Page 288 of 513
PDF/HTML Page 321 of 546
single page version
evamAkAshapadArthAdAkAlapadArthAchcha samastairev sambhAvitapradeshasadbhAvai padArthai samagra ev ya samAptin nIto lokastan khalu tadantapAtitvepyachintyasvaparaparichchhedashaktisampadA jIv ev jAnIte, natvitara . evan sheShadravyANi gneyamev, jIvadravyan tu gneyan gnAnan cheti gnAn- gneyavibhAga . athAsya jIvasya sahajavijRumbhitAnantagnAnashaktihetuke trisamayAvasthAyitvalakShaNe vi bhaviyA tan jANah sammamAhappan’’ ..144.. evan nishchayakAlavyAkhyAnamukhyatvenAShTamasthale gAthAtrayan gatam . iti pUrvoktaprakAreN ‘davvan jIvamajIvan’ ityAdyekonavinshatigAthAbhi sthalAShTaken visheSh- gneyAdhikAra samApta .. ata paran shuddhajIvasya dravyabhAvaprANai sah bhedanimittan ‘sapadesehin samaggo’
anvayArtha : — [sapradeshai arthai ] sapradesh padArthonke dvArA [niShThita ] samAptiko 1prApta [samagra loka ] sampUrNa lok [nitya ] nitya hai, [tan ] use [ya jAnAti ] jo jAnatA hai [jIva ] vah jIv hai, — [prANachatuShkAbhisambaddha ] jo ki (sansAr dashAmen) chAr prANonse sanyukta hai ..145..
TIkA : — isaprakAr jinhen pradeshakA sadbhAv phalit huA hai aise AkAshapadArthase lekar kAl padArtha takake sabhI padArthonse samAptiko prApta jo samasta lok hai use vAstavamen, usamen 2antapAtI honepar bhI, achintya aisI svaparako jAnanekI shaktirUp sampadAke dvArA jIv hI jAnatA hai, dUsarA koI nahIn . isaprakAr sheSh dravya gney hI hain aur jIvadravya to gney tathA gnAn hai; — isaprakAr gnAn aur gneyakA vibhAg hai .
ab, is jIvako, sahajarUpase (svabhAvase hI) pragaT anantagnAnashakti jisakA hetu hai aur tInon kAlamen avasthAyipanA (TikanA) jisakA lakShaN hai aisA, vastukA svarUpabhUt honese 1. chhah dravyonse hI sampUrNa lok samApta ho jAtA hai, arthAt unake atirikta lokamen dUsarA kuchh nahIn hai . 2. antapAtI = andar A jAnevAlA; andar samA jAnevAlA ( – jIv lokake bhItar A jAtA hai .)
tasu jANanAro jIv, prANachatuShkathI sanyukta je. 145.
Page 289 of 513
PDF/HTML Page 322 of 546
single page version
vastusvarUpabhUtatayA sarvadAnapAyini nishchayajIvatve satyapi sansArAvasthAyAmanAdi- pravAhapravRuttapudgalasanshleShadUShitAtmatayA prANachatuShkAbhisambaddhatvan vyavahArajIvatvaheturvibhakta- vyosti ..145..
ath ke prANA ityAvedayati — ityAdi yathAkrameN gAthAShTakaparyantan sAmAnyabhedabhAvanAvyAkhyAnan karoti . tadyathA . ath gnAnagneyagnApanArthan tathaivAtmana prANachatuShken sah bhedabhAvanArthan vA sUtramidan pratipAdayati — logo loko bhavati . kathambhUta . NiTThido niShThita samAptin nIto bhRuto vA . kai kartRubhUtai . aTThehin sahajashuddhabuddhaikasvabhAvo yosau paramAtmapadArthastatprabhRutayo yerthAstai . punarapi kimvishiShTa . sapadesehin samaggo svakIyapradeshai samagra paripUrNa . athavA padArthai . kathambhUtai . sapradeshai pradeshasahitai . punarapi kimvishiShTo loka . Nichcho dravyArthikanayen nitya lokAkAshApekShayA vA . athavA nityo, na kenApi puruShavisheSheN kRuta . jo tan jANadi ya kartA tan gneyabhUtan lokan jAnAti jIvo sa jIvapadArtho bhavati . etAvatA kimuktan bhavati . yosau vishuddhagnAnadarshanasvabhAvo jIva sa gnAnan gneyashcha bhaNyate . sheShapadArthAstu gneyA eveti gnAtRugneyavibhAga . punarapi kimvishiShTo jIva . pANachadukke Na sambaddho yadyapi nishchayen svatasiddhaparamachaitanyasvabhAven nishchayaprANen jIvati tathApi vyavahAreNAnAdikarmabandhavashAdA- yurAdyashuddhaprANachatuShkenApi sambaddha san jIvati . tachcha shuddhanayen jIvasvarUpan na bhavatIti bhedabhAvanA gnAtavyetyabhiprAya ..145.. athendriyAdiprANachatuShkasvarUpan pratipAdayati — atIndriyAnantasukhasva- bhAvAtmano vilakShaN indriyaprANa, manovAkkAyavyApArarahitAtparamAtmadravyAdvisadRusho balaprANa, sarvadA avinAshI nishchayajIvatva honepar bhI, sansArAvasthAmen anAdipravAharUpase pravartamAn pudgal sanshleShake dvArA svayam dUShit honese usake chAr prANonse sanyuktapanA hai — jo ki (sanyuktapanA) vyavahArajIvatvakA hetu hai, aur vibhakta karane yogya hai .
bhAvArtha : — ShaT dravyonkA samudAy vah lok hai . jIv use (apanI) achintya gnAnashaktise jAnatA hai; isaliye jIvake atirikta sheSh dravya gney hain aur jIv gnAn tathA gney hai . us jIvako vastuke svarUpabhUt honese jo kabhI naShTa nahIn hotA, aisA nishchayajIvatva sadA hI hai . us nishchay jIvatvakA kAraN svAbhAvik anantagnAnashakti hai . aisA nishchayajIvatva jIvake sadA hone par bhI vah, sansAr dashAmen svayam pudgalake sambandhase dUShit honese chAr prANonse sanyukta hai, aur isaliye usake vyavahArajIvatva bhI hai . us vyavahArajIvatvako kAraNarUp jo chAr prANonse sanyuktapanA usase jIvako bhinna karanA chAhiye ..145..
ab, prAN kaun – kaunase hain, so batalAte hain : — pra. 37
Page 290 of 513
PDF/HTML Page 323 of 546
single page version
sparshanarasanaghrANachakShushrotrapanchakamindriyaprANA, kAyavAngmastrayan balaprANA, bhav- dhAraNanimittamAyuprANa, udanchananyanchanAtmako marudAnapAnaprANa ..146..
ath prANAnAn niruktyA jIvatvahetutvan paudgalikatvan cha sUtrayati — anAdyanantasvabhAvAtparamAtmapadArthAdviparIta sAdyanta AyuprANa, uchchhvAsanishvAsajanitakhedarahitA- chchhuddhAtmatattvAtpratipakShabhUt AnapAnaprANa . evamAyurindriyabalochchhvAsarUpeNAbhedanayen jIvAnAn sambandhinashchatvAra prANA bhavanti . te cha shuddhanayen jIvAdbhinnA bhAvayitavyA iti ..146.. ath ta ev prANA bhedanayen dashavidhA bhavantItyAvedayati —
anvayArtha : — [indriyaprANa cha ] indriyaprAN, [tathA balaprANa ] balaprAN, [tathA cha AyuprAN: ] AyuprAN [cha ] aur [AnapAnaprANa ] shvAsochchhvAs prAN — [te ] ye (chAr) [jIvAnAn ] jIvonke [prANA ] prAN [bhavanti ] hain ..146..
TIkA : — sparshan, rasanA, ghrAN, chakShu aur shrotra — yah pAnch indriyaprAN hain; kAy, vachan aur man, — yah tIn balaprAN hain, bhav dhAraNakA nimitta (arthAt manuShyAdi paryAyakI sthitikA nimitta) AyuprAN hai; nIche aur U par jAnA jisakA svarUp hai aisI vAyu (shvAs) shvAsochchhvAs prAN hai ..146..
ab, vyutpattise prANonko jIvatvakA hetupanA aur unakA paudgalikapanA sUtra dvArA kahate hain (arthAt prAN jIvatvake hetu hai aisA vyutpattise darashAte hain tathA prAN paudgalik hain aisA kahate hain ) : —
vaLI prAN shvAsochchhvAs – e sau, jIv kerA prAN chhe . 146.
Page 291 of 513
PDF/HTML Page 324 of 546
single page version
prANasAmAnyen jIvati jIviShyati jIvitavAnshcha pUrvamiti jIva . evamanAdi- santAnapravartamAnatayA trisamayAvasthatvAtprANasAmAnyan jIvasya jIvatvaheturastyev . tathApi tanna jIvasya svabhAvatvamavApnoti pudgaladravyanirvRuttatvAt ..147..
indriyaprANa panychavidha, tridhA balaprANa, punashchaik AnapAnaprANa, AyuprANashcheti bheden dash prANAstepi chidAnandaikasvabhAvAtparamAtmano nishchayen bhinnA gnAtavyA ityabhiprAya ..“12.. ath prANashabdavyutpattyA jIvasya jIvatvan prANAnAn pudgalasvarUpatvan cha nirUpayati — pANehin chaduhin jIvadi yadyapi nishchayen sattAchaitanyasukhabodhAdishuddhabhAvaprANairjIvati tathApi vyavahAreN vartamAnakAle dravyabhAv- rUpaishchaturbhirashuddhaprANairjIvati jIvissadi jIviShyati bhAvikAle jo hi jIvido yo hi sphu Tan jIvita puvvan pUrvakAle so jIvo sa jIvo bhavati . te pANA te pUrvoktA prANA poggaladavvehin NivvattA udayAgat- pudgalakarmaNA nirvRuttA niShpannA iti . tat ev kAraNAtpudgaladravyaviparItAdanantagnAnadarshanasukh-
anvayArtha : — [ya hi ] jo [chaturbhi prANai ] chAr prANonse [jIvati ] jItA hai, [jIviShyati ] jiyegA [jIvita pUrvan ] aur pahale jItA thA, [sa jIva ] vah jIv hai . [puna ] phi ra bhI [prANA ] prAN to [pudgaladravyai nirvRuttA ] pudgal dravyonse niShpanna (rachit) hain ..147..
TIkA : — (vyutpattike anusAr) prANasAmAnyase jItA hai, jiyegA, aur pahale jItA thA, vah jIv hai . isaprakAr (prANasAmAnya) anAdi santAnarUp (-pravAharUp)se pravartamAn honese (sansAradashAmen) trikAl sthAyI honese prANasAmAnya jIvake jIvatvakA hetu hai hI . tathApi vah (prAN sAmAnya) jIvakA svabhAv nahIn hai kyonki vah pudgaladravyase niShpanna — rachit hai .
bhAvArtha : — yadyapi nishchayase jIv sadA hI bhAvaprANase jItA hai, tathApi sansAradashAmen vyavahArase use vyavahArajIvatvake kAraNabhUt indriyAdi dravyaprANonse jIvit kahA jAtA hai . aisA
je chAr prANe jIvato pUrve, jIve chhe, jIvashe, te jIv chhe; paN prAN to pudgaladaravaniShpanna chhe. 147.
Page 292 of 513
PDF/HTML Page 325 of 546
single page version
yato mohAdibhi paudgalikakarmabhirbaddhatvAjjIva prANanibaddho bhavati, yatashcha prANanibaddhatvAtpaudgalikakarmaphalamupabhunjAna punarapyanyai paudgalikakarmabhirbadhyate, tata vIryAdyanantaguNasvabhAvAtparamAtmatattvAdbhinnA bhAvayitavyA iti bhAva ..147.. ath prANAnAn yatpUrva- sUtroditan paudgalikatvan tadev darshayati — jIvo pANaNibaddho jIva kartA chaturbhi prANairnibaddha sambaddho bhavati . kathambhUta san . baddho shuddhAtmopalambhalakShaNamokShAdvilakShaNairbaddha . kairbaddha . mohAdiehin kammehin mohanIyAdikarmabhirbaddhastato gnAyate mohAdikarmabhirbaddha san prANanibaddho bhavati, na cha karmabandharahit iti . tat ev gnAyate prANA pudgalakarmodayajanitA iti . tathAvidha san kin karoti . uvabhunjadi kammaphalan paramasamAdhisamutpannanityAnandaikalakShaNasukhAmRutabhojanamalabhamAna san kaTukaviShasamAnamapi karmaphalamupabhungkte . bajjhadi aNNehin kammehin tatkarmaphalamupabhunyjAna sannayan jIva karmarahitAtmano visadRushairanyakarmabhirnavatarakarmabhirbadhyate . yata kAraNAtkarmaphalan bhunyjAno navatar karmANi badhnAti, honepar bhI ve dravyaprAN AtmAkA svarUp kinchit mAtra nahIn hain kyonki ve pudgal dravyase nirmit hain ..147..
anvayArtha : — [mohAdikai karmabhi ] mohAdik karmonse [baddha ] bandhA huA honese [jIva ] jIv [prANanibaddha ] prANonse sanyukta hotA huA [karmaphalan upabhunjAna ] karmaphalako bhogatA huA [anyai karmabhi ] anya karmonse [badhyate ] bandhatA hai ..148..
TIkA : — (1) mohAdik paudgalik karmonse bandhA huA honese jIv prANonse sanyukta hotA hai aur (2) prANonse sanyukta honeke kAraN paudgalik karmaphalako (mohI – rAgI – dveShI jIv moh – rAg – dveShapUrvak) bhogatA huA puna bhI anya paudgalik karmonse bandhatA hai, isaliye
jIv karmaph La - upabhog karatAn, bandh pAme karmano. 148.
Page 293 of 513
PDF/HTML Page 326 of 546
single page version
paudgalikakarmakAryatvAtpaudgalikakarmakAraNatvAchcha paudgalikA ev prANA nishchIyante ..148..
tathAyamagnAnI jIvopi taptalohapiNDasthAnIyamohAdipariNAmen pariNata san pUrvan nirvikArasvasamvedan-
paudgalik hI nishchit hote hain ..148..
ab, prANonke paudgalik karmakA kAraNapanA (arthAt prAN paudgalik karmake kAraN kis prakAr hain vah) pragaT karate hain : —
anvayArtha : — [yadi ] yadi [jIva ] jIv [mohapradveShAbhyAn ] moh aur dveShake dvArA [jIvayo ] jIvonke (-svajIvake tathA parajIvake) [prANAbAdhan karoti ] prANonko bAdhA pahunchAte hain, [sa hi ] to pUrvakathit [gnAnAvaraNAdikarmabhi bandha ] gnAnAvaraNAdik karmonke dvArA bandh [bhavati ] hotA hai ..149..
to bandh gnAnAvaraN - Adik karmano te thAy chhe. 149.
Page 294 of 513
PDF/HTML Page 327 of 546
single page version
prANairhi tAvajjIva karmaphalamupabhunkte; tadupabhunjAno mohapradveShAvApnoti; tAbhyAn svajIv- parajIvayo prANAbAdhan vidadhAti . tadA kadAchitparasya dravyaprANAnAbAdhya kadAchidanAbAdhya svasya bhAvaprANAnuparaktatven bAdhamAno gnAnAvaraNAdIni karmANi badhnAti . evan prANA paudgalikakarmakAraNatAmupayAnti ..149..
gnAnasvarUpan svakIyashuddhaprANan hanti, pashchAduttarakAle paraprANaghAte niyamo nAstIti ..149.. athendri- yAdiprANotpatterantaranggahetumupadishati — AdA kammamalimaso ayamAtmA svabhAven bhAvakarmadravyakarmanokarma- malarahitatvenAtyantanirmalopi vyavahAreNAnAdikarmabandhavashAnmalImaso bhavati . tathAbhUta san kin karoti . dharedi pANe puNo puNo aNNe dhArayati prANAn punapuna anyAnnavatarAn . yAvatkim . Na chayadi
TIkA : — pratham to prANonse jIv karmaphalako bhogatA hai; use bhogatA huA moh tathA dveShako prApta hotA hai; moh tathA dveShase svajIv tathA parajIvake prANonko 1bAdhA pahunchAtA hai . vahAn kadAchit (-kisI samay) parake dravya prANonko bAdhA pahunchAkar aur kadAchit (parake dravya prANonko) bAdhA na pahunchAkar, apane bhAvaprANonko to 2uparaktapanese (avashya hI) bAdhA pahunchAtA huA jIv gnAnAvaraNAdi karmonko bAndhatA hai . isaprakAr prAN paudgalik karmonke kAraNapaneko prApta hote hain ..149..
ab paudgalik prANonkI santatikI (-pravAhakI – paramparAkI) pravRuttikA antarang hetu sUtra dvArA kahate hain : — 1. bAdhA = pIDA, upadrav, vighna . 2. uparaktapanA = malinapanA; vikArIpanA; mohAdipariNAmarUp pariNamit honA . [jaise koI puruSh tapta loheke
hAthako jalAtA hai ) phi ra dUsarA jale yA na jale — isakA koI niyam nahIn hai; usIprakAr jIv
hI hAni pahunchAtA hai, phi ra dUsareke dravyaprANonkI hAni ho yA na ho — isakA koI niyam nahIn hai .]
mamatA sharIrapradhAn viShaye jyAn lagI chhoDe nahIn. 150.
Page 295 of 513
PDF/HTML Page 328 of 546
single page version
yeyamAtmana paudgalikaprANAnAn santAnen pravRutti, tasyA anAdipaudgalakarmamUlan sharIrAdimamatvarUpamuparaktatvamantarango hetu ..150..
jAv mamattin nisnehachichchamatkArapariNaterviparItAn mamatAn yAvatkAlan na tyajati . keShu viShayeShu . dehapadhANesu visayesu dehaviShayarahitaparamachaitanyaprakAshapariNate pratipakShabhUteShu dehapradhAneShu panychendriyaviShayeShviti . tata sthitametat — indriyAdiprANotpatterdehAdimamatvamevAntaranggakAraNamiti ..150.. athendriyAdiprANAnAmabhyantaran vinAshakAraNamAvedayati — jo indiyAdivijaI bhavIy ya kartAtIndriyAtmotthasukhAmRutasantoShabalen jitendriyatven nikaShAyanirmalAnubhUtibalen kaShAyajayen chendriyAdivijayI bhUtvA uvaogamappagan jhAdi
anvayArtha : — [yAvat ] jab tak [dehapradhAneShu viShayeShu ] dehapradhAn viShayommen [mamatvan ] mamatvako [na tyajati ] nahIn chhoDatA, [karmamalImasa AtmA ] tab tak karmase malin AtmA [puna puna ] puna – puna [anyAn prANAn ] anya – anya prANonko [dhArayati ] dhAraN karatA hai ..150..
TIkA : — jo is AtmAko paudgalik prANonkI santAnarUp pravRutti hai, usakA antarang hetu sharIrAdikA mamatvarUp uparaktapanA hai, jisakA mUl (-nimitta) anAdi paudgalik karma hai .
bhAvArtha : — dravyaprANonkI paramparA chalate rahanekA antarang kAraN anAdi pudgalakarmake nimittase honevAlA jIvakA vikArI pariNaman hai . jabatak jIv dehAdi viShayonke mamatvarUp vikArI pariNamanako nahIn chhoDatA tab tak usake nimittase puna – puna pudgalakarma bandhate rahate hain aur usase puna – puna dravyaprANonkA sambandha hotA rahatA hai ..150..
Page 296 of 513
PDF/HTML Page 329 of 546
single page version
pudgalaprANasantatinivRutterantarango heturhi paudgalikakarmamUlasyoparaktatvasyAbhAva . sa tu samastendriyAdiparadravyAnuvRuttivijayino bhUtvA samastopAshrayAnuvRuttivyAvRuttasya spha TikamaNe- rivAtyantavishuddhamupayogamAtramAtmAnan sunishchalan kevalamadhivasata syAt . idamatra tAtparyan — Atmanotyantavibhaktatvasiddhaye vyavahArajIvatvahetava pudgalaprANA evamuchchhettavyA ..151.. kevalagnAnadarshanopayogan nijAtmAnan dhyAyati, kammehin so Na rajjadi karmabhishchichchamatkArAtmana pratibandha- kairgnAnAvaraNAdikarmabhi sa na rajyate, na badhyate . kih tan pANA aNucharanti karmabandhAbhAve sati tan puruShan
anvayArtha : — [ya ] jo [indriyAdivijayIbhUtvA ] indriyAdikA vijayI hokar [upayogan Atmakan ] upayogamAtra AtmAkA [dhyAyati ] dhyAn karatA hai, [sa ] vah [karmabhi ] karmonke dvArA [na rajyate ] ranjit nahIn hotA; [tan ] use [prANA ] prAN [kathan ] kaise [anucharanti ] anusarenge ? (arthAt usake prANonkA sambandha nahIn hotA .) ..151..
TIkA : — vAstavamen paudgalik prANonke santatikI nivRuttikA antarangga hetu paudgalik karma jisakA kAraN ( – nimitta) hai aise 1uparaktapanekA abhAv hai . aur vah abhAv jo jIv samasta indriyAdik paradravyonke anusAr pariNatikA vijayI hokar, (anek varNovAle) 2AshrayAnusAr sArI pariNatise vyAvRutta (pRuthak, alag) hue spha Tik maNikI bhAnti, atyanta vishuddha upayogamAtra akele AtmAmen sunishchalatayA vasatA hai, us jIvake hotA hai .
yahAn yah tAtparya hai ki — AtmAkI atyanta vibhaktatA siddha karaneke liye vyavahArajIvatvake hetubhUt paudgalik prAN isaprakAr uchchhed karaneyogya hain .
bhAvArtha : — jaise anek rangayukta AshrayabhUt vastuke anusAr jo (spha Tik maNikA) anekarangI pariNaman hai usase sarvathA vyAvRutta huye spha TikamaNike uparaktapanekA abhAv hai, usIprakAr anekaprakArake karma va indriyAdike anusAr jo (AtmAkA) anek prakArakA vikArI pariNaman hai usase sarvathA vyAvRutta huye AtmAke ( – jo ek upayogamAtra 1. uparaktapanA = vikRutapanA; malinapanA; ranjitapanA; uparAgayuktapanA, (uparAgake arthake liye gAthA 126kA
phu TanoT dekho]) 2. Ashray = jisamen spha TikamaNi rakhA ho vah vastu .
Page 297 of 513
PDF/HTML Page 330 of 546
single page version
ath punarapyAtmanotyantavibhaktatvasiddhaye gativishiShTavyavahArajIvatvahetuparyAyasvarUp- mupavarNayati —
gAthAtrayam . tadanantaran teShAn sanyogakAraNan ‘appA uvaogappA’ ityAdi gAthAdvayam . tadanantaran
hetu aisI jo gativishiShTa (dev – manuShyAdi) paryAyonkA svarUp kahate hain : —
anvayArtha : — [astitvanishchitasya arthasya hi ] astitvase nishchit arthakA (dravyakA) [arthAntare sambhUta ] anya arthamen (dravyamen) utpanna [artha ] jo artha (-bhAv) [sa paryAya ] vah paryAy hai — [sansthAnAdiprabhedai ] ki jo sansthAnAdi bhedon sahit hotI hai ..152..
je artha te paryAy chhe, jyAn bhed sansthAnAdino. 152.
Page 298 of 513
PDF/HTML Page 331 of 546
single page version
svalakShaNabhUtasvarUpAstitvanishchitasyaikasyArthasya svalakShaNabhUtasvarUpAstitvanishchit evAnya- sminnarthe vishiShTarUpatayA sambhAvitAtmalAbhorthonekadravyAtmaka paryAya . sa khalu pudgalasya pudgalAntar iv jIvasya pudgale sansthAnAdivishiShTatayA samupajAyamAna sambhAvyat ev . upapannashchaivamvidha paryAya, anekadravyasanyogAtmatven kevalajIvavyatirek mAtrasyaikadravyaparyAyasyA- skhalitasyAntaravabhAsanAt ..152..
ath paryAyavyaktIrdarshayati — prathamavisheShAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . tadyathA — ath punarapi shuddhAtmano visheShabhedabhAvanArthan naranArakAdiparyAyarUpan vyavahArajIvatvahetun darshayati — atthittaNichchhidassa hi chidAnandaikalakShaNasvarUpAsti- tven nishchitasya gnAtasya hi sphu Tam . kasya . atthassa paramAtmapadArthasya atthantaramhi shuddhAtmArthAdanyasmin gnAnAvaraNAdikarmarUpe arthAntare sambhUdo sanjAt utpanna attho yo naranArakAdirUportha, pajjAo so nirvikArashuddhAtmAnubhUtilakShaNasvabhAvavyanyjanaparyAyAdanyAdRusha san vibhAvavyanyjanaparyAyo bhavati sa itthambhUtaparyAyo jIvasya . kai kRutvA jAta . sanThANAdippabhedehin sansthAnAdirahitaparamAtmadravyavilakShaNai sansthAnasanhananasharIrAdiprabhedairiti ..152.. ath tAnev paryAyabhedAn vyaktIkaroti — NaraNArayatiriyasurA
TIkA : — svalakShaNabhUt svarUp – astitvase nishchit ek arthakA (dravyakA), svalakShaNabhUt svarUp – astitvase hI nishchit aise anya arthamen (dravyamen) vishiShTarUpase (-bhinna – bhinna rUpase) utpanna hotA huA jo artha (-bhAv), vah anekadravyAtmak paryAy hai vah anekadravyAtmak paryAy vAstavamen, jaise pudgalakI anya pudgalamen (anekadravyAtmak utpanna hotI huI dekhI jAtI hai usIprakAr, jIvakI pudgalamen sansthAnAdise vishiShTatayA (-sansthAn ityAdike bhed sahit) utpanna hotI huI anubhavamen avashya AtI hai . aur aisI paryAy upapanna (-yogya ghaTit, nyAyayukta) hai; kyonki jo keval jIvakI vyatirekamAtra hai aisI askhalit ekadravyaparyAy hI anek dravyonke sanyogAtmakarUpase bhItar avabhAsit hotI hai .
bhAvArtha : — yadyapi pratyek dravyakA svarUp – astitva sadA hI bhinna – bhinna rahatA hai tathApi, jaise pudgalonkI anya pudgalake sambandhase skandharUp paryAy hotI hai usIprakAr jIvakI pudgalonke sambandhase devAdik paryAy hotI hai . jIvakI aisI anekadravyAtmak devAdiparyAy ayukta nahIn hai; kyonki bhItar dekhane par, anek dravyonkA sanyog hone par bhI, jIv kahIn pudgalonke sAth ekarUp paryAy nahIn karatA, parantu vahAn bhI mAtra jIvakI (-pudgalaparyAyase bhinna-) askhalit (-apanese chyut na honevAlI) ekadravyaparyAy hI sadA pravartamAn rahatI hai ..152..
Page 299 of 513
PDF/HTML Page 332 of 546
single page version
nArakastiryangmanuShyo dev iti kil paryAyA jIvAnAm . te khalu nAmakarmapudgal- vipAkakAraNatvenAnekadravyasanyogAtmakatvAt kukUlAngArAdiparyAyA jAtavedasa kShodakhilva- sansthAnAdibhiriv sansthAnAdibhiranyathaiv bhUtA bhavanti ..153.. naranArakatiryagdevarUpA avasthAvisheShA . sanThANAdIhin aNNahA jAdA sansthAnAdibhiranyathA jAtA, manuShyabhave yatsamachaturasrAdisansthAnamaudArikasharIrAdikan cha tadapekShayA bhavAntarenyadvisdrashan sansthAnAdikan bhavati . ten kAraNen te naranArakAdiparyAyA anyathA jAtA bhinnA bhaNyante; na cha shuddhabuddhaikasvabhAvaparamAtmadravyatven . kasmAt . tRuNakAShThapatrAkArAdibhedabhinnasyAgneriv svarUpan tadev . pajjAyA jIvANan te cha naranArakAdayo jIvAnAn vibhAvavyanyjanaparyAyA bhaNyante . kai kRutvA . udayAdihin NAmakammassa udayAdibhirnAmakarmaNo nirdoShaparamAtmashabdavAchyAnnirNAmanirgotrAdilakShaNAchchhuddhAtmadravyAd- nyAdRushairnAmakarmajanitairbandhodayodIraNAdibhiriti . yat ev te karmodayajanitAstato gnAyate
anvayArtha : — [naranArakatiryaksurA ] manuShya, nArak, tiryanch aur dev — ye [nAmakarmaNa udayAdibhi ] nAmakarmake udayAdik ke kAraN [jIvAnAn paryAyA ] jIvonkI paryAyen hain — [sansthAnAdibhi ] jo ki sansthAnAdike dvArA [anyathA jAtA ] anya – anya prakArakI hotI hain ..153..
TIkA : — nArak, tiryanch, manuShya aur dev — ye jIvonkI paryAyen hain . ve nAmakarmarUp pudgalake vipAkake kAraN anek dravyonkI sanyogAtmak hain; isaliye jaise tRuShakI agni aur angAr ityAdi agnikI paryAyen chUrA aur DalI ityAdi AkAronse anya- anya prakArakI hotI hain, usIprakAr jIvakI ve nArakAdi paryAyen sansthAnAdike dvArA anya- anya prakArakI hI hotI hain ..153..
Page 300 of 513
PDF/HTML Page 333 of 546
single page version
yatkhalu svalakShaNabhUtan svarUpAstitvamarthanishchAyakamAkhyAtan sa khalu dravyasya svabhAv ev, sadbhAvanibaddhatvAd dravyasvabhAvasya . athAsau dravyasvabhAvo dravyaguNaparyAyatven sthityutpAdavyayatven cha tritayIn vikalpabhUmikAmadhirUDha parignAyamAna paradravye mohamapohya svaparavibhAgaheturbhavati, shuddhAtmasvarUpan na sambhavantIti ..153.. ath svarUpAstitvalakShaNan paramAtmadravyan yosau jAnAti sa paradravye mohan na karotIti prakAshayati — jANadi jAnAti . jo ya kartA . kam . tan pUrvoktan davvasahAvan paramAtmadravyasvabhAvam . kimvishiShTam . sabbhAvaNibaddhan svabhAva svarUpasattA tatra nibaddhamAdhInan tanmayan
ab, AtmAkA anya dravyake sAth sanyuktapanA hone par bhI 1artha nishchAyak astitvako sva – par vibhAgake hetuke rUpamen samajhAte hain : —
anvayArtha : — [ya ] jo jIv [tan ] us (pUrvokta) [sadbhAvanibaddhan ] astitvaniShpanna, [tridhA samAkhyAtan ] tIn prakArase kathit, [savikalpan ] bhedomvAle [dravyasvabhAvan ] dravyasvabhAvako [jAnAti ] jAnatA hai, [sa ] vah [anyadravye ] anya dravyamen [na muhyati ] mohako prApta nahIn hotA ..154..
TIkA : — jo, dravyako nishchit karanevAlA, svalakShaNabhUt svarUp – astitva kahA gayA hai vah vAstavamen dravyakA svabhAv hI hai; kyonki dravyakA svabhAv astitvaniShpanna (astitvakA banA huA) hai . dravya – guN – paryAyarUpase tathA dhrauvya – utpAd – vyayarUpase 2trayAtmak bhedabhUmikAmen ArUDh aisA yah dravyasvabhAv gnAt hotA huA, paradravyake prati mohako dUr karake 1. artha nishchAyak = dravyakA nishchay karanevAlA; (dravyakA nirNay karanekA sAdhan jo svarUpAstitva hai vah
sva -parakA bhed karanemen sAdhanabhUt hai, isaprakAr is gAthAmen samajhAte hain .) 2. trayAtmak = tInasvarUp; tInake samUharUp (dravyakA svabhAv dravya, guN aur paryAy aise tIn bhedomvAlA
astitvathI niShpanna dravyasvabhAvane trivikalpane je jANato, te AtamA nahi moh paradravye lahe. 154.
Page 301 of 513
PDF/HTML Page 334 of 546
single page version
tata svarUpAstitvamev svaparavibhAgasiddhaye pratipadamavadhAryam . tathA hi — yachchetanatvAnvayalakShaNan dravyan, yashchetanAvisheShatvalakShaNo guNo, yashchetanatvavyatirekalakShaNa paryAyastattrayAtmakan, yA pUrvottaravyatirekasparshinA chetanatven sthitiryAvuttarapUrvavyatirekatven chetanasyotpAdavyayau tattrayAtmakan cha svarUpAstitvan yasya nu svabhAvohan sa khalvayamanya . yachchAchetanatvAnvayalakShaNan dravyan, yochetanAvisheShatvalakShaNo guNo, yochetanatvavyatirekalakShaNa paryAyastattrayAtmakan, yA pUrvottaravyatirekasparshinAchetanatven sthitiryAvuttarapUrvavyatirekatvenAchetanasyotpAdavyayau tattrayAtmakan cha svarUpAstitvan yasya tu svabhAva pudgalasya sa khalvayamanya . nAsti me mohosti svaparavibhAga ..154.. sadbhAvanibaddham . punarapi kimvishiShTam . tihA samakkhAdan tridhA samAkhyAtan kathitam . kevalagnAnAdayo guNA siddhatvAdivishuddhaparyAyAstadubhayAdhArabhUtan paramAtmadravyatvamityuktalakShaNatrayAtmakan tathaiv shuddhotpAdavyayadhrauvyatrayAtmakan cha yatpUrvoktan svarUpAstitvan ten kRutvA tridhA samyagAkhyAtan kathitan pratipAditam . punarapi kathambhUtan AtmasvabhAvam . saviyappan savikalpan pUrvoktadravyaguNaparyAyarUpeN sabhedam . ya itthambhUtamAtmasvabhAvan jAnAti, Na muhadi so aNNadaviyamhi na muhyati sonyadravye, sa tu sva – parake vibhAgakA hetu hotA hai, isaliye svarUp – astitva hI sva – parake vibhAgakI siddhike liye pad – pad par avadhAranA (lakShyayen lenA) chAhiye . vah isaprakAr hai : —
(1) chetanatvakA anvay jisakA lakShaN hai aisA jo dravya, (2) chetanAvisheShatva (chetanAkA visheShapanA) jisakA lakShaN hai aisA jo guN aur (3) chetanatvakA vyatirek jisakA lakShaN hai aisI jo paryAy — yah trayAtmak (aisA svarUp – astitva), tathA (1) pUrva aur uttar vyatirekako sparshakaranevAle chetanatvarUpase jo dhrauvya aur (2 – 3) chetanake uttar tathA pUrva vyatirekarUpase jo utpAd aur vyay — yah trayAtmak (aisA) svarUp – astitva jisakA svabhAv hai aisA main vAstavamen yah anya hUn, (arthAt main pudgalase ye bhinna rahA) . aur (1) achetanatvakA anvay jisakA lakShaN hai aisA jo dravya, (2) achetanA visheShatva jisakA lakShaN hai aisA jo guN aur (3) achetanatvakA vyatirek jisakA lakShaN hai aisI jo paryAy — yah trayAtmak (aisA svarUpaastitva) tathA (1) pUrva aur uttar vyatirekako sparshakaranevAle achetanatvarUpase jo dhrauvya aur (2 – 3) achetanake uttar tathA pUrva vyatirekarUpase jo utpAd aur vyay — yah trayAtmak aisA svarUp – astitva jis pudgalakA svabhAv hai vah vAstavamen (mujhase) anya hai . (isaliye) mujhe moh nahIn hai; sva -parakA vibhAg hai . 1. pUrva arthAt pahalekA; aur uttar arthAt bAdakA . (chetan pUrva aur uttarakI donon paryAyonko sparsha karatA
apekShAse vyay hai .)
Page 302 of 513
PDF/HTML Page 335 of 546
single page version
kathyate — appA AtmA bhavati . kathambhUta . uvaogappA chaitanyAnuvidhAyI yosAvupayogasten
bhAvArtha : — manuShya, dev ityAdi anekadravyAtmak paryAyommen bhI jIvakA svarUpaastitva aur pratyek paramANukA svarUp – astitva sarvathA bhinna – bhinna hai . sUkShmatAse dekhane par vahAn jIv aur pudgalakA svarUp – astitva (arthAt apane – apane dravya – guN – paryAy aur dhrauvya – utpAd – vyay) spaShTatayA bhinna jAnA jA sakatA hai . sva – parakA bhed karaneke liye jIvako is svarUpAstitvako pad – pad par lakShyamen lenA yogya hai . yathA – yah (jAnanemen AtA huA) chetan dravya – guN – paryAy aur chetan dhrauvya – utpAd – vyay jisakA svabhAv hai aisA main is (pudgal) se bhinna rahA; aur yah achetan dravya – guN – paryAy tathA achetan dhrauvya – utpAd – vyay jisakA svabhAv hai aisA pudgal yah (mujhase) bhinna rahA . isaliye mujhe parake prati moh nahIn hai; sva – parakA bhed hai ..154..
ab, AtmAko atyanta vibhakta karaneke liye paradravyake sanyogake kAraNakA svarUp kahate hain : —
anvayArtha : — [AtmA upayogAtmA ] AtmA upayogAtmak hai; [upayoga ] upayog [gnAnadarshanan bhaNita ] gnAn – darshan kahA gayA hai; [api ] aur [Atmana ] AtmAkA [sa upayoga ] vah upayog [shubha ashubha vA ] shubh athavA ashubh [bhavati ] hotA hai ..155..
Page 303 of 513
PDF/HTML Page 336 of 546
single page version
Atmano hi paradravyasanyogakAraNamupayogavisheSha . upayogo hi tAvadAtmana svabhAv- shchaitanyAnuvidhAyipariNAmatvAt . sa tu gnAnan darshanan cha, sAkAranirAkAratvenobhayarUpatvA- chchaitanyasya . athAyamupayogo dvedhA vishiShyate shuddhAshuddhatven . tatra shuddho niruparAga, ashuddha soparAga . sa tu vishuddhisanklesharUpatven dvaividhyAduparAgasya dvividha shubhoshubhashcha ..155..
dveShamoharUpashchAshubha . vA vA shabden shubhAshubhAnurAgarahitatven shuddha . uvaogo appaNo havadi itthan- bhUtastrilakShaN upayog Atmana sambandhI bhavatItyartha ..155.. athopayogastAvannaranArakAdiparyAy- kAraNabhUtasya karmarUpasya paradravyasya sanyogakAraNan bhavati . tAvadidAnIn kasya karmaNa ka upayoga kAraNan
TIkA : — vAstavamen AtmAko paradravyake sanyogakA kAraN 1upayogavisheSh hai . pratham to upayog vAstavamen AtmAkA svabhAv hai kyonki vah chaitanya – anuvidhAyI (upayog chaitanyakA anusaraN karake honevAlA) pariNAm hai . aur vah upayog gnAn tathA darshan hai, kyonki chaitanya 2sAkAr aur 3nirAkAr aisA ubhayarUp hai . ab is upayogake shuddha aur ashuddha aise do bhed kiye gaye hain . usamen, shuddha upayog niruparAg (-nirvikAr) hai; aur ashuddha upayog soparAg (-savikAr) hai . aur vah ashuddha upayog shubh aur ashubh aise do prakArakA hai, kyonki uparAg vishuddhirUp aur sanklesharUp aisA do prakArakA hai (arthAt vikAr mandakaShAyarUp aur tIvrakaShAyarUp aisA do prakArakA hai ) .
bhAvArtha : — AtmA upayogasvarUp hai . pratham to upayogake do bhed hain — shuddha aur ashuddha . aur phi ra ashuddha upayogake do bhed hain, shubh tathA ashubh ..155..
ab kahate hain ki inamen kaunasA upayog paradravyake sanyogakA kAraN hai : — 1. upayogavisheSh = upayogakA bhed, prakAr yA amuk prakArakA upayog . (ashuddhopayog paradravyake sanyogakA
kAraN hai; yah 156 vIn gAthAmen kahenge .) 2. sAkAr = AkAravAlA yA bhedavAlA; savikalpa; visheSh . 3. nirAkAr = AkAr rahit; bhedarahit; nirvikalpa; sAmAnya .
upayog jo shubh hoy, sanchay thAy puNya taNo tahIn, ne pApasanchay ashubhathI; jyAn ubhay nahi sanchay nahIn. 156.
Page 304 of 513
PDF/HTML Page 337 of 546
single page version
upayogo hi jIvasya paradravyasanyogakAraNamashuddha . sa tu vishuddhisanklesharUpoparAgavashAt shubhAshubhatvenopAttadvaividhya, puNyapApatvenopAttadvaividhyasya paradravyasya sanyogakAraNatven nirvarta- yati . yadA tu dvividhasyApyasyAshuddhasyAbhAva kriyate tadA khalUpayoga shuddha evAvatiShThate . sa punarakAraNamev paradravyasanyogasya ..156..
ath shubhopayogasvarUpan prarUpayati — bhavatIti vichArayati — uvaogo jadi hi suho upayogo yadi chet hi sphu Tan shubho bhavati . puNNan jIvassa sanchayan jAdi tadA kAle dravyapuNyan kartRu jIvasya sanchayamupachayan vRuddhin yAti badhyat ityartha . asuho vA tah pAvan ashubhopayogo vA tathA tenaiv prakAreN puNyavaddravyapApan sanchayan yAti . tesimabhAve Na chayamatthi tayorabhAve na chayosti . nirdoShinijaparamAtmabhAvanArUpeN shuddhopayogabalen yadA tayordvayo shubhAshubho- payogayorabhAva kriyate tadobhaya sanchaya karmabandho nAstItyartha ..156.. evan shubhAshubhashuddhopayog- trayasya sAmAnyakathanarUpeN dvitIyasthale gAthAdvayan gatam . ath visheSheN shubhopayogasvarUpan
anvayArtha : — [upayoga ] upayog [yadi hi ] yadi [shubha ] shubh ho [jIvasya ] to jIvake [puNyan ] puNya [sanchayan yAti ] sanchayako prApta hotA hai [tathA vA ashubha ] aur yadi ashubh ho [pApan ] to pAp sanchay hotA hai . [tayo abhAve ] unake (dononke) abhAvamen [chaya nAsti ] sanchay nahIn hotA ..156..
TIkA : — jIvako paradravyake sanyogakA kAraN ashuddha upayog hai . aur vah vishuddhi tathA sanklesharUp uparAgake kAraN shubh aur ashubharUpase dvividhatAko prApta hotA huA, jo puNya aur pAparUpase dvividhatAko prApta hotA hai aisA jo paradravya usake sanyogake kAraNarUpase kAm karatA hai . (uparAg mandakaShAyarUp aur tIvrakaShAyarUpase do prakArakA hai, isaliye ashuddha upayog bhI shubh – ashubhake bhedase do prakArakA hai; usamense shubhopayog puNyarUp paradravyake sanyogakA kAraN hotA hai aur ashubhopayog pAparUp paradravyake sanyogakA kAraN hotA hai .) kintu jab donon prakArake ashuddhopayogakA abhAv kiyA jAtA hai tab vAstavamen upayog shuddha hI rahatA hai; aur vah to paradravyake sanyogakA akAraN hI hai . (arthAt shuddhopayog paradravyake sanyogakA kAraN nahIn hai ) ..156..
Page 305 of 513
PDF/HTML Page 338 of 546
single page version
vishiShTakShayopashamadashAvishrAntadarshanachAritramohanIyapudgalAnuvRuttiparatven parigRuhIt- shobhanoparAgatvAt paramabhaTTArakamahAdevAdhidevaparameshvarArhatsiddhasAdhushraddhAne samastabhUtagrAmAnu- kampAcharaNe cha pravRutta shubh upayoga ..157..
athAshubhopayogasvarUpan prarUpayati — vyAkhyAti — jo jANAdi jiNinde ya kartA jAnAti . kAn . anantagnAnAdichatuShTayasahitAn kShudhAdyaShTA- dashadoSharahitAnshcha jinendrAn . pechchhadi siddhe pashyati . kAn . gnAnAvaraNAdyaShTakarmarahitAnsamyaktvAdyaShTa- guNAntarbhUtAnantaguNasahitAnshcha siddhAn . tahev aNagAre tathaivAnAgArAn . anAgArashabdavAchyAnnishchay- vyavahArapanychAchArAdiyathoktalakShaNAnAchAryopAdhyAyasAdhUn . jIvesu sANukampo trasasthAvarajIveShu sAnukampa sadaya . uvaogo so suho sa itthambhUt upayoga shubho bhaNyate . sa cha kasya bhavati . tassa tasya pUrvokta-
anvayArtha : — [ya ] jo [jinendrAn ] jinendronko [jAnAti ] jAnatA hai, [siddhAn tathaiv anAgArAn ] siddhon tathA anAgAronkI (AchArya, upAdhyAy aur sarvasAdhuonkI) [pashyati ] shraddhA karatA hai, [jIveShu sAnukampa ] aur jIvonke prati anukampAyukta hai, [tasya ] usake [sa ] vah [shubha upayoga ] shubh upayog hai ..157..
TIkA : — vishiShTa (visheSh prakArakI) kShayopashamadashAmen rahanevAle darshanamohanIy aur chAritramohanIyarUp pudgalonke anusAr pariNatimen lagA honese shubh 1uparAgakA grahaN kiyA honese, jo (upayog) param bhaTTArak mahA devAdhidev, parameshvar aise arhant, siddha aur sAdhukI shraddhA karanemen tathA samasta jIvasamUhakI anukampAkA AcharaN karanemen pravRutta hai, vah shubhopayog hai ..157..
ab ashubhopayogakA svarUp kahate hain : — 1. uparAgakA artha gAthA 126ke TippaNamen dekhen .
je sAnukamp jIvo prati, upayog chhe shubh tehane. 157.
Page 306 of 513
PDF/HTML Page 339 of 546
single page version
vishiShTodayadashAvishrAntadarshanachAritramohanIyapudgalAnuvRuttiparatven parigRuhItAshobhanop- rAgatvAtparamabhaTTArakamahAdevAdhidevaparameshvarArhatsiddhasAdhubhyonyatronmArgashraddhAne viShayakaShAy- dushravaNadurAshayaduShTasevanogratAcharaNe cha pravRuttoshubhopayoga ..158.. lakShaNajIvasyetyabhiprAya ..157.. athAshubhopayogasvarUpan nirUpayati — visayakasAogADho viShay- kaShAyAvagADha . dussudiduchchittaduTThagoTThijudo dushrutidushchittaduShTagoShThiyuta . uggo ugra . ummaggaparo unmArgapara . uvaogo evan visheShaNachatuShTayayukta upayoga pariNAma jassa yasya jIvasya bhavati so asuho sa upayogastvashubho bhaNyate, abheden puruSho vA . tathA hi — viShayakaShAyarahitashuddhachaitanyapariNate pratipakSha- bhUto viShayakaShAyAvagADho viShayakaShAyapariNata . shuddhAtmatattvapratipAdikA shruti sushrutistadvilakShaNA dushruti mithyAshAstrashrutirvA; nishchintAtmadhyAnapariNatan suchittan, tadvinAshakan dushchittan, svaparanimitteShTa- kAmabhogachintApariNatan rAgAdyapadhyAnan vA; paramachaitanyapariNatervinAshikA duShTagoShThI, tatpratipakShabhUt- kushIlapuruShagoShThI vA . itthambhUtadushrutidushchittaduShTagoShThIbhiryuto dushrutidushchittaduShTagoShThiyukta . paramopasham-
anvayArtha : — [yasya upayoga ] jisakA upayog [viShayakaShAyAvagADha ] viShayakaShAyamen avagADh (magna) hai, [dushrutidushchittaduShTagoShTiyuta ] kushruti, kuvichAr aur kusangatimen lagA huA hai, [ugra ] ugra hai tathA [unmArgapara ] unmArgamen lagA huA hai, [sa ashubha ] usakA vah ashubhopayog hai ..158..
TIkA : — vishiShTa udayadashAmen rahanevAle darshanamohanIy aur chAritramohanIyarUp pudgalonke anusAr pariNatimen lagA honese ashubh uparAgako grahaN karanese, jo (upayog) param bhaTTArak, mahA devAdhidev, parameshvar aise arhant, siddha aur sAdhuke atirikta anya — unmArgakI — shraddhA karanemen tathA viShay, kaShAy, kushravaN, kuvichAr, kusang aur ugratAkA AcharaN karanemen pravRutta hai, vah ashubhopayog hai ..158..
Page 307 of 513
PDF/HTML Page 340 of 546
single page version
yo hi nAmAyan paradravyasanyogakAraNatvenopanyastoshuddha upayoga sa khalu manda- tIvrodayadashAvishrAntaparadravyAnuvRuttitantratvAdev pravartate, na punaranyasmAt . tatohameSh sarvasminnev paradravye madhyastho bhavAmi . evan bhavanshchAhan paradravyAnuvRuttitantratvAbhAvAt shubhenAshubhen vAshuddhop- bhAvapariNataparamachaitanyasvabhAvAtpratikUla ugra . vItarAgasarvagnapraNItanishchayavyavahAramokShamArgAdvilakShaN unmArgapara . itthambhUtavisheShaNachatuShTayasahit upayoga pariNAma tatpariNatapuruSho vetyashubhopayogo bhaNyat ityartha ..158.. ath shubhAshubharahitashuddhopayogan prarUpayati — asuhovaogarahido ashubhopayogarahito bhavAmi . sa ka ahan ahan kartA . punarapi kathambhUta . suhovajutto Na shubhopayogayukta pariNato na bhavAmi . kva viShayesau shubhopayoga . aNNadaviyamhi nijaparamAtmadravyAdanyadravye . tarhi kathambhUto bhavAmi . hojjan majjhattho jIvitamaraNalAbhAlAbhasukhadukhashatrumitranindAprashansAdiviShaye madhyastho bhavAmi . itthambhUta san kin karomi . NANappagamappagan jhAe gnAnAtmakamAtmAnan dhyAyAmi . gnAnen nirvRuttan gnAnAtmakan
ab, paradravyake sanyogakA jo kAraN (ashuddhopayog) usake vinAshakA abhyAs batalAte hain : —
anvayArtha : — [anyadravye ] anya dravyamen [madhyastha ] madhyastha [bhavan ] hotA huA [aham ] main [ashubhopayogarahita ] ashubhopayog rahit hotA huA tathA [shubhopayukta na ] shubhopayukta nahIn hotA huA [gnAnAtmakam ] gnAnAtmak [Atmakan ] AtmAko [dhyAyAmi ] dhyAtA hUn ..159..
TIkA : — jo yah, (156 vIn gAthAmen) paradravyameke sanyogake kAraNarUpamen kahA gayA ashuddhopayog hai, vah vAstavamen manda – tIvra udayadashAmen rahanevAle paradravyAnusAr pariNatike AdhIn honese hI pravartit hotA hai, kintu anya kAraNase nahIn . isaliye yah main samasta paradravyamen madhyastha hoUn . aur isaprakAr madhyastha hotA huA main paradravyAnusAr pariNatike AdhIn na honese shubh
shubhamAn ayukta, hun dhyAun chhun nij Atmane gnAnAtmane. 159.