Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 160-172.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 18 of 28

 

Page 308 of 513
PDF/HTML Page 341 of 546
single page version

yogen nirmukto bhUtvA kevalasvadravyAnuvRuttiparigrahAt prasiddhashuddhopayog upayogAtmanAtmanyev
nityan nishchalamupayuktastiShThAmi . eSh me paradravyasanyogakAraNavinAshAbhyAsa ..159..
ath sharIrAdAvapi paradravye mAdhyasthan prakaTayati
NAhan deho Na maNo Na chev vANI Na kAraNan tesin .
kattA Na Na kArayidA aNumantA Nev kattINan ..160..
nAhan deho na mano na chaiv vANI na kAraNan teShAm .
kartA na na kArayitA anumantA naiv kartRUNAm ..160..
kevalagnAnAntarbhUtAnantaguNAtmakan nijAtmAnan shuddhadhyAnapratipakShabhUtasamastamanoratharUpachintAjAlatyAgen
dhyAyAmIti shuddhopayogalakShaNan gnAtavyam
..159.. evan shubhAshubhashuddhopayogavivaraNarUpeN tRutIyasthale
gAthAtrayan gatam . ath dehamanovachanaviShayetyantamAdhyasthyamudyotayatiNAhan deho Na maNo Na chev vANI
nAhan deho na mano na chaiv vANI . manovachanakAyavyApArarahitAtparamAtmadravyAdbhinnan yanmanovachanakAyatrayan
nishchayanayen tannAhan bhavAmi . tata kAraNAttatpakShapAtan muktvAtyantamadhyasthosmi . Na kAraNan tesin na
kAraNan teShAm . nirvikAraparamAhlAdaikalakShaNasukhAmRutapariNateryadupAdAnakAraNabhUtamAtmadravyan tadvilakShaNo
manovachanakAyAnAmupAdAnakAraNabhUta pudgalapiNDo na bhavAmi . tata kAraNAttatpakShapAtan muktvAtyanta-
madhyasthosmi . kattA Na hi kArayidA aNumantA Nev kattINan kartA na hi kArayitA anumantA naiv kartRUNAm .
athavA ashubh aisA jo ashuddhopayog usase mukta hokar, mAtra svadravyAnusAr pariNatiko grahaN
karanese jisako shuddhopayog siddha huA hai aisA hotA huA, upayogAtmA dvArA (upayogarUp nij
svarUpase) AtmAmen hI sadA nishchalarUpase upayukta rahatA hUn
. yah merA paradravyake sanyogake
kAraNake vinAshakA abhyAs hai ..159..
ab sharIrAdi paradravyake prati bhI madhyasthapanA pragaT karate hain :
anvayArtha :[ahan na deha ] main na deh hUn, [na mana ] na man hUn, [cha ev ] aur
[na vANI ] na vANI hUn; [teShAn kAraN na ] unakA kAraN nahIn hUn [kartA na ] kartA nahIn hUn,
[kArayitA na ] karAnevAlA nahIn hUn; [kartRuNAn anumantA na ev ] (aur) kartAkA anumodak
nahIn hUn
..160..
hun deh nahi, vANI na, man nahi, temanun kAraN nahIn,
kartA na, kArayitA na, anumantA hUn kartAno nahIn. 160
.

Page 309 of 513
PDF/HTML Page 342 of 546
single page version

sharIran cha vAchan cha manashcha paradravyatvenAhan prapadye, tato na teShu kashchidapi mam
pakShapAtosti, sarvatrApyahamatyantan madhyasthosmi . tathA hina khalvahan sharIravAngmasAn
svarUpAdhArabhUtamachetanadravyamasmi; tAni khalu mAn svarUpAdhAramantareNApyAtmana svarUpan dhArayanti .
tatohan sharIravAngmanapakShapAtamapAsyAtyantan madhyasthosmi . na cha me sharIravAngmanakAraNA-
chetanadravyatvamasti; tAni khalu mAn kAraNamantareNApi kAraNavanti bhavanti . tatohan
tatkAraNatvapakShapAtamapAsyAsmyayamatyantan madhyastha . na cha me svatantrasharIravAngmanakArakAchetan-
dravyatvamasti; tAni khalu mAn kartAramantareNApi kriyamANAni . tatohan tatkartRutva-
pakShapAtamapAsyAsmyayamatyantan madhyastha . na cha me svatantrasharIravAngmanakArakAchetanadravya-
prayojakatvamasti; tAni khalu mAn kArakaprayojakamantareNApi kriyamANAni . tatohan tatkArak-
prayojakatvapakShapAtamapAsyAsmyayamatyantan madhyastha . na cha me svatantrasharIravAngmanakArakA-
svashuddhAtmabhAvanAviShaye yatkRutakAritAnumatasvarUpan tadvilakShaNan yanmanovachanakAyaviShaye kRutakAritAnu-
matasvarUpan tannAhan bhavAmi
. tata kAraNAttatpakShapAtan muktvAtyantamadhyasthosmIti tAtparyam ..160..
TIkA :main sharIr, vANI aur manako paradravyake rUpamen samajhatA hUn, isaliye mujhe unake
prati kuchh bhI pakShapAt nahIn hai . main un sabake prati atyanta madhyastha hUn . vah isaprakAr :
vAstavamen sharIr, vANI aur manake svarUpakA AdhArabhUt aisA achetan dravya nahIn hUn,
main svarUpAdhAr (hue) vinA bhI ve vAstavamen apane svarUpako dhAraN karate hain . isaliye main sharIr,
vANI aur manakA pakShapAt chhoDakar atyanta madhyastha hUn .
aur main sharIr, vANI tathA manakA kAraN aisA achetan dravya nahIn hUn . main kAraN (hue)
vinA bhI ve vAstavamen kAraNavAn hain . isaliye unake kAraNapanekA pakShapAt chhoDakar yah main
atyanta madhyastha hUn .
aur main svatantrarUpase sharIr, vANI tathA manakA kartA aisA achetan dravya nahIn hUn; main kartA
(hue) vinA bhI ve vAstavamen kiye jAte hain . isaliye unake kartRutvakA pakShapAt chhoDakar yah
main atyanta madhyastha hUn .
aur main, svatantrarUpase sharIr, vANI tathA manakA kArak (kartA) aisA jo achetan dravya
hai usakA prayojak nahIn hUn; main kartAprayojak vinA bhI (arthAt main unake kartAkA prayojak
unakA karAnevAlAhue vinA bhI ) ve vAstavamen kiye jAte hain . isaliye yah main unake kartAke
prayojakapanekA pakShapAt chhoDakar atyanta madhyastha hUn .
aur main svatantrarUpase sharIr, vANI tathA manakA kArak jo achetan dravya hai, usakA

Page 310 of 513
PDF/HTML Page 343 of 546
single page version

chetanadravyAnugnAtRutvamasti; tAni khalu mAn kArakAnugnAtAramantareNApi kriyamANAni . tatohan
tatkArakAnugnAtRutvapakShapAtamapAsyAsmyayamatyantan madhyastha ..160..
ath sharIravAngmanasAn paradravyatvan nishchinoti
deho ya maNo vANI poggaladavvappag tti NiddiTThA .
poggaladavvan hi puNo pinDo paramANudavvANan ..161..
dehashcha mano vANI pudgaladravyAtmakA iti nirdiShTA .
pudgaladravyamapi puna piNDa paramANudravyANAm ..161..
sharIran cha vAk cha manashcha trINyapi paradravyan, pudgaladravyAtmakatvAt . pudgaladravyatvan tu
teShAn pudgaladravyasvalakShaNabhUtasvarUpAstitvanishchitatvAt . tathAvidhapudgaladravyan tvanekaparamANu-
ath kAyavAngmanasAn shuddhAtmasvarUpAtparadravyatvan vyavasthApayatideho ya maNo vANI poggaladavvappag tti
NiddiTThA dehashcha mano vANI tisropi pudgaladravyAtmakA iti nirdiShTA . kasmAt . vyavahAreN jIven
sahaikatvepi nishchayen paramachaitanyaprakAshapariNaterbhinnatvAt . pudgaladravyan kin bhaNyate . poggaladavvan hi puNo
pinDo paramANudavvANan pudgaladravyan hi sphu Tan puna piNDa samUho bhavati . keShAm . paramANudravyANA-
mityartha ..161.. athAtmana sharIrarUpaparadravyAbhAvan tatkartRutvAbhAvan cha nirUpayatiNAhan puggalamaio
anumodak nahIn hUn; main kartAanumodak vinA bhI (main unake kartAkA anumodak hue vinA bhI)
ve vAstavamen kiye jAte hain . isaliye unake kartAke anumodakapanekA pakShapAt chhoDakar yah main
atyanta madhyastha hUn ..160..
ab, sharIr, vANI aur manakA paradravyapanA nishchit karate hain :
anvayArtha :[deha cha mana vANI ] deh, man aur vANI [pudgaladravyAtmakA ]
pudgaladravyAtmak [iti nirdiShTA ] hain, aisA (vItarAgadevane) kahA hai [api puna ] aur
[pudgal dravyan ] ve pudgaladravya [paramANudravyANAn piNDa ] paramANudravyonkA piNDa hai
..161..
TIkA :sharIr, vANI aur man tInon hI paradravya hain, kyonki ve
pudgaladravyAtmak hain . unake pudgaladravyapanA hai, kyonki ve pudgaladravyake svalakShaNabhUt
man, vANI tem ja deh pudgaladravyarUp nirdiShTa chhe;
ne teh pudgaladravya bahu paramANuono pinD chhe. 161
.

Page 311 of 513
PDF/HTML Page 344 of 546
single page version

dravyANAmekapiNDaparyAyeN pariNAma, anekaparamANudravyasvalakShaNabhUtasvarUpAstitvAnAmanekatvepi
kathanchidekatvenAvabhAsanAt
..161..
athAtmana paradravyatvAbhAvan paradravyakartRutvAbhAvan cha sAdhayati
NAhan poggalamaio Na te mayA poggalA kayA pinDan .
tamhA hi Na dehohan kattA vA tassa dehassa ..162..
nAhan pudgalamayo na te mayA pudgalA kRutA piNDam .
tasmAddhi na dehohan kartA vA tasya dehasya ..162..
yadetatprakaraNanirdhAritan pudgalAtmakamantarnItavAngmanodvaitan sharIran nAm paradravyan na
tAvadahamasmi, mamApudgalamayasya pudgalAtmakasharIratvavirodhAt . na chApi tasya kAraNadvAreN
nAhan pudgalamaya . Na te mayA puggalA kayA pinDA na cha te pudgalA mayA kRutA piNDA . tamhA hi Na
dehohan tasmAddeho na bhavAmyahan . hi sphu Tan . kattA vA tassa dehassa kartA vA na bhavAmi tasya dehasyeti .
svarUpAstitvamen nishchit (rahe hue) hain . us prakArakA 1pudgaladravya anek paramANudravyonkA
ek piNDaparyAyarUpase pariNAm hai, kyonki anek paramANudravyonke svalakShaNabhUt
svarUpAstitva anek hone par bhI kathanchit (snigdhatva
rUkShatvakRut bandhapariNAmakI
apekShAse) ekatvarUp avabhAsit hote hain ..161..
ab AtmAke paradravyatvakA abhAv aur paradravyake kartRutvakA abhAv siddha karate hain :
anvayArtha :[ahan pudgalamaya na ] main pudgalamay nahIn hUn aur [te pudgalA ] ve
pudgal [mayA ] mere dvArA [piNDan na kRutA ] piNDarUp nahIn kiye gaye hain, [tasmAt hi ]
isaliye [ahan na deha ] main deh nahIn hUn, [vA ] tathA [tasya dehasya kartA ] us dehakA kartA
nahIn hUn
..162..
TIkA :pratham to, jo yah prakaraNase nirdhArit pudgalAtmak sharIr nAmak paradravya
haijisake bhItar vANI aur manakA samAvesh ho jAtA haivah main nahIn hUn; kyonki
apudgalamay aisA main pudgalAtmak sharIrarUp honemen virodh hai . aur isIprakAr us (sharIr)ke
1. sharIrAdirUp .
hun paudgalik nathI, pudgalo men pinDarUp karyAn nathI;
tethI nathI hun deh vA te dehano kartA nathI. 162
.

Page 312 of 513
PDF/HTML Page 345 of 546
single page version

ka rtRudvAreN kartRuprayojakadvAreN kartranumantRudvAreN vA sharIrasya kartAhamasmi, mamAnekaparamANu-
dravyaikapiNDaparyAyapariNAmasyAkartRuranekaparamANudravyaikapiNDaparyAyapariNAmAtmakasharIrakartRutvasya
sarvathA virodhAt
..162..
ath kathan paramANudravyANAn piNDaparyAyapariNatiriti sandehamapanudati
apadeso paramANU padesametto ya sayamasaddo jo .
Niddho vA lukkho vA dupadesAdittamaNubhavadi ..163..
apradesha paramANu pradeshamAtrashcha svayamashabdo ya .
snigdho vA rUkSho vA dvipradeshAditvamanubhavati ..163..
ayamatrArthadehohan na bhavAmi . kasmAt . asharIrasahajashuddhachaitanyapariNatatven mam dehatvavirodhAt .
kartA vA na bhavAmi tasya dehasya . tadapi kasmAt . nikriyaparamachijjyotipariNatatven mam
dehakartRutvavirodhAditi ..162.. evan kAyavAngmanasAn shuddhAtmanA sah bhedakathanarUpeN chaturthasthale gAthAtrayan
gatam . iti pUrvoktaprakAreN ‘atthittaNichchhidassa hi’ ityAdyekAdashagAthAbhi sthalachatuShTayen prathamo
kAraN dvArA, kartA dvArA, kartAke prayojak dvArA yA kartAke anumodak dvArA sharIrakA kartA main
nahIn hUn, kyonki main anek paramANudravyonke ekapiNDa paryAyarUp pariNAmakA akartA aisA main
anek paramANudravyonke ekapiNDaparyAyarUp
1pariNAmAtmak sharIrakA kartArUp honemen sarvathA
virodh hai ..162..
ab is sandehako dUr karate hain ki ‘‘paramANudravyonko piNDaparyAyarUp pariNati kaise hotI
hai ?’’ :
anvayArtha :[paramANu ] paramANu [ya apradesha ] jo ki apradesh hai,
[pradeshamAtra ] pradeshamAtra hai [cha ] aur [svayam ashabda ] svayam ashabda hai, [snigdha vA rUkSha
vA ]
vah snigdha athavA rUkSha hotA huA [dvipradeshAditvam anubhavati ] dvipradeshAdipanekA anubhav
karatA hai
..163..
1. sharIr anek paramANudravyonkA ekapiNDaparyAyarUp pariNAm hai .
paramANu je apradesh, tem pradeshamAtra, ashabda chhe,
te snigdha rUkSha banI pradeshadvayAdivattva anubhave. 163
.

Page 313 of 513
PDF/HTML Page 346 of 546
single page version

paramANurhi dvayAdipradeshAnAmabhAvAdapradesha, ekapradeshasadbhAvAt pradeshamAtra, svayamanek-
paramANudravyAtmakashabdaparyAyavyaktyasambhavAdashabdashcha . yatashchatusparshapancharasadvigandhapanchavarNAnAm-
virodhen sadbhAvAt snigdho vA rUkSho vA syAt, tat ev tasya piNDaparyAyapariNatirUpA
dvipradeshAditvAnubhUti . athaivan snigdharUkShatvan piNDatvasAdhanam ..163..
ath kIdrashan tatsnigdharUkShatvan paramANorityAvedayati
visheShAntarAdhikAra samApta . ath kevalapudgalabandhamukhyatven navagAthAparyantan vyAkhyAnan karoti . tatra
sthaladvayan bhavati . paramANUnAn parasparabandhakathanArthan ‘apadeso paramANU’ ityAdiprathamasthale gAthAchatuShTayam .
tadanantaran skandhAnAn bandhamukhyatven ‘dupadesAdI khandhA’ ityAdidvitIyasthale gAthApanychakam . evan
dvitIyavisheShAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . ath yadyAtmA pudgalAnAn piNDan na karoti tarhi kathan
piNDaparyAyapariNatiriti prashne pratyuttaran dadAtiapadeso apradesha . sa ka . paramANU pudgalaparamANu .
punarapi kathambhUta . padesametto ya dvitIyAdipradeshAbhAvAt pradeshamAtrashcha . punashcha kinrUpa . sayamasaddo ya svayam
vyaktirUpeNAshabda . evan visheShaNatrayavishiShTa san Niddho vA lukkho vA snigdho vA rUkSho vA yata
kAraNAtsambhavati tata kAraNAt dupadesAdittamaNuhavadi dvipradeshAdirUpan bandhamanubhavatIti . tathAhi
yathAyamAtmA shuddhabuddhaikasvabhAven bandharahitopi pashchAdashuddhanayen snigdhasthAnIyarAgabhAven
rUkShasthAnIyadveShabhAven yadA pariNamati tadA paramAgamakathitaprakAreN bandhamanubhavati, tathA paramANurapi

svabhAven bandharahitopi yadA bandhakAraNabhUtasnigdharUkShaguNen pariNato bhavati tadA pudgalAntareN sah

vibhAvaparyAyarUpan bandhamanubhavatItyartha
..163.. ath kIdrashan tatsnigdharUkShatvamiti pRuShTe pratyuttaran dadAti
pra. 39
TIkA :vAstavamen paramANu dviAdi (do, tIn Adi) pradeshonke abhAvake
kAraN apradesh hai, ek pradeshake sadbhAvake kAraN pradeshamAtra hai aur svayam anek
paramANudravyAtmak shabda paryAyakI vyaktikA (pragaTatAkA) asambhav honese ashabda hai
. (vah
paramANu) avirodhapUrvak chAr sparsha, pAnch ras, do gandh aur pAnch varNonke sadbhAvake kAraN
snigdha athavA rUkSha hotA hai, isIliye use
1piNDaparyAyapariNatirUp dvipradeshAdipanekI
anubhUti hotI hai . isaprakAr snigdharUkShatva piNDapanekA kAraN hai ..163..
ab yah batalAte hain ki paramANuke vah snigdharUkShatva kisaprakArakA
hotA hai :
1. ek paramANukI dUsare paramANuke sAth piNDarUp pariNati dvipradeshIpanekI anubhUti hai; ek paramANukI anya
do paramANuonke sAth piNDarUp pariNati tripradeshIpanekA anubhav hai . isaprakAr paramANu anya paramANuonke
sAth piNDarUp pariNamit honepar anekapradeshIpanekA anubhav karatA hai .

Page 314 of 513
PDF/HTML Page 347 of 546
single page version

eguttaramegAdI aNussa NiddhattaNan cha lukkhattan .
pariNAmAdo bhaNidan jAv aNantattamaNubhavadi ..164..
ekottaramekAdyaNo snigdhatvan vA rUkShatvam .
pariNAmAdbhaNitan yAvadanantatvamanubhavati ..164..
paramANorhi tAvadasti pariNAma tasya vastusvabhAvatvenAnatikramAt . tatastu pariNAmA-
dupAttakAdAchitkavaichitryan chitraguNayogitvAtparamANorekAdyekottarAnantAvasAnAvibhAgaparichchhed-
vyApi snigdhatvan vA rUkShatvan vA bhavati
..164..
eguttaramegAdI ekottaramekAdi . kim . NiddhattaNan cha lukkhattan snigdhatvan rUkShatvan cha karmatApannam . bhaNidan
bhaNitan kathitam . kimparyantam . jAv aNantattamaNubhavadi anantatvamanantaparyantan yAvadanubhavati prApnoti .
kasmAtsakAshAt . pariNAmAdo pariNativisheShAtpariNAmitvAdityartha . kasya sambandhi . aNussa aNo
pudgalaparamANo . tathAhiyathA jIve jalAjAgomahiShIkShIre snehavRuddhivatsnehasthAnIyan rAgatvan rUkSha-
sthAnIyan dveShatvan bandhakAraNabhUtan jaghanyavishuddhisankleshasthAnIyamAdin kRutvA paramAgamakathitakrameNotkRuShTa-
vishuddhisankleshaparyantan vardhate, tathA pudgalaparamANudravyepi snigdhatvan rUkShatvan cha bandhakAraNabhUtan

pUrvoktajalAditAratamyashaktidRuShTAntenaikaguNasangnAn jaghanyashaktimAdin kRutvA guNasangnenAvibhAgaparichchhed-
anvayArtha :[aNo ] paramANuke [pariNAmAt ] pariNamanake kAraN [ekAdi ]
ekase (-ek avibhAg pratichchhedase) lekar [ekottaran ] ekek baDhate hue [yAvat ] jab
tak [anantatvam anubhavati ] anantapaneko (-ananta avibhAgI pratichchhedapaneko) prApta ho tab
tak (snigdhatvan vA rUkShatvan) snigdhatva athavA rUkShatva hotA hai aisA [bhaNitam ] (jinendradevane)
kahA hai
..164..
TIkA :pratham to paramANuke pariNAm hotA hai kyonki vah (pariNAm) vastukA
svabhAv honese ullanghan nahIn kiyA jA sakatA . aur us pariNAmake kAraN jo 1kAdAchitka
2vichitratA dhAraN karatA hai aisA, ekase lekar ekek baDhate hue ananta avibhAg pratichchhedon
1. kAdAchitka = kisI samay ho aisA; kShaNik; anitya .
2. vichitratA = anekaprakAratA; vividhatA; anekarUpatA (chikanApan aur rUkhApan pariNAmake kAraN kShaNik
taratamatA, tAratamyatA dhAraN karatA hai ) .
ekAnshathI ArambhI jyAn avibhAg ansh anant chhe,
snigdhatva vA rUkShatva e pariNAmathI paramANune. 164
.

Page 315 of 513
PDF/HTML Page 348 of 546
single page version

dvitIyanAmAbhidheyen shaktivisheSheN vardhate . kimparyantam . yAvadanantasankhyAnam . kasmAt . pudgal-
dravyasya pariNAmitvAt, pariNAmasya vastusvabhAvAdev niShedhitumashakyatvAditi ..164.. athAtra
kIdrashAtsnigdharUkShatvaguNAt piNDo bhavatIti prashne samAdhAnan dadAtibajjhanti hi badhyante hi
sphu Tam . ke . karmatApannA aNupariNAmA aNupariNAmA . aNupariNAmashabdenAtra pariNAmapariNatA
aNavo gRuhyante . kathambhUtA . NiddhA vA lukkhA vA snigdhapariNAmapariNatA vA rUkShapariNAmapariNatA
. punarapi kimvishiShTA . samA va visamA vA dvishaktichatushaktiShaTshaktyAdipariNatAnAn sam
iti sangnA, trishaktipanychashaktisaptashakyAdipariNatAnAn viSham iti sangnA . punashcha kinrUpA . samado
durAdhigA jadi samata samasankhyAnAtsakAshAd dvAbhyAn guNAbhyAmadhikA yadi chet . kathan dviguNAdhikatvamiti
athAtra kIdrashAtsnigdharUkShatvAtpiNDatvamityAvedayati
NiddhA vA lukkhA vA aNupariNAmA samA va visamA vA .
samado durAdhigA jadi bajjhanti hi AdiparihINA ..165..
snigdhA vA rUkShA vA aNupariNAmA samA vA viShamA vA .
samato dvayadhikA yadi badhyante hi AdiparihINA ..165..
tak vyApta honevAlA snigdhatva athavA rUkShatva paramANuke hotA hai kyonki paramANu anek
prakArake guNomvAlA hai
.
bhAvArtha :paramANu pariNamanavAlA hai, isaliye usake snigdhatva aur rUkShatva ek
avibhAg1pratichchhedase lekar ananta avibhAg pratichchhedon tak taratamatAko prApta hote hain .
ab yah batalAte hain ki kaise snigdhatvarUkShatvase piNDapanA hotA hai :
anvayArtha :[aNupariNAmA ] paramANupariNAm, [snigdhA vA rUkShA vA ] snigdha
hon yA rUkSha hAen [samA viShamA vA ] sam anshavAle hon yA viSham anshavAle hon [yadi samata
1 kisI guNamen (arthAt guNakI paryAyamen) anshakalpanA karane par, usakA jo chhoTese chhoTA (niransh) ansh
hotA hai use us guNakA (arthAt guNakI paryAyakA) avibhAg pratichchhed kahA jAtA hai . (bakarIse gAyake
dUdhamen aur gAyase bhainsake dUdhamen sachikkaNatAke avibhAgI pratichchhed adhik hote hain . dhUlase rAkhamen aur
rAkhase vAlUmen rUkShatAke avibhAgI pratichchhedak adhik hote hai .)
ho snigdha athavA rUkSha aNupariNAm, sam vA viSham ho,
bandhAy jo guNadvay adhik; nahi bandh hoy jaghanyano. 165.

Page 316 of 513
PDF/HTML Page 349 of 546
single page version

chet . eko dviguNastiShThati dvitIyopi dviguN iti dvau samasankhyAnau tiShThatastAvat ek sya
vivakShitadviguNasya dviguNAdhik tve kRu te sati sa chaturguNo bhavati shaktichatuShTayapariNato bhavati . tasya
chaturguNasya pUrvoktadviguNen sah bandho bhavatIti . tathaiv dvau trishaktiyukto tiShThatastAvat, tatrApyekasya
triguNashabdAbhidheyasya trishaktiyuktasya paramANo shaktidvayamelApake kRute sati panychaguNatvan bhavati . ten
panychaguNen sah pUrvoktatriguNasya bandho bhavati . evan dvayordvayo snigdhayordvayordvayo rUkShayordvayordvayo
snigdharUkShayorvA samayo viShamayoshcha dviguNAdhik tve sati bandho bhavatItyartha, kintu visheShosti .
AdiparihINA Adishabden jalasthAnIyan jaghanyasnigdhatvan vAlukAsthAnIyan jaghanyarUkShatvan bhaNyate, tAbhyAn
vihInA AdiparihINA badhyante . kinchparamachaitanyapariNatilakShaNaparamAtmatattvabhAvanArUpadharmadhyAn-
shukladhyAnabalen yathA jadhanyasnigdhashaktisthAnIye kShINarAgatve sati jadhanyarUkShashaktisthAnIye kShINadveShatve
cha sati jalavAlukayoriv jIvasya bandho na bhavati, tathA pudgalaparamANorapi jaghanyasnigdha-

rUkShashaktiprastAve bandho na bhavatItyabhiprAya
..165.. ath tamevArthan visheSheN samarthayati
guNashabdavAchyashaktidvayayuktasya snigdhaparamANoshchaturguNasnigdhen rUkSheN vA samashabdasangnen tathaiv
samato dvayadhikaguNAddhi snigdharUkShatvAdbandha ityutsarga, snigdharUkShadvayadhikaguNatvasya hi
pariNAmakatven bandhasAdhanatvAt . na khalvekaguNAt snigdharUkShatvAdbandha ityapavAda, ekaguN-
snigdharUkShatvasya hi pariNamyapariNAmakatvAbhAven bandhasyAsAdhanatvAt ..165..
dvayadhikA ] yadi samAnase do adhik anshavAle hon to [badhyante hi ] bandhate hain, [Adi
parihInA ]
jaghanyAnshavAle nahIn bandhate
..165..
TIkA :samAnase do guN (ansh) adhik snigdhatva yA rUkShatva ho to bandh hotA
hai yah utsarga (sAmAnya niyam) hai; kyonki snigdhatva yA rUkShatvakI dviguNAdhikatAkA honA
vah pariNAmak (pariNaman karAnevAlA) honese bandhakA kAraN hai
.
yadi ek guN snigdhatva yA rUkShatva ho to bandh nahIn hotA yah apavAd hai; kyonki
ek guN snigdhatva yA rUkShatvake 1pariNamyapariNAmakatAkA abhAv honese bandhake kAraNapanekA
abhAv hai ..165..
1. pariNamya = pariNaman karane yogya . [dash ansh snigdhatAvAlA paramANu bArah ansh rUkShatAvAle paramANuke
sAth bandhakar skandh banane par, dash ansh snigdhatAvAlA paramANu bArah ansh rUkShatArUp pariNamit ho jAtA
hai; athavA dash ansh snigdhatAvAlA paramANu bArah ansh snigdhatAvAle paramANuke sAth bandhakar skandh banane
par, dash ansh snigdhatAvAlA paramANu bArah ansh snigdhatArUp pariNamit ho jAtA hai; isaliye kam
anshavAlA paramANu pariNamya hai aur do adhik anshavAlA paramANu pariNAmak hai
. ek ansh snigdhatA yA
rUkShatAvAlA paramANu (sAmAnya niyamAnusAr) pariNAmak to hai hI nahIn, kintu jaghanyabhAvamen vartit honese
pariNamya bhI nahIn hai
. is prakAr jaghanyabhAv bandhakA kAraN nahIn hai .]]

Page 317 of 513
PDF/HTML Page 350 of 546
single page version

ath paramANUnAn piNDatvasya yathoditahetutvamavadhArayati
NiddhattaNeN duguNo chaduguNaNiddheN bandhamaNubhavadi .
lukkheN vA tiguNido aNu bajjhadi panchaguNajutto ..166..
snigdhatven dviguNashchaturguNasnigdhen bandhamanubhavati .
rUkSheN vA triguNitoNurbadhyate panychaguNayukta ..166..
yathoditahetukamev paramANUnAn piNDatvamavadhAryan, dvichaturguNayostripanchaguNayoshcha dvayo
snigdhayo dvayo rUkShayordvayo snigdharUkShayorvA paramANvorbandhasya prasiddhe . uktan cha‘‘NiddhA
NiddheN bajjhanti lukkhA lukakhA ya poggalA . NiddhalukkhA ya bajjhanti rUvArUvI ya poggalA ..’’
trishaktiyuktarUkShasya panychaguNarUkSheN snigdhen vA viShamasangnen dviguNAdhikatve sati bandho bhavatIti
gnAtavyam
. ayan tu visheShaparamAnandaikalakShaNasvasamvedanagnAnabalen hIyamAnarAgadveShatve sati pUrvokta-
ab aisA nishchit karate hain ki paramANuonke piNDapanemen yathokta (uparokta) hetu hai :
anvayArtha :[snigdhatven dviguNa ] snigdharUpase do anshavAlA paramANu
[chaturguNasnigdhen ] chAr anshavAle snigdha (athavA rUkSha) paramANuke sAth [bandhan anubhavati ]
bandhakA anubhav karatA hai
. [vA ] athavA [rUkSheN triguNita aNu ] rUkSharUpase tIn anshavAlA
paramANu [panchaguNayukta ] pAnch anshavAleke sAth yukta hotA huA [badhyate ] bandhatA hai ..166..
TIkA :yathokta hetuse hI paramANuonke piNDapanA hotA hai aisA nishchit karanA
chAhiye; kyonki do aur chAr guNavAle tathA tIn aur pAnch guNavAle do snigdha paramANuonke
athavA do rUkSha paramANuonke athavA do snigdha
rUkSha paramANuonke (ek snigdha aur ek
rUkSha paramANuke) bandhakI prasiddhi hai . kahA bhI hai ki :
‘‘NiddhA NiddheN bajjhanti lukkhA lukkhA ya poggalA .
NiddhalukkhA ya bajjhanti rUvArUvI ya poggalA ..’’
‘‘Niddhassa NiddheN durAhieN lukkhassa lukkheN durAhieN .
Niddhassa lukkheN havedi bandho jahaNNavajje visamen same vA ..’’
chaturansh ko snigdhANu sah dvayanshamay snigdhANuno;
panchAnshI aNu sah bandh thAy trayAnshamay rUkShANuno. 166.

Page 318 of 513
PDF/HTML Page 351 of 546
single page version

‘‘Niddhassa NiddheN durAhieN lukkhassa lukkheN durAhieN . Niddhassa lukkheN havejja bandho
jahaNNavajje visame same vA ..’’ ..166..
jalavAlukAdRuShTAnten yathA jIvAnAn bandho na bhavati tathA jaghanyasnigdharUkShatvaguNe sati paramANUnAn cheti .
tathA choktam‘‘Niddhassa NiddheN durAdhigeN lukkhassa lukkheN durAdhigeN . Niddhassa lukkheN
havedi bandho jaghaNNavajje visame same vA’’ ..166.. evan pUrvoktaprakAreN snigdharUkShapariNat-
[artha :pudgal 1‘rUpI’ aur ‘arUpI’ hote hain . unamense snigdha pudgal snigdhake
sAth bandhate hain, rUkSha pudgal rUkShake sAth bandhate hain, snigdha aur rUkSha bhI bandhate hain .
jaghanyake atirikta sam anshavAlA ho yA viSham anshavAlA ho, snigdhakA do adhik
anshavAle snigdha paramANuke sAth, rUkShakA do adhik anshavAle rUkSha paramANuke sAth aur
snigdhakA (do adhik anshavAle) rUkSha paramANuke sAth bandh hotA hai
. ]
bhAvArtha :do anshonse lekar ananta ansh snigdhatA yA rUkShatAvAlA paramANu usase
do adhik ansh snigdhatA yA rUkShatAvAle paramANuke sAth bandhakar skandh banatA hai . jaise :
2 ansh snigdhatAvAlA paramANu 4 ansh snigdhatAvAle paramANuke sAth bandhatA hai; 91 ansh
snigdhatAvAlA paramANu 93 ansh rUkShatAvAle paramANuke sAth bandhatA hai; 533 ansh rUkShatAvAlA
paramANu 535 ansh rUkShatAvAle paramANuke sAth bandhatA hai; 7006 ansh rUkShatAvAlA paramANu
7008 ansh snigdhatAvAle paramANuke sAth bandhatA hai
in udAharaNonke anusAr do se lekar
ananta anshon (avibhAgI pratichchhedon) tak samajh lenA chAhiye .
mAtra ek anshavAle paramANumen jaghanyabhAvake kAraN bandhakI yogyatA nahIn hai, isaliye
ek anshavAlA snigdha yA rUkSha paramANu tIn anshavAle snigdha yA rUkSha paramANuke sAth bhI nahIn
bandhatA
.
isaprakAr, (ek anshavAleke atirikta) do paramANuonke bIch yadi do anshonkA antar
ho tab hI ve bandhate hain; do se adhik yA kam anshonkA antar ho to bandh nahIn hotA .
jaise :pAnch ansh snigdhatA yA rUkShatAvAlA paramANu sAt anshomvAle paramANuke sAth bandhatA hai;
parantu pAnch anshomvAlA paramANu ATh yA chhah anshomvAle (athavA pAnch anshomvAle) paramANuke
sAth nahIn bandhatA
..166..
1. kisI ek paramANukI apekShAse visadRushajAtikA samAn anshomvAlA dUsarA paramANu ‘rUpI’ kahalAtA hai aur
sheSh sab paramANu usakI apekShAse ‘arUpI’ kahalAte hain . jaisepAnch ansh snigdhatAvAle paramANuko pAnch
ansh rUkShatAvAlA dUsarA paramANu ‘rUpI’ hai aur sheSh sab paramANu usake liye ‘arUpI’ hain . isakA artha
yah huA kivisadRushajAtike samAn anshavAle paramANu paraspar ‘rUpI’ hain; aur sadRushajAtike athavA
asamAn anshavAle paramANu paraspar ‘arUpI’ hai .

Page 319 of 513
PDF/HTML Page 352 of 546
single page version

athAtmana pudgalapiNDakartRutvAbhAvamavadhArayati
dupadesAdI khandhA suhumA vA bAdarA sasanThANA .
puDhavijalateuvAU sagapariNAmehin jAyante ..167..
dvipradeshAdaya skandhA sUkShmA vA bAdarA sasansthAnA .
pRuthivIjalatejovAyava svakapariNAmairjAyante ..167..
evamamI samupajAyamAnA dvipradeshAdaya skandhA vishiShTAvagAhanashaktivashAdupAtta-
saukShmyasthaulyavisheShA vishiShTAkAradhAraNashaktivashAdgRuhItavichitrasansthAnA santo yathAsvan
paramANusvarUpakathanen prathamagAthA, snigdharUkShaguNavivaraNen dvitIyA, snigdharUkShaguNAbhyAn dvayadhikatve
sati bandhakathanen tRutIyA, tasyaiv dRuDhIkaraNen chaturthI cheti paramANUnAn parasparabandhavyAkhyAnamukhyatven
prathamasthale gAthAchatuShTayan gatam
. athAtmA dvayaNukAdipudgalaskandhAnAn kartA na bhavatItyupadishati
jAyante utpadyante . ke kartAra . dupadesAdI khandhA dvipradeshAdyanantANuparyantA skandhA . ke
jAyante . puDhavijalateuvAU pRithvIjalatejovAyava . kathambhUtA santa . suhumA vA bAdarA sUkShmA
vA bAdarA vA . punarapi kimvishiShTA santa . sasanThANA yathAsambhavan vRuttachaturasrAdisvakIyasvakIy-
sansthAnAkArayuktA . kai kRutvA jAyante . sagapariNAmehin svakIyasvakIyasnigdharUkShapariNAmairiti .
ath vistarajIvA hi tAvadvastutaShTangkotkIrNagnAyakaikarUpeN shuddhabuddhaikasvabhAvA ev,
pashchAdvayavahAreNAnAdikarmabandhopAdhivashen shuddhAtmasvabhAvamalabhamAnA santa pRuthivyaptejovAtakAyikeShu
ab, AtmAke pudgalonke piNDake kartRutvakA abhAv nishchit karate hain :
anvayArtha :[dvipradeshAdaya skandhA ] dvipradeshAdik (do se lekar
anantapradeshavAle) skandh [sUkShmA vA bAdarA ] jo ki sUkShma athavA bAdar hote hain aur
[sasansthAnA ] sansthAnon (AkAron) sahit hote hain ve
[pRuthivIjalatejovAyava ] pRithvI, jal,
tej aur vAyurUp [svakapariNAmai jAyante ] apane pariNAmonse hote hain ..167..
TIkA :is (pUrvokta) prakArase yah utpanna honevAle dvipradeshAdik skandhjinane
vishiShTa avagAhanakI shaktike vash sUkShmatA aur sthUlatArUp bhed grahaN kiye hain aur jinane
vishiShTa AkAr dhAraN karanekI shaktike vash hokar vichitra sansthAn grahaN kiye hain ve
apanI
skandho pradeshadvayAdiyut, sthUl -sUkShma ne sAkAr je,
te pRithvI
vAyutejjal pariNAmathI nij thAy chhe. 167.

Page 320 of 513
PDF/HTML Page 353 of 546
single page version

sparshAdichatuShkasyAvirbhAvatirobhAvasvashaktivashamAsAdya pRuthivyaptejovAyava svapariNAmairev jAyante .
atovadhAryate dvayaNukAdyanantAnantapudgalAnAn na piNDakartA puruShosti ..167..
athAtmana pudgalapiNDAnetRutvAbhAvamavadhArayati
ogADhagADhaNichido poggalakAyehin savvado logo .
suhumehi bAdarehi ya appAoggehin joggehin ..168..
avagADhagADhanichita pudgalakAyai sarvato loka .
sUkShmairbAdaraishchAprAyogyairyogyai ..168..
samutpadyante, tathApi svakIyAbhyantarasukhadukhAdirUpapariNaterevAshuddhopAdAnakAraNan bhavanti, na cha
pRuthivyAdikAyAkArapariNate . kasmAditi chet . tatra skandhAnAmevopAdAnakAraNatvAditi . tato
gnAyate pudgalapiNDAnAn jIva kartA na bhavatIti ..167.. athAtmA bandhakAle bandhayogya-
pudgalAn bahirbhAgAnnaivAnayatItyAvedayatiogADhagADhaNichido avagAhyAvagAhya nairantaryeN
nichito bhRuta . sa ka . logo loka . kathambhUta . savvado sarvata sarvapradesheShu . kai kartRubhUtai .
poggalakAyehin pudgalakAyai . kimvishiShTai . suhumehi bAdarehi ya indriyagrahaNAyogyai sUkShmaistadgrahaN-
yoegyatAnusAr 1sparshAdichatuShkake AvirbhAv aur tirobhAvakI svashaktike vash hokar pRithvI,
jal, agni, aur vAyurUp apane pariNAmonse hI hote hain . isase nishchit hotA hai ki dvi
aNukAdi anantAnta pudgalonkA piNDakartA AtmA nahIn hai ..167..
ab aisA nishchit karate hain ki (jis prakAr AtmA pudgalapiNDakA karanevAlA nahIn
usI prakAr) AtmA pudgalapiNDakA lAnevAlA (bhI) nahIn hai :
anvayArtha :[loka ] lok [sarvata ] sarvata [sUkShme bAdarai ] sUkShma tathA bAdar
[cha ] aur [aprAyogyai yogyai ] karmatvake ayogya tathA karmatvake yogya [pudgalakAyai ]
pudgalaskandhonke dvArA [avagADhagADhanichita ] (vishiShTa prakArase) avagAhit hokar gADh
(
ghaniShTha) bharA huA hai ..168..
1. sparshAdichatuShka = sparsha, ras, gandh aur varNa . (sparshAdikI pragaTatA aur apragaTatA vah pudgalakI
shakti hai .)
avagADh gADh bharel chhe sarvatra pudgalakAyathI
A lok bAdar
- sUkShmathI, karmatvayogya - ayogyathI. 168.

Page 321 of 513
PDF/HTML Page 354 of 546
single page version

yato hi sUkShmatvapariNatairbAdarapariNataishchAnatisUkShmatvasthUlatvAt karmatvapariNamanashakti-
yogibhiratisUkShmasthUlatayA tadayogibhishchAvagAhavishiShTatven parasparamabAdhamAnai svayamev sarvat ev
pudgalakAyairgADhan nichito loka, tatovadhAryate na pudgalapiNDAnAmAnetA puruShosti
..168..
athAtmana pudgalapiNDAnAn karmatvakartRutvAbhAvamavadhArayati
kammattaNapAoggA khandhA jIvassa pariNain pappA .
gachchhanti kammabhAvan Na hi te jIveN pariNamidA ..169..
karmatvaprAyogyA skandhA jIvasya pariNatin prApya .
gachchhanti karmabhAvan na hi te jIven pariNamitA ..169..
yogyairbAdaraishcha . punashcha kathambhUtai . appAoggehin atisUkShmasthUlatven karmavargaNAyogyatArahitai . punashcha
kimvishiShTai . joggehin atisUkShmasthUlatvAbhAvAtkarmavargaNAyogyairiti . ayamatrArthanishchayen shuddha-
svarUpairapi vyavahAreN karmodayAdhInatayA pRuthivyAdipanychasUkShmasthAvaratvan prAptairjIvairyathA loko nirantaran
bhRutastiShThati tathA pudgalairapi
. tato gnAyate yatraiv sharIrAvagADhakShetre jIvastiShThati bandhayogyapudgalA api
pra. 41
TIkA :sUkShmatayA pariNat tathA bAdararUp pariNat, ati sUkShma athavA ati sthUl
na honese karmarUp pariNat honekI shaktivAle tathA ati sUkShma athavA ati sthUl honese karmarUp
pariNat honekI shaktise rahit
aise pudgalakAryonke dvArA, avagAhakI vishiShTatAke kAraN
paraspar bAdhA kiye vinA, svayamev sarvata (sarva pradeshonse) lok gADh bharA huA hai . isase
nishchit hotA hai ki pudgalapiNDonkA lAnevAlA AtmA nahIn hai .
bhAvArtha :is lokamen sarvatra jIv hain aur karmabandhake yogya pudgalavargaNA bhI sarvatra
hai . jIvake jaise pariNAm hote hain usIprakArakA jIvako karmabandh hotA hai . aisA nahIn hai ki
AtmA kisI bAharake sthAnase karmayogya pudgal lAkar bandh karatA hai ..168..
ab aisA nishchit karate hain ki AtmA pudgalapiNDonko karmarUp nahIn karatA :
anvayArtha :[karmatvaprAyogyA skandhA ] karmatvake yogya skandh [jIvasyapariNatin
prApya ] jIvakI pariNatiko prApta karake [karmabhAvan gachchhanti ] karmabhAvako prApta hote hain; [na
hi te jIven pariNamitA ]
jIv unako nahIn pariNamAtA
..169..
skandho karamane yogya pAmI jIvanA pariNAmane
karmatvane pAme; nahi jIv pariNamAve temane. 169
.

Page 322 of 513
PDF/HTML Page 355 of 546
single page version

yato hi tulyakShetrAvagADhajIvapariNAmamAtran bahirangasAdhanamAshritya jIvan pariNamayitA-
ramantareNApi karmatvapariNamanashaktiyogina pudgalaskandhA svayamev karmabhAven pariNamanti,
tatovadhAryate na pudgalapiNDAnAn karmatvakartA puruShosti
..169..
athAtmana karmatvapariNatapudgaladravyAtmakasharIrakartRutvAbhAvamavadhArayati
te te kammattagadA poggalakAyA puNo vi jIvassa .
sanjAyante dehA dehantarasankaman pappA ..170..
tatraiv tiShThanti, na cha bahirbhAgAjjIv AnayatIti ..168.. ath karmaskandhAnAn jIv upAdAnakartA
na bhavatIti pragnApayatikammattaNapAoggA khandhA karmatvaprAyogyA skandhA kartAra jIvassa pariNain
pappA jIvasya pariNatin prApya nirdoShiparamAtmabhAvanotpannasahajAnandaikalakShaNasukhAmRutapariNate
pratipakShabhUtAn jIvasambandhinIn mithyAtvarAgAdipariNatin prApya gachchhanti kammabhAvan gachchhanti pariNamanti .
kam . karmabhAvan gnAnAvaraNAdidravyakarmaparyAyam . Na hi te jIveN pariNamidA na hi naiv te karma-
skandhA jIvenopAdAnakartRubhUten pariNamitA pariNatin nItA ityartha . anen vyAkhyAnenaitaduktan bhavati
karmaskandhAnAn nishchayen jIva kartA na bhavatIti ..169.. ath sharIrAkArapariNatapudgalapiNDAnAn jIva
kartA na bhavatItyupadishati ---te te kammattagadA te te pUrvasUtroditA karmatvan gatA dravyakarmaparyAy-
TIkA :karmarUp pariNamit honekI shaktivAle pudgalaskandh tulya (samAn)
kShetrAvagAh jIvake pariNAmamAtrakAjo ki bahirang sAdhan (bAhyakAraN) hai usakAAshray
karake, jIv unako pariNamAne vAlA na hone par bhI, svayamev karmabhAvase pariNamit hote hain .
isase nishchit hotA hai ki pudgalapiNDonko karmarUp karanevAlA AtmA nahIn hai .
bhAvArtha :samAn kShetramen rahanevAle jIvake vikArI pariNAmako nimittamAtra karake
kArmaNavargaNAyen svayamev apanI antarangashaktise gnAnAvaraNAdi karmarUp pariNamit ho jAtI hain;
jIv unhen karmarUp pariNamit nahIn karatA
..169..
ab AtmAke karmarUp pariNat pudgaladravyAtmak sharIrake kartRutvakA abhAv nishchit
karate hain (arthAt aisA nishchit karate hain ki karmarUp pariNat jo pudgaladravya ussvarUp
sharIrakA kartA AtmA nahIn hai ) :
karmatvapariNat pudgalonA skandh te te pharI pharI
sharIro bane chhe jIvane, sankrAnti pAmI dehanI. 170
.

Page 323 of 513
PDF/HTML Page 356 of 546
single page version

te te karmatvagatA pudgalakAyA punarapi jIvasya .
sanjAyante dehA dehAntarasankraman prApya ..170..
ye ye nAmAmI yasya jIvasya pariNAman nimittamAtrIkRutya pudgalakAyA svayamev
karmatven pariNamanti, ath te te tasya jIvasyAnAdisantAnapravRuttasharIrAntarasankrAntimAshritya
svayamev cha sharIrANi jAyante
. atovadhAryate na karmatvapariNatapudgaladravyAtmakasharIrakartA
puruShosti ..170..
athAtmana sharIratvAbhAvamavadhArayati
pariNatA poggalakAyA pudgalaskandhA puNo vi jIvassa punarapi bhavAntarepi jIvasya sanjAyante dehA
sanjAyante samyagjAyante dehA sharIrANIti . kin kRutvA . dehantarasankaman pappA dehAntarasankraman bhavAntaran
prApya labdhveti . anen kimuktan bhavatiaudArikAdisharIranAmakarmarahitaparamAtmAnamalabhamAnen jIven
yAnyupArjitAnyaudArikAdisharIranAmakarmANi tAni bhavAntare prApte satyudayamAgachchhanti, tadudayen
nokarmapudgalA audArikAdisharIrAkAreN svayamev pariNamanti
. tata kAraNAdaudArikAdikAyAnAn jIva
kartA na bhavatIti ..170.. ath sharIrANi jIvasvarUpan na bhavantIti nishchinotiorAlio ya
deho audArikashcha deha deho veuvvio ya deho vaikriyakashcha tejasio taijasika AhAray
kammaio AhAraka kArmaNashcha puggaladavvappagA savve ete panycha dehA pudgaladravyAtmakA sarvepi
gAthA : 170 anvayArtha :[karmatvagatA ] karmarUp pariNat [te te ] veve
[pudgalakAyA ] pudgalapiNDa [dehAnta sankraman prApya ] dehAntararUp parivartanako prApta karake
[puna api ] puna
puna [jIvasya ] jIvake [dehA ] sharIr [sanjAyante ] hote hain ..170..
TIkA :jis jIvake pariNAmako nimittamAtra karake jojo yah pudgalakAy
svayamev karmarUp pariNat hote hain, ve jIvake anAdi santatirUp (pravAharUp) pravartamAn dehAntar
(bhavAntar) rUp parivartanakA Ashray lekar ve
ve pudgalapiNDa svayamev sharIr (-sharIrarUp,
sharIrake honemen nimittarUp) banate hain . isase nishchit hotA hai ki karmarUp pariNat
pudgaladravyAtmak sharIrakA kartA AtmA nahIn hai .
bhAvArtha :jIvake pariNAmako nimittamAtra karake jo pudgal svayamev karmarUp
pariNat hote hain, ve pudgal hI anya bhavamen sharIrake bananemen nimittabhUt hote hain, aur nokarmapudgal
svayamev sharIrarUp pariNamit hote hain
. isaliye sharIrakA kartA AtmA nahIn hai ..170..
ab AtmAke sharIrapanekA abhAv nishchit karate hain :

Page 324 of 513
PDF/HTML Page 357 of 546
single page version

orAlio ya deho deho veuvvio ya tejasio .
AhAray kammaio poggaladavvappagA savve ..171..
audArikashcha deho deho vaikriyikashcha taijasa .
AhAraka kArmaNa pudgaladravyAtmakA sarve ..171..
yato hyaudArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNAni sharIrANi sarvANyapi pudgaladravyAtma-
kAi, tatovadhAryate na sharIran puruShosti ..171..
ath kin tarhin jIvasya sharIrAdisarvaparadravyavibhAgasAdhanamasAdhAraNan svalakShaNamityA-
vedayati
arasamarUvamagandhan avvattan chedaNAguNamasaddan .
jAN alingaggahaNan jIvamaNiddiTThasanThANan ..172..
mam svarUpan na bhavanti . kasmAditi chet . mamAsharIrachaitanyachamatkArapariNatatven sarvadaivAchetanasharIratva-
virodhAditi ..171.. evan pudgalaskandhAnAn bandhavyAkhyAnamukhyatayA dvitIyasthale gAthApanychakan gatam .
iti ‘apadeso paramANU’ ityAdi gAthAnavaken paramANuskandhabhedabhinnapudgalAnAn piNDaniShpattivyAkhyAn-
anvayArtha :[audArika cha deha ] audArik sharIr, [vaikriyika deha ] vaikriyik
sharIr, [taijasa ] taijas sharIr, [AhAraka ] AhArak sharIr [cha ] aur [kArmaNa ] kArmaN
sharIr
[sarve ] sab [pudgaladravyAtmakA ] pudgaladravyAtmak hain ..171..
TIkA :audArik, vaikriyik, AhArak, taijas aur kArmaNye sharIr sab
pudgaladravyAtmak hain . isase nishchit hotA hai ki AtmA sharIr nahIn hai ..171..
tab phi ra jIvakA, sharIrAdi sarvaparadravyonse vibhAgakA sAdhanabhUt, asAdhAraN svalakShaN
kyA hai, so kahate hain :
je deh audArik, ne vaikriytejas deh chhe,
kArmaNAhArak deh je, te sarva pudgalarUp chhe. 171.
chhe chetanAguN, gandh - rUp -ras - shabda -vyakti na jIvane,
vaLI lingagrahaN nathI ane sansthAn bhAkhyun na tehane. 172.

Page 325 of 513
PDF/HTML Page 358 of 546
single page version

arasamarUpamagandhamavyaktan chetanAguNamashabdam .
jAnIhyalinggagrahaNan jIvamanirdiShTasansthAnam ..172..
Atmano hi rasarUpagandhaguNAbhAvasvabhAvatvAtsparshaguNavyaktyabhAvasvabhAvatvAt shabda-
paryAyAbhAvasvabhAvatvAttathA tanmUlAdalingagrAhyatvAtsarvasansthAnAbhAvasvabhAvatvAchcha pudgaladravya-
vibhAgasAdhanamarasatvamarUpatvamagandhatvamavyakta tvamashabdatvamalingagrAhyatvamasansthAnatvan chAsti
. sakal-
pudgalApudgalAjIvadravyavibhAgasAdhanan tu chetanAguNatvamasti . tadev cha tasya svajIv-
dravyamAtrAshritatven svalakShaNatAn bibhrANan sheShadravyAntaravibhAgan sAdhayati . alingagrAhya iti
vaktavye yadalingagrahaNamityuktan tadbahutarArthapratipattaye . tathA hina lingairindriyairgrAhakatAmA-
mukhyatayA dvitIyavisheShAntarAdhikAra samApta . athaikonavinshatigAthAparyantan jIvasya pudgalen sah bandha-
mukhyatayA vyAkhyAnan karoti, tatra ShaTsthalAni bhavanti . teShvAdau ‘arasamarUvan’ ityAdi shuddhajIv-
vyAkhyAnen gAthaikA, ‘mutto rUvAdi’ ityAdipUrvapakShaparihAramukhyatayA gAthAdvayamiti prathamasthale
gAthAtrayam
. tadanantaran bhAvabandhamukhyatven ‘uvaogamao’ ityAdi gAthAdvayam . ath parasparan dvayo
pudgalayo bandho, jIvasya rAgAdipariNAmen sah bandho, jIvapudgalayorbandhashcheti trividhabandhamukhyatven
anvayArtha :[jIvam ] jIvako [arasam ] aras, [arUpam ] arUp [agandham ]
agandh, [avyaktam ] avyakta, [chetanAguNam ] chetanAguNayukta, [ashabdam ] ashabda,
[alingagrahaNam ] alingagrahaN (ling dvArA grahaN na hone yogya) aur [anirdiShTasansthAnam ]
jisakA koI sansthAn nahIn kahA gayA hai aisA [jAnIhi ] jAno
..172..
TIkA :AtmA (1) rasaguNake abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (2) rUpaguNake
abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (3) gandhaguNake abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (4)
sparshaguNarUp vyaktatAke abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (5) shabdaparyAyake abhAvarUp
svabhAvavAlA honese, tathA (6) in sabake kAraN (arthAt ras
rUpgandh ityAdike abhAvarUp
svabhAvake kAraN) lingake dvArA agrAhya honese or (7) sarva sansthAnonke abhAvarUp
svabhAvavAlA honese, AtmAko pudgaladravyase vibhAgakA sAdhanabhUt (1) arasapanA, (2)
arUpapanA, (3) agandhapanA, (4) avyaktapanA, (5) ashabdapanA, (6) alingagrAhyapanA aur
(7) asansthAnapanA hai
. pudgal tathA apudgal aise samasta ajIv dravyonse vibhAgakA sAdhan
to chetanAguNamayapanA hai; aur vahI, mAtra svajIvadravyAshrit honese svalakShaNapaneko dhAraN karatA
huA, AtmAkA sheSh anya dravyonse vibhAg (bhed) siddha karatA hai
.
jahAn ‘alingagrAhya’ karanA hai vahAn jo ‘alingagrahaN’ kahA hai, vah bahutase arthonkI

Page 326 of 513
PDF/HTML Page 359 of 546
single page version

pannasya grahaNan yasyetyatIndriyagnAnamayatvasya pratipatti . na lingairindriyairgrAhyatAmApannasya grahaNan
yasyetIndriyapratyakShAviShayatvasya . na lingAdindriyagamyAddhUmAdagneriv grahaNan yasyetIndriy-
pratyakShapUrvakAnumAnAviShayatvasya . na lingAdev parai grahaNan yasyetyanumeyamAtratvAbhAvasya .
na lingAdev pareShAn grahaNan yasyetyanumAtRumAtratvAbhAvasya . na lingAtsvabhAven grahaNan yasyeti
pratyakShagnAtRutvasya . na lingenopayogAkhyalakShaNen grahaNan gneyArthAlambanan yasyeti bahirarthAlamban-
gnAnAbhAvasya . na lingasyopayogAkhyalakShaNasya grahaNan svayamAharaNan yasyetyanAhAryagnAnatvasya .
na lingasyopayogAkhyalakShaNasya grahaNan pareN haraNan yasyetyahAryagnAnatvasya . na linge
‘phAsehi poggalANan’ ityAdi sUtradvayam . tata paran nishchayen dravyabandhakAraNatvAdrAgAdipariNAm ev bandha
iti kathanamukhyatayA ‘ratto bandhadi’ ityAdi gAthAtrayam . ath bhedabhAvanAmukhyatven ‘bhaNidA puDhavI’
ityAdi sUtradvayam . tadanantaran jIvo rAgAdipariNAmAnAmev kartA, na cha dravyakarmaNAmiti kathanamukhyatven
pratipatti (prApti, pratipAdan) karaneke liye hai . vah isaprakAr hai :(1) grAhak (-gnAyak)
jisake lingonke dvArA arthAt indriyonke dvArA grahaN (-jAnanA) nahIn hotA vah alingagrahaN hai;
isaprakAr ‘AtmA atIndriyagnAnamay’ hai is arthakI prApti hotI hai
. (2) grAhya (gney) jisakA
lingonke dvArA arthAt indriyonke dvArA grahaN (-jAnanA) nahIn hotA vah alingagrahaN hai; isaprakAr
‘AtmA indriyapratyakShakA viShay nahIn hai’ is arthakI prApti hotI hai
. (3) jaise dhunense agnikA
grahaN (gnAn) hotA hai, usIprakAr ling dvArA, arthAt indriyagamya (-indriyonse jAnane yogya
chihna) dvArA jisakA grahaN nahIn hotA vah alingagrahaN hai
. isaprakAr ‘AtmA indriyapratyakShapUrvak
anumAnakA viShay nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (4) dUsaronke dvArAmAtra ling dvArA
hI jisakA grahaN nahIn hotA vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA anumey mAtra (keval
anumAnase hI gnAt hone yogya) nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai
. (5) jisake lingase hI
parakA grahaN nahIn hotA vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA anumAtAmAtra (keval anumAn
karanevAlA ho) nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai
. (6) jisake lingake dvArA nahIn kintu
svabhAvake dvArA grahaN hotA hai vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA pratyakSha gnAtA hai’ aise
arthakI prApti hotI hai
. (7) jisake ling dvArA arthAt upayoganAmak lakShaN dvArA grahaN nahIn
hai arthAt gney padArthonkA Alamban nahIn hai, vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmAke bAhya
padArthonkA AlambanavAlA gnAn nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai
. (8) jo lingako arthAt
upayog nAmak lakShaNako grahaN nahIn karatA arthAt svayam (kahIn bAharase) nahIn lAtA so
alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA jo kahInse nahIn lAyA jAtA aise gnAnavAlA hai’ aise arthakI
prApti hotI hai
. (9) jise lingakA arthAt upayoganAmak lakShaNakA grahaN arthAt parase haraN

Page 327 of 513
PDF/HTML Page 360 of 546
single page version

upayogAkhyalakShaNe grahaNan sUrya ivoparAgo yasyeti shuddhopayogasvabhAvasya . na lingAdupayogA-
khyalakShaNAd grahaNan paudgalikakarmAdAnan yasyeti dravyakarmAsampRuktatvasya . na lingebhya indriyebhyo
grahaNan viShayANAmupabhogo yasyeti viShayopabhoktRutvAbhAvasya . na lingAt mano vendriyAdi-
lakShaNAd grahaNan jIvasya dhAraNan yasyeti shukrArtavAnuvidhAyitvAbhAvasya . na lingasya mehanA-
kArasya grahaNan yasyeti laukikasAdhanamAtratvAbhAvasya . na lingenAmehanAkAreN grahaNan
lokavyAptiryasyeti kuhuk prasiddhasAdhanAkAralokavyAptitvAbhAvasya . na lingAnAn strIpunnapunsak-
‘kuvvan sahAvamAdA’ ityAdi ShaShThasthale gAthAsaptakam . yatra mukhyatvamiti vadati tatra yathAsambhavamanyo-
pyartho labhyat iti sarvatra gnAtavyam . evamekonavinshatigAthAbhistRutIyavisheShAntarAdhikAre samudAy-
pAtanikA . tadyathAath kin tarhi jIvasya sharIrAdiparadravyebhyo bhinnamanyadravyAsAdhAraNan svasvarUpamiti
prashne pratyuttaran dadAtiarasamarUvamagandhan rasarUpagandharahitatvAttathA chAdhyAhAryamANAsparsharUpatvAchcha avvattan
avyaktatvAt asaddan ashabdatvAt alingaggahaNan alinggagrahaNatvAt aNiddiTThasanThANan anirdiShTasansthAnatvAchcha
jAN jIvan jAnIhi jIvam . arasamarUpamagandhamasparshamavyaktamashabdamalinggagrahaNamanirdiShTasansthAnalakShaNan cha
he shiShya, jIvan jIvadravyan jAnIhi . punarapi kathambhUtam . chedaNAguNan samastapudgalAdibhyochetanebhyo
bhinna samastAnyadravyAsAdhAraNa svakIyAnantajIvajAtisAdhAraNashcha chetanAguNo yasya tan chetanAguNan
nahIn ho sakatA (-anyase nahIn le jAyA jA sakatA) so aling grahaN hai; isaprakAr ‘AtmAke
gnAnakA haraN nahIn kiyA jA sakatA’ aise arthakI prApti hotI hai
. (10) jise lingamen arthAt
upayoganAmak lakShaNamen grahaN arthAt sUryakI bhAnti uparAg (-malinatA, vikAr) nahIn hai vah
alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA shuddhopayogasvabhAvI hai’ aise arthakI prApti hotI hai
. (11)
ling dvArA arthAt upayoganAmak lakShaN dvArA grahaN arthAt paudgalik karmakA grahaN jisake
nahIn hai, vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA dravyakarmase asanyukta (asambaddha) hai’ aise
arthakI prApti hotI hai
. (12) jise lingonke dvArA arthAt indriyonke dvArA grahaN arthAt
viShayonkA upabhog nahIn hai so alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA viShayonkA upabhoktA nahIn hai’
aise arthakI prApti hotI hai
. (13) ling dvArA arthAt man athavA indriyAdi lakShaNake dvArA grahaN
arthAt jIvatvako dhAraN kar rakhanA jisake nahIn hai vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA shukra
aur Artavako anuvidhAyI (-anusAr honevAlA) nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai
. (14)
lingakA arthAt mehanAkAr (-puruShAdikI indriyakA AkAr)kA grahaN jisake nahIn hai so
alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA laukikasAdhanamAtra nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai
.
(15) lingake dvArA arthAt amehanAkArake dvArA jisakA grahaN arthAt lokamen vyApakatva nahIn
hai so alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA pAkhaNDiyonke prasiddha sAdhanarUp AkAravAlA
lokavyAptivAlA nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (16) jisake lingokA arthAt strI,