Page 268 of 513
PDF/HTML Page 301 of 546
single page version
sankhyeyapradeshaprastArarUpatvAdadharmasya, sarvavyApyanantapradeshaprastArarUpatvAdAkAshasya cha pradeshavattvam . kAlANostu dravyeN pradeshamAtratvAtparyAyeN tu parasparasamparkAsambhavAdapradeshatvamevAsti . tata kAladravyamapradeshan, sheShadravyANi pradeshavanti ..135..
AkAsh pradeshavAn hai . kAlANu to dravyase pradeshamAtra honese aur paryAyase paraspar samparka na honese
anvayArtha : — [nabha ] AkAsh [lokAlokayo ] lokAlokamen hai, [loka ] lok [dharmAdharmAbhyAm Atata ] dharma aur adharmase vyApta hai, [sheShau pratItya ] sheSh do dravyonkA Ashray lekar [kAla ] kAl hai, [puna ] aur [sheShau ] sheSh do dravya [jIvA pudgalA ] jIv aur pudgal hain ..136..
loke aloke Abh, lok adharma -dharmathI vyApta chhe, chhe sheSh -Ashrit kAL, ne jIv -pudgalo te sheSh chhe. 136.
Page 269 of 513
PDF/HTML Page 302 of 546
single page version
AkAshan hi tAvat lokAlokayorapi, ShaDdravyasamavAyAsamavAyayoravibhAgen vRuttatvAt . dharmAdharmau sarvatra loke, tannimittagamanasthAnAnAn jIvapudgalAnAn lokAdbahistadekadeshe cha gamanasthAnAsambhavAt . kAlopi loke, jIvapudgalapariNAmavyajyamAnasamayAdiparyAyatvAt; sa tu lokaikapradesh evApradeshatvAt . jIvapudgalau tu yuktit ev loke, ShaDdravyasamavAyAtmak- tvAllokasya . kintu jIvasya pradeshasamvartavistAradharmatvAt, pudgalasya bandhahetubhUtasnigdharUkShaguN-
edANi panchadavvANi etAni pUrvasUtroktAni jIvAdiShaDdravyANyev ujjhiy kAlan tu kAladravyan vihAy atthikAy tti bhaNNante astikAyA panychAstikAyA iti bhaNyante . kAyA puN kAyA kAyashabden puna . kin bhaNyate . bahuppadesAN pachayattan bahupradeshAnAn sambandhi prachayatvan samUh iti . atra panychAsti- kAyamadhye jIvAstikAy upAdeyastatrApi panychaparameShThiparyAyAvasthA, tasyAmapyarhatsiddhAvasthA, tatrApi siddhAvasthA . vastutastu rAgAdisamastavikalpajAlaparihArakAle siddhajIvasadRushA svakIyashuddhAtmAvastheti bhAvArtha ..✽11.. evan panychAstikAyasankShepasUchanarUpeN chaturthasthale gAthAdvayan gatam . ath dravyANAn lokAkAshevasthAnamAkhyAti — logAlogesu Nabho lokAlokayoradhikaraNabhUtayorNabh AkAshan tiShThati . dhammAdhammehin Adado logo dharmAdharmAstikAyAbhyAmAtato vyApto bhRuto loka . kin kRutvA . sese paDuchcha sheShau jIvapudgalau pratItyAshritya . ayamatrArtha — jIvapudgalau tAvalloke tiShThatastayorgatisthityo kAraNabhUtau dharmAdharmAvapi loke . kAlo kAlopi sheShau jIvapudgalau pratItya loke . ka smAditi chet . jIvapudgalAbhyAn navajIrNapariNatyA vyajyamAnasamayaghaTikAdiparyAyatvAt . sheShashabden kin bhaNyate . jIvA puN poggalA sesA jIvA pudgalAshcha puna sheShA bhaNyanta iti . ayamatra bhAva — yathA siddhA bhagavanto yadyapi nishchayen lokAkAshapramitashuddhAsankhyeyapradeshe kevalagnAnAdiguNAdhArabhUte svakIyasvakIyabhAve tiShThanti tathApi vyavahAreN mokShashilAyAn tiShThantIti bhaNyante . tathA sarve padArthA yadyapi nishchayen
TIkA : — pratham to AkAsh lok tathA alokamen hai, kyonki chhah dravyonke samavAy aur asamavAyamen binA vibhAgake rahatA hai . dharma aur adharma dravya sarvatra lokamen hai, kyonki unake nimittase jinakI gati aur sthiti hotI hai aise jIv aur pudgalonkI gati yA sthiti lokase bAhar nahIn hotI, aur na lokake ek deshamen hotI hai, (arthAt lokamen sarvatra hotI hai ) . kAl bhI lokamen hai, kyonki jIv aur pudgalonke pariNAmonke dvArA (kAlakI) samayAdi paryAyen vyakta hotI hain; aur vah kAl lokake ek pradeshamen hI hai kyonki vah apradeshI hai . jIv aur pudgal to yuktise hI lokamen hain, kyonki lok chhah dravyonkA samavAyasvarUp hai .
aur isake atirikta (itanA visheSh jAnanA chAhiye ki), pradeshonkA sankoch- vistAr honA vah jIvakA dharma hai, aur bandhake hetubhUt snigdha -rukSha ( – chikane -rUkhe) guN pudgalakA dharma honese jIv aur pudgalakA samasta lokamen yA usake ekadeshamen rahanekA
Page 270 of 513
PDF/HTML Page 303 of 546
single page version
dharmatvAchcha tadekadeshasarvalokaIyamo nAsti . kAlajIvapudgalAnAmityekadravyApekShayA ekadesh anekadravyApekShayA punaranjanachUrNapUrNasamudgakanyAyen sarvalok eveti ..136..
sankhyeyapradeshepi lokevasthAnan na virudhyate ..136.. ath yadevAkAshasya paramANuvyAptakShetran pradesh-
DibiyAke nyAyAnusAr samasta lokamen hI hain ..136..
anvayArtha : — [yathA ] jaise [te nabha pradeshA ] ve AkAshapradesh hain, [tathA ] usIprakAr [sheShANAn ] sheSh dravyonke [pradeshA bhavanti ] pradesh hain (arthAt jaise – AkAshake pradesh paramANurUpI gajase nApe jAte hai . usIprakAr sheSh dravyonke pradesh bhI isIprakAr nApe jAte hain ) . [paramANu ] paramANu [apradesha ] apradeshI hai; [ten ] usake dvArA [pradeshodbhava bhaNita ] pradeshodbhav kahA hai ..137..
je rIt Abh -pradesh, te rIt sheSh dravya -pradesh chhe; apradesh paramANu vaDe udbhav pradesh taNo bane. 137.
Page 271 of 513
PDF/HTML Page 304 of 546
single page version
sUtrayiShyate hi svayamAkAshasya pradeshalakShaNamekANuvyApyatvamiti . ih tu yathAkAshasya pradeshAstathA sheShadravyANAmiti pradeshalakShaNaprakAraikatvamAsUtryate . tato yathaikANuvyApyenAnshen gaNyamAnasyAkAshasyAnantAnshatvAdanantapradeshatvan tathaikANuvyApyenAnshen gaNyamAnAnAn dharmAdharmaik- jIvAnAmasankhyeyAnshatvAt pratyekamasankhyeyapradeshatvam . yathA chAvasthitapramANayordharmAdharmayostathA samvartavistArAbhyAmanavasthitapramANasyApi shuShkArdratvAbhyAn charmaN iv jIvasya svAnshAlpa- bahutvAbhAvAdasankhyeyapradeshatvamev . amUrtasamvartavistArasiddhishcha sthUlakRushashishukumArasharIravyApi- tvAdasti svasamvedanasAdhyaiv . pudgalasya tu dravyeNaikapradeshamAtratvAdapradeshatve yathodite satyapi utpattirbhaNitA . paramANuvyAptakShetran pradesho bhavati . tadagre vistareN kathayati ih tu sUchitamev ..137.. evan panychamasthale svatantragAthAdvayan gatam . ath kAladravyasya dvitIyAdipradesharahitatvenApradeshatvan vyavasthApayati — samao samayaparyAyasyopAdAnakAraNatvAtsamaya kAlANu . du puna . sa cha kathambhUta .
TIkA : — (bhagavat kundakundAchArya) svayam hI (140 ven) sUtra dvArA kahenge ki AkAshake pradeshakA lakShaN ekANuvyApyatva hai (arthAt ek paramANuse vyApta honA vah pradeshakA lakShaN hai ); aur yahAn (is sUtra yA gAthAmen) ‘jis prakAr AkAshake pradesh hain usIprakAr sheSh dravyonke pradesh hain’ isaprakAr pradeshake lakShaNakI ekaprakAratA kahI jAtI hai .
isaliye, jaise ekANuvyApya (-ek paramANuse vyApta ho aise) anshake dvArA gine jAne par AkAshake ananta ansh honese AkAsh anantapradeshI hai, usIprakAr ekANuvyApya ( – ek paramANuse vyApta hone yogya) anshake dvArA gine jAne par dharma, adharma aur ek jIvake asankhyAt ansh honese ve – pratyek asankhyAtapradeshI hai . aur jaise 1avasthit pramANavAle dharma tathA adharma asankhyAtapradeshI hain, usIprakAr sankochavistArake kAraN 2anavasthit pramANavAle jIvake — sUkhe -gIle chamaDekI bhAnti — nij anshonkA alpabahutva nahIn hotA isaliye asankhyAtapradeshIpanA hI hai . (yahAn yah prashna hotA hai ki amUrta aise jIvakA sankochavistAr kaise sambhav hai ? usakA samAdhAn kiyA jAtA hai : — ) amUrtake sankochavistArakI siddhi to apane anubhavase hI sAdhya hai, kyonki (sabako svAnubhavase spaShTa hai ki) jIv sthUl tathA kRush sharIramen, tathA bAlak aur kumArake sharIramen vyApta hotA hai .
pudgal to dravyata ekapradeshamAtra honese yathokta (pUrvakathit) prakArase apradeshI hai 1. avasthit pramAN = niyat parimAN, nishchit mAp; (dharma tathA adharma dravyakA mAp lok jitanA niyat hai .) 2. anavasthit = aniyat; anishchit; (sUkhe -gIle charmakI bhAnti jIv parakShetrakI apekShAse sankoch vistArako
Page 272 of 513
PDF/HTML Page 305 of 546
single page version
dvipradeshAdyudbhavahetubhUtatathAvidhasnigdharUkShaguNapariNAmashaktisvabhAvAtpradeshodbhavatvamasti . tata paryAyeNAnekapradeshatvasyApi sambhavAt dvayAdisankhyeyAsankhyeyAnantapradeshatvamapi nyAyyan pudgalasya ..137..
anekapradeshIpanekA bhI sambhav honese pudgalako dvipradeshIpanese lekar sankhyAt, asankhyAt aur
anantapradeshIpanA bhI nyAyayukta hai ..137..
anvayArtha : — [samaya tu ] kAl to [apradesha ] apradeshI hai, [pradeshamAtrasya dravyajAtasya ] pradeshamAtra pudgal -paramANu [AkAshadravyasya pradeshan ] AkAsh dravyake pradeshako [vyatipatata ] mand gatise ullanghan kar rahA ho tab [sa vartate ] vah vartatA hai arthAt nimittabhUtatayA pariNamit hotA hai ..138.. 1. dvipradeshI ityAdi skandhonkI utpattike kAraNabhUt jo snigdha -rUkSha guN hain unarUp pariNamit honekI shakti
chhe kAL to apradesh; ekapradesh paramANu yadA AkAshadravya taNo pradesh atikrame, varte tadA. 138.
Page 273 of 513
PDF/HTML Page 306 of 546
single page version
apradesh ev samayo, dravyeN pradeshamAtratvAt . na cha tasya pudgalasyev paryAyeNApya- nekapradeshatvan, yatastasya nirantaran prastAravistRutapradeshamAtrAsankhyeyadravyatvepi parasparasamparkA- sambhavAdekaikamAkAshapradeshamabhivyApya tasthuSha pradeshamAtrasya paramANostadabhivyAptamekamAkAshapradeshan mandagatyA vyatipatat ev vRutti ..138..
ath kAlapadArthasya dravyaparyAyau pragnApayati — parasparabandho bhavati tathAvidhabandhAbhAvAtparyAyeNApi . ayamatrArtha — yasmAtpudgalaparamANorekapradesh- gamanaparyantan sahakAritvan ka roti na chAdhikan tasmAdev gnAyate sopyekapradesh iti ..138.. ath pUrvoktakAlapadArthasya paryAyasvarUpan dravyasvarUpan cha pratipAdayati — vadivadado tasya pUrvasUtrodit-
TIkA : — kAl, dravyase pradeshamAtra honese, apradeshI hI hai . aur use pudgalakI bhAnti paryAyase bhI anekapradeshIpanA nahIn hai; kyonki paraspar antarake binA 1prastArarUp vistRut pradeshamAtra asankhyAt kAladravya hone par bhI paraspar samparka na honese ek -ek AkAshapradeshako vyApta karake rahanevAle kAladravyakI vRutti tabhI hotI hai (arthAt kAlANukI pariNati tabhI nimittabhUt hotI hai ) ki jab 2pradeshamAtra paramANu us (kAlANu) se vyApta ek AkAshapradeshako mandagatise ullanghan karatA ho .
bhAvArtha : — lokAkAshake asankhyAtapradesh hain . ek -ek pradeshamen ek -ek kAlANu rahA huA hai . ve kAlANu snigdha -rUkShaguNake abhAvake kAraN ratnonkI rAshikI bhAnti pRuthak- pRuthak hI rahate hain; pudgal -paramANuonkI bhAnti paraspar milate nahIn hain .
jab pudgalaparamANu AkAshake ek pradeshako manda gatise ullanghan karatA hai (arthAt ek pradeshase dUsare anantar -nikaTatam pradesh par manda gatise jAtA hai ) tab us (ullanghit kiye jAnevAle) pradeshamen rahanevAlA kAlANu usamen nimittabhUtarUpase rahatA hai . isaprakAr pratyek kAlANu pudgalaparamANuke ekapradesh takake gaman paryant hI sahakArIrUpase rahatA hai, adhik nahIn; isase spaShTa hotA hai ki kAladravya paryAyase bhI anekapradeshI nahIn hai ..138..
ab, kAlapadArthake dravya aur paryAyako batalAte hain : – 1. prastAr = vistAr . (asankhyAt kAladravya samasta lokAkAshamen phai le hue hain . unake paraspar antar nahIn
hai, kyonki pratyek AkAshapradeshamen ek -ek kAladravya rah rahA hai .) 2. pradeshamAtra = ekapradeshI . (jab ekapradeshI aisA paramANu kisI ek AkAshapradeshako mandagatise
ullanghan kar rahA ho tabhI us AkAshapradeshamen rahanevAle kAladravyakI pariNati usamen nimittabhUtarUpase vartatI hai .) pra. 35
Page 274 of 513
PDF/HTML Page 307 of 546
single page version
yo hi yen pradeshamAtreN kAlapadArthenAkAshasya pradeshobhivyAptastan pradeshan manda- gatyAtikramata paramANostatpradeshamAtrAtikramaNaparimANen ten samo ya kAlapadArtha- sUkShmavRuttirUpasamaya sa tasya kAlapadArthasya paryAyastata evamvidhAtparyAyAtpUrvottaravRuttivRuttatven- pudgalaparamANorvyatipatato mandagatyA gachchhata . kan karmatApannam . tan desan tan pUrvagAthoditan kAlANuvyAptamAkAshapradesham . tassam ten kAlANuvyAptaikapradeshapudgalaparamANumandagatigamanen sama samAna sadRushastatsama samao kAlANudravyasya sUkShmaparyAyabhUta samayo vyavahArakAlo bhavatIti paryAyavyAkhyAnan gatam . tado paro puvvo tasmAtpUrvoktasamayarUpakAlaparyAyAtparo bhAvikAle pUrvamatItakAle cha jo attho ya pUrvAparaparyAyeShvanvayarUpeN dattapadArtho dravyan so kAlo sa kAla kAlapadArtho bhavatIti dravyavyAkhyAnam . samao uppaNNapaddhansI sa pUrvoktasamayaparyAyo yadyapi pUrvAparasamayasantAnApekShayA
anvayArtha : — [tan deshan vyatipatata ] paramANu ek AkAshapradeshakA (mandagatise) ullanghan karatA hai tab [tatsama ] usake barAbar jo kAl (lagatA hai ) vah [samaya ] ‘samay’ hai; [tat pUrva para ] us (samay) se pUrva tathA pashchAt aisA (nitya) [ya artha ] jo padArtha hai [sa kAla ] vah kAladravya hai; [samaya utpannapradhvansI ] ‘samay utpannadhvansI hai ..139..
TIkA : — kisI pradeshamAtra kAlapadArthake dvArA AkAshakA jo pradesh vyApta ho us pradeshako jab paramANu manda gatise atikram (ullanghan) karatA hai tab us pradeshamAtra 1atikramaNake 2parimANake barAbar jo kAlapadArthakI sUkShmavRuttirUp ‘samay’ hai vah, us kAl padArthakI paryAy hai; aur aisI us paryAyase pUrvakI tathA bAdakI 3vRuttirUpase pravartamAn honese 1. atikramaN = ullanghan karanA .2. parimAN = mAp . 3. vRutti = vartanA so pariNati hai (kAl padArtha vartamAn samayase pUrvakI pariNatirUp tathA usake bAdakI
te deshanA atikramaN sam chhe ‘samay’, tatpUrvApare je artha chhe te kAL chhe, utpannadhvansI ‘samay’ chhe. 139.
Page 275 of 513
PDF/HTML Page 308 of 546
single page version
vyanjitanityatve yortha tattu dravyam . evamanutpannAvidhvasto dravyasamaya, utpannapradhvansI paryAy- samaya . anansha samayoyamAkAshapradeshasyAnanshatvAnyathAnupapatte . na chaikasamayen paramANorA- lokAntagamanepi samayasya sAnshatvan, vishiShTagatipariNAmAdvishiShTAvagAhapariNAmavat . tathA hi — yathA vishiShTAvagAhapariNAmAdekaparamANuparimANonantaparamANuskandha paramANorananshatvAt punarapyanantAnshatvan na sAdhayati, tathA vishiShTagatipariNAmAdekakAlANuvyAptaikAkAshapradeshAti- sankhyeyAsankhyeyAnantasamayo bhavati, tathApi vartamAnasamayan pratyutpannapradhvansI . yastu pUrvoktadravyakAla sa trikAlasthAyitven nitya iti . evan kAlasya paryAyasvarUpan dravyasvarUpan cha gnAtavyam .. athavAnen gAthAdvayen samayarUpavyavahArakAlavyAkhyAnan kriyate . nishchayakAlavyAkhyAnan tu ‘uppAdo paddhanso’ ityAdi gAthAtrayeNAgre karoti . tadyathA — samao paramArthakAlasya paryAyabhUtasamaya . avappadeso apagatapradesho dvitIyAdipradesharahito niransh ityartha . kathan niransh iti chet . padesamettassa daviyajAdassa pradeshamAtrapudgaladravyasya sambandhI yosau paramANu vadivAdAdo vaTTadi vyatipAtAt mandagati- gamanAtsakAshAtsa paramANustAvadgamanarUpeN vartate . kan prati . padesamAgAsadaviyassa vivakShitai- kAkAshapradeshan prati . iti prathamagAthAvyAkhyAnam . vadivadado tan desan sa paramANustamAkAshapradeshan yadA vyatipatitotikrAnto bhavati tassam samao ten pudgalaparamANumandagatigamanen sama samAna samayo bhavatIti niranshatvamiti vartamAnasamayo vyAkhyAta . idAnIn pUrvAparasamayau kathayati — tado paro puvvo tasmAtpUrvoktavartamAnasamayAtparo bhAvI kopi samayo bhaviShyati pUrvamapi kopi gata attho jo evan ya samayatrayarUportha so kAlo sotItAnAgatavartamAnarUpeN trividhavyavahArakAlo bhaNyate . samao uppaNNapaddhansI teShu triShu madhye yosau vartamAna sa utpannapradhvansI atItAnAgatau tu sankhyeyAsankhye- jisakA nityatva pragaT hotA hai aisA padArtha vah dravya hai . isaprakAr dravyasamay (kAladravya) anutpanna -avinaShTa hai aur paryAyasamay utpannadhvansI hai (arthAt ‘samay’ paryAy utpatti- vinAshavAlI hai .) yah ‘samay’ niransh hai, kyonki yadi aisA na ho to AkAshake pradeshakA niranshatva na bane .
aur ek samayamen paramANu lokake anta tak jAtA hai phi ra bhI ‘samay’ ke ansh nahIn hote; kyonki jaise (paramANuke ) vishiShTa (khAs prakArakA) avagAhapariNAm hotA hai usIprakAr (paramANuke) vishiShTa gatipariNAm hotA hai . ise samajhAte hain : — jaise vishiShTa avagAhapariNAmake kAraN ek paramANuke parimANake barAbar ananta paramANuonkA skandh banatA hai tathApi vah skandh paramANuke ananta anshonko siddha nahIn karatA, kyonki paramANu niransh hai; usIprakAr jaise ek kAlANuse vyApta ek AkAshapradeshake atikramaNake mApake barAbar ek ‘samay’ men paramANu vishiShTa gatipariNAmake kAraN lokake ek chhorase dUsare chhor tak jAtA hai tab (us paramANuke
Page 276 of 513
PDF/HTML Page 309 of 546
single page version
kramaNaparimANAvachchhinnenaikasamayenaikasmAllokAntAd dvitIyan lokAntamAkrAmata paramANor- sankhyeyA kAlANava samayasyAnanshatvAdasankhyeyAnshatvan na sAdhayanti ..139.. yAnantasamayAvityartha . evamuktalakShaNe kAle vidyamAnepi paramAtmatattvamalabhamAnotItAnantakAle sansArasAgare bhramitoyan jIvo yatastata kAraNAttadev nijaparamAtmatattvan sarvaprakAropAdeyarUpeN shraddheyan, svasamvedanagnAnarUpeN gnAtavyamAhArabhayamaithunaparigrahasangnAsvarUpaprabhRutisamastarAgAdivibhAvatyAgen dhyeyamiti tAtparyam ..139.. evan kAlavyAkhyAnamukhyatven ShaShThasthale gAthAdvayan gatam . ath pUrvan dvArA ullanghit honevAle) asankhya kAlANu ‘samay’ ke asankhya anshonko siddha nahIn karate, kyonki ‘samay’ niransh hai .
bhAvArtha : — paramANuko ek AkAshapradeshase dUsare anantar (antararahit) AkAshapradesh par manda gatise jAnemen jitanA kAl lagatA hai use ‘samay’ kahate hain . vah samay kAladravyakI sUkShmAtisUkShma paryAy hai . kAladravya nitya hai; ‘samay’ utpanna hotA hai aur naShTa hotA hai . jaise AkAshapradesh AkAsh dravyakA chhoTese chhoTA ansh hai, usake bhAg nahIn hote, usIprakAr ‘samay’ kAladravyakI chhoTIse chhoTI niransh paryAy hai, usake bhAg nahIn hote . yadi ‘samay’ ke bhAg hon to paramANuke dvArA ek ‘samay’ men ullanghan kiye jAnevAle AkAshapradeshake bhI utane hI bhAg hone chAhiye; kintu AkAshapradesh to niransh hai; isaliye ‘samay’ bhI niransh hI hai .
yahAn prashna hotA hai ki ‘‘jab pudgal -paramANu shIghra gatike dvArA ek ‘samay’ men lokake ek chhorase dUsare chhor tak pahunch jAtA hai tab vah chaudah rAjU tak AkAshapradeshommen shreNibaddha jitane kAlANu hain un sabako sparsha karatA hai; isaliye asankhya kAlANuonko sparsha karanese ‘samay’ke asankhya ansh honA chAhiye’’ isakA samAdhAn yah hai : —
jaise ananta paramANuonkA koI skandh AkAshake ek pradeshamen samAkar parimANamen (kadamen) ek paramANu jitanA hI hotA hai, so vah paramANuonke visheSh (khAs) prakArake avagAhapariNAmake kAraN hI hai; (paramANuommen aisI hI koI vishiShTa prakArakI 1avagAhapariNAmakI shakti hai, jisake kAraN aisA hotA hai,) isase kahIn paramANuke ananta ansh nahIn hote; isIprakAr koI paramANu ek samayamen asankhya kAlANuonko ullanghan karake lokake ek chhorase dUsare chhor tak pahunch jAtA hai, so vah paramANuke visheSh prakArake gatipariNAmake kAraN hI hai; (paramANumen aisI hI koI vishiShTa prakArakI gatipariNAmakI shakti hai, jisake kAraN aisA hotA hai;) isase kahIn ‘samay’ke asankhya ansh nahIn hote ..139.. 1. AkAshamen avagAhahetutvake kAraN aisI shakti hai ki usakA ek pradesh bhI ananta paramANuonko avakAsh
Page 277 of 513
PDF/HTML Page 310 of 546
single page version
AkAshasyaikANuvyApyonsha kilAkAshapradesha, sa khalvekopi sheShapanchadravyapradeshAnAn paramasaukShmyapariNatAnantaparamANuskandhAnAn chAvakAshadAnasamartha . asti chAvibhAgaikadravyatvepyansh- kalpanamAkAshasya, sarveShAmaNUnAmavakAshadAnasyAnyathAnupapatte . yadi punarAkAshasyAnshA na syuriti matistadAnggulIyugalan nabhasi prasArya nirUpyatAn kimekan kShetran kimanekam . ekan yatsUchitan pradeshasvarUpan tadidAnIn vivRuNoti — AgAsamaNuNiviTThan AkAshan aNuniviShTan pudgal- paramANuvyAptam . AgAsapadesasaNNayA bhaNidan AkAshapradeshasangnayA bhaNitan kathitam . savvesin cha aNUNan
anvayArtha : — [aNuniviShTan AkAshan ] ek paramANu jitane AkAshamen rahatA hai utane AkAshako [AkAshapradeshasangnayA ] ‘AkAshapradesh’ aise nAmase [bhaNitam ] kahA gayA hai . [cha ] aur [tat ] vah [sarveShAn aNUnAn ] samasta paramANuonko [avakAshan dAtun shaknoti ] avakAsh deneko samartha hai ..140..
TIkA : — AkAshakA ek paramANuse vyApya ansh vah AkAshapradesh hai; aur vah ek (AkAshapradesh) bhI sheSh pAnch dravyonke pradeshonko tathA param sUkShmatArUpase pariNamit ananta paramANuonke skandhonko avakAsh denemen samartha hai . AkAsh avibhAg (akhanD) ek dravya hai, phi ra bhI usamen (pradesharUp) anshakalpanA ho sakatI hai, kyonki yadi aisA na ho to sarva paramANuonko avakAsh denA nahIn ban sakegA .
aisA hone par bhI yadi ‘AkAshake ansh nahIn hote’ (arthAt anshakalpanA nahIn kI jAtI), aisI (kisIkI) mAnyatA ho, to AkAshamen do anguliyAn phai lAkar batAiye ki ‘do anguliyonkA
AkAsh je aNuvyApya, ‘Abhapradesh’ sangnA tehane; te ek sau paramANune avakAshadAnasamartha chhe. 140.
Page 278 of 513
PDF/HTML Page 311 of 546
single page version
chetkimabhinnAnshAvibhAgaikadravyatven kin vA bhinnAnshAvibhAgaikadravyatven . abhinnAnshA- vibhAgaikadravyatven chet yenAnshenaikasyA angule kShetran tenAnshenetarasyA ityanyatarAnshAbhAva . evan dvayAdyanshAnAmabhAvAdAkAshasya paramANoriv pradeshamAtratvam . bhinnAnshAvibhAgaikadravyatven chet avibhAgaikadravyasyAnshakalpanamAyAtam . anekan chet kin savibhAgAnekadravyatven kin vAvibhAgai- kadravyatven . savibhAgAnekadravyatven chet ekadravyasyAkAshasyAnantadravyatvan, avibhAgaikadravyatven chet avibhAgaikadravyasyAnshakalpanamAyAtam ..140.. sarveShAmaNUnAn chakArAtsUkShmaskandhAnAn cha sakkadi tan dedumavagAsan shaknoti sa AkAshapradesho dAtum- vakAsham . tasyAkAshapradeshasya yadItthambhUtamavakAshadAnasAmarthyan na bhavati tadAnantAnanto jIvarAshista- smAdapyanantaguNapudgalarAshishchAsankhyeyapradeshaloke kathamavakAshan labhate . tachcha vistareN pUrvan bhaNitamev . ath matam – akhaNDAkAshadravyasya pradeshavibhAga kathan ghaTate . parihAramAh – chidAnandaikasvabhAvanijAtma- tattvaparamaikAgryalakShaNasamAdhisanjAtanirvikArAhlAdaikarUpasukhasudhArasAsvAdatRuptamuniyugalasyAvasthitakShetran kimekamanekan vA . yadyekan tarhi dvayorapyekatvan prApnoti . na cha tathA . bhinnan chettadA akhaNDasyA- pyAkAshadravyasya pradeshavibhAgo na virudhyat ityartha ..140.. ath tiryakprachayordhvaprachayau ek kShetra hai yA anek ?’ yadi ek hai to (prashna hotA hai ki : — ), (1) AkAsh abhinna anshovAlA avibhAg ek dravya hai, isaliye do anguliyonkA ek kShetra hai yA (2) bhinna anshomvAlA avibhAg ek dravya hai, isaliye ? (1) yadi ‘AkAsh abhinna anshavAlA avibhAg ek dravya hai isaliye do anguliyonkA ek kShetra hai’ aisA kahA jAy to, jo ansh ek angulikA kShetra hai vahI ansh dUsarI angulikA bhI kShetra hai, isaliye domense ek anshakA abhAv ho gayA . is prakAr do ityAdi (ekase adhik) anshonkA abhAv honese AkAsh paramANukI bhAnti pradeshamAtra siddha huA ! (isaliye yah to ghaTit nahIn hotA); (2) yadi yah kahA jAy ki ‘AkAsh bhinna anshomvAlA avibhAg ek dravya hai’ (isaliye do anguliyonkA ek kShetra hai) to (yah yogya hI hai, kyonki) avibhAg ek dravyamen ansh – kalpanA phalit huI .
yadi aisA kahA jAy ki (do anguliyonke) ‘anek kShetra hain ’ (arthAt ekase adhik kShetra hain, ek nahIn) to (prashna hotA hai ki – ), (1) ‘AkAsh savibhAg (khanDakhanDarUp) anek dravya hai isaliye do anguliyonke anek kShetra hain yA (2) ‘AkAsh avibhAg ek dravya’ honepar bhI do anguliyonke anek (ek se adhik) kShetra hain ? (1) ‘AkAsh savibhAg anek dravya honese do angaliyonke anek kShetra hain’ aisA mAnA jAy to, AkAsh jo ki ek dravya hai use anantadravyatva AjAyagA’; (isaliye yah to ghaTit nahIn hotA) (2) ‘AkAsh avibhAg ek dravya honese do anguliyonkA anek kShetra hai’ aisA mAnA jAy to (yah yogya hI hai kyonki) avibhAg ek dravyamen anshakalpanA phalit huI ..140..
Page 279 of 513
PDF/HTML Page 312 of 546
single page version
pradeshaprachayo hi tiryakprachaya samayavishiShTavRuttiprachayastadUrdhvaprachaya . tatrAkAshasyA- vasthitAnantapradeshatvAddharmAdharmayoravasthitAsankhyeyapradeshatvAjjIvasyAnavasthitAsankhyeyapradeshatvAtpudgalasya nirUpayati — ekko va duge bahugA sankhAtIdA tado aNantA ya eko vA dvau bahava sankhyAtItAstatonantAshcha . davvANan cha padesA santi hi kAladravyan vihAy panychadravyANAn sambandhin ete pradeshA yathAsambhavan santi hi sphu Tam . samay tti kAlassa kAlasya puna pUrvoktasankhyopetA samayA santIti . tadyathA – ekAkAraparam- samarasIbhAvapariNataparamAnandaikalakShaNasukhAmRutabharitAvasthAnAn kevalagnAnAdivyaktirUpAnantaguNAdhArabhUtAnAn lokAkAshapramitashuddhAsankhyeyapradeshAnAn muktAtmapadArthe yosau prachaya samUha samudAyo rAshi sa . kin kin bhaNyate . tiryakprachay iti tiryaksAmAnyamiti vistArasAmAnyamiti akramAnekAnta iti cha
anvayArtha : — [dravyANAn cha ] dravyonke [eka ] ek, [dvau ] do, [bahava ] bahutase, [sankhyAtItA ] asankhya, [vA ] athavA [tata anantA cha ] ananta [pradeshA ] pradesh [santi hi ] hain . [kAlasya ] kAlase [samayA iti ] ‘samay’ hain ..141..
TIkA : — pradeshonkA prachay (samUh) tiryakprachay aur samayavishiShTa 3vRuttiyonkA samUh vah U rdhvaprachay hai .
vahAn AkAsh avasthit (-nishchal, sthir) ananta pradeshI honese dharma tathA adharma avasthit asankhya pradeshI honese jIv anavasthit (asthir) asankhyapradeshI hai aur pudgal 1. tiryak = tirachhA; ADA; kShetra - apekShit (pradeshonkA phai lAv) . 2. U rdhva = UnchA; kAl - apekShit . 3. vRutti = vartanA; pariNati; paryAy; utpAd -vyay -dhrauvya; astitva .
bahu vA asankhya, anant chhe; vaLI hoy samayo kALane. 141.
Page 280 of 513
PDF/HTML Page 313 of 546
single page version
dravyeNAnekapradeshatvashaktiyuktaikapradeshatvAtparyAyeN dvibahupradeshatvAchchAsti tiryakprachaya. na puna kAlasya, shaktyA vyaktyA chaikapradeshatvAt . Urdhvaprachayastu trikoTisparshitven sAnshatvAd dravyavRutte sarvadravyANAmanivArit ev . ayan tu visheSha — samayavishiShTavRuttiprachaya sheShadravyANAmUrdhvaprachaya, samayaprachay ev kAlasyordhvaprachaya . sheShadravyANAn vRutterhi samayAdarthAntarabhUtatvAdasti samay- vishiShTatvam . kAlavRuttestu svata samayabhUtatvAttannAsti ..141..
ath kAlapadArthordhvaprachayaniranvayatvamupahanti — bhaNyate . sa cha pradeshaprachayalakShaNastiryakprachayo yathA muktAtmadravye bhaNitastathA kAlan vihAy svakIy- svakIyapradeshasankhyAnusAreN sheShadravyANAn sa bhavatIti tiryakprachayo vyAkhyAta . pratisamayavartinAn pUrvottaraparyAyANAn muktAphalamAlAvatsantAn Urddhvaprachay ityUrdhvasAmAnyamityAyatasAmAnyamiti kramAnekAnta iti cha bhaNyate . sa cha sarvadravyANAn bhavati . kintu panychadravyANAn sambandhI pUrvAparaparyAyasantAnarUpo yosAvUrdhvatAprachayastasya svakIyasvakIyadravyamupAdAnakAraNam . kAlastu pratisamayan sahakArikAraNan bhavati . yastu kAlasya samayasantAnarUp UrdhvatAprachayastasya kAl evopAdAnakAraNan sahakArikAraNan cha . kasmAt . kAlasya bhinnasamayAbhAvAtparyAyA ev samayA dravyase anek pradeshIpanekI shaktise yukta ekapradeshavAlA hai tathA paryAyase do athavA bahut (-sankhyAt, asankhyAt aur ananta) pradeshavAlA hai, isaliye unake tiryakprachay hai; parantu kAlake (tiryakprachay) nahIn hai, kyonki vah shakti tathA vyakti (kI apekShA) se ek pradeshavAlA hai .
U rdhvaprachay to sarva dravyonke anivArya hI hai, kyonki dravyakI vRutti tIn koTiyonko (-bhUt, vartamAn, aur bhaviShya aise tInon kAlonko) sparsha karatI hai, isaliye anshonse yukta hai . parantu itanA antar hai ki 1samayavishiShTa vRuttiyonkA prachay vah (kAlako chhoDakar) sheSh dravyonkA U rdhvaprachay hai, aur samayonkA prachay vahI kAladravyakA U rdhvaprachay hai; kyonki sheSh dravyonkI vRutti samayase arthAntarabhUt (-anya) honese vah (vRutti) samay vishiShTa hai, aur kAladravyakI vRutti to svata samayabhUt hai, isaliye vah samayavishiShTa nahIn hai ..141..
ab, kAlapadArthakA U rdhvaprachay 2niranvay hai, is bAtakA khanDan karate hain : — 1.* samayavishiShTa = samayase vishiShTa; samayake nimittabhUt honese vyavahArase jisamen samayakI apekShA
2. niranvay = anvay rahit, ek pravAharUp na honevAlA, khanDit; ekarUpatA -sadRushatAse rahit .
Page 281 of 513
PDF/HTML Page 314 of 546
single page version
samayo hi samayapadArthasya vRuttyansha . tasmin kasyApyavashyamutpAdapradhvansau sambhavata, paramANorvyatipAtotpadyamAnatven kAraNapUrvatvAt . tau yadi vRuttyanshasyaiv, kin yaugapadyen kin bhavantItyabhiprAya ..141.. evan saptamasthale svatantragAthAdvayan gatam . ath samayasantAnarUpasyordhva- prachayasyAnvayirUpeNAdhArabhUtan kAladravyan vyavasthApayati – uppAdo paddhanso vijjadi jadi utpAda pradhvanso vidyate yadi chet . kasya . jassa yasya kAlANo . kva . egasamayamhi ekasamaye vartamAnasamaye . samayassa samayotpAdakatvAtsamaya kAlANustasya . so vi samao sopi kAlANu sabhAvasamavaTThido havadi svabhAvasamavasthito bhavati . pUrvoktamutpAdapradhvansadvayan tadAdhArabhUtan kAlANudravyarUpan dhrauvyamiti
anvayArtha : — [yadi yasya samayasya ] yadi kAlakA [ek samaye ] ek samayamen [utpAda pradhvansa ] utpAd aur vinAsh [vidyate ] pAyA jAtA hai, [sa api samaya ] to vah bhI kAl [svabhAvasamavasthita ] svabhAvamen avasthit arthAt dhruv [bhavati ] (siddha) hai .
TIkA : — samay kAlapadArthakA 1vRuttyansh hai; usamen (-us vRuttyanshamen) kisIke bhI avashya utpAd tathA vinAsh sambhavit hain; kyonki paramANuke atikramaNake dvArA (samayarUpI vRuttyansh) utpanna hotA hai, isaliye vah kAraNapUrvak hai . (paramANuke dvArA ek AkAshapradeshakA mandagatise ullanghan karanA vah kAraN hai aur samayarUpI vRuttyansh us kAraNakA kArya hai, isaliye usamen kisI padArthake utpAd tathA vinAsh hote honA chAhiye .) ..142..
(‘kisI padArthake utpAd – vinAsh honekI kyA AvashyakatA hai ? usake sthAn par us vRuttyanshako hI utpAd – vinAsh hote mAn len to kyA Apatti hai ?’ is tarkakA samAdhAn karate hain — )
yadi utpAd aur vinAsh vRuttyanshake hI mAne jAyen to, (prashna hotA hai ki) (1) ve 1. vRuttyansh = vRuttikA ansh; sUkShmAtisUkShma pariNati arthAt paryAy .
jo kALane, to kAL teh svabhAv – samavasthit chhe. 142.
Page 282 of 513
PDF/HTML Page 315 of 546
single page version
krameN . yaugapadyen chet, nAsti yaugapadyan, samamekasya viruddhadharmayoranavatArAt . krameN chet, nAsti krama, vRuttyanshasya sUkShmatven vibhAgAbhAvAt . tato vRuttimAn kopyavashyamanusartavya . sa cha samayapadArtha ev . tasya khalvekasminnapi vRuttyanshe samutpAdapradhvansau sambhavata . yo hi yasya vRuttimato yasmin vRuttyanshe tadvRutyanshavishiShTatvenotpAda, sa ev tasyaiv vRuttimatastasminnev vRuttyanshe pUrvavRuttyanshavishiShTatven pradhvansa . yadyevamutpAdavyayAvekasminnapi vRuttyanshe sambhavata samayapadArthasya kathan nAm niranvayatvan, yata pUrvottaravRuttyanshavishiShTatvAbhyAn yugapadupAttapradhvansotpAdasyApi svabhAvenApradhvastAnutpannatvAdavasthitatvamev na bhavet . evamekasmin vRuttyanshe samayapadArtha- trayAtmaka svabhAva sattAstitvamiti yAvat . tatra samyagavasthita svabhAvasamavasthito bhavati . tathAhitathAhi – yathAnggulidravye yasminnev vartamAnakShaNe vakraparyAyasyotpAdastasminnev kShaNe tasyaivAnggulidravyasya pUrvarjuparyAyeN pradhvansastadAdhArabhUtAnggulidravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhi . athavA svasvabhAvarUp- sukhenotpAdastasminnev kShaNe tasyaivAtmadravyasya pUrvAnubhUtAkulatvadukharUpeN pradhvansastadubhayAdhArabhUt- paramAtmadravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhi . athavA mokShaparyAyarUpeNotpAdastasminnev kShaNe ratnatrayAtmak- nishchayamokShamArgaparyAyarUpeN pradhvansastadubhayAdhAraparamAtmadravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhi . tathA vartamAnasamayarUpaparyAyeNotpAdastasminnev kShaNe tasyaiv kAlANudravyasya pUrvasamayarUpaparyAyeN pradhvansasta- (utpAd tathA vinAsh) yugapad hain yA (2) kramasha ? (1) yadi ‘yugapat’ kahA jAy to yugapatpanA ghaTit nahIn hotA, kyonki ek hI samay ekake do virodhI dharma nahIn hote . (ek hI samay ek vRuttyanshake prakAsh aur andhakArakI bhAnti utpAd aur vinAsh do viruddha dharma nahIn hote .) (2) yadi ‘kramasha hai’ aisA kahA jAy to, kram nahIn banatA, (arthAt kram bhI ghaTatA nahIn) kyonki vRuttyanshake sUkShma honese usamen vibhAgakA abhAv hai . isaliye (samayarUpI vRuttyanshake utpAd tathA vinAsh honA ashakya honese) koI 1vRuttimAn avashya DhUnDhanA chAhiye . aur vah (vRuttimAn) kAl padArtha hI hai . usako (-us kAlapadArthako) vAstavamen ek vRuttyanshamen bhI utpAd aur vinAsh sambhav hai; kyonki jis vRuttimAnke jis vRuttyanshamen us vRuttyanshakI apekShAse jo utpAd hai, vahI (utpAd) usI vRuttimAnke usI vRuttyanshamen pUrva vRuttyanshakI apekShAse vinAsh hai . (arthAt kAlapadArthako jis vartamAn paryAyakI apekShAse utpAd hai, vahI pUrva paryAyakI apekShAse vinAsh hai .)
yadi isaprakAr utpAd aur vinAsh ek vRuttyanshamen bhI sambhavit hai, to kAlapadArtha niranvay kaise ho sakatA hai, ki jisase pUrva aur pashchAt vRuttyanshakI apekShAse yugapat vinAsh aur utpAdako prApta hotA huA bhI svabhAvase avinaShTa aur anutpanna honese vah (kAl padArtha) 1. vRuttimAn = vRuttivAlA; vRuttiko dhAraN karanevAlA padArtha .
Page 283 of 513
PDF/HTML Page 316 of 546
single page version
syotpAdavyayadhrauvyavattvan siddham ..142..
asti hi samasteShvapi vRuttyansheShu samayapadArthasyotpAdavyayadhrauvyatvamekasmin vRuttyanshe tasya darshanAt . upapattimachchaitat, visheShAstitvasya sAmAnyAstitvamantareNAnupapatte . ayamev cha dubhayAdhArabhUtAnggulidravyasthAnIyen kAlANudravyarUpeN dhrauvyamiti kAladravyasiddhirityartha ..142.. ath pUrvoktaprakAreN yathA vartamAnasamaye kAladravyasyotpAdavyayadhrauvyatvan sthApitan tathA sarvasamayeShva- stIti nishchinoti — egamhi santi samaye sambhavaThidiNAsasaNNidA aTThA ekasminsamaye santi vidyante . ke . avasthit na ho ? (kAl padArthake ek vRuttyanshamen bhI utpAd aur vinAsh yugapat hote hain, isaliye vah niranvay arthAt khanDit nahIn hai, isaliye svabhAvata avashya dhruv hai .)
isaprakAr ek vRuttyanshamen kAlapadArtha utpAd – vyay – dhrauvyavAlA hai, aisA siddha huA ..142..
ab, (jaise ek vRuttyanshamen kAlapadArtha utpAd – vyay – dhrauvyavAlA siddha kiyA hai usIprakAr) sarva vRuttyanshommen kAlapadArtha utpAd – vyay – dhrauvyavAlA hai aisA siddha karate hain : —
anvayArtha : — [ekasmin samaye ] ek – ek samayamen [sambhavasthitinAshasangnitA arthA ] utpAd, dhrauvya aur vyay nAmak artha [samayasya ] kAlake [sarvakAlan ] sadA [santi ] hote hain . [eSha hi ] yahI [kAlANusadbhAva ] kAlANukA sadbhAv hai; (yahI kAlANuke astitvakI siddhi hai .).143..
TIkA : — kAlapadArthake sabhI vRuttyanshomen utpAd – vyay – dhrauvya hote hain, kyonki (142vIn gAthAmen jaisA siddha huA hai tadanusAr) ek vRuttyanshamen ve (utpAd – vyay – dhrauvya) dekhe jAte hain . aur yah yogya hI hai, kyonki visheSh astitva sAmAnya astitvake binA nahIn ho
Page 284 of 513
PDF/HTML Page 317 of 546
single page version
samayapadArthasya siddhayati sadbhAva . yadi visheShasAmAnyAstitve siddhayatastadA ta astitva- mantareN na siddhayata kathanchidapi ..143..
nijashuddhAtmatattvasamyakshraddhAnagnAnAnuShThAnasamastaparadravyechchhAnirodhalakShaNatapashcharaNarUpA yA tu nishchayachatu-
rvidhArAdhanA saiv tatropAdAnakAraNan, na cha kAlasten kAraNen sa hey iti bhAvArtha ..143..
nahIn hote ..143..
ab, kAlapadArthake astitvakI anyathA anupapatti honese (arthAt kAl padArthakA astitva anya kisI prakAr nahIn ban sakaneke kAraN) usakA pradeshamAtrapanA siddha karate hain : —
anvayArtha : — [yasya ] jis padArthake [pradeshA ] pradesh [pradeshamAtran vA ] athavA ekapradesh bhI [tattvata ] paramArthata [gnAtum na santi ] gnAt nahIn hote, [tam artham ] us padArthako [shUnyan jAnIhi ] shUnya jAno — [astitvAt arthAntarabhUtam ] jo ki astitvase arthAntarabhUt (-anya) hai ..144..
te artha jANo shUnya kevaL — anya je astitvathI. 144.
Page 285 of 513
PDF/HTML Page 318 of 546
single page version
astitvan hi tAvadutpAdavyayadhrauvyaikyAtmikA vRutti . na khalu sA pradeshamantareN sUtryamANA kAlasya sambhavati, yata pradeshAbhAve vRuttimadabhAva . sa tu shUnya ev, astitvasangnAyA vRutterarthAntarabhUtatvAt . na cha vRuttirev kevalA kAlo bhavitumarhati, vRutterhi vRuttimantamantareNAnupapatte . upapattau vA kathamutpAdavyayadhrauvyaikyAtmakatvam . anAdyanta- nirantarAnekAnshavashIkRutaikAtmakatven pUrvapUrvAnshapradhvansAduttarottarAnshotpAdAdekAtmadhrauvyAditi chet; naivam . yasminnanshe pradhvanso yasminshchotpAdastayo sahapravRuttyabhAvAt kutastyamaikyam . tathA pradhvastAnshasya sarvathAstamitatvAdutpadyamAnAnshasya vAsambhavitAtmalAbhatvAtpradhvansotpAdaikya- athotpAdavyayadhrauvyAtmakAstitvAvaShTambhen kAlasyaikapradeshatvan sAdhayati — jassa Na santi yasya padArthasya na santi na vidyante . ke . padesA pradeshA . padesamettan tu pradeshamAtramekapradeshapramANan punastadvastu tachchado NAdun tattvata paramArthato gnAtun shakyate . suNNan jAN tamatthan yasyaikopi pradesho nAsti tamarthan padArthan shUnyan
TIkA : — pratham to astitva vah utpAd, vyay aur dhrauvyakI aikyasvarUpavRutti hai . vah (vRutti arthAt vidyamAnatA) kAlake pradesh binA hI hotI hai yah kathan sambhavit nahIn hai, kyonki pradeshake abhAvamen vRuttimAnkA abhAv hotA hai . vah to shUnya hI hai, kyonki astitva nAmak vRuttise arthAntarabhUt hai — anya hai .
aur (yadi yahAn yah tarka kiyA jAy ki ‘mAtra samayaparyAyarUpavRutti hI mAnanI chAhiye; vRuttimAn kAlANu padArthakI kyA AvashyakatA hai ?’ to usakA samAdhAn kiyA jAtA hai : — ) mAtra vRutti (samayarUp pariNati) hI kAl nahIn ho sakatI, kyonki vRutti vRuttimAnke binA nahIn ho sakatI . yadi yah kahA jAy ki vRuttimAn ke binA bhI vRutti ho sakatI hai to, (pUchhate hain ki — vRutti to utpAd – vyay – dhrauvyakI ekatAsvarUp honI chAhiye;) akelI vRutti utpAd – vyay – dhrauvyakI ekatArUp kaise ho sakatI hai ? yadi yah kahA jAy ki — ‘anAdi – ananta, anantar ( – paraspar antar hue binA ekake bAd ek pravartamAn) anek anshonke kAraN 1ekAtmakatA hotI hai isaliye, pUrva – pUrvake anshonkA nAsh hotA hai aur uttar – uttarake anshonkA utpAd hotA hai tathA ekAtmakatArUp dhrauvya rahatA hai, — isaprakAr mAtra (akelI) vRutti bhI utpAd – vyay – dhrauvyakI ekatAsvarUp ho sakatI hai’ to aisA nahIn hai . (kyonki us akelI vRuttimen to) jis anshamen nAsh hai aur jis anshamen utpAd hai ve do ansh ek sAth pravRutta nahIn hote, isaliye (utpAd aur vyayakA) aikya kahAnse ho sakatA hai ? tathA naShTa anshake sarvathA asta honese aur utpanna honevAlA ansh apane svarUpako prApta na honese (arthAt utpanna nahIn huA hai 1. ekAtmakatA = ekasvarUpatA (kAladravyake binA bhI anAdi kAlase ananta kAl tak samay ekake bAd
hai — isaprakAr shankAkArakA tarka hai .)
Page 286 of 513
PDF/HTML Page 319 of 546
single page version
vartidhrauvyamev kutastyam . evan sati nashyati trailakShaNyan, ullasati kShaNabhanga, astamupaiti nityan dravyan, udIyante kShaNakShayiNo bhAvA . tatastattvaviplavabhayAtkashchidavashyamAshrayabhUto vRuttervRutti- mAnanusartavya . sa tu pradesh evApradeshasyAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAsiddhe . evan sapradeshatve hi kAlasya kut ekadravyanibandhanan lokAkAshatulyAsankhyeyapradeshatvan nAbhyupagamyet . paryAy- samayAprasiddhe . pradeshamAtran hi dravyasamayamatikrAmata paramANo paryAyasamaya prasiddhayati . lokAkAshatulyAsankhyeyapradeshatve tu dravyasamayasya kutastyA tatsiddhi . lokAkAshatulyA- sankhyeyapradeshaikadravyatvepi tasyaikan pradeshamatikrAmata paramANostatsiddhiriti chennaivan; ekadeshavRutte jAnIhi he shiShya . kasmAchchhUnyamiti chet . atthantarabhUdan ekapradeshAbhAve satyarthAntarabhUtan bhinnan bhavati yata kAraNAt . kasyA sakAshAdbhinnam . atthIdo utpAdavyayadhrauvyAtmakasattAyA iti . tathAhi – kAl- padArthasya tAvatpUrvasUtroditaprakAreNotpAdavyayadhrauvyAtmakamastitvan vidyate; tachchAstitvan pradeshan vinA na isaliye) nAsh aur utpAdakI ekatAmen pravartamAn dhrauvya kahAnse ho sakatA hai ? aisA honepar trilakShaNatA (utpAdavyayadhrauvyatA) naShTa ho jAtI hai, kShaNabhang (bauddhasammat kShaNavinAsh) ullasit ho uThatA hai, nitya dravya asta ho jAtA hai aur kShaNavidhvansI bhAv utpanna hote hain . isaliye 1tattvaviplavake bhayase avashya hI vRuttikA AshrayabhUt koI vRuttimAn DhUnDhanA – svIkAr karanA yogya hai . vah to pradesh hI hai (arthAt vah vRuttimAn sapradesh hI hotA hai ), kyonki apradeshake anvay tathA vyatirekakA anuvidhAyitva asiddha hai . (jo apradesh hotA hai vah anvay tathA vyatirekonkA anusaraN nahIn kar sakatA, arthAt usamen dhrauvya tathA utpAd – vyay nahIn ho sakate .)
(prashna : — ) isaprakAr kAl sapradesh hai to usake ekadravyake kAraNabhUt lokAkAsh tulya asankhyapradesh kyon na mAnane chAhiye ?
(uttar : — ) aisA ho to paryAyasamay prasiddha nahIn hotA, isaliye asankhya pradesh mAnanA yogya nahIn hai . paramANuke dvArA pradeshamAtra dravyasamayakA ullanghan karane par (arthAt – paramANuke dvArA ekapradeshamAtra kAlANuse nikaTake dUsare pradeshamAtra kAlANu tak mandagatise gaman karane par) paryAyasamay prasiddha hotA hai . yadi dravyasamay lokAkAshatulya asankhyapradeshI ho to paryAyasamayakI siddhi kahAnse hogI ?
‘yadi dravyasamay arthAt kAlapadArtha lokAkAsh jitane asankhya pradeshavAlA ek dravya ho to bhI paramANuke dvArA usakA ek pradesh ullanghit honepar paryAyasamayakI siddhi ho’ aisA kahA jAy to yah ThIk nahIn hai; kyonki (usamen do doSh Ate hain ) : — 1. tattvaviplav = vastusvarUpamen andhAdhundhI .
Page 287 of 513
PDF/HTML Page 320 of 546
single page version
sarvavRuttitvavirodhAt . sarvasyApi hi kAlapadArthasya ya sUkShmo vRuttyansha sa samayo, na tu tadekadeshasya . tiryakprachayasyordhvaprachayatvaprasangAchcha . tathA hi — prathamameken pradeshen vartate, tatonyen, tatopyanyatareNeti tiryakprachayopyUrdhvaprachayIbhUy pradeshamAtran dravyam- vasthApayati . tatastiryakprachayasyordhvaprachayatvamanichchhatA prathamamev pradeshamAtran kAladravyan vyavasthApayitavyam ..144..
athaivan gneyatattvamuktvA gnAnagneyavibhAgenAtmAnan nishchinvannAtmanotyantavibhaktatvAy vyavahArajIvatvahetumAlochayati — ghaTate . yashcha pradeshavAn sa kAlapadArtha iti . ath matan kAladravyAbhAvepyutpAdavyayadhrauvyatvan ghaTate . naivam . anggulidravyAbhAve vartamAnavakraparyAyotpAdo bhUtarjuparyAyasya vinAshastadubhayAdhArabhUtan dhrauvyan kasya bhaviShyati . na kasyApi . tathA kAladravyAbhAve vartamAnasamayarUpotpAdo bhUtasamayarUpo vinAshastadubhayAdhArabhUtan dhrauvyan ka sya bhaviShyati . na ka syApi . evan satyetadAyAti – anyasya bhanggonya- syotpAdonyasya dhrauvyamiti sarvan vastusvarUpan viplavate . tasmAdvastuviplavabhayAdutpAdavyayadhrauvyANAn kopyek AdhArabhUtostItyabhyupagantavyam . sa chaikapradesharUpa kAlANupadArtha eveti . atrAtItA- nantakAle ye kechan siddhasukhabhAjanan jAtA, bhAvikAle cha ‘AtmopAdAnasiddhan svayamatishayavad’ ityAdivisheShaNavishiShTasiddhasukhasya bhAjanan bhaviShyanti te sarvepi kAlalabdhivashenaiv . tathApi tatra nijaparamAtmopAdeyaruchirUpan vItarAgachAritrAvinAbhUtan yannishchayasamyaktvan tasyaiv mukhyatvan, na cha kAlasya, ten sa hey iti . tathA choktam — ‘‘kin palavieN bahuNA je siddhA NaravarA gaye kAle sijjhahahi je
(1) [dravyake ek deshakI pariNatiko sampUrNa dravyakI pariNati mAnanekA prasang AtA hai . ] ek deshakI vRuttiko sampUrNa dravyakI vRutti mAnanemen virodh hai . sampUrNa kAl padArthakA jo sUkShma vRuttyansh hai vah samay hai, parantu usake ek deshakA vRuttyansh vah samay nahIn .
tathA, (2) tiryakprachayako U rdhvaprachayapanekA prasang AtA hai . vah isaprakAr hai ki : — pratham, kAladravya ek pradeshase varte, phi ra dUsare pradeshase varte aur phi ra anyapradeshase varte (aisA prasang AtA hai ) isaprakAr tiryakprachay U rdhvaprachay banakar dravyako pradeshamAtra sthApit karatA hai . (arthAt tiryakprachay hI U rdhvaprachay hai, aisA mAnanekA prasang AtA hai, isaliye dravyapradeshamAtra hI siddha hotA hai .) isaliye tiryakprachayako U rdhvaprachayapanA na mAnane (chAhane)vAleko pratham hI kAladravyako pradeshamAtra nishchit karanA chAhiye ..144..
hue, AtmAko atyanta vibhakta (bhinna) karaneke liye vyavahArajIvatvake hetukA vichAr karate hain : –