Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gnan gney vibhag adhikAr; Gatha: 145-159.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 17 of 28

 

Page 288 of 513
PDF/HTML Page 321 of 546
single page version

vi bhaviyA tan jANah sammamAhappan’’ ..144.. evan nishchayakAlavyAkhyAnamukhyatvenAShTamasthale gAthAtrayan
gatam . iti pUrvoktaprakAreN ‘davvan jIvamajIvan’ ityAdyekonavinshatigAthAbhi sthalAShTaken visheSh-
gneyAdhikAra samApta .. ata paran shuddhajIvasya dravyabhAvaprANai sah bhedanimittan ‘sapadesehin samaggo’
sapadesehin samaggo logo aTThehin NiTThido Nichcho .
jo tan jANadi jIvo pANachadukkAbhisambaddho ..145..
sapradeshai samagro lokorthairniShThito nitya .
yastan jAnAti jIva prANachatuShkAbhisambaddha ..145..
evamAkAshapadArthAdAkAlapadArthAchcha samastairev sambhAvitapradeshasadbhAvai padArthai samagra
ev ya samAptin nIto lokastan khalu tadantapAtitvepyachintyasvaparaparichchhedashaktisampadA jIv
ev jAnIte, natvitara
. evan sheShadravyANi gneyamev, jIvadravyan tu gneyan gnAnan cheti gnAn-
gneyavibhAga . athAsya jIvasya sahajavijRumbhitAnantagnAnashaktihetuke trisamayAvasthAyitvalakShaNe
anvayArtha :[sapradeshai arthai ] sapradesh padArthonke dvArA [niShThita ] samAptiko
1prApta [samagra loka ] sampUrNa lok [nitya ] nitya hai, [tan ] use [ya jAnAti ] jo
jAnatA hai [jIva ] vah jIv hai,[prANachatuShkAbhisambaddha ] jo ki (sansAr dashAmen) chAr
prANonse sanyukta hai ..145..
TIkA :isaprakAr jinhen pradeshakA sadbhAv phalit huA hai aise AkAshapadArthase
lekar kAl padArtha takake sabhI padArthonse samAptiko prApta jo samasta lok hai use vAstavamen,
usamen
2antapAtI honepar bhI, achintya aisI svaparako jAnanekI shaktirUp sampadAke dvArA jIv
hI jAnatA hai, dUsarA koI nahIn . isaprakAr sheSh dravya gney hI hain aur jIvadravya to gney tathA
gnAn hai;isaprakAr gnAn aur gneyakA vibhAg hai .
ab, is jIvako, sahajarUpase (svabhAvase hI) pragaT anantagnAnashakti jisakA hetu hai
aur tInon kAlamen avasthAyipanA (TikanA) jisakA lakShaN hai aisA, vastukA svarUpabhUt honese
1. chhah dravyonse hI sampUrNa lok samApta ho jAtA hai, arthAt unake atirikta lokamen dUsarA kuchh nahIn hai .
2. antapAtI = andar A jAnevAlA; andar samA jAnevAlA (jIv lokake bhItar A jAtA hai .)
sapradesh arthothI samApta samagra lok sunitya chhe;
tasu jANanAro jIv, prANachatuShkathI sanyukta je. 145
.

Page 289 of 513
PDF/HTML Page 322 of 546
single page version

vastusvarUpabhUtatayA sarvadAnapAyini nishchayajIvatve satyapi sansArAvasthAyAmanAdi-
pravAhapravRuttapudgalasanshleShadUShitAtmatayA prANachatuShkAbhisambaddhatvan vyavahArajIvatvaheturvibhakta-
vyosti
..145..
ath ke prANA ityAvedayati
ityAdi yathAkrameN gAthAShTakaparyantan sAmAnyabhedabhAvanAvyAkhyAnan karoti . tadyathA . ath
gnAnagneyagnApanArthan tathaivAtmana prANachatuShken sah bhedabhAvanArthan vA sUtramidan pratipAdayatilogo loko
bhavati . kathambhUta . NiTThido niShThita samAptin nIto bhRuto vA . kai kartRubhUtai . aTThehin
sahajashuddhabuddhaikasvabhAvo yosau paramAtmapadArthastatprabhRutayo yerthAstai . punarapi kimvishiShTa . sapadesehin
samaggo svakIyapradeshai samagra paripUrNa . athavA padArthai . kathambhUtai . sapradeshai pradeshasahitai . punarapi
kimvishiShTo loka . Nichcho dravyArthikanayen nitya lokAkAshApekShayA vA . athavA nityo, na kenApi
puruShavisheSheN kRuta . jo tan jANadi ya kartA tan gneyabhUtan lokan jAnAti jIvo sa jIvapadArtho bhavati .
etAvatA kimuktan bhavati . yosau vishuddhagnAnadarshanasvabhAvo jIva sa gnAnan gneyashcha bhaNyate .
sheShapadArthAstu gneyA eveti gnAtRugneyavibhAga . punarapi kimvishiShTo jIva . pANachadukke Na sambaddho yadyapi
nishchayen svatasiddhaparamachaitanyasvabhAven nishchayaprANen jIvati tathApi vyavahAreNAnAdikarmabandhavashAdA-
yurAdyashuddhaprANachatuShkenApi sambaddha san jIvati
. tachcha shuddhanayen jIvasvarUpan na bhavatIti bhedabhAvanA
gnAtavyetyabhiprAya ..145.. athendriyAdiprANachatuShkasvarUpan pratipAdayatiatIndriyAnantasukhasva-
bhAvAtmano vilakShaN indriyaprANa, manovAkkAyavyApArarahitAtparamAtmadravyAdvisadRusho balaprANa,
pra. 37
sarvadA avinAshI nishchayajIvatva honepar bhI, sansArAvasthAmen anAdipravAharUpase pravartamAn pudgal
sanshleShake dvArA svayam dUShit honese usake chAr prANonse sanyuktapanA hai
jo ki (sanyuktapanA)
vyavahArajIvatvakA hetu hai, aur vibhakta karane yogya hai .
bhAvArtha :ShaT dravyonkA samudAy vah lok hai . jIv use (apanI) achintya
gnAnashaktise jAnatA hai; isaliye jIvake atirikta sheSh dravya gney hain aur jIv gnAn tathA
gney hai
. us jIvako vastuke svarUpabhUt honese jo kabhI naShTa nahIn hotA, aisA
nishchayajIvatva sadA hI hai . us nishchay jIvatvakA kAraN svAbhAvik anantagnAnashakti hai .
aisA nishchayajIvatva jIvake sadA hone par bhI vah, sansAr dashAmen svayam pudgalake sambandhase
dUShit honese chAr prANonse sanyukta hai, aur isaliye usake vyavahArajIvatva bhI hai
. us
vyavahArajIvatvako kAraNarUp jo chAr prANonse sanyuktapanA usase jIvako bhinna karanA
chAhiye
..145..
ab, prAN kaunkaunase hain, so batalAte hain :

Page 290 of 513
PDF/HTML Page 323 of 546
single page version

indiyapANo ya tadhA balapANo tah ya AupANo ya .
ANappANappANo jIvANan honti pANA te ..146..
indriyaprANashcha tathA balaprANastathA chAyuprANashcha .
AnapAnaprANo jIvAnAn bhavanti prANAste ..146..
sparshanarasanaghrANachakShushrotrapanchakamindriyaprANA, kAyavAngmastrayan balaprANA, bhav-
dhAraNanimittamAyuprANa, udanchananyanchanAtmako marudAnapAnaprANa ..146..
ath prANAnAn niruktyA jIvatvahetutvan paudgalikatvan cha sUtrayati
anAdyanantasvabhAvAtparamAtmapadArthAdviparIta sAdyanta AyuprANa, uchchhvAsanishvAsajanitakhedarahitA-
chchhuddhAtmatattvAtpratipakShabhUt AnapAnaprANa
. evamAyurindriyabalochchhvAsarUpeNAbhedanayen jIvAnAn
sambandhinashchatvAra prANA bhavanti . te cha shuddhanayen jIvAdbhinnA bhAvayitavyA iti ..146.. ath ta ev
prANA bhedanayen dashavidhA bhavantItyAvedayati
panch vi indiyapANA maNavachikAyA ya tiNNi balapANA .
ANappANappANo AugapANeN honti dasapANA ..12..
anvayArtha :[indriyaprANa cha ] indriyaprAN, [tathA balaprANa ] balaprAN, [tathA cha
AyuprAN: ] AyuprAN [cha ] aur [AnapAnaprANa ] shvAsochchhvAs prAN[te ] ye (chAr)
[jIvAnAn ] jIvonke [prANA ] prAN [bhavanti ] hain ..146..
TIkA :sparshan, rasanA, ghrAN, chakShu aur shrotrayah pAnch indriyaprAN hain; kAy,
vachan aur man,yah tIn balaprAN hain, bhav dhAraNakA nimitta (arthAt manuShyAdi paryAyakI
sthitikA nimitta) AyuprAN hai; nIche aur U par jAnA jisakA svarUp hai aisI vAyu (shvAs)
shvAsochchhvAs prAN hai
..146..
ab, vyutpattise prANonko jIvatvakA hetupanA aur unakA paudgalikapanA sUtra dvArA kahate
hain (arthAt prAN jIvatvake hetu hai aisA vyutpattise darashAte hain tathA prAN paudgalik hain aisA
kahate hain ) :
indriyaprAN, tathA vaLI baLaprAN, AyuprAN ne
vaLI prAN shvAsochchhvAs
e sau, jIv kerA prAN chhe . 146.

Page 291 of 513
PDF/HTML Page 324 of 546
single page version

pANehin chaduhin jIvadi jIvissadi jo hi jIvido puvvan .
so jIvo pANA puN poggaladavvehin NivvattA ..147..
prANaishchaturbhirjIvati jIviShyati yo hi jIvita pUrvam .
sa jIva prANA puna pudgaladravyairnirvRuttA ..147..
prANasAmAnyen jIvati jIviShyati jIvitavAnshcha pUrvamiti jIva . evamanAdi-
santAnapravartamAnatayA trisamayAvasthatvAtprANasAmAnyan jIvasya jIvatvaheturastyev . tathApi tanna
jIvasya svabhAvatvamavApnoti pudgaladravyanirvRuttatvAt ..147..
indriyaprANa panychavidha, tridhA balaprANa, punashchaik AnapAnaprANa, AyuprANashcheti bheden dash
prANAstepi chidAnandaikasvabhAvAtparamAtmano nishchayen bhinnA gnAtavyA ityabhiprAya ..“12.. ath
prANashabdavyutpattyA jIvasya jIvatvan prANAnAn pudgalasvarUpatvan cha nirUpayatipANehin chaduhin jIvadi yadyapi
nishchayen sattAchaitanyasukhabodhAdishuddhabhAvaprANairjIvati tathApi vyavahAreN vartamAnakAle dravyabhAv-
rUpaishchaturbhirashuddhaprANairjIvati
jIvissadi jIviShyati bhAvikAle jo hi jIvido yo hi sphu Tan jIvita puvvan
pUrvakAle so jIvo sa jIvo bhavati . te pANA te pUrvoktA prANA poggaladavvehin NivvattA udayAgat-
pudgalakarmaNA nirvRuttA niShpannA iti . tat ev kAraNAtpudgaladravyaviparItAdanantagnAnadarshanasukh-
anvayArtha :[ya hi ] jo [chaturbhi prANai ] chAr prANonse [jIvati ] jItA hai,
[jIviShyati ] jiyegA [jIvita pUrvan ] aur pahale jItA thA, [sa jIva ] vah jIv hai .
[puna ] phi ra bhI [prANA ] prAN to [pudgaladravyai nirvRuttA ] pudgal dravyonse niShpanna
(rachit) hain
..147..
TIkA :(vyutpattike anusAr) prANasAmAnyase jItA hai, jiyegA, aur pahale jItA
thA, vah jIv hai . isaprakAr (prANasAmAnya) anAdi santAnarUp (-pravAharUp)se pravartamAn honese
(sansAradashAmen) trikAl sthAyI honese prANasAmAnya jIvake jIvatvakA hetu hai hI . tathApi vah
(prAN sAmAnya) jIvakA svabhAv nahIn hai kyonki vah pudgaladravyase niShpannarachit hai .
bhAvArtha :yadyapi nishchayase jIv sadA hI bhAvaprANase jItA hai, tathApi sansAradashAmen
vyavahArase use vyavahArajIvatvake kAraNabhUt indriyAdi dravyaprANonse jIvit kahA jAtA hai . aisA
je chAr prANe jIvato pUrve, jIve chhe, jIvashe,
te jIv chhe; paN prAN to pudgaladaravaniShpanna chhe. 147
.

Page 292 of 513
PDF/HTML Page 325 of 546
single page version

ath prANAnAn paudgalikatvan sAdhayati
jIvo pANaNibaddho baddho mohAdiehin kammehin .
uvabhunjan kammaphalan bajjhadi aNNehin kammehin ..148..
jIva prANanibaddho baddho mohAdikai karmabhi .
upabhunjAna karmaphalan badhyatenyai karmabhi ..148..
yato mohAdibhi paudgalikakarmabhirbaddhatvAjjIva prANanibaddho bhavati, yatashcha
prANanibaddhatvAtpaudgalikakarmaphalamupabhunjAna punarapyanyai paudgalikakarmabhirbadhyate, tata
vIryAdyanantaguNasvabhAvAtparamAtmatattvAdbhinnA bhAvayitavyA iti bhAva ..147.. ath prANAnAn yatpUrva-
sUtroditan paudgalikatvan tadev darshayatijIvo pANaNibaddho jIva kartA chaturbhi prANairnibaddha sambaddho
bhavati . kathambhUta san . baddho shuddhAtmopalambhalakShaNamokShAdvilakShaNairbaddha . kairbaddha . mohAdiehin kammehin
mohanIyAdikarmabhirbaddhastato gnAyate mohAdikarmabhirbaddha san prANanibaddho bhavati, na cha karmabandharahit
iti
. tat ev gnAyate prANA pudgalakarmodayajanitA iti . tathAvidha san kin karoti . uvabhunjadi
kammaphalan paramasamAdhisamutpannanityAnandaikalakShaNasukhAmRutabhojanamalabhamAna san kaTukaviShasamAnamapi
karmaphalamupabhungkte . bajjhadi aNNehin kammehin tatkarmaphalamupabhunyjAna sannayan jIva karmarahitAtmano
visadRushairanyakarmabhirnavatarakarmabhirbadhyate . yata kAraNAtkarmaphalan bhunyjAno navatar karmANi badhnAti,
honepar bhI ve dravyaprAN AtmAkA svarUp kinchit mAtra nahIn hain kyonki ve pudgal dravyase
nirmit hain
..147..
ab, prANonkA paudgalikapanA siddha karate hain :
anvayArtha :[mohAdikai karmabhi ] mohAdik karmonse [baddha ] bandhA huA honese
[jIva ] jIv [prANanibaddha ] prANonse sanyukta hotA huA [karmaphalan upabhunjAna ] karmaphalako
bhogatA huA [anyai karmabhi ] anya karmonse [badhyate ] bandhatA hai
..148..
TIkA :(1) mohAdik paudgalik karmonse bandhA huA honese jIv prANonse sanyukta
hotA hai aur (2) prANonse sanyukta honeke kAraN paudgalik karmaphalako (mohIrAgIdveShI
jIv mohrAgdveShapUrvak) bhogatA huA puna bhI anya paudgalik karmonse bandhatA hai, isaliye
mohAdikarmanibandhathI sambandh pAmI prANano,
jIv karmaph La
- upabhog karatAn, bandh pAme karmano. 148.

Page 293 of 513
PDF/HTML Page 326 of 546
single page version

paudgalikakarmakAryatvAtpaudgalikakarmakAraNatvAchcha paudgalikA ev prANA nishchIyante ..148..
ath prANAnAn paudgalikakarmakAraNatvamunmIlayati
pANAbAdhan jIvo mohapadesehin kuNadi jIvANan .
jadi so havadi hi bandho NANAvaraNAdikammehin ..149..
prANAbAdhan jIvo mohapradveShAbhyAn karoti jIvayo .
yadi sa bhavati hi bandho gnAnAvaraNAdikarmabhi ..149..
tato gnAyate prANA navatarapudgalakarmaNAn kAraNabhUtA iti ..148.. ath prANA navatarapudgalakarmabandhasya
kAraNan bhavantIti pUrvoktamevArthan visheSheN samarthayatipANAbAdhan AyurAdiprANAnAn bAdhAn pIDAn kuNadi
karoti . sa ka . jIvo jIva . kAbhyAn kRutvA . mohapadesehin sak lavimalake valagnAnapradIpen mohAndhakAr-
vinAshakAtparamAtmano viparItAbhyAn mohapradveShAbhyAn . keShAn prANabAdhAn karoti . jIvANan
ekendriyapramukhajIvAnAm . jadi yadi chet so havadi bandho tadA svAtmopalambhaprAptirUpAnmokShAdviparIto
mUlottaraprakRutyAdibhedabhinna sa paramAgamaprasiddho hi sphu Tan bandho bhavati . kai kRutvA . NANAvaraNAdikammehin
gnAnAvaraNAdikarmabhiriti . tato gnAyate prANA pudgalakarmabandhakAraNan bhavantIti . ayamatrArthayathA
kopi taptalohapiNDen paran hantukAma san pUrvan tAvadAtmAnamev hanti, pashchAdanyaghAte niyamo nAsti,
tathAyamagnAnI jIvopi taptalohapiNDasthAnIyamohAdipariNAmen pariNata san pUrvan nirvikArasvasamvedan-
(1) paudgalik karmake kArya honese aur (2) paudgalik karmake kAraN honese prAN
paudgalik hI nishchit hote hain
..148..
ab, prANonke paudgalik karmakA kAraNapanA (arthAt prAN paudgalik karmake kAraN
kis prakAr hain vah) pragaT karate hain :
anvayArtha :[yadi ] yadi [jIva ] jIv [mohapradveShAbhyAn ] moh aur dveShake dvArA
[jIvayo ] jIvonke (-svajIvake tathA parajIvake) [prANAbAdhan karoti ] prANonko bAdhA pahunchAte
hain, [sa hi ] to pUrvakathit [gnAnAvaraNAdikarmabhi bandha ] gnAnAvaraNAdik karmonke dvArA bandh
[bhavati ] hotA hai
..149..
jIv moh -dveSh vaDe kare bAdhA jIvonA prANane,
to bandh gnAnAvaraN
- Adik karmano te thAy chhe. 149.

Page 294 of 513
PDF/HTML Page 327 of 546
single page version

prANairhi tAvajjIva karmaphalamupabhunkte; tadupabhunjAno mohapradveShAvApnoti; tAbhyAn svajIv-
parajIvayo prANAbAdhan vidadhAti . tadA kadAchitparasya dravyaprANAnAbAdhya kadAchidanAbAdhya svasya
bhAvaprANAnuparaktatven bAdhamAno gnAnAvaraNAdIni karmANi badhnAti . evan prANA
paudgalikakarmakAraNatAmupayAnti ..149..
ath pudgalaprANasantatipravRuttihetumantarangamAsUtrayati
AdA kammamalimaso dharedi pANe puNo puNo aNNe .
Na chayadi jAv mamattin dehapadhANesu visayesu ..150..
gnAnasvarUpan svakIyashuddhaprANan hanti, pashchAduttarakAle paraprANaghAte niyamo nAstIti ..149.. athendri-
yAdiprANotpatterantaranggahetumupadishatiAdA kammamalimaso ayamAtmA svabhAven bhAvakarmadravyakarmanokarma-
malarahitatvenAtyantanirmalopi vyavahAreNAnAdikarmabandhavashAnmalImaso bhavati . tathAbhUta san kin
karoti . dharedi pANe puNo puNo aNNe dhArayati prANAn punapuna anyAnnavatarAn . yAvatkim . Na chayadi
TIkA :pratham to prANonse jIv karmaphalako bhogatA hai; use bhogatA huA moh tathA
dveShako prApta hotA hai; moh tathA dveShase svajIv tathA parajIvake prANonko 1bAdhA pahunchAtA hai . vahAn
kadAchit (-kisI samay) parake dravya prANonko bAdhA pahunchAkar aur kadAchit (parake dravya
prANonko) bAdhA na pahunchAkar, apane bhAvaprANonko to
2uparaktapanese (avashya hI) bAdhA
pahunchAtA huA jIv gnAnAvaraNAdi karmonko bAndhatA hai . isaprakAr prAN paudgalik karmonke
kAraNapaneko prApta hote hain ..149..
ab paudgalik prANonkI santatikI (-pravAhakIparamparAkI) pravRuttikA antarang hetu
sUtra dvArA kahate hain :
1. bAdhA = pIDA, upadrav, vighna .
2. uparaktapanA = malinapanA; vikArIpanA; mohAdipariNAmarUp pariNamit honA . [jaise koI puruSh tapta loheke
golese dUsareko jalAnekI ichchhA karatA huA pratham to svayam apaneko hI jalAtA hai; (-svayam apane hI
hAthako jalAtA hai ) phi ra dUsarA jale yA na jale
isakA koI niyam nahIn hai; usIprakAr jIv
mohAdipariNAmarUp pariNamit hotA huA pratham to nirvikAr svasamvedanagnAnasvarUp nij shuddha bhAvaprANonko
hI hAni pahunchAtA hai, phi ra dUsareke dravyaprANonkI hAni ho yA na ho
isakA koI niyam nahIn hai .]
karme malin jIv tyAn lagI prANo dhare chhe pharI pharI,
mamatA sharIrapradhAn viShaye jyAn lagI chhoDe nahIn. 150
.

Page 295 of 513
PDF/HTML Page 328 of 546
single page version

AtmA karmamalImaso dhArayati prANAn puna punaranyAn .
na tyajati yAvanmamatvan dehapradhAneShu viShayeShu ..150..
yeyamAtmana paudgalikaprANAnAn santAnen pravRutti, tasyA anAdipaudgalakarmamUlan
sharIrAdimamatvarUpamuparaktatvamantarango hetu ..150..
ath pudgalaprANasantatinivRuttihetumantarang grAhayati
jo indiyAdivijaI bhavIy uvaogamappagan jhAdi .
kammehin so Na rajjadi kih tan pANA aNucharanti ..151..
jAv mamattin nisnehachichchamatkArapariNaterviparItAn mamatAn yAvatkAlan na tyajati . keShu viShayeShu . dehapadhANesu
visayesu dehaviShayarahitaparamachaitanyaprakAshapariNate pratipakShabhUteShu dehapradhAneShu panychendriyaviShayeShviti . tata
sthitametatindriyAdiprANotpatterdehAdimamatvamevAntaranggakAraNamiti ..150.. athendriyAdiprANAnAmabhyantaran
vinAshakAraNamAvedayatijo indiyAdivijaI bhavIy ya kartAtIndriyAtmotthasukhAmRutasantoShabalen
jitendriyatven nikaShAyanirmalAnubhUtibalen kaShAyajayen chendriyAdivijayI bhUtvA uvaogamappagan jhAdi
anvayArtha :[yAvat ] jab tak [dehapradhAneShu viShayeShu ] dehapradhAn viShayommen
[mamatvan ] mamatvako [na tyajati ] nahIn chhoDatA, [karmamalImasa AtmA ] tab tak karmase
malin AtmA [puna puna ] puna
puna [anyAn prANAn ] anyaanya prANonko [dhArayati ]
dhAraN karatA hai ..150..
TIkA :jo is AtmAko paudgalik prANonkI santAnarUp pravRutti hai, usakA
antarang hetu sharIrAdikA mamatvarUp uparaktapanA hai, jisakA mUl (-nimitta) anAdi paudgalik
karma hai
.
bhAvArtha :dravyaprANonkI paramparA chalate rahanekA antarang kAraN anAdi pudgalakarmake
nimittase honevAlA jIvakA vikArI pariNaman hai . jabatak jIv dehAdi viShayonke mamatvarUp
vikArI pariNamanako nahIn chhoDatA tab tak usake nimittase punapuna pudgalakarma bandhate rahate
hain aur usase punapuna dravyaprANonkA sambandha hotA rahatA hai ..150..
ab paudgalik prANonkI santatikI nivRuttikA antarangga hetu samajhAte hain :
karI indriyAdikvijay, dhyAve Atmaneupayogane,
te karmathI ranjit nahi; kyam prAN tene anusare ? 151.

Page 296 of 513
PDF/HTML Page 329 of 546
single page version

ya indriyAdivijayI bhUtvopayogamAtmakan dhyAyati .
karmabhi sa na rajyate kathan tan prANA anucharanti ..151..
pudgalaprANasantatinivRutterantarango heturhi paudgalikakarmamUlasyoparaktatvasyAbhAva . sa tu
samastendriyAdiparadravyAnuvRuttivijayino bhUtvA samastopAshrayAnuvRuttivyAvRuttasya spha TikamaNe-
rivAtyantavishuddhamupayogamAtramAtmAnan sunishchalan kevalamadhivasata syAt
. idamatra tAtparyan
Atmanotyantavibhaktatvasiddhaye vyavahArajIvatvahetava pudgalaprANA evamuchchhettavyA ..151..
kevalagnAnadarshanopayogan nijAtmAnan dhyAyati, kammehin so Na rajjadi karmabhishchichchamatkArAtmana pratibandha-
kairgnAnAvaraNAdikarmabhi sa na rajyate, na badhyate . kih tan pANA aNucharanti karmabandhAbhAve sati tan puruShan
anvayArtha :[ya ] jo [indriyAdivijayIbhUtvA ] indriyAdikA vijayI hokar
[upayogan Atmakan ] upayogamAtra AtmAkA [dhyAyati ] dhyAn karatA hai, [sa ] vah [karmabhi ]
karmonke dvArA [na rajyate ] ranjit nahIn hotA; [tan ] use [prANA ] prAN [kathan ] kaise
[anucharanti ] anusarenge ? (arthAt usake prANonkA sambandha nahIn hotA
.) ..151..
TIkA :vAstavamen paudgalik prANonke santatikI nivRuttikA antarangga hetu
paudgalik karma jisakA kAraN (nimitta) hai aise 1uparaktapanekA abhAv hai . aur vah
abhAv jo jIv samasta indriyAdik paradravyonke anusAr pariNatikA vijayI hokar, (anek
varNovAle)
2AshrayAnusAr sArI pariNatise vyAvRutta (pRuthak, alag) hue spha Tik maNikI
bhAnti, atyanta vishuddha upayogamAtra akele AtmAmen sunishchalatayA vasatA hai, us jIvake
hotA hai
.
yahAn yah tAtparya hai kiAtmAkI atyanta vibhaktatA siddha karaneke liye
vyavahArajIvatvake hetubhUt paudgalik prAN isaprakAr uchchhed karaneyogya hain .
bhAvArtha :jaise anek rangayukta AshrayabhUt vastuke anusAr jo (spha Tik
maNikA) anekarangI pariNaman hai usase sarvathA vyAvRutta huye spha TikamaNike uparaktapanekA
abhAv hai, usIprakAr anekaprakArake karma va indriyAdike anusAr jo (AtmAkA) anek
prakArakA vikArI pariNaman hai usase sarvathA vyAvRutta huye AtmAke (
jo ek upayogamAtra
1. uparaktapanA = vikRutapanA; malinapanA; ranjitapanA; uparAgayuktapanA, (uparAgake arthake liye gAthA 126kA
phu TanoT dekho])
2. Ashray = jisamen spha TikamaNi rakhA ho vah vastu .

Page 297 of 513
PDF/HTML Page 330 of 546
single page version

ath punarapyAtmanotyantavibhaktatvasiddhaye gativishiShTavyavahArajIvatvahetuparyAyasvarUp-
mupavarNayati
atthittaNichchhidassa hi atthassatthantaramhi sambhUdo .
attho pajjAo so sanThANAdippabhedehin ..152..
astitvanishchitasya hyarthasyArthAntare sambhUta .
artha paryAya sa sansthAnAdiprabhedai ..152..
prANA kartAra kathamanucharanti kathamAshrayanti . na kathamapIti . tato gnAyate kaShAyendriyavijay ev
panychendriyAdiprANAnAn vinAshakAraNamiti ..151.. evan ‘sapadesehin samaggo’ ityAdi gAthAShTaken
sAmAnyabhedabhAvanAdhikAra samApta . athAnantaramekapanychAshadgAthAparyantan visheShabhedabhAvanAdhikAra
kathyate . tatra visheShAntarAdhikArachatuShTayan bhavati . teShu chaturShu madhye shubhAdyupayogatrayamukhyatve-
naikAdashagAthAparyantan prathamavisheShAntarAdhikAra prArabhyate . tatra chatvAri sthalAni bhavanti . tasminnAdau
narAdiparyAyai sah shuddhAtmasvarUpasya pRuthaktvaparignAnArthan ‘atthittaNichchhidassa hi’ ityAdi yathAkrameN
gAthAtrayam
. tadanantaran teShAn sanyogakAraNan ‘appA uvaogappA’ ityAdi gAthAdvayam . tadanantaran
shubhAshubhashuddhopayogatrayasUchanamukhyatven ‘jo jANAdi jiNinde’ ityAdi gAthAtrayam . tadanantaran
kAyavAngmanasAn shuddhAtmanA sah bhedakathanarUpeN ‘NAhan deho’ ityAdi gAthAtrayam . evamekAdashagAthAbhi
pra. 38
AtmAmen sunishchalatayA basatA hai usake-) uparaktapanekA abhAv hotA hai . us abhAvase
paudgalik prANonkI paramparA aTak jAtI hai .
isaprakAr paudgalik prANonkA uchchhed karane yogya hai ..151..
ab phi ra bhI, AtmAkI atyanta vibhaktatA siddha karaneke liye, vyavahAr jIvatvake
hetu aisI jo gativishiShTa (devmanuShyAdi) paryAyonkA svarUp kahate hain :
anvayArtha :[astitvanishchitasya arthasya hi ] astitvase nishchit arthakA
(dravyakA) [arthAntare sambhUta ] anya arthamen (dravyamen) utpanna [artha ] jo artha (-bhAv) [sa
paryAya ]
vah paryAy hai
[sansthAnAdiprabhedai ] ki jo sansthAnAdi bhedon sahit
hotI hai ..152..
astitvanishchit arthano ko anya arthe Upajato
je artha te paryAy chhe, jyAn bhed sansthAnAdino. 152
.

Page 298 of 513
PDF/HTML Page 331 of 546
single page version

svalakShaNabhUtasvarUpAstitvanishchitasyaikasyArthasya svalakShaNabhUtasvarUpAstitvanishchit evAnya-
sminnarthe vishiShTarUpatayA sambhAvitAtmalAbhorthonekadravyAtmaka paryAya . sa khalu pudgalasya
pudgalAntar iv jIvasya pudgale sansthAnAdivishiShTatayA samupajAyamAna sambhAvyat ev .
upapannashchaivamvidha paryAya, anekadravyasanyogAtmatven kevalajIvavyatirek mAtrasyaikadravyaparyAyasyA-
skhalitasyAntaravabhAsanAt
..152..
ath paryAyavyaktIrdarshayati
prathamavisheShAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . tadyathAath punarapi shuddhAtmano visheShabhedabhAvanArthan
naranArakAdiparyAyarUpan vyavahArajIvatvahetun darshayatiatthittaNichchhidassa hi chidAnandaikalakShaNasvarUpAsti-
tven nishchitasya gnAtasya hi sphu Tam . kasya . atthassa paramAtmapadArthasya atthantaramhi shuddhAtmArthAdanyasmin
gnAnAvaraNAdikarmarUpe arthAntare sambhUdo sanjAt utpanna attho yo naranArakAdirUportha, pajjAo so
nirvikArashuddhAtmAnubhUtilakShaNasvabhAvavyanyjanaparyAyAdanyAdRusha san vibhAvavyanyjanaparyAyo bhavati sa
itthambhUtaparyAyo jIvasya
. kai kRutvA jAta . sanThANAdippabhedehin sansthAnAdirahitaparamAtmadravyavilakShaNai
sansthAnasanhananasharIrAdiprabhedairiti ..152.. ath tAnev paryAyabhedAn vyaktIkarotiNaraNArayatiriyasurA
TIkA :svalakShaNabhUt svarUpastitvase nishchit ek arthakA (dravyakA),
svalakShaNabhUt svarUpastitvase hI nishchit aise anya arthamen (dravyamen) vishiShTarUpase (-bhinna
bhinna rUpase) utpanna hotA huA jo artha (-bhAv), vah anekadravyAtmak paryAy hai vah
anekadravyAtmak paryAy vAstavamen, jaise pudgalakI anya pudgalamen (anekadravyAtmak utpanna
hotI huI dekhI jAtI hai usIprakAr, jIvakI pudgalamen sansthAnAdise vishiShTatayA (-sansthAn
ityAdike bhed sahit) utpanna hotI huI anubhavamen avashya AtI hai
. aur aisI paryAy upapanna
(-yogya ghaTit, nyAyayukta) hai; kyonki jo keval jIvakI vyatirekamAtra hai aisI askhalit
ekadravyaparyAy hI anek dravyonke sanyogAtmakarUpase bhItar avabhAsit hotI hai
.
bhAvArtha :yadyapi pratyek dravyakA svarUpastitva sadA hI bhinnabhinna rahatA hai
tathApi, jaise pudgalonkI anya pudgalake sambandhase skandharUp paryAy hotI hai usIprakAr
jIvakI pudgalonke sambandhase devAdik paryAy hotI hai
. jIvakI aisI anekadravyAtmak
devAdiparyAy ayukta nahIn hai; kyonki bhItar dekhane par, anek dravyonkA sanyog hone par bhI,
jIv kahIn pudgalonke sAth ekarUp paryAy nahIn karatA, parantu vahAn bhI mAtra jIvakI
(-pudgalaparyAyase bhinna-) askhalit (-apanese chyut na honevAlI) ekadravyaparyAy hI sadA
pravartamAn rahatI hai
..152..
ab paryAyake bhed batalAte hain :

Page 299 of 513
PDF/HTML Page 332 of 546
single page version

NaraNArayatiriyasurA sanThANAdIhin aNNahA jAdA .
pajjAyA jIvANan udayAdihin NAmakammassa ..153..
naranArakatiryaksurA sansthAnAdibhiranyathA jAtA .
paryAyA jIvAnAmudayAdibhirnAmakarmaNa ..153..
nArakastiryangmanuShyo dev iti kil paryAyA jIvAnAm . te khalu nAmakarmapudgal-
vipAkakAraNatvenAnekadravyasanyogAtmakatvAt kukUlAngArAdiparyAyA jAtavedasa kShodakhilva-
sansthAnAdibhiriv sansthAnAdibhiranyathaiv bhUtA bhavanti ..153..
naranArakatiryagdevarUpA avasthAvisheShA . sanThANAdIhin aNNahA jAdA sansthAnAdibhiranyathA jAtA,
manuShyabhave yatsamachaturasrAdisansthAnamaudArikasharIrAdikan cha tadapekShayA bhavAntarenyadvisdrashan sansthAnAdikan
bhavati . ten kAraNen te naranArakAdiparyAyA anyathA jAtA bhinnA bhaNyante; na cha
shuddhabuddhaikasvabhAvaparamAtmadravyatven . kasmAt . tRuNakAShThapatrAkArAdibhedabhinnasyAgneriv svarUpan tadev .
pajjAyA jIvANan te cha naranArakAdayo jIvAnAn vibhAvavyanyjanaparyAyA bhaNyante . kai kRutvA . udayAdihin
NAmakammassa udayAdibhirnAmakarmaNo nirdoShaparamAtmashabdavAchyAnnirNAmanirgotrAdilakShaNAchchhuddhAtmadravyAd-
nyAdRushairnAmakarmajanitairbandhodayodIraNAdibhiriti . yat ev te karmodayajanitAstato gnAyate
anvayArtha :[naranArakatiryaksurA ] manuShya, nArak, tiryanch aur devye
[nAmakarmaNa udayAdibhi ] nAmakarmake udayAdik ke kAraN [jIvAnAn paryAyA ] jIvonkI
paryAyen hain
[sansthAnAdibhi ] jo ki sansthAnAdike dvArA [anyathA jAtA ] anyaanya
prakArakI hotI hain ..153..
TIkA :nArak, tiryanch, manuShya aur devye jIvonkI paryAyen hain . ve
nAmakarmarUp pudgalake vipAkake kAraN anek dravyonkI sanyogAtmak hain; isaliye jaise
tRuShakI agni aur angAr ityAdi agnikI paryAyen chUrA aur DalI ityAdi AkAronse anya-
anya prakArakI hotI hain, usIprakAr jIvakI ve nArakAdi paryAyen sansthAnAdike dvArA anya-
anya prakArakI hI hotI hain
..153..
tiryanch, nArak, dev, nare nAmakarmoday vaDe
chhe jIvanA paryAy, jeh vishiShTa sansthAnAdike. 153.

Page 300 of 513
PDF/HTML Page 333 of 546
single page version

athAtmanonyadravyasankIrNatvepyarthanishchAyakamastitvan svaparavibhAgahetutvenodyotayati
tan sabbhAvaNibaddhan davvasahAvan tihA samakkhAdan .
jANadi jo saviyappan Na muhadi so aNNadaviyamhi ..154..
tan sadbhAvanibaddhan dravyasvabhAvan tridhA samAkhyAtam .
jAnAti ya savikalpan na muhyati sonyadravye ..154..
yatkhalu svalakShaNabhUtan svarUpAstitvamarthanishchAyakamAkhyAtan sa khalu dravyasya svabhAv ev,
sadbhAvanibaddhatvAd dravyasvabhAvasya . athAsau dravyasvabhAvo dravyaguNaparyAyatven sthityutpAdavyayatven
cha tritayIn vikalpabhUmikAmadhirUDha parignAyamAna paradravye mohamapohya svaparavibhAgaheturbhavati,
shuddhAtmasvarUpan na sambhavantIti ..153.. ath svarUpAstitvalakShaNan paramAtmadravyan yosau jAnAti sa
paradravye mohan na karotIti prakAshayatijANadi jAnAti . jo ya kartA . kam . tan pUrvoktan davvasahAvan
paramAtmadravyasvabhAvam . kimvishiShTam . sabbhAvaNibaddhan svabhAva svarUpasattA tatra nibaddhamAdhInan tanmayan
ab, AtmAkA anya dravyake sAth sanyuktapanA hone par bhI 1artha nishchAyak astitvako
svapar vibhAgake hetuke rUpamen samajhAte hain :
anvayArtha :[ya ] jo jIv [tan ] us (pUrvokta) [sadbhAvanibaddhan ]
astitvaniShpanna, [tridhA samAkhyAtan ] tIn prakArase kathit, [savikalpan ] bhedomvAle
[dravyasvabhAvan ] dravyasvabhAvako [jAnAti ] jAnatA hai, [sa ] vah [anyadravye ] anya dravyamen
[na muhyati ] mohako prApta nahIn hotA
..154..
TIkA :jo, dravyako nishchit karanevAlA, svalakShaNabhUt svarUpastitva kahA gayA
hai vah vAstavamen dravyakA svabhAv hI hai; kyonki dravyakA svabhAv astitvaniShpanna (astitvakA
banA huA) hai
. dravyaguNparyAyarUpase tathA dhrauvyautpAdvyayarUpase 2trayAtmak
bhedabhUmikAmen ArUDh aisA yah dravyasvabhAv gnAt hotA huA, paradravyake prati mohako dUr karake
1. artha nishchAyak = dravyakA nishchay karanevAlA; (dravyakA nirNay karanekA sAdhan jo svarUpAstitva hai vah
sva -parakA bhed karanemen sAdhanabhUt hai, isaprakAr is gAthAmen samajhAte hain .)
2. trayAtmak = tInasvarUp; tInake samUharUp (dravyakA svabhAv dravya, guN aur paryAy aise tIn bhedomvAlA
tathA dhrauvya, utpAd aur vyay aise tIn bhedomvAlA hai .)
astitvathI niShpanna dravyasvabhAvane trivikalpane
je jANato, te AtamA nahi moh paradravye lahe. 154
.

Page 301 of 513
PDF/HTML Page 334 of 546
single page version

tata svarUpAstitvamev svaparavibhAgasiddhaye pratipadamavadhAryam . tathA hiyachchetanatvAnvayalakShaNan
dravyan, yashchetanAvisheShatvalakShaNo guNo, yashchetanatvavyatirekalakShaNa paryAyastattrayAtmakan, yA
pUrvottaravyatirekasparshinA chetanatven sthitiryAvuttarapUrvavyatirekatven chetanasyotpAdavyayau
tattrayAtmakan cha svarUpAstitvan yasya nu svabhAvohan sa khalvayamanya
. yachchAchetanatvAnvayalakShaNan
dravyan, yochetanAvisheShatvalakShaNo guNo, yochetanatvavyatirekalakShaNa paryAyastattrayAtmakan, yA
pUrvottaravyatirekasparshinAchetanatven sthitiryAvuttarapUrvavyatirekatvenAchetanasyotpAdavyayau tattrayAtmakan
cha svarUpAstitvan yasya tu svabhAva pudgalasya sa khalvayamanya
. nAsti me mohosti
svaparavibhAga ..154..
sadbhAvanibaddham . punarapi kimvishiShTam . tihA samakkhAdan tridhA samAkhyAtan kathitam . kevalagnAnAdayo
guNA siddhatvAdivishuddhaparyAyAstadubhayAdhArabhUtan paramAtmadravyatvamityuktalakShaNatrayAtmakan tathaiv
shuddhotpAdavyayadhrauvyatrayAtmakan cha yatpUrvoktan svarUpAstitvan ten kRutvA tridhA samyagAkhyAtan kathitan

pratipAditam
. punarapi kathambhUtan AtmasvabhAvam . saviyappan savikalpan pUrvoktadravyaguNaparyAyarUpeN
sabhedam . ya itthambhUtamAtmasvabhAvan jAnAti, Na muhadi so aNNadaviyamhi na muhyati sonyadravye, sa tu
svaparake vibhAgakA hetu hotA hai, isaliye svarUpastitva hI svaparake vibhAgakI siddhike
liye padpad par avadhAranA (lakShyayen lenA) chAhiye . vah isaprakAr hai :
(1) chetanatvakA anvay jisakA lakShaN hai aisA jo dravya, (2) chetanAvisheShatva
(chetanAkA visheShapanA) jisakA lakShaN hai aisA jo guN aur (3) chetanatvakA vyatirek jisakA
lakShaN hai aisI jo paryAy
yah trayAtmak (aisA svarUpastitva), tathA (1) pUrva aur
uttar vyatirekako sparshakaranevAle chetanatvarUpase jo dhrauvya aur (23) chetanake uttar tathA pUrva
vyatirekarUpase jo utpAd aur vyayyah trayAtmak (aisA) svarUpastitva jisakA
svabhAv hai aisA main vAstavamen yah anya hUn, (arthAt main pudgalase ye bhinna rahA) . aur (1)
achetanatvakA anvay jisakA lakShaN hai aisA jo dravya, (2) achetanA visheShatva jisakA lakShaN
hai aisA jo guN aur (3) achetanatvakA vyatirek jisakA lakShaN hai aisI jo paryAy
yah
trayAtmak (aisA svarUpaastitva) tathA (1) pUrva aur uttar vyatirekako sparshakaranevAle
achetanatvarUpase jo dhrauvya aur (2
3) achetanake uttar tathA pUrva vyatirekarUpase jo utpAd
aur vyayyah trayAtmak aisA svarUpastitva jis pudgalakA svabhAv hai vah vAstavamen
(mujhase) anya hai . (isaliye) mujhe moh nahIn hai; sva -parakA vibhAg hai .
1. pUrva arthAt pahalekA; aur uttar arthAt bAdakA . (chetan pUrva aur uttarakI donon paryAyonko sparsha karatA
hai; is apekShAse dhrauvya hai; bAdakI arthAt vartamAn paryAyakI apekShAse utpAd hai aur pahalekI paryAyakI
apekShAse vyay hai
.)

Page 302 of 513
PDF/HTML Page 335 of 546
single page version

athAtmanotyantavibhaktatvAy paradravyasanyogakAraNasvarUpamAlochayati
appA uvaogappA uvaogo NANadansaNan bhaNido .
so vi suho asuho vA uvaogo appaNo havadi ..155..
AtmA upayogAtmA upayogo gnAnadarshanan bhaNita .
sopi shubhoshubho vA upayog Atmano bhavati ..155..
bhedagnAnI vishuddhagnAnadarshanasvabhAvamAtmatattvan vihAy deharAgAdiparadravye mohan na gachchhatItyartha ..154..
evan naranArakAdiparyAyai sah paramAtmano visheShabhedakathanarUpeN prathamasthale gAthAtrayan gatam . athAtmana
pUrvoktaprakAreN naranArakAdiparyAyai sah bhinnatvaparignAnan jAtan, tAvadidAnIn teShAn sanyogakAraNan
kathyate
appA AtmA bhavati . kathambhUta . uvaogappA chaitanyAnuvidhAyI yosAvupayogasten
nirvRuttatvAdupayogAtmA . uvaogo NANadansaNan bhaNido sa chopayoga savikalpan gnAnan nirvikalpan darshanamiti
bhaNita . so vi suho sopi gnAnadarshanopayogo dharmAnurAgarUpa shubha, asuho viShayAnurAgarUpo
bhAvArtha :manuShya, dev ityAdi anekadravyAtmak paryAyommen bhI jIvakA
svarUpaastitva aur pratyek paramANukA svarUpastitva sarvathA bhinnabhinna hai . sUkShmatAse
dekhane par vahAn jIv aur pudgalakA svarUpastitva (arthAt apaneapane dravyaguNparyAy
aur dhrauvyautpAdvyay) spaShTatayA bhinna jAnA jA sakatA hai . svaparakA bhed karaneke liye
jIvako is svarUpAstitvako padpad par lakShyamen lenA yogya hai . yathAyah (jAnanemen AtA
huA) chetan dravyaguNparyAy aur chetan dhrauvyautpAdvyay jisakA svabhAv hai aisA main is
(pudgal) se bhinna rahA; aur yah achetan dravyaguNparyAy tathA achetan dhrauvyautpAdvyay
jisakA svabhAv hai aisA pudgal yah (mujhase) bhinna rahA . isaliye mujhe parake prati moh nahIn
hai; svaparakA bhed hai ..154..
ab, AtmAko atyanta vibhakta karaneke liye paradravyake sanyogake kAraNakA svarUp
kahate hain :
anvayArtha :[AtmA upayogAtmA ] AtmA upayogAtmak hai; [upayoga ] upayog
[gnAnadarshanan bhaNita ] gnAndarshan kahA gayA hai; [api ] aur [Atmana ] AtmAkA [sa
upayoga ] vah upayog [shubha ashubha vA ] shubh athavA ashubh [bhavati ] hotA hai ..155..
chhe AtamA upayogarUp, upayog darshangnAn chhe;
upayog e AtmA taNo shubh vA ashubharUp hoy chhe. 155.

Page 303 of 513
PDF/HTML Page 336 of 546
single page version

Atmano hi paradravyasanyogakAraNamupayogavisheSha . upayogo hi tAvadAtmana svabhAv-
shchaitanyAnuvidhAyipariNAmatvAt . sa tu gnAnan darshanan cha, sAkAranirAkAratvenobhayarUpatvA-
chchaitanyasya . athAyamupayogo dvedhA vishiShyate shuddhAshuddhatven . tatra shuddho niruparAga, ashuddha
soparAga . sa tu vishuddhisanklesharUpatven dvaividhyAduparAgasya dvividha shubhoshubhashcha ..155..
athAtra ka upayoga paradravyasanyogakAraNamityAvedayati
uvaogo jadi hi suho puNNan jIvassa sanchayan jAdi .
asuho vA tadh pAvan tesimabhAve Na chayamatthi ..156..
dveShamoharUpashchAshubha . vA vA shabden shubhAshubhAnurAgarahitatven shuddha . uvaogo appaNo havadi itthan-
bhUtastrilakShaN upayog Atmana sambandhI bhavatItyartha ..155.. athopayogastAvannaranArakAdiparyAy-
kAraNabhUtasya karmarUpasya paradravyasya sanyogakAraNan bhavati . tAvadidAnIn kasya karmaNa ka upayoga kAraNan
TIkA :vAstavamen AtmAko paradravyake sanyogakA kAraN 1upayogavisheSh hai . pratham
to upayog vAstavamen AtmAkA svabhAv hai kyonki vah chaitanyaanuvidhAyI (upayog chaitanyakA
anusaraN karake honevAlA) pariNAm hai . aur vah upayog gnAn tathA darshan hai, kyonki chaitanya
2sAkAr aur 3nirAkAr aisA ubhayarUp hai . ab is upayogake shuddha aur ashuddha aise do bhed
kiye gaye hain . usamen, shuddha upayog niruparAg (-nirvikAr) hai; aur ashuddha upayog soparAg
(-savikAr) hai . aur vah ashuddha upayog shubh aur ashubh aise do prakArakA hai, kyonki
uparAg vishuddhirUp aur sanklesharUp aisA do prakArakA hai (arthAt vikAr mandakaShAyarUp aur
tIvrakaShAyarUp aisA do prakArakA hai )
.
bhAvArtha :AtmA upayogasvarUp hai . pratham to upayogake do bhed hainshuddha aur
ashuddha . aur phi ra ashuddha upayogake do bhed hain, shubh tathA ashubh ..155..
ab kahate hain ki inamen kaunasA upayog paradravyake sanyogakA kAraN hai :
1. upayogavisheSh = upayogakA bhed, prakAr yA amuk prakArakA upayog . (ashuddhopayog paradravyake sanyogakA
kAraN hai; yah 156 vIn gAthAmen kahenge .)
2. sAkAr = AkAravAlA yA bhedavAlA; savikalpa; visheSh .
3. nirAkAr = AkAr rahit; bhedarahit; nirvikalpa; sAmAnya .
upayog jo shubh hoy, sanchay thAy puNya taNo tahIn,
ne pApasanchay ashubhathI; jyAn ubhay nahi sanchay nahIn. 156
.

Page 304 of 513
PDF/HTML Page 337 of 546
single page version

upayogo yadi hi shubha puNyan jIvasya sanchayan yAti .
ashubho vA tathA pApan tayorabhAve na chayosti ..156..
upayogo hi jIvasya paradravyasanyogakAraNamashuddha . sa tu vishuddhisanklesharUpoparAgavashAt
shubhAshubhatvenopAttadvaividhya, puNyapApatvenopAttadvaividhyasya paradravyasya sanyogakAraNatven nirvarta-
yati
. yadA tu dvividhasyApyasyAshuddhasyAbhAva kriyate tadA khalUpayoga shuddha evAvatiShThate .
sa punarakAraNamev paradravyasanyogasya ..156..
ath shubhopayogasvarUpan prarUpayati
bhavatIti vichArayatiuvaogo jadi hi suho upayogo yadi chet hi sphu Tan shubho bhavati . puNNan jIvassa
sanchayan jAdi tadA kAle dravyapuNyan kartRu jIvasya sanchayamupachayan vRuddhin yAti badhyat ityartha . asuho vA
tah pAvan ashubhopayogo vA tathA tenaiv prakAreN puNyavaddravyapApan sanchayan yAti . tesimabhAve Na chayamatthi
tayorabhAve na chayosti . nirdoShinijaparamAtmabhAvanArUpeN shuddhopayogabalen yadA tayordvayo shubhAshubho-
payogayorabhAva kriyate tadobhaya sanchaya karmabandho nAstItyartha ..156.. evan shubhAshubhashuddhopayog-
trayasya sAmAnyakathanarUpeN dvitIyasthale gAthAdvayan gatam . ath visheSheN shubhopayogasvarUpan
anvayArtha :[upayoga ] upayog [yadi hi ] yadi [shubha ] shubh ho [jIvasya ]
to jIvake [puNyan ] puNya [sanchayan yAti ] sanchayako prApta hotA hai [tathA vA ashubha ] aur
yadi ashubh ho [pApan ] to pAp sanchay hotA hai
. [tayo abhAve ] unake (dononke) abhAvamen
[chaya nAsti ] sanchay nahIn hotA ..156..
TIkA :jIvako paradravyake sanyogakA kAraN ashuddha upayog hai . aur vah vishuddhi
tathA sanklesharUp uparAgake kAraN shubh aur ashubharUpase dvividhatAko prApta hotA huA, jo
puNya aur pAparUpase dvividhatAko prApta hotA hai aisA jo paradravya usake sanyogake kAraNarUpase
kAm karatA hai
. (uparAg mandakaShAyarUp aur tIvrakaShAyarUpase do prakArakA hai, isaliye
ashuddha upayog bhI shubhashubhake bhedase do prakArakA hai; usamense shubhopayog puNyarUp
paradravyake sanyogakA kAraN hotA hai aur ashubhopayog pAparUp paradravyake sanyogakA kAraN
hotA hai
.) kintu jab donon prakArake ashuddhopayogakA abhAv kiyA jAtA hai tab vAstavamen
upayog shuddha hI rahatA hai; aur vah to paradravyake sanyogakA akAraN hI hai . (arthAt
shuddhopayog paradravyake sanyogakA kAraN nahIn hai ) ..156..
ab shubhopayogakA svarUp kahate hain :

Page 305 of 513
PDF/HTML Page 338 of 546
single page version

jo jANAdi jiNinde pechchhadi siddhe tahev aNagAre .
jIvesu sANukampo uvaogo so suho tassa ..157..
yo jAnAti jinendrAn pashyati siddhAnstathaivAnAgArAn .
jIveShu sAnukampa upayoga sa shubhastasya ..157..
vishiShTakShayopashamadashAvishrAntadarshanachAritramohanIyapudgalAnuvRuttiparatven parigRuhIt-
shobhanoparAgatvAt paramabhaTTArakamahAdevAdhidevaparameshvarArhatsiddhasAdhushraddhAne samastabhUtagrAmAnu-
kampAcharaNe cha pravRutta shubh upayoga ..157..
athAshubhopayogasvarUpan prarUpayati
vyAkhyAtijo jANAdi jiNinde ya kartA jAnAti . kAn . anantagnAnAdichatuShTayasahitAn kShudhAdyaShTA-
dashadoSharahitAnshcha jinendrAn . pechchhadi siddhe pashyati . kAn . gnAnAvaraNAdyaShTakarmarahitAnsamyaktvAdyaShTa-
guNAntarbhUtAnantaguNasahitAnshcha siddhAn . tahev aNagAre tathaivAnAgArAn . anAgArashabdavAchyAnnishchay-
vyavahArapanychAchArAdiyathoktalakShaNAnAchAryopAdhyAyasAdhUn . jIvesu sANukampo trasasthAvarajIveShu sAnukampa
sadaya . uvaogo so suho sa itthambhUt upayoga shubho bhaNyate . sa cha kasya bhavati . tassa tasya pUrvokta-
pra. 39
anvayArtha :[ya ] jo [jinendrAn ] jinendronko [jAnAti ] jAnatA hai, [siddhAn
tathaiv anAgArAn ] siddhon tathA anAgAronkI (AchArya, upAdhyAy aur sarvasAdhuonkI)
[pashyati ] shraddhA karatA hai, [jIveShu sAnukampa ] aur jIvonke prati anukampAyukta hai, [tasya ]
usake [sa ] vah [shubha upayoga ] shubh upayog hai
..157..
TIkA :vishiShTa (visheSh prakArakI) kShayopashamadashAmen rahanevAle darshanamohanIy aur
chAritramohanIyarUp pudgalonke anusAr pariNatimen lagA honese shubh 1uparAgakA grahaN kiyA
honese, jo (upayog) param bhaTTArak mahA devAdhidev, parameshvar aise arhant, siddha aur sAdhukI
shraddhA karanemen tathA samasta jIvasamUhakI anukampAkA AcharaN karanemen pravRutta hai, vah shubhopayog
hai
..157..
ab ashubhopayogakA svarUp kahate hain :
1. uparAgakA artha gAthA 126ke TippaNamen dekhen .
jANe jinone jeh, shraddhe siddhane, aNagArane,
je sAnukamp jIvo prati, upayog chhe shubh tehane. 157
.

Page 306 of 513
PDF/HTML Page 339 of 546
single page version

visayakasAogADho dussudiduchchittaduTThagoTThijudo .
uggo ummaggaparo uvaogo jassa so asuho ..158..
viShayakaShAyAvagADho dushrutidushchittaduShTagoShThiyuta .
ugra unmArgapar upayogo yasya soshubha ..158..
vishiShTodayadashAvishrAntadarshanachAritramohanIyapudgalAnuvRuttiparatven parigRuhItAshobhanop-
rAgatvAtparamabhaTTArakamahAdevAdhidevaparameshvarArhatsiddhasAdhubhyonyatronmArgashraddhAne viShayakaShAy-
dushravaNadurAshayaduShTasevanogratAcharaNe cha pravRuttoshubhopayoga
..158..
lakShaNajIvasyetyabhiprAya ..157.. athAshubhopayogasvarUpan nirUpayativisayakasAogADho viShay-
kaShAyAvagADha . dussudiduchchittaduTThagoTThijudo dushrutidushchittaduShTagoShThiyuta . uggo ugra . ummaggaparo unmArgapara .
uvaogo evan visheShaNachatuShTayayukta upayoga pariNAma jassa yasya jIvasya bhavati so asuho sa
upayogastvashubho bhaNyate, abheden puruSho vA . tathA hiviShayakaShAyarahitashuddhachaitanyapariNate pratipakSha-
bhUto viShayakaShAyAvagADho viShayakaShAyapariNata . shuddhAtmatattvapratipAdikA shruti sushrutistadvilakShaNA
dushruti mithyAshAstrashrutirvA; nishchintAtmadhyAnapariNatan suchittan, tadvinAshakan dushchittan, svaparanimitteShTa-
kAmabhogachintApariNatan rAgAdyapadhyAnan vA; paramachaitanyapariNatervinAshikA duShTagoShThI, tatpratipakShabhUt-

kushIlapuruShagoShThI vA
. itthambhUtadushrutidushchittaduShTagoShThIbhiryuto dushrutidushchittaduShTagoShThiyukta . paramopasham-
anvayArtha :[yasya upayoga ] jisakA upayog [viShayakaShAyAvagADha ]
viShayakaShAyamen avagADh (magna) hai, [dushrutidushchittaduShTagoShTiyuta ] kushruti, kuvichAr aur
kusangatimen lagA huA hai, [ugra ] ugra hai tathA [unmArgapara ] unmArgamen lagA huA hai, [sa
ashubha ]
usakA vah ashubhopayog hai
..158..
TIkA :vishiShTa udayadashAmen rahanevAle darshanamohanIy aur chAritramohanIyarUp
pudgalonke anusAr pariNatimen lagA honese ashubh uparAgako grahaN karanese, jo (upayog) param
bhaTTArak, mahA devAdhidev, parameshvar aise arhant, siddha aur sAdhuke atirikta anya
unmArgakIshraddhA karanemen tathA viShay, kaShAy, kushravaN, kuvichAr, kusang aur ugratAkA
AcharaN karanemen pravRutta hai, vah ashubhopayog hai ..158..
kuvichArsangatishravaNayut, viShaye kaShAye magna je,
je ugra ne unmArgapar, upayog teh ashubh chhe. 158.

Page 307 of 513
PDF/HTML Page 340 of 546
single page version

ath paradravyasanyogakAraNavinAshamabhyasyati
asuhovaogarahido suhovajutto Na aNNadaviyamhi .
hojjan majjhatthohan NANappagamappagan jhAe ..159..
ashubhopayogarahita shubhopayukto na anyadravye .
bhavanmadhyasthohan gnAnAtmakamAtmakan dhyAyAmi ..159..
yo hi nAmAyan paradravyasanyogakAraNatvenopanyastoshuddha upayoga sa khalu manda-
tIvrodayadashAvishrAntaparadravyAnuvRuttitantratvAdev pravartate, na punaranyasmAt . tatohameSh sarvasminnev
paradravye madhyastho bhavAmi . evan bhavanshchAhan paradravyAnuvRuttitantratvAbhAvAt shubhenAshubhen vAshuddhop-
bhAvapariNataparamachaitanyasvabhAvAtpratikUla ugra . vItarAgasarvagnapraNItanishchayavyavahAramokShamArgAdvilakShaN
unmArgapara . itthambhUtavisheShaNachatuShTayasahit upayoga pariNAma tatpariNatapuruSho vetyashubhopayogo bhaNyat
ityartha ..158.. ath shubhAshubharahitashuddhopayogan prarUpayatiasuhovaogarahido ashubhopayogarahito
bhavAmi . sa ka ahan ahan kartA . punarapi kathambhUta . suhovajutto Na shubhopayogayukta pariNato na bhavAmi .
kva viShayesau shubhopayoga . aNNadaviyamhi nijaparamAtmadravyAdanyadravye . tarhi kathambhUto bhavAmi . hojjan
majjhattho jIvitamaraNalAbhAlAbhasukhadukhashatrumitranindAprashansAdiviShaye madhyastho bhavAmi . itthambhUta
san kin karomi . NANappagamappagan jhAe gnAnAtmakamAtmAnan dhyAyAmi . gnAnen nirvRuttan gnAnAtmakan
ab, paradravyake sanyogakA jo kAraN (ashuddhopayog) usake vinAshakA abhyAs
batalAte hain :
anvayArtha :[anyadravye ] anya dravyamen [madhyastha ] madhyastha [bhavan ] hotA huA
[aham ] main [ashubhopayogarahita ] ashubhopayog rahit hotA huA tathA [shubhopayukta na ]
shubhopayukta nahIn hotA huA [gnAnAtmakam ] gnAnAtmak [Atmakan ] AtmAko [dhyAyAmi ]
dhyAtA hUn
..159..
TIkA :jo yah, (156 vIn gAthAmen) paradravyameke sanyogake kAraNarUpamen kahA gayA
ashuddhopayog hai, vah vAstavamen mandatIvra udayadashAmen rahanevAle paradravyAnusAr pariNatike AdhIn
honese hI pravartit hotA hai, kintu anya kAraNase nahIn . isaliye yah main samasta paradravyamen madhyastha
hoUn . aur isaprakAr madhyastha hotA huA main paradravyAnusAr pariNatike AdhIn na honese shubh
madhyastha paradravye thato, ashubhopayog rahitane
shubhamAn ayukta, hun dhyAun chhun nij Atmane gnAnAtmane. 159
.