlasya puna pUrvoktasankhyopetA samayA santIti . tadyathAekAkAraparam-
samarasIbhAvapariNataparamAnandaikalakShaNasukhAmRutabharitAvasthAnAn kevalagnAnAdivyaktirUpAnantaguNAdhArabhUtAnAn
lokAkAshapramitashuddhAsankhyeyapradeshAnAn muktAtmapadArthe yosau prachaya samUha samudAyo rAshi sa
. kin
kin bhaNyate . tiryakprachay iti tiryaksAmAnyamiti vistArasAmAnyamiti akramAnekAnta iti cha
ab, 1tiryakprachay tathA 2U rdhvaprachay batalAte hain :
anvayArtha :[dravyANAn cha ] dravyonke [eka ] ek, [dvau ] do, [bahava ] bahutase,
[sankhyAtItA ] asankhya, [vA ] athavA [tata anantA cha ] ananta [pradeshA ] pradesh [santi
hi ]
hain
. [kAlasya ] kAlase [samayA iti ] ‘samay’ hain ..141..
TIkA :pradeshonkA prachay (samUh) tiryakprachay aur samayavishiShTa 3vRuttiyonkA samUh
vah U rdhvaprachay hai .
vahAn AkAsh avasthit (-nishchal, sthir) ananta pradeshI honese dharma tathA adharma
avasthit asankhya pradeshI honese jIv anavasthit (asthir) asankhyapradeshI hai aur pudgal
1. tiryak = tirachhA; ADA; kShetra - apekShit (pradeshonkA phai lAv) .
2. U rdhva = UnchA; kAl - apekShit .
3. vRutti = vartanA; pariNati; paryAy; utpAd -vyay -dhrauvya; astitva .
varte pradesho dravyane, je ek athavA be ane
bahu vA asankhya, anant chhe; vaLI hoy samayo kALane. 141
.

Page 280 of 513
PDF/HTML Page 313 of 546
single page version

dravyeNAnekapradeshatvashaktiyuktaikapradeshatvAtparyAyeN dvibahupradeshatvAchchAsti tiryakprachaya. na puna
kAlasya, shaktyA vyaktyA chaikapradeshatvAt . Urdhvaprachayastu trikoTisparshitven sAnshatvAd dravyavRutte
sarvadravyANAmanivArit ev . ayan tu visheShasamayavishiShTavRuttiprachaya sheShadravyANAmUrdhvaprachaya,
samayaprachay ev kAlasyordhvaprachaya . sheShadravyANAn vRutterhi samayAdarthAntarabhUtatvAdasti samay-
vishiShTatvam . kAlavRuttestu svata samayabhUtatvAttannAsti ..141..
ath kAlapadArthordhvaprachayaniranvayatvamupahanti
bhaNyate . sa cha pradeshaprachayalakShaNastiryakprachayo yathA muktAtmadravye bhaNitastathA kAlan vihAy svakIy-
svakIyapradeshasankhyAnusAreN sheShadravyANAn sa bhavatIti tiryakprachayo vyAkhyAta . pratisamayavartinAn
pUrvottaraparyAyANAn muktAphalamAlAvatsantAn Urddhvaprachay ityUrdhvasAmAnyamityAyatasAmAnyamiti
kramAnekAnta iti cha bhaNyate
. sa cha sarvadravyANAn bhavati . kintu panychadravyANAn sambandhI
pUrvAparaparyAyasantAnarUpo yosAvUrdhvatAprachayastasya svakIyasvakIyadravyamupAdAnakAraNam . kAlastu
pratisamayan sahakArikAraNan bhavati . yastu kAlasya samayasantAnarUp UrdhvatAprachayastasya kAl
evopAdAnakAraNan sahakArikAraNan cha . kasmAt . kAlasya bhinnasamayAbhAvAtparyAyA ev samayA
dravyase anek pradeshIpanekI shaktise yukta ekapradeshavAlA hai tathA paryAyase do athavA bahut
(-sankhyAt, asankhyAt aur ananta) pradeshavAlA hai, isaliye unake tiryakprachay hai; parantu
kAlake (tiryakprachay) nahIn hai, kyonki vah shakti tathA vyakti (kI apekShA) se ek
pradeshavAlA hai
.
U rdhvaprachay to sarva dravyonke anivArya hI hai, kyonki dravyakI vRutti tIn koTiyonko
(-bhUt, vartamAn, aur bhaviShya aise tInon kAlonko) sparsha karatI hai, isaliye anshonse yukta
hai
. parantu itanA antar hai ki 1samayavishiShTa vRuttiyonkA prachay vah (kAlako chhoDakar)
sheSh dravyonkA U rdhvaprachay hai, aur samayonkA prachay vahI kAladravyakA U rdhvaprachay hai;
kyonki sheSh dravyonkI vRutti samayase arthAntarabhUt (-anya) honese vah (vRutti) samay
vishiShTa hai, aur kAladravyakI vRutti to svata samayabhUt hai, isaliye vah samayavishiShTa nahIn
hai
..141..
ab, kAlapadArthakA U rdhvaprachay 2niranvay hai, is bAtakA khanDan karate hain :
1.* samayavishiShTa = samayase vishiShTa; samayake nimittabhUt honese vyavahArase jisamen samayakI apekShA
hotI hai .
2. niranvay = anvay rahit, ek pravAharUp na honevAlA, khanDit; ekarUpatA -sadRushatAse rahit .

Page 281 of 513
PDF/HTML Page 314 of 546
single page version

uppAdo paddhanso vijjadi jadi jassa egasamayamhi .
samayassa so vi samao sabhAvasamavaTThido havadi ..142..
utpAda pradhvanso vidyate yadi yasyaikasamaye .
samayasya sopi samaya svabhAvasamavasthito bhavati ..142..
samayo hi samayapadArthasya vRuttyansha . tasmin kasyApyavashyamutpAdapradhvansau sambhavata,
paramANorvyatipAtotpadyamAnatven kAraNapUrvatvAt . tau yadi vRuttyanshasyaiv, kin yaugapadyen kin
bhavantItyabhiprAya ..141.. evan saptamasthale svatantragAthAdvayan gatam . ath samayasantAnarUpasyordhva-
prachayasyAnvayirUpeNAdhArabhUtan kAladravyan vyavasthApayatiuppAdo paddhanso vijjadi jadi utpAda pradhvanso
vidyate yadi chet . kasya . jassa yasya kAlANo . kva . egasamayamhi ekasamaye vartamAnasamaye . samayassa
samayotpAdakatvAtsamaya kAlANustasya . so vi samao sopi kAlANu sabhAvasamavaTThido havadi
svabhAvasamavasthito bhavati . pUrvoktamutpAdapradhvansadvayan tadAdhArabhUtan kAlANudravyarUpan dhrauvyamiti
pra. 36
anvayArtha :[yadi yasya samayasya ] yadi kAlakA [ek samaye ] ek
samayamen [utpAda pradhvansa ] utpAd aur vinAsh [vidyate ] pAyA jAtA hai, [sa api
samaya ]
to vah bhI kAl [svabhAvasamavasthita ] svabhAvamen avasthit arthAt dhruv
[bhavati ] (siddha) hai
.
TIkA :samay kAlapadArthakA 1vRuttyansh hai; usamen (-us vRuttyanshamen) kisIke bhI
avashya utpAd tathA vinAsh sambhavit hain; kyonki paramANuke atikramaNake dvArA (samayarUpI
vRuttyansh) utpanna hotA hai, isaliye vah kAraNapUrvak hai
. (paramANuke dvArA ek AkAshapradeshakA
mandagatise ullanghan karanA vah kAraN hai aur samayarUpI vRuttyansh us kAraNakA kArya hai, isaliye
usamen kisI padArthake utpAd tathA vinAsh hote honA chAhiye
.) ..142..
(‘kisI padArthake utpAdvinAsh honekI kyA AvashyakatA hai ? usake sthAn par us
vRuttyanshako hI utpAdvinAsh hote mAn len to kyA Apatti hai ?’ is tarkakA samAdhAn karate
hain)
yadi utpAd aur vinAsh vRuttyanshake hI mAne jAyen to, (prashna hotA hai ki) (1) ve
1. vRuttyansh = vRuttikA ansh; sUkShmAtisUkShma pariNati arthAt paryAy .
ek ja samayamAn dhvans ne utpAdano sadbhAv chhe
jo kALane, to kAL teh svabhAv
samavasthit chhe. 142.

Page 282 of 513
PDF/HTML Page 315 of 546
single page version

krameN . yaugapadyen chet, nAsti yaugapadyan, samamekasya viruddhadharmayoranavatArAt . krameN chet,
nAsti krama, vRuttyanshasya sUkShmatven vibhAgAbhAvAt . tato vRuttimAn kopyavashyamanusartavya .
sa cha samayapadArtha ev . tasya khalvekasminnapi vRuttyanshe samutpAdapradhvansau sambhavata . yo hi yasya
vRuttimato yasmin vRuttyanshe tadvRutyanshavishiShTatvenotpAda, sa ev tasyaiv vRuttimatastasminnev vRuttyanshe
pUrvavRuttyanshavishiShTatven pradhvansa
. yadyevamutpAdavyayAvekasminnapi vRuttyanshe sambhavata samayapadArthasya
kathan nAm niranvayatvan, yata pUrvottaravRuttyanshavishiShTatvAbhyAn yugapadupAttapradhvansotpAdasyApi
svabhAvenApradhvastAnutpannatvAdavasthitatvamev na bhavet
. evamekasmin vRuttyanshe samayapadArtha-
trayAtmaka svabhAva sattAstitvamiti yAvat . tatra samyagavasthita svabhAvasamavasthito bhavati . tathAhitathAhi
yathAnggulidravye yasminnev vartamAnakShaNe vakraparyAyasyotpAdastasminnev kShaNe tasyaivAnggulidravyasya
pUrvarjuparyAyeN pradhvansastadAdhArabhUtAnggulidravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhi
. athavA svasvabhAvarUp-
sukhenotpAdastasminnev kShaNe tasyaivAtmadravyasya pUrvAnubhUtAkulatvadukharUpeN pradhvansastadubhayAdhArabhUt-
paramAtmadravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhi
. athavA mokShaparyAyarUpeNotpAdastasminnev kShaNe ratnatrayAtmak-
nishchayamokShamArgaparyAyarUpeN pradhvansastadubhayAdhAraparamAtmadravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhi . tathA
vartamAnasamayarUpaparyAyeNotpAdastasminnev kShaNe tasyaiv kAlANudravyasya pUrvasamayarUpaparyAyeN pradhvansasta-
(utpAd tathA vinAsh) yugapad hain yA (2) kramasha ? (1) yadi ‘yugapat’ kahA jAy to
yugapatpanA ghaTit nahIn hotA, kyonki ek hI samay ekake do virodhI dharma nahIn hote
. (ek
hI samay ek vRuttyanshake prakAsh aur andhakArakI bhAnti utpAd aur vinAsh do viruddha dharma
nahIn hote
.) (2) yadi ‘kramasha hai’ aisA kahA jAy to, kram nahIn banatA, (arthAt kram bhI
ghaTatA nahIn) kyonki vRuttyanshake sUkShma honese usamen vibhAgakA abhAv hai . isaliye (samayarUpI
vRuttyanshake utpAd tathA vinAsh honA ashakya honese) koI 1vRuttimAn avashya DhUnDhanA chAhiye .
aur vah (vRuttimAn) kAl padArtha hI hai . usako (-us kAlapadArthako) vAstavamen ek
vRuttyanshamen bhI utpAd aur vinAsh sambhav hai; kyonki jis vRuttimAnke jis vRuttyanshamen us
vRuttyanshakI apekShAse jo utpAd hai, vahI (utpAd) usI vRuttimAnke usI vRuttyanshamen pUrva vRuttyanshakI
apekShAse vinAsh hai
. (arthAt kAlapadArthako jis vartamAn paryAyakI apekShAse utpAd hai, vahI
pUrva paryAyakI apekShAse vinAsh hai .)
yadi isaprakAr utpAd aur vinAsh ek vRuttyanshamen bhI sambhavit hai, to kAlapadArtha
niranvay kaise ho sakatA hai, ki jisase pUrva aur pashchAt vRuttyanshakI apekShAse yugapat vinAsh
aur utpAdako prApta hotA huA bhI svabhAvase avinaShTa aur anutpanna honese vah (kAl padArtha)
1. vRuttimAn = vRuttivAlA; vRuttiko dhAraN karanevAlA padArtha .

Page 283 of 513
PDF/HTML Page 316 of 546
single page version

syotpAdavyayadhrauvyavattvan siddham ..142..
ath sarvavRuttyansheShu samayapadArthasyotpAdavyayadhrauvyavattvan sAdhayati
egamhi santi samaye sambhavaThidiNAsasaNNidA aTThA .
samayassa savvakAlan es hi kAlANusabbhAvo ..143..
ekasmin santi samaye sambhavasthitinAshasangnitA arthA .
samayasya sarvakAlan eSh hi kAlANusadbhAva ..143..
asti hi samasteShvapi vRuttyansheShu samayapadArthasyotpAdavyayadhrauvyatvamekasmin vRuttyanshe tasya
darshanAt . upapattimachchaitat, visheShAstitvasya sAmAnyAstitvamantareNAnupapatte . ayamev cha
dubhayAdhArabhUtAnggulidravyasthAnIyen kAlANudravyarUpeN dhrauvyamiti kAladravyasiddhirityartha ..142..
ath pUrvoktaprakAreN yathA vartamAnasamaye kAladravyasyotpAdavyayadhrauvyatvan sthApitan tathA sarvasamayeShva-
stIti nishchinoti
egamhi santi samaye sambhavaThidiNAsasaNNidA aTThA ekasminsamaye santi vidyante . ke .
avasthit na ho ? (kAl padArthake ek vRuttyanshamen bhI utpAd aur vinAsh yugapat hote hain,
isaliye vah niranvay arthAt khanDit nahIn hai, isaliye svabhAvata avashya dhruv hai
.)
isaprakAr ek vRuttyanshamen kAlapadArtha utpAdvyaydhrauvyavAlA hai, aisA siddha
huA ..142..
ab, (jaise ek vRuttyanshamen kAlapadArtha utpAdvyaydhrauvyavAlA siddha kiyA hai
usIprakAr) sarva vRuttyanshommen kAlapadArtha utpAdvyaydhrauvyavAlA hai aisA siddha karate hain :
anvayArtha :[ekasmin samaye ] ekek samayamen [sambhavasthitinAshasangnitA
arthA ] utpAd, dhrauvya aur vyay nAmak artha [samayasya ] kAlake [sarvakAlan ] sadA [santi ]
hote hain
. [eSha hi ] yahI [kAlANusadbhAva ] kAlANukA sadbhAv hai; (yahI kAlANuke
astitvakI siddhi hai .).143..
TIkA :kAlapadArthake sabhI vRuttyanshomen utpAdvyaydhrauvya hote hain, kyonki
(142vIn gAthAmen jaisA siddha huA hai tadanusAr) ek vRuttyanshamen ve (utpAdvyaydhrauvya) dekhe
jAte hain . aur yah yogya hI hai, kyonki visheSh astitva sAmAnya astitvake binA nahIn ho
pratyek samaye janmadhrauvyavinAsh artho kALane
varte saravadA; A ja bas kALANuno sadbhAv chhe. 143.

Page 284 of 513
PDF/HTML Page 317 of 546
single page version

samayapadArthasya siddhayati sadbhAva . yadi visheShasAmAnyAstitve siddhayatastadA ta astitva-
mantareN na siddhayata kathanchidapi ..143..
ath kAlapadArthasyAstitvAnyathAnupapattyA pradeshamAtratvan sAdhayati
jassa Na santi padesA padesamettan va tachchado NAdun .
suNNan jAN tamatthan atthantarabhUdamatthIdo ..144..
yasya na santi pradeshA pradeshamAtran vA tattvato gnAtum .
shUnyan jAnIhi tamarthamarthAntarabhUtamastitvAt ..144..
sambhavasthitinAshasangnitA arthA dharmA svabhAvA iti yAvat . kasya sambandhina . samayassa
samayarUpaparyAyasyotpAdakatvAt samaya kAlANustasya . savvakAlan yadyekasmin vartamAnasamaye sarvadA
tathaiv . es hi kAlANusabbhAvo eSha pratyakShIbhUto hi sphu TamutpAdavyayadhrauvyAtmakakAlANusadbhAv iti .
tadyathAyathA pUrvamekasamayotpAdapradhvansAdhAreNAnggulidravyAdidRuShTAnten vartamAnasamaye kAladravyasyo-
tpAdavyayadhrauvyatvan sthApitan tathA sarvasamayeShu gnAtavyamiti . atra yadyapyatItAnantakAle durlabhAyA
sarvaprakAropAdeyabhUtAyA siddhagate kAlalabdhirUpeN bahiranggasahakArI bhavati kAlastathApi nishchayanayen
nijashuddhAtmatattvasamyakshraddhAnagnAnAnuShThAnasamastaparadravyechchhAnirodhalakShaNatapashcharaNarUpA yA tu nishchayachatu-

rvidhArAdhanA saiv tatropAdAnakAraNan, na cha kAlasten kAraNen sa hey iti bhAvArtha
..143..
sakatA . yahI kAlapadArthake sadbhAvakI (astitvakI) siddhi hai; (kyonki) yadi visheSh
astitva aur sAmAnya astitva siddha hote hain to ve astitvake binA kisI bhI prakArase siddha
nahIn hote
..143..
ab, kAlapadArthake astitvakI anyathA anupapatti honese (arthAt kAl padArthakA
astitva anya kisI prakAr nahIn ban sakaneke kAraN) usakA pradeshamAtrapanA siddha karate hain :
anvayArtha :[yasya ] jis padArthake [pradeshA ] pradesh [pradeshamAtran vA ] athavA
ekapradesh bhI [tattvata ] paramArthata [gnAtum na santi ] gnAt nahIn hote, [tam artham ] us
padArthako [shUnyan jAnIhi ] shUnya jAno
[astitvAt arthAntarabhUtam ] jo ki astitvase
arthAntarabhUt (-anya) hai ..144..
je arthane na bahu pradesh, na ek vA paramArthathI,
te artha jANo shUnya kevaL
anya je astitvathI. 144.

Page 285 of 513
PDF/HTML Page 318 of 546
single page version

athotpAdavyayadhrauvyAtmakAstitvAvaShTambhen kAlasyaikapradeshatvan sAdhayatijassa Na santi yasya padArthasya
na santi na vidyante . ke . padesA pradeshA . padesamettan tu pradeshamAtramekapradeshapramANan punastadvastu tachchado NAdun
tattvata paramArthato gnAtun shakyate . suNNan jAN tamatthan yasyaikopi pradesho nAsti tamarthan padArthan shUnyan
astitvan hi tAvadutpAdavyayadhrauvyaikyAtmikA vRutti . na khalu sA pradeshamantareN
sUtryamANA kAlasya sambhavati, yata pradeshAbhAve vRuttimadabhAva . sa tu shUnya ev,
astitvasangnAyA vRutterarthAntarabhUtatvAt . na cha vRuttirev kevalA kAlo bhavitumarhati, vRutterhi
vRuttimantamantareNAnupapatte . upapattau vA kathamutpAdavyayadhrauvyaikyAtmakatvam . anAdyanta-
nirantarAnekAnshavashIkRutaikAtmakatven pUrvapUrvAnshapradhvansAduttarottarAnshotpAdAdekAtmadhrauvyAditi chet;
naivam . yasminnanshe pradhvanso yasminshchotpAdastayo sahapravRuttyabhAvAt kutastyamaikyam . tathA
pradhvastAnshasya sarvathAstamitatvAdutpadyamAnAnshasya vAsambhavitAtmalAbhatvAtpradhvansotpAdaikya-
TIkA :pratham to astitva vah utpAd, vyay aur dhrauvyakI aikyasvarUpavRutti hai .
vah (vRutti arthAt vidyamAnatA) kAlake pradesh binA hI hotI hai yah kathan sambhavit nahIn hai,
kyonki pradeshake abhAvamen vRuttimAnkA abhAv hotA hai
. vah to shUnya hI hai, kyonki astitva
nAmak vRuttise arthAntarabhUt haianya hai .
aur (yadi yahAn yah tarka kiyA jAy ki ‘mAtra samayaparyAyarUpavRutti hI mAnanI chAhiye;
vRuttimAn kAlANu padArthakI kyA AvashyakatA hai ?’ to usakA samAdhAn kiyA jAtA
hai :
) mAtra vRutti (samayarUp pariNati) hI kAl nahIn ho sakatI, kyonki vRutti vRuttimAnke
binA nahIn ho sakatI . yadi yah kahA jAy ki vRuttimAn ke binA bhI vRutti ho sakatI hai to,
(pUchhate hain kivRutti to utpAdvyaydhrauvyakI ekatAsvarUp honI chAhiye;) akelI vRutti
utpAdvyaydhrauvyakI ekatArUp kaise ho sakatI hai ? yadi yah kahA jAy ki‘anAdi
ananta, anantar (paraspar antar hue binA ekake bAd ek pravartamAn) anek anshonke kAraN
1ekAtmakatA hotI hai isaliye, pUrvapUrvake anshonkA nAsh hotA hai aur uttaruttarake anshonkA
utpAd hotA hai tathA ekAtmakatArUp dhrauvya rahatA hai,isaprakAr mAtra (akelI) vRutti bhI
utpAdvyaydhrauvyakI ekatAsvarUp ho sakatI hai’ to aisA nahIn hai . (kyonki us akelI
vRuttimen to) jis anshamen nAsh hai aur jis anshamen utpAd hai ve do ansh ek sAth pravRutta nahIn
hote, isaliye (utpAd aur vyayakA) aikya kahAnse ho sakatA hai ? tathA naShTa anshake sarvathA asta
honese aur utpanna honevAlA ansh apane svarUpako prApta na honese (arthAt utpanna nahIn huA hai
1. ekAtmakatA = ekasvarUpatA (kAladravyake binA bhI anAdi kAlase ananta kAl tak samay ekake bAd
ek paraspar antarake binA hI pravartit hote hain, isaliye ekapravAharUp ban jAnese usamen ekarUpatva AtA
hai
isaprakAr shankAkArakA tarka hai .)

Page 286 of 513
PDF/HTML Page 319 of 546
single page version

jAnIhi he shiShya . kasmAchchhUnyamiti chet . atthantarabhUdan ekapradeshAbhAve satyarthAntarabhUtan bhinnan bhavati
yata kAraNAt . kasyA sakAshAdbhinnam . atthIdo utpAdavyayadhrauvyAtmakasattAyA iti . tathAhikAl-
padArthasya tAvatpUrvasUtroditaprakAreNotpAdavyayadhrauvyAtmakamastitvan vidyate; tachchAstitvan pradeshan vinA na
vartidhrauvyamev kutastyam . evan sati nashyati trailakShaNyan, ullasati kShaNabhanga, astamupaiti nityan
dravyan, udIyante kShaNakShayiNo bhAvA . tatastattvaviplavabhayAtkashchidavashyamAshrayabhUto vRuttervRutti-
mAnanusartavya . sa tu pradesh evApradeshasyAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAsiddhe . evan sapradeshatve hi
kAlasya kut ekadravyanibandhanan lokAkAshatulyAsankhyeyapradeshatvan nAbhyupagamyet . paryAy-
samayAprasiddhe . pradeshamAtran hi dravyasamayamatikrAmata paramANo paryAyasamaya prasiddhayati .
lokAkAshatulyAsankhyeyapradeshatve tu dravyasamayasya kutastyA tatsiddhi . lokAkAshatulyA-
sankhyeyapradeshaikadravyatvepi tasyaikan pradeshamatikrAmata paramANostatsiddhiriti chennaivan; ekadeshavRutte
isaliye) nAsh aur utpAdakI ekatAmen pravartamAn dhrauvya kahAnse ho sakatA hai ? aisA honepar
trilakShaNatA (utpAdavyayadhrauvyatA) naShTa ho jAtI hai, kShaNabhang (bauddhasammat kShaNavinAsh) ullasit
ho uThatA hai, nitya dravya asta ho jAtA hai aur kShaNavidhvansI bhAv utpanna hote hain
. isaliye
1tattvaviplavake bhayase avashya hI vRuttikA AshrayabhUt koI vRuttimAn DhUnDhanAsvIkAr karanA yogya
hai . vah to pradesh hI hai (arthAt vah vRuttimAn sapradesh hI hotA hai ), kyonki apradeshake anvay
tathA vyatirekakA anuvidhAyitva asiddha hai . (jo apradesh hotA hai vah anvay tathA vyatirekonkA
anusaraN nahIn kar sakatA, arthAt usamen dhrauvya tathA utpAdvyay nahIn ho sakate .)
(prashna :) isaprakAr kAl sapradesh hai to usake ekadravyake kAraNabhUt lokAkAsh
tulya asankhyapradesh kyon na mAnane chAhiye ?
(uttar :) aisA ho to paryAyasamay prasiddha nahIn hotA, isaliye asankhya pradesh mAnanA
yogya nahIn hai . paramANuke dvArA pradeshamAtra dravyasamayakA ullanghan karane par (arthAtparamANuke
dvArA ekapradeshamAtra kAlANuse nikaTake dUsare pradeshamAtra kAlANu tak mandagatise gaman karane par)
paryAyasamay prasiddha hotA hai
. yadi dravyasamay lokAkAshatulya asankhyapradeshI ho to
paryAyasamayakI siddhi kahAnse hogI ?
‘yadi dravyasamay arthAt kAlapadArtha lokAkAsh jitane asankhya pradeshavAlA ek dravya
ho to bhI paramANuke dvArA usakA ek pradesh ullanghit honepar paryAyasamayakI siddhi ho’ aisA
kahA jAy to yah ThIk nahIn hai; kyonki (usamen do doSh Ate hain ) :
1. tattvaviplav = vastusvarUpamen andhAdhundhI .

Page 287 of 513
PDF/HTML Page 320 of 546
single page version

ghaTate . yashcha pradeshavAn sa kAlapadArtha iti . ath matan kAladravyAbhAvepyutpAdavyayadhrauvyatvan ghaTate .
naivam . anggulidravyAbhAve vartamAnavakraparyAyotpAdo bhUtarjuparyAyasya vinAshastadubhayAdhArabhUtan dhrauvyan
kasya bhaviShyati . na kasyApi . tathA kAladravyAbhAve vartamAnasamayarUpotpAdo bhUtasamayarUpo
vinAshastadubhayAdhArabhUtan dhrauvyan ka sya bhaviShyati . na ka syApi . evan satyetadAyAtianyasya bhanggonya-
syotpAdonyasya dhrauvyamiti sarvan vastusvarUpan viplavate . tasmAdvastuviplavabhayAdutpAdavyayadhrauvyANAn
kopyek AdhArabhUtostItyabhyupagantavyam . sa chaikapradesharUpa kAlANupadArtha eveti . atrAtItA-
nantakAle ye kechan siddhasukhabhAjanan jAtA, bhAvikAle cha ‘AtmopAdAnasiddhan svayamatishayavad’
ityAdivisheShaNavishiShTasiddhasukhasya bhAjanan bhaviShyanti te sarvepi kAlalabdhivashenaiv
. tathApi tatra
nijaparamAtmopAdeyaruchirUpan vItarAgachAritrAvinAbhUtan yannishchayasamyaktvan tasyaiv mukhyatvan, na cha kAlasya,
ten sa hey iti
. tathA choktam‘‘kin palavieN bahuNA je siddhA NaravarA gaye kAle sijjhahahi je
sarvavRuttitvavirodhAt . sarvasyApi hi kAlapadArthasya ya sUkShmo vRuttyansha sa samayo, na
tu tadekadeshasya . tiryakprachayasyordhvaprachayatvaprasangAchcha . tathA hiprathamameken pradeshen
vartate, tatonyen, tatopyanyatareNeti tiryakprachayopyUrdhvaprachayIbhUy pradeshamAtran dravyam-
vasthApayati
. tatastiryakprachayasyordhvaprachayatvamanichchhatA prathamamev pradeshamAtran kAladravyan
vyavasthApayitavyam ..144..
athaivan gneyatattvamuktvA gnAnagneyavibhAgenAtmAnan nishchinvannAtmanotyantavibhaktatvAy
vyavahArajIvatvahetumAlochayati
(1) [dravyake ek deshakI pariNatiko sampUrNa dravyakI pariNati mAnanekA prasang AtA
hai . ] ek deshakI vRuttiko sampUrNa dravyakI vRutti mAnanemen virodh hai . sampUrNa kAl padArthakA
jo sUkShma vRuttyansh hai vah samay hai, parantu usake ek deshakA vRuttyansh vah samay nahIn .
tathA, (2) tiryakprachayako U rdhvaprachayapanekA prasang AtA hai . vah isaprakAr hai ki
:pratham, kAladravya ek pradeshase varte, phi ra dUsare pradeshase varte aur phi ra anyapradeshase varte
(aisA prasang AtA hai ) isaprakAr tiryakprachay U rdhvaprachay banakar dravyako pradeshamAtra sthApit
karatA hai
. (arthAt tiryakprachay hI U rdhvaprachay hai, aisA mAnanekA prasang AtA hai, isaliye
dravyapradeshamAtra hI siddha hotA hai .) isaliye tiryakprachayako U rdhvaprachayapanA na mAnane
(chAhane)vAleko pratham hI kAladravyako pradeshamAtra nishchit karanA chAhiye ..144..
(isaprakAr gneyatattvapragnApanamen dravyavisheShapragnApan samApta huA .)
ab, isaprakAr gneyatattva kahakar, gnAn aur gneyake vibhAg dvArA AtmAko nishchit karate
hue, AtmAko atyanta vibhakta (bhinna) karaneke liye vyavahArajIvatvake hetukA vichAr
karate hain :