Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 173-187.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 19 of 28

 

Page 328 of 513
PDF/HTML Page 361 of 546
single page version

vedAnAn grahaNan yasyeti strIpunnapunsakadravyabhAvAbhAvasya . na lingAnAn dharmadhvajAnAn grahaNan yasyeti
bahirangayatilingAbhAvasya . na lingan guNo grahaNamarthAvabodho yasyeti guNavisheShAnAlIDh-
shuddhadravyatvasya . na lingan paryAyo grahaNamarthAvabodhavisheSho yasyeti paryAyavisheShAnAlIDh-
shuddhadravyatvasya . na lingan pratyabhignAnaheturgrahaNamarthAvabodhasAmAnyan yasyeti dravyAnAlIDhashuddha-
paryAyatvasya ..172..
ath kathamamUrtasyAtmana snigdharUkShatvAbhAvAdbandho bhavatIti pUrvapakShayati
cha . alinggagrAhyamiti vaktavye yadalinggagrahaNamityuktan tatkimarthamiti chet, bahutarArthapratipattyartham .
tathAhilinggamindriyan tenArthAnAn grahaNan parichchhedanan na karoti tenAlinggagrahaNo bhavati . tadapi
kasmAt . svayamevAtIndriyAkhaNDagnAnasahitatvAt . tenaiv linggashabdavAchyen chakShurAdIndriyeNAnyajIvAnAn
yasya grahaNan parichchhedanan kartun nAyAti tenAlinggagrahaN uchyate . tadapi kasmAt . nirvikArAtIndriy-
svasamvedanapratyakShagnAnagamyatvAt . linggan dhUmAdi ten dhUmalinggodbhavAnumAnenAgnivadanumeyabhUtaparapadArthAnAn
grahaNan na karoti tenAlinggagrahaN iti . tadapi kasmAt . svayamevAlinggodbhavAtIndriyagnAnasahitatvAt .
tenaiv linggodbhavAnumAnenAgnigrahaNavat parapuruShANAn yasyAtmano grahaNan parignAnan kartun nAyAti tenAlingga-
grahaN iti
. tadapi kasmAt . alinggodbhavAtIndriyagnAnagamyatvAt . athavA linggan chihnan lAnychhanan
shikhAjaTAdhAraNAdi tenArthAnAn grahaNan parichchhedanan na ka roti tenAlinggagrahaN iti . tadapi ka smAt .
svAbhAvikAchihnodbhavAtIndriyagnAnasahitatvAt . tenaiv chihnodbhavagnAnen parapuruShANAn yasyAtmano grahaNan
parignAnan kartRun nAyAti tenAlinggagrahaN iti . tadapi kasmAt . niruparAgasvasamvedanagnAnagamyatvAditi .
puruSh aur napunsak vedonkA grahaN nahIn hai vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA dravyase tathA
bhAvase strI, puruSh tathA napunsak nahIn hai’ is arthakI prApti hotI hai (17) lingokA arthAt
dharmachihnonkA grahaN jisake nahIn hai vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmAke bahirang yatilingonkA
abhAv hai’ is arthakI prApti hotI hai
. (18) ling arthAt guN aisA jo grahaN arthAt
arthAvabodh (padArthagnAn) jisake nahIn hai so alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA guNavisheShase
Alingit na honevAlA aisA shuddha dravya hai’ aise arthakI prApti hotI hai
. (19) ling arthAt
paryAy aisA jo grahaN, arthAt arthAvabodhavisheSh jisake nahIn hai so alingagrahaN hai; isaprakAr
‘AtmA paryAyavisheShase Alingit na honevAlA aisA shuddha dravya hai’ aise arthakI prApti hotI hai
.
(20) ling arthAt pratyabhignAnakA kAraN aisA jo grahaN arthAt arthAvabodh sAmAnya jisake
nahIn hai vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA dravyase nahIn Alingit aisI shuddha paryAy hai’ aise
arthakI prApti hotI hai
..172..
ab, amUrta aise AtmAke, snigdharUkShatvakA abhAv honese bandh kaise ho sakatA hai ?
aisA pUrva pakSha upasthit karate hain :

Page 329 of 513
PDF/HTML Page 362 of 546
single page version

mutto rUvAdiguNo bajjhadi phAsehin aNNamaNNehin .
tavvivarIdo appA bajjhadi kidh poggalan kamman ..173..
mUrto rUpAdiguNo badhyate sparshairanyonyai .
tadviparIt AtmA badhnAti kathan paudgalan karma ..173..
mUrtayorhi tAvatpudgalayo rUpAdiguNayuktatven yathoditasnigdharUkShatvasparshavisheShAdanyonya-
bandhovadhAryate ev . Atmakarmapudgalayostu sa kathamavadhAryate; mUrtasya karmapudgalasya rUpAdi-
guNayuktatven yathoditasnigdharUkShatvasparshavisheShasambhavepyamUrtasyAtmano rUpAdiguNayuktatvAbhAven
evamalinggagrahaNashabdasya vyAkhyAnakrameN shuddhajIvasvarUpan gnAtavyamityabhiprAya ..172.. athAmUrta-
shuddhAtmano vyAkhyAne kRute satyamUrtajIvasya mUrtapudgalakarmaNA sah kathan bandho bhavatIti pUrvapakShan
karoti
mutto rUvAdiguNo mUrto rUparasagandhasparshatvAt pudgaladravyaguNa bajjhadi anyonyasanshleSheN
badhyate bandhamanubhavati, tatra doSho nAsti . kai kRutvA . phAsehin aNNamaNNehin snigdharUkShaguNalakShaN-
sparshasanyogai . kimvishiShTai . anyonyai parasparanimittai . tavvivarIdo appA bajjhadi kidh poggalan
kamman tadviparItAtmA badhnAti kathan paudgalan karmeti . ayan paramAtmA nirvikAraparamachaitanya-
chamatkArapariNatatven bandhakAraNabhUtasnigdharUkShaguNasthAnIyarAgadveShAdivibhAvapariNAmarahitatvAdamUrtatvAchcha
pra. 42
gAthA : 173 anvayArtha :[mUrta ] mUrta (aise pudgal) to [rUpAdiguNa ]
rUpAdiguNayukta honese [anyonyai sparshai ] paraspar (bandhayogya) sparshonse [badhyate ] bandhate hain;
(parantu) [tadviparIta AtmA ] usase viparIt (-amUrta) aisA AtmA [paudgalikan karma ]
paudgalik karmako [kathan ] kaise [badhnAti ] bAndhatA hai ?
..173..
TIkA :mUrta aise do pudgal to rUpAdiguNayukta honese yathokta snigdharUkShatvarUp
sparshavisheSh (bandhayogya sparsha)ke kAraN unakA pArasparik bandh avashya samajhA jA sakatA hai;
kintu AtmA aur karmapudgalakA bandh honA kaise samajhA jA sakatA hai ? kyonki mUrta aisA
karmapudgal rUpAdiguNayukta hai, isaliye usake yathokta snigdharUkShatvarUp sparshavisheShakA sambhav
hone par bhI amUrta aise AtmAko rUpAdiguNayuktatA nahIn hai isaliye usake yathokta
snigdharUkShatvarUp sparshavisheShakA asambhav honese ek ang vikal hai
. (arthAt bandhayogya do
anyonya sparshathI bandh thAy rUpAdiguNayut mUrtane;
paN jIv mUrtirahit bAndhe kem pudgalakarmane ? 173
.

Page 330 of 513
PDF/HTML Page 363 of 546
single page version

yathoditasnigdharUkShatvasparshavisheShAsambhAvanayA chaikAngavikalatvAt ..173..
athaivamamUrtasyApyAtmano bandho bhavatIti siddhAntayati
rUvAdiehin rahido pechchhadi jANAdi rUvamAdINi .
davvANi guNe ya jadhA tah bandho teN jANIhi ..174..
rUpAdikai rahita pashyati jAnAti rUpAdIni .
dravyANi guNAnshcha yathA tathA bandhasten jAnIhi ..174..
yen prakAreN rUpAdirahito rUpINi dravyANi tadguNAnshcha pashyati jAnAti cha, tenaiv
prakAreN rUpAdirahito rUpibhi karmapudgalai kil badhyate; anyathA kathamamUrto mUrtan pashyati
paudgalan karma kathan badhnAti, na kathamapIti pUrvapakSha ..173.. athaivamamUrtasyApyAtmano nayavibhAgen
bandho bhavatIti pratyuttaran dadAti ---rUvAdiehin rahido amUrtaparamachijjyotipariNatatven tAvadayamAtmA
rUpAdirahita . tathAvidha san kin karoti . pechchhadi jANAdi muktAvasthAyAn yugapatparichchhittirUp-
sAmAnyavisheShagrAhakakevaladarshanagnAnopayogen yadyapi tAdAtmyasambandho nAsti tathApi grAhyagrAhakalakShaN-
sambandhen pashyati jAnAti
. kAi karmatApannAni . rUvamAdINi davvANi rUparasagandhasparshasahitAni
mUrtadravyANi . na kevalan dravyANi guNe ya jadhA tadguNAnshcha yathA . athavA yathA kashchitsansArI
angommense ek ang ayogya haisparshaguNarahit honese bandhakI yogyatAvAlA nahIn hai .) ..173..
ab aisA siddhAnta nishchit karate hain ki AtmA amUrta hone par bhI usako isaprakAr
bandh hotA hai :
anvayArtha :[yathA ] jaise [rUpAdikai rahita ] rUpAdirahit (jIv) [rUpAdIni ]
rUpAdiko[dravyANi guNAn cha ] dravyonko tathA guNonko (rUpI dravyonko aur unake
guNonko)[pashyati jAnAti ] dekhatA hai aur jAnatA hai [tathA ] usIprakAr [ten ] usake sAth
(-arUpIkA rUpIke sAth) [bandha jAnIhi ] bandh jAno ..174..
TIkA :jaise rUpAdirahit (jIv) rUpI dravyonko tathA unake guNonko dekhatA
hai tathA jAnatA hai usIprakAr rUpAdirahit (jIv) rUpI karmapudgalonke sAth bandhatA hai;
kyonki yadi aisA na ho to yahAn bhI (dekhane
jAnaneke sambandhamen bhI) vah prashna anivArya
je rIt darshangnAn thAy rUpAdinunguN -dravyanun,
te rIt bandhan jAN mUrtirahitane paN mUrtanun. 174.

Page 331 of 513
PDF/HTML Page 364 of 546
single page version

jAnAti chetyatrApi paryanuyogasyAnivAryatvAt . na chaitadatyantadurghaTatvAddArShTAntikIkRu tan, kin tu
dRuShTAntadvAreNAbAlagopAlaprak Titam . tathA hiyathA bAlakasya gopAlakasya vA pRuthagavasthitan
mRudbalIvardan balIvardan vA pashyato jAnatashcha na balIvarden sahAsti sambandha, viShay-
bhAvAvasthitabalIvardanimittopayogAdhirUDhabalIvardAkAradarshanagnAnasambandho balIvardasambandhavyavahAr-
sAdhakastvastyev, tathA kilAtmano nIrUpatven sparshashUnyatvAnna karmapudgalai sahAsti sambandha,
ekAvagAhabhAvAvasthitakarmapudgalanimittopayogAdhirUDharAgadveShAdibhAvasambandha karmapudgalabandha-
vyavahArasAdhakastvastyev
..174..
jIvo visheShabhedagnAnarahita san kAShThapAShANAdyachetanajinapratimAn dRuShTavA madIyArAdhyoyamiti manyate .
yadyapi tatra sattAvalokadarshanen sah pratimAyAstAdAtmyasambandho nAsti tathApi parichchhedyaparichchhedak-
lakShaNasambandhosti
. yathA vA samavasaraNe pratyakShajineshvaran dRuShTavA visheShabhedagnAnI manyate
madIyArAdhyoyamiti . tatrApi yadyapyavalok nagnAnasya jineshvareN sah tAdAtmyasambandho nAsti tathApyA-
rAdhyArAdhakasambandhosti . tah bandho teN jANIhi tathA bandhan tenaiv dRuShTAnten jAnIhi . ayamatrArtha
yadyapyayamAtmA nishchayenAmUrtastathApyanAdikarmabandhavashAdvyavahAreN mUrta san dravyabandhanimittabhUtan rAgAdi-
vikalparUpan bhAvabandhopayogan karoti
. tasminsati mUrtadravyakarmaNA sah yadyapi tAdAtmyasambandho nAsti
hai ki amUrta mUrtako kaise dekhatAjAnatA hai ?
aur aisA bhI nahIn hai ki yah (arUpIkA rUpoke sAth bandh honekI) bAt atyanta
durghaT hai isaliye use dArShTAntarUp banAyA hai, parantu dRuShTAnt dvArA AbAlagopAl sabhIko pragaT
(gnAt) ho jAy isaliye dRuShTAnta dvArA samajhAyA gayA hai
. yathA :bAlagopAlakA pRuthak
rahanevAle miTTIke bailako athavA (sachche) bailako dekhane aur jAnane par bailake sAth sambandh
nahIn hai tathApi viShayarUpase rahanevAlA bail jinakA nimitta hai aise upayogArUDh vRuShabhAkAr
darshan
gnAnake sAthakA sambandh bailake sAthake sambandharUp vyavahArakA sAdhak avashya hai;
isIprakAr AtmA arUpIpaneke kAraN sparshashUnya hai, isaliye usakA karmapudgalonke sAth
sambandh nahIn hai, tathApi ekAvagAharUpase rahanevAle karmapudgal jinake nimitta hain aise
upayogArUDh rAgadveShAdikabhAvonke sAthakA sambandh karmapudgalonke sAthake bandharUp vyavahArakA
sAdhak avashya hai
.
bhAvArtha :‘AtmA amUrtik hone par bhI vah mUrtikakarmapudgalonke sAth kaise
bandhatA hai ?’ is prashnakA uttar dete hue AchAryadevane kahA hai kiAtmAke amUrtik hone
par bhI vah mUrtik padArthonko kaise jAnatA hai ? jaise vah mUrtik padArthonko jAnatA hai
usIprakAr mUrtik karmapudgalonke sAth bandhatA hai
.

Page 332 of 513
PDF/HTML Page 365 of 546
single page version

ath bhAvabandhasvarUpan gnApayati
uvaogamao jIvo mujjhadi rajjedi vA padussedi .
pappA vividhe visaye jo hi puNo tehin so bandho ..175..
tathApi pUrvoktadRuShTAnten sanshleShasambandhostIti nAsti doSha ..174.. evan shuddhabuddhaikasvabhAv-
jIvakathanamukhyatven prathamagAthA, mUrtirahitajIvasya mUrtakarmaNA sah kathan bandho bhavatIti pUrvapakSharUpeN
vAstavamen arUpI AtmAkA rUpI padArthonke sAth koI sambandh na hone par bhI arUpIkA
rUpIke sAth sambandh honekA vyavahAr bhI virodhako prApta nahIn hotA . jahAn aisA kahA jAtA hai
ki ‘AtmA mUrtik padArthako jAnatA hai’ vahAn paramArthata amUrtik AtmAkA mUrtik padArthake
sAth koI sambandh nahIn hai; usakA to mAtra us mUrtik padArthake AkArarUp honevAle gnAnake
sAth hI sambandh hai aur us padArthAkAr gnAnake sAthake sambandhake kAraN hI ‘amUrtik AtmA
mUrtik padArthako jAnatA hai’ aisA amUrtik
mUrtikakA sambandharUp vyavahAr siddha hotA hai .
isIprakAr jahAn aisA kahA jAtA hai ki ‘amuk AtmAkA mUrtik karmapudgalonke sAth bandh hai’
vahAn paramArthata amUrtik AtmAkA mUrtik karmapudgalonke sAth koI sambandha nahIn hai; AtmAkA
to karmapudgal jisamen nimitta hain aise rAgadveShAdibhAvonke sAth hI sambandha (bandh) hai aur un
karmanimittak rAgadveShAdi bhAvonke sAth sambandha honese hI ‘is AtmAkA mUrtik karmapudgalonke
sAth bandh hai’ aisA amUrtikamUrtikakA bandharUp vyavahAr siddha hotA hai
.
yadyapi manuShyako strIputradhanAdike sAth vAstavamen koI sambandha nahIn hai, ve us
manuShyase sarvathA bhinna hain, tathApi strIputradhanAdike prati rAg karanevAle manuShyako rAgakA bandhan
honese aur us rAgamen strIputradhanAdike nimitta honese vyavahArase aisA avashya kahA jAtA
hai ki ‘is manuShyako strIputradhanAdikA bandhan hai; isIprakAr, yadyapi AtmAkA
karmapudgalonke sAth vAstavamen koI sambandha nahIn hai, ve AtmAse sarvathA bhinna hain, tathApi
rAgadveShAdi bhAv karanevAle AtmAko rAgadveShAdi bhAvonkA bandhan honese aur un bhAvommen
karmapudgal nimitta honese vyavahArase aisA avashya kahA jA sakatA hai ki ‘is AtmAko
karmapudgalonkA bandhan hai’
..174..
ab bhAvabandhakA svarUp batalAte hain :
vidhavidh viShayo pAmIne upayogAtmak jIv je
pradveShrAgvimohabhAve pariName, te bandh chhe. 175.

Page 333 of 513
PDF/HTML Page 366 of 546
single page version

upayogamayo jIvo muhyati rajyati vA pradveShTi .
prApya vividhAn viShayAn yo hi punastai sa bandha ..175..
ayamAtmA sarva ev tAvatsavikalpanirvikalpaparichchhedAtmakatvAdupayogamaya . tatra yo hi
nAm nAnAkArAn parichchhedyAnarthAnAsAdya mohan vA rAgan vA dveShan vA samupaiti sa nAm tai
parapratyayairapi moharAgadveShairuparaktAtmasvabhAvatvAnnIlapItaraktopAshrayapratyayanIlapItaraktatvairuparakta-
svabhAva spha TikamaNiriv svayamek ev tadbhAvadvitIyatvAdbandho bhavati
..175..
dvitIyA, tatparihArarUpeN tRutIyA cheti gAthAtrayeN prathamasthalan gatam . ath rAgadveShamohalakShaNan bhAvabandha-
svarUpamAkhyAtiuvaogamao jIvo upayogamayo jIva, ayan jIvo nishchayanayen vishuddhagnAn-
darshanopayogamayastAvattathAbhUtopyanAdibandhavashAtsopAdhispha Tikavat paropAdhibhAven pariNata san . kin
karoti . mujjhadi rajjedi vA padussedi muhyati rajyati vA pradveShTi dveShan karoti . kin kRutvA pUrvan . pappA
prApya . kAn . vividhe visaye nirviShayaparamAtmasvarUpabhAvanAvipakShabhUtAnvividhapanychendriyaviShayAn . jo hi
puNo ya punaritthambhUtosti jIvo hi sphu Tan, tehin sambandho tai sambaddho bhavati, tai pUrvoktarAg-
dveShamohai kartRubhUtairmoharAgadveSharahitajIvasya shuddhapariNAmalakShaNan paramadharmamalabhamAna san sa jIvo baddho
bhavatIti
. atra yosau rAgadveShamohapariNAma sa ev bhAvabandha ityartha ..175.. ath bhAvabandha-
anvayArtha :[ya hi puna ] jo [upayogamaya jIva ] upayogamay jIv [vividhAn
viShayAn ] vividh viShayonko [prApya ] prApta karake [muhyati ] moh karatA hai, [rajyati ] rAg
karatA hai, [vA ] athavA [pradveShTi ] dveSh karatA hai, [sa ] vah jIv [tai ] unake dvArA (moh
rAgdveShake dvArA) [bandha ] bandharUp hai ..175..
TIkA :pratham to yah AtmA sarva hI upayogamay hai, kyonki vah savikalpa aur
nirvikalpa pratibhAsasvarUp hai (arthAt gnAndarshanasvarUp hai .) usamen jo AtmA vividhAkAr
pratibhAsit honevAle padArthonko prApta karake moh, rAg athavA dveSh karatA hai, vah AtmAkAlA,
pIlA, aur lAl 1Ashray jinakA nimitta hai aise kAlepan, pIlepan aur lAlapanake dvArA
uparakta svabhAvavAle spha TikamaNikI bhAntipar jinakA nimitta hai aise moh, rAg aur dveShake
dvArA uparakta (vikArI, malin, kaluShit,) AtmasvabhAvavAlA honese, svayam akelA hI bandh
(bandharUp) hai, kyonki moharAgadveShAdibhAv usakA
2dvitIy hai ..175..
1. Ashray = jisamen spha TikamaNi rakhA ho vah pAtra .
2. dvitIy = dUsarA [‘bandha to doke bIch hotA hai, akelA AtmA bandhasvarUp kaise ho sakatA hai ?’ is
prashnakA uttar yah hai kiek to AtmA aur dUsarA moharAgadveShAdibhAv honese, moharAgadveShAdibhAvake dvArA
malinasvabhAvavAlA AtmA svayam hI bhAvabandh hai .]

Page 334 of 513
PDF/HTML Page 367 of 546
single page version

ath bhAvabandhayuktin dravyabandhasvarUpan cha pragnApayati
bhAveN jeN jIvo pechchhadi jANAdi Agadan visaye .
rajjadi teNev puNo bajjhadi kamma tti uvadeso ..176..
bhAven yen jIva pashyati jAnAtyAgatan viShaye .
rajyati tenaiv punarbadhyate karmetyupadesha ..176..
ayamAtmA sAkAranirAkAraparichchhedAtmakatvAtparichchhedyatAmApadyamAnamarthajAtan yenaiv
moharUpeN rAgarUpeN dveSharUpeN vA bhAven pashyati jAnAti cha tenaivoparajyat ev .
yoyamuparAga sa khalu snigdharUkShatvasthAnIyo bhAvabandha . ath punastenaiv paudgalikan karma
yuktin dravyabandhasvarUpan cha pratipAdayatibhAveN jeN bhAven pariNAmen yen jIvo jIva kartA
pechchhadi jANAdi nirvikalpadarshanapariNAmen pashyati savikalpagnAnapariNAmen jAnAti . kin karmatApannan,
Agadan visaye Agatan prAptan kimapIShTAniShTan vastu panychendriyaviShaye . rajjadi teNev puNo rajyate
tenaiv puna AdimadhyAntavarjitan rAgAdidoSharahitan chijjyotisvarUpan nijAtmadravyamarochamAnastathaivAjAnan
san samastarAgAdivikalpaparihAreNAbhAvayanshcha tenaiv pUrvoktagnAnadarshanopayogen rajyate rAgan karoti

iti bhAvabandhayukti
. bajjhadi kamma tti uvadeso ten bhAvabandhen navataradravyakarma badhnAtIti
ab, bhAvabandhakI yukti aur dravyabandhakA svarUp kahate hain :
anvayArtha :[jIva ] jIv [yen bhAven ] jis bhAvase [viShaye Agatan ] viShayAgat
padArthako [pashyati jAnAti ] dekhatA hai aur jAnatA hai, [ten ev ] usIse [rajyati ] uparakta
hotA hai; [puna ] aur usIse [karma badhyate ] karma bandhatA hai;
(iti) aisA (upadesha) upadesh
hai ..176..
TIkA :yah AtmA sAkAr aur nirAkAr pratibhAsasvarUp (-gnAn aur
darshanasvarUp) honese pratibhAsya (pratibhAsit hone yogya) padArthasamUhako jis moharUp,
rAgarUp yA dveSharUp bhAvase dekhatA hai aur jAnatA hai, usIse uparakta hotA hai
. jo yah
uparAg (vikAr) hai vah vAstavamen 1snigdharUkShatvasthAnIy bhAvabandh hai . aur usIse avashya
1. snigdharUkShatvasthAnIy = snigdhatA aur rUkShatAke samAn . (jaise pudgalamen vishiShTa snigdhatArUkShatA vah bandha
hai, usIprakAr jIvamen rAgadveSharUp vikAr bhAvabandha hai )
je bhAvathI dekhe ane jANe viShayagat arthane,
tenAthI chhe uparaktatA; vaLI karmabandhan te vaDe. 176
.

Page 335 of 513
PDF/HTML Page 368 of 546
single page version

badhyat ev . ityeSh bhAvabandhapratyayo dravyabandha ..176..
ath pudgalajIvatadubhayabandhasvarUpan gnApayati
phAsehin poggalANan bandho jIvassa rAgamAdIhin .
aNNoNNan avagAho poggalajIvappago bhaNido ..177..
sparshai pudgalAnAn bandho jIvasya rAgAdibhi .
anyonyamavagAha pudgalajIvAtmako bhaNita ..177..
yastAvadatra karmaNAn snigdharUkShatvasparshavisheShairekatvapariNAma sa kevalapudgalabandha . yastu
jIvasyaupAdhikamoharAgadveShaparyAyairekatvapariNAma sa kevalajIvabandha . ya puna jIv-
dravyabandhasvarUpan chetyupadesha ..176.. evan bhAvabandhakathanamukhyatayA gAthAdvayen dvitIyasthalan gatam .
ath pUrvanavatarapudgaladravyakarmaNo parasparabandho, jIvasya tu rAgAdibhAven sah bandho, jIvasyaiv navatar-
dravyakarmaNA sah cheti trividhabandhasvarUpan pragnApayati ---
phAsehin poggalANan bandho sparshai pudgalAnAn bandha .
pUrvanavatarapudgaladravyakarmaNorjIvagatarAgAdibhAvanimitten svakIyasnigdharUkShopAdAnakAraNen cha paraspar-
sparshasanyogen yosau bandha sa pudgalabandha
. jIvassa rAgamAdIhin jIvasya rAgAdibhi . niruparAg-
paramachaitanyarUpanijAtmatattvabhAvanAchyutasya jIvasya yadrAgAdibhi sah pariNamanan sa jIvabandha iti .
aNNoNNassavagAho puggalajIvappago bhaNido anyonyasyAvagAha pudgalajIvAtmako bhaNita . nirvikAr-
paudgalik karma bandhatA hai . isaprakAr yah dravyabandhakA nimitta bhAvabandh hai ..176..
ab pudgalabandh, jIvabandh aur un dononke bandhakA svarUp kahate hain :
gAthA : 177 anvayArtha :[sparshai ] sparshonke sAth [pudgalAnAn bandha ]
pudgalonkA bandh, [rAgAdibhi jIvasya ] rAgAdike sAth jIvakA bandh aur [anyonyam
avagAha ]
anyonya avagAh vah [pudgalajIvAtmaka bhaNita ] pudgalajIvAtmak bandh kahA
gayA hai
..177..
TIkA :pratham to yahAn, karmonkA jo snigdhatArUkShatArUp sparshavisheShonke sAth
ekatvapariNAm hai so keval pudgalabandh hai; aur jIvakA aupAdhik mohrAgdveSharUp
paryAyonke sAth jo ekatva pariNAm hai so keval jIvabandh hai; aur jIv tathA karmapudgalake
rAgAdi sah AtmA taNo, ne sparsha sah pudgalataNo,
anyonya je avagAh tene bandh ubhayAtmak kahyo. 177
.

Page 336 of 513
PDF/HTML Page 369 of 546
single page version

karmapudgalayo parasparapariNAmanimittamAtratven vishiShTatara parasparamavagAha sa tadubhay-
bandha
..177..
ath dravyabandhasya bhAvabandhahetukatvamujjIvayati
sapadeso so appA tesu padesesu poggalA kAyA .
pavisanti jahAjoggan chiTThanti hi janti bajjhanti ..178..
sapradesha sa AtmA teShu pradesheShu pudgalA kAyA .
pravishanti yathAyogyan tiShThanti cha yAnti badhyante ..178..
ayamAtmA lokAkAshatulyAsankhyeyapradeshatvAtsapradesha . ath teShu tasya pradesheShu
kAyavAngmanovargaNAlambana parispando yathA bhavati tathA karmapudgalakAyA svayamev parispanda-
svasamvedanagnAnarahitatven snigdharUkShasthAnIyarAgadveShapariNatajIvasya bandhayogyasnigdharUkShapariNAmapariNat-
pudgalasya cha yosau parasparAvagAhalakShaNa sa itthambhUtabandho jIvapudgalabandha iti trividhabandhalakShaNan

gnAtavyam
..177.. ath ‘bandho jIvassa rAgamAdIhin’ pUrvasUtre yaduktan tadev rAgatvan dravyabandhasya
kAraNamiti visheSheN samarthayatisapadeso so appA sa prasiddhAtmA lokAkAshapramitAsankhyeyapradesh-
tvAttAvatsapradesha . tesu padesesu poggalA kAyA teShu pradesheShu karmavargaNAyogyapudgalakAyA kartAra pavisanti
pravishanti . katham . jahAjoggan manovachanakAyavargaNAlambanavIryAntarAyakShayopashamajanitAtmapradeshaparispanda-
paraspar pariNAmake nimittamAtrase jo vishiShTatar paraspar avagAh hai so ubhayabandh hai . [arthAt
jIv aur karmapudgal ek dUsareke pariNAmamen nimittamAtra hoven, aisA (vishiShTaprakArakA
khAsaprakArakA) jo unakA ekakShetrAvagAhasambandh hai so vah pudgalajIvAtmak bandh hai . ] ..177..
ab, aisA batalAte hain ki dravyabandhakA hetu bhAvabandh hai :
anvayArtha :[sa AtmA ] vah AtmA [sapradesha ] sapradesh hai; [teShu pradesheShu ] un
pradeshommen [pudgalA kAyA ] pudgalasamUh [pravishanti ] pravesh karate hain, [yathAyogyan tiShThanti ]
yathAyogya rahate hain, [yAnti ] jAte hain, [cha ] aur [badhyante ] bandhate hain
..178..
TIkA :yah AtmA lokAkAshatulya asankhyapradeshI honese sapradesh hai . usake in
pradeshommen kAyavargaNA, vachanavargaNA aur manovargaNAkA AlambanavAlA parispanda (kampan) jis
sapradesh chhe te jIv, jIvapradeshamAn Ave ane
pudgalasamUh rahe yathochit, jAy chhe, bandhAy chhe. 178
.

Page 337 of 513
PDF/HTML Page 370 of 546
single page version

vanta pravishantyapi tiShThantyapi gachchhantyapi cha . asti chejjIvasya moharAgadveSharUpo bhAvo
badhyantepi cha . tatovadhAryate dravyabandhasya bhAvabandho hetu ..178..
ath dravyabandhahetutven rAgapariNAmamAtrasya bhAvabandhasya nishchayabandhatvan sAdhayati
ratto bandhadi kamman muchchadi kammehin rAgarahidappA .
eso bandhasamAso jIvANan jAN Nichchhayado ..179..
rakto badhnAti karma muchyate karmabhi rAgarahitAtmA .
eSh bandhasamAso jIvAnAn jAnIhi nishchayata ..179..
yato rAgapariNat evAbhinaven dravyakarmaNA badhyate, na vairAgyapariNata; abhinaven
lakShaNayogAnusAreN yathAyogyam . na kevalan pravishanti chiTThanti hi praveshAnantaran svakIyasthitikAlaparyantan
tiShThanti hi sphu Tam . na kevalan tiShThanti janti svakIyodayakAlan prApya phalan datvA gachchhanti, bajjhanti
kevalagnAnAdyanantachatuShTayavyaktirUpamokShapratipakShabhUtabandhasya kAraNan rAgAdikan labdhvA punarapi dravyabandha-
rUpeN badhyante cha
. at etadAyAtan rAgAdipariNAm ev dravyabandhakAraNamiti . athavA dvitIy-
vyAkhyAnampravishanti pradeshabandhAstiShThanti sthitibandhA phalan datvA gachchhantyanubhAgabandhA badhyante
prakRu tibandhA iti ..178.. evan trividhabandhamukhyatayA sUtradvayen tRutIyasthalan gatam . ath dravya-
bandhakAraNatvAnnishchayen rAgAdivikalparUpo bhAvabandha ev bandha iti pragnApayatiratto bandhadi kamman rakto
pra. 43
prakArase hotA hai, us prakArase karmapudgalake samUh svayamev parispandavAle hote hue pravesh bhI
karate hain, rahate bhI hain, aur jAte bhI hain; aur yadi jIvake moh
rAgdveSharUp bhAv hon to bandhate
bhI hain . isaliye nishchit hotA hai ki dravyabandhakA hetu bhAvabandh hai ..178..
ab, aisA siddha karate hain kirAg pariNAmamAtra jo bhAvabandh hai so dravyabandhakA hetu
honese vahI nishchayabandha hai :
anvayArtha :[rakta ] rAgI AtmA [karma badhnAti ] karma bAndhatA hai, [rAgarahitAtmA ]
rAgarahit AtmA [karmabhi muchyate ] karmonse mukta hotA hai;[eSha ] yah [jIvAnAn ] jIvonke
[bandhasamAsa ] bandhakA sankShep [nishchayata ] nishchayase [jAnIhi ] jAno ..179..
TIkA :rAgapariNat jIv hI navIn dravyakarmase bandhatA hai, vairAgyapariNat nahIn bandhatA;
jIv rakta bAndhe karma, rAg rahit jIv mukAy chhe;
A jIv kerA bandhano sankShep nishchay jANaje. 179.

Page 338 of 513
PDF/HTML Page 371 of 546
single page version

dravyakarmaNA rAgapariNato na muchyate, vairAgyapariNat ev; badhyat ev sanspRushataivAbhinaven
dravyakarmaNA chirasanchiten purANen cha, na muchyate rAgapariNata; muchyat ev sanspRushataivAbhinaven
dravyakarmaNA chirasanchiten purANen cha vairAgyapariNato na badhyate; tatovadhAryate dravyabandhasya
sAdhakatamatvAdrAgapariNAm ev nishchayen bandha
..179..
ath pariNAmasya dravyabandhasAdhakatamarAgavishiShTatvan savisheShan prakaTayati
pariNAmAdo bandho pariNAmo rAgadosamohajudo .
asuho mohapadoso suho va asuho havadi rAgo ..180..
pariNAmAdbandha pariNAmo rAgadveShamohayuta .
ashubhau mohapradveShau shubho vAshubho bhavati rAga ..180..
badhnAti karma . rakta ev karma badhnAti, na cha vairAgyapariNata . muchchadi kammehin rAgarahidappA muchyate karmabhyAn
rAgarahitAtmA . muchyat ev shubhAshubhakarmabhyAn rAgarahitAtmA, na cha badhyate . eso bandhasamAso eSh
pratyakShIbhUto bandhasankShepa . jIvANan jIvAnAn sambandhI . jAN Nichchhayado jAnIhi tvan he shiShya, nishchayato
nishchayanayAbhiprAyeNeti . evan rAgapariNAm ev bandhakAraNan gnAtvA samastarAgAdivikalpajAlatyAgen
vishuddhagnAnadarshanasvabhAvanijAtmatattve nirantaran bhAvanA kartavyeti ..179.. ath jIvapariNAmasya
rAgapariNat jIv navIn dravyakarmase mukta nahIn hotA, vairAgyapariNat hI mukta hotA hai; rAgapariNat
jIv sansparsha karane (-sambandhamen Ane) vAle navIn dravyakarmase, aur chirasanchit (dIrghakAlase
sanchit aise) purAne dravyakarmase bandhatA hI hai, mukta nahIn hotA; vairAgyapariNat jIv sansparsha karane
(sambandhamen Ane) vAle navIn dravyakarmase aur chirasanchit aise purAne dravyakarmase mukta hI hotA
hai, bandhatA nahIn hai; isase nishchit hotA hai ki
dravyabandhakA sAdhakatam (-utkRuShTa hetu) honese
rAgapariNAm hI nishchayase bandha hai ..179..
ab, pariNAmakA dravyabandhake sAdhakatam rAgase vishiShTapanA savisheSh pragaT karate hain
(arthAt pariNAm dravyabandhake utkRuShTa hetubhUt rAgase visheShatAvAlA hotA hai aisA bhed sahit pragaT
karate hain ) :
anvayArtha :[pariNAmAt bandha ] pariNAmase bandha hai, [pariNAma rAgadveShamohayuta ]
(jo) pariNAm rAgdveShmohayukta hai . [mohapradveShau ashubhau ] (unamense) moh aur dveSh ashubh
pariNAmathI chhe bandh, rAgvimohdveShathI yukta je;
chhe mohdveSh ashubh, rAg ashubh vA shubh hoy chhe. 180.

Page 339 of 513
PDF/HTML Page 372 of 546
single page version

dravyabandhosti tAvadvishiShTapariNAmAt . vishiShTatvan tu pariNAmasya rAgadveShamohamay-
tven . tachcha shubhAshubhatven dvaitAnuvarti . tatra mohadveShamayatvenAshubhatvan, rAgamayatven tu shubhatvan
chAshubhatvan cha . vishuddhisankleshAngatven rAgasya dvaividhyAt bhavati ..180..
ath vishiShTapariNAmavisheShamavishiShTapariNAman cha kAraNe kAryamupacharya kAryatven
nirdishati
suhapariNAmo puNNan asuho pAvan ti bhaNidamaNNesu .
pariNAmo NaNNagado dukkhakkhayakAraNan samaye ..181..
dravyabandhasAdhakan rAgAdyupAdhijanitabhedan darshayatipariNAmAdo bandho pariNAmAtsakAshAdbandho bhavati . sa cha
pariNAma kimvishiShTa . pariNAmo rAgadosamohajudo vItarAgaparamAtmano vilakShaNatven pariNAmo rAgadveSh-
mohopAdhitrayeN sanyukta . asuho mohapadoso ashubhau mohapradveShau . paropAdhijanitapariNAmatrayamadhye moh-
pradveShadvayamashubham . suho va asuho havadi rAgo shubhoshubho vA bhavati rAga . panychaparameShThayAdibhaktirUpa
shubharAg uchyate, viShayakaShAyarUpashchAshubh iti . ayan pariNAma sarvopi sopAdhitvAt bandhaheturiti
gnAtva bandhe shubhAshubhasamastarAgadveShavinAshArthan samastarAgAdyupAdhirahite sahajAnandaikalakShaNasukhAmRutasvabhAve
nijAtmadravye bhAvanA kartavyeti tAtparyam
..180.. ath dravyarUpapuNyapApabandhakAraNatvAchchhubhAshubhapariNAmayo
puNyapApasangnAn shubhAshubharahitashuddhopayogapariNAmasya mokShakAraNatvan cha kathayatisuhapariNAmo puNNan
hai, [rAga ] rAg [shubha vA ashubha ] shubh athavA ashubh [bhavati ] hotA hai ..180..
TIkA :pratham to dravyabandha vishiShTa pariNAmase hotA hai . pariNAmakI vishiShTatA rAg
dveShmohamayapaneke kAraN hai . vah shubh aur ashubhapaneke kAraN dvaitakA anusaraN karatA hai .
(arthAt do prakArakA hai ); usamense 1mohdveShamayapanese ashubhapanA hotA hai, aur rAgamayapanese
shubhapanA tathA ashubhapanA hotA hai kyonki 2rAgvishuddhi tathA sankleshayukta honese do prakArakA
hotA hai ..180..
ab vishiShTa pariNAmake bhedako tathA avishiShTa pariNAmako, kAraNamen kAryakA upachAr
karake kAryarUpase batalAte hain :
1. mohamay pariNAm aur dveShamay pariNAm ashubh hain .
2. dharmAnurAg vishuddhivAlA honese dharmAnurAgamay pariNAm shubh hai; viShayAnurAg sankleshamay honese viShayAnurAgamay
pariNAm ashubh hain .
par mAnhI shubh pariNAm puNya, ashubh paramAn pAp chhe;
nijadravyagat pariNAm samaye dukhakShayano hetu chhe. 181
.

Page 340 of 513
PDF/HTML Page 373 of 546
single page version

shubhapariNAma puNyamashubha pApamiti bhaNitamanyeShu .
pariNAmonanyagato dukhakShayakAraNan samaye ..181..
dvividhastAvatpariNAma, paradravyapravRutta svadravyapravRuttashcha . tatra paradravyapravRutta parop-
raktatvAdvishiShTapariNAma, svadravyapravRuttastu parAnuparaktatvAdavishiShTapariNAma . tatroktau dvau
vishiShTapariNAmasya visheShau, shubhapariNAmoshubhapariNAmashcha . tatra puNyapudgalabandhakAraNAtvAt
shubhapariNAma puNyan, pApapudgalabandhakAraNatvAdashubhapariNAma pApam . avishiShTapariNAmasya tu
shuddhatvenaikatvAnnAsti visheSha . sa kAle sansAradukhahetukarmapudgalakShayakAraNatvAtsansAr-
dukhahetukarmapudgalakShayAtmako mokSha ev ..181..
dravyapuNyabandhakAraNatvAchchhubhapariNAma puNyan bhaNyate . asuho pAvan ti bhaNidan dravyapApabandhakAraNatvAd-
shubhapariNAma pApan bhaNyate . keShu viShayeShu yosau shubhAshubhapariNAma . aNNesu nijashuddhAtmana
sakAshAdanyeShu shubhAshubhabahirdravyeShu . pariNAmo NaNNagado pariNAmo nAnyagatonanyagata svasvarUpastha
ityarthan . sa itthambhUta shuddhopayogalakShaNa pariNAma dukkhakkhayakAraNan dukhakShayakAraNan dukhakShayAbhidhAn-
mokShasya kAraNan bhaNido bhaNita . kva bhaNita . samaye paramAgame labdhikAle vA . kinch,
mithyAdRuShTisAsAdanamishraguNasthAnatraye tAratamyenAshubhapariNAmo bhavatIti pUrvan bhaNitamAste, avirat-
deshaviratapramattasanyatasangnaguNasthAnatraye tAratamyen shubhapariNAmashcha bhaNita, apramattAdikShINakaShAyAntaguN-

sthAneShu tAratamyen shuddhopayogopi bhaNita
. nayavivakShAyAn mithyAdRuShTayAdikShINak ShAyAntaguNasthAneShu
anvayArtha :[anyeShu ] parake prati [shubh pariNAma ] shubh pariNAm [puNyam ] puNya
hai, aur [ashubha ] ashubh pariNAm [pApam ] pAp hai, [iti bhaNitam ] aisA kahA hai;
[ananyagata pariNAma ] jo dUsareke prati pravartamAn nahIn hai aisA pariNAm [samaye ] samay par
[dukhakShayakAraNam ] dukhakShayakA kAraN hai
..181..
TIkA :pratham to pariNAm do prakArakA haiparadravyapravRutta (paradravyake prati
pravartamAn) aur svadravyapravRutta . inamense paradravyapravRuttapariNAm parake dvArA uparakta (-parake
nimittase vikArI) honese vishiShTa pariNAm hai aur svadravyapravRutta pariNAm parake dvArA uparakta
na honese avishiShTa pariNAm hai
. usamen vishiShTa pariNAmake pUrvokta do bhed hainshubhapariNAm
aur ashubh pariNAm . unamen puNyarUp pudgalake bandhakA kAraN honese shubhapariNAm puNya
hai aur pAparUp pudgalake bandhakA kAraN honese ashubh pariNAm pAp hai . avishiShTa pariNAm
to shuddha honese ek hai isaliye usake bhed nahIn hain . vah (avishiShTa pariNAm) yathAkAl
sansAradukhake hetubhUt karmapudgalake kShayakA kAraN honese sansAradukhakA hetubhUt
karmapudgalakA kShayasvarUp mokSha hI hai
.

Page 341 of 513
PDF/HTML Page 374 of 546
single page version

ath jIvasya svaparadravyapravRuttinivRuttisiddhaye svaparavibhAgan darshayati
bhaNidA puDhavippamuhA jIvaNikAyAdh thAvarA ya tasA .
aNNA te jIvAdo jIvo vi ya tehindo aNNo ..182..
bhaNitA pRuthivIpramukhA jIvanikAyA ath sthAvarAshcha trasA .
anye te jIvAjjIvopi cha tebhyonya ..182..
punarashuddhanishchayanayo bhavatyev . tatrAshuddhanishchayamadhye shuddhopayoga kathan labhyat iti shiShyeN pUrvapakShe
kRute sati pratyuttaran dadAtivastvekadeshaparIkShA tAvannayalakShaNan, shubhAshubhashuddhadravyAvalambanamupayog-
lakShaNan cheti; ten kAraNenAshuddhanishchayamadhyepi shuddhAtmAvalambanatvAt shuddhadhyeyatvAt shuddhasAdhakatvAchcha
shuddhopayogapariNAmo labhyat iti nayalakShaNamupayogalakShaNan cha yathAsambhavan sarvatra gnAtavyam
. atra yosau
rAgAdivikalpopAdhirahitasamAdhilakShaNashuddhopayogo muktikAraNan bhaNita sa tu shuddhAtmadravya-
lakShaNAddhayeyabhUtAchchhuddhapAriNAmikabhAvAdabhedapradhAnadravyArthikanayenAbhinnopi bhedapradhAnaparyAyArthikanayen

bhinna
. kasmAditi chet . ayamekadeshanirAvaraNatven kShAyopashamikakhaNDagnAnavyaktirUpa, sa cha
pAriNAmika sakalAvaraNarahitatvenAkhaNDagnAnavyaktirUpa; ayan tu sAdisAntatven vinashvara, sa cha
anAdyanantatvenAvinashvara
. yadi punarekAntenAbhedo bhavati tarhi ghaTotpattau mRutpiNDavinAshavat
dhyAnaparyAyavinAshe mokShe jAte sati dhyeyarUpapAriNAmikasyApi vinAsho bhavatItyartha . tat ev gnAyate
shuddhapAriNAmikabhAvo dhyeyarUpo bhavati, dhyAnabhAvanArUpo na bhavati . kasmAt . dhyAnasya
vinashvaratvAditi ..181.. evan dravyabandhakAraNatvAt mithyAtvarAgAdivikalparUpo bhAvabandha ev nishchayen
bhAvArtha :parake prati pravartamAn aisA shubh pariNAm vah puNayakA kAraN hai aur
ashubh pariNAm vah pApakA kAraN hai; isaliye yadi kAraNamen kAryakA upachAr kiyA jAy to,
shubhapariNAm vah puNya hai aur ashubh pariNAm vah pAp
. svAtmadravyamen pravartamAn aisA shuddha
pariNAm mokShakA kAraN hai; isaliye yadi kAraNamen kAryakA upachAr kiyA jAy to, shuddha pariNAm
vah mokSha hai
..181..
ab, jIvakI svadravyamen pravRutti aur paradravyase nivRuttikI siddhike liye svaparakA
vibhAg batalAte hain :
anvayArtha :[ath ] ab [sthAvarA cha trasA ] sthAvar aur tras
aise jo [pRuthivIpramukhA ] pRithvI Adi [jIv nikAyA ] jIvanikAy [bhaNitA ] kahe gaye
hain, [te ] ve [jIvAt anye ] jIvase anya hain, [cha ] aur [jIva api ] jIv bhI [tebhya
sthAvar ane tras pRithvIAdik jIvakAy kahel je,
te jIvathI chhe anya tem ja jIv tethI anya chhe. 182
.

Page 342 of 513
PDF/HTML Page 375 of 546
single page version

ya ete pRuthivIprabhRutaya ShaDjIvanikAyAstrasasthAvarabhedenAbhyupagamyante te khalva-
chetanatvAdanye jIvAt, jIvopi cha chetanatvAdanyastebhya . atra ShaDjIvanikAyA Atmana
paradravyamek evAtmA svadravyam ..182..
ath jIvasya svaparadravyapravRuttinimittatven svaparavibhAgagnAnAgnAne avadhArayati
jo Navi jANadi evan paramappANan sahAvamAsejja .
kIradi ajjhavasANan ahan mamedan ti mohAdo ..183..
yo naiv jAnAtyevan paramAtmAnan svabhAvamAsAdya .
kurutedhyavasAnamahan mamedamiti mohAt ..183..
bandha iti kathanamukhyatayA gAthAtrayeN chaturthasthalan gatam . ath jIvasya svadravyapravRuttiparadravya-
nivRuttinimittan ShaDjIvanikAyai sah bhedavignAnan darshayati --bhaNidA puDhavippamuhA bhaNitA paramAgame kathitA
pRuthivIpramukhA . te ke . jIvaNikAyA jIvasamUhA . adh ath . kathambhUtA . thAvarA ya tasA sthAvarAshcha
trasA . te cha kimvishiShTA . aNNA te anye bhinnAste . kasmAt . jIvAdo shuddhabuddhaikajIvasvabhAvAt .
jIvo vi ya tehindo aNNo jIvopi cha tebhyonya iti . tathAhiTangkotkIrNagnAyakaik svabhAvaparamAtma-
tattvabhAvanArahiten jIven yadupArjitan trasasthAvaranAmakarma tadudayajanitatvAdachetanatvAchcha trasasthAvar-
jIvanikAyA shuddhachaitanyasvabhAvajIvAdbhinnA
. jIvopi cha tebhyo vilakShaNatvAdbhinna iti . atraivan
bhedavignAne jAte sati mokShArthI jIva svadravye pravRuttin paradravye nivRuttin cha karotIti bhAvArtha ..182..
anya ] unase anya hai ..182..
TIkA :jo yah pRithvI ityAdi ShaT jIvanikAy trasasthAvarake bhedapUrvak mAne jAte
hain, ve vAstavamen achetanattvake kAraN jIvase anya hain, aur jIv bhI chetanatvake kAraN unase
anya hai
. yahAn (yah kahA hai ki) ShaT jIvanikAy AtmAko paradravya hai, AtmA ek hI
svadravya hai ..182..
ab, yah nishchit karate hain kijIvako svadravyamen pravRuttikA nimitta svaparake
vibhAgakA gnAn hai, aur paradravyamen pravRuttikA nimitta svaparake vibhAgakA agnAn hai :
anvayArtha :[ya ] jo [evan ] isaprakAr [svabhAvam AsAdya ] svabhAvako prApta
karake (jIvpudgalake svabhAvako nishchit karake) [param AtmAnan ] parako aur svako [na
ev jAnAti ] nahIn jAnatA, [mohAt ] vah mohase ‘[aham ] yah main hUn, [idan mam ] yah merA
parane svane nahi jANato e rIt pAmI svabhAvane,
te ‘A hun, A muj’ em adhyavasAn moh thakI kare. 183
.

Page 343 of 513
PDF/HTML Page 376 of 546
single page version

yo hi nAm naivan pratiniyatachetanAchetanatvasvabhAven jIvapudgalayo svaparavibhAgan pashyati
sa evAhamidan mamedamityAtmAtmIyatven paradravyamadhyavasyati mohAnnAnya . ato jIvasya paradravya-
pravRuttinimittan svaparaparichchhedAbhAvamAtramev, sAmarthyAtsvadravyapravRuttinimittan tadabhAva ..183..
athAtmana kin karmeti nirUpayati
kuvvan sabhAvamAdA havadi hi kattA sagassa bhAvassa .
poggaladavvamayANan Na du kattA savvabhAvANan ..184..
kurvan svabhAvamAtmA bhavati hi kartA svakasya bhAvasya .
pudgaladravyamayAnAn na tu kartA sarvabhAvAnAm ..184..
athaitadev bhedavignAnan prakArAntareN draDhayatijo Navi jANadi evan ya kartA naiv jAnAtyevan
pUrvoktaprakAreN . kam . paran ShaDjIvanikAyAdiparadravyan, appANan nirdoShiparamAtmadravyarUpan nijAtmAnam . kin
kRutvA . sahAvamAsejja shuddhopayogalakShaNanijashuddhasvabhAvamAshritya . kIradi ajjhavasANan sa puruSha
karotyadhyavasAnan pariNAmam . ken rUpeN . ahan mamedan ti ahan mamedamiti . mamakArAhankArAdirahit-
paramAtmabhAvanAchyuto bhUtvA paradravyan rAgAdikamahamiti dehAdikan mametirUpeN . kasmAt . mohAdo
mohAdhInatvAditi . tata sthitametatsvaparabhedavignAnabalen svasamvedanagnAnI jIva svadravye ratin paradravye
hai’ [iti ] isaprakAr [adhyavasAnan ] adhyavasAn [kurute ] karatA hai ..183..
TIkA :jo AtmA isaprakAr jIv aur pudgalake (apaneapane) nishchit chetanatva
aur achetanatvarUp svabhAvake dvArA svaparake vibhAgako nahIn dekhatA, vahI AtmA ‘yah main hUn, yah
merA hai’ isaprakAr mohase paradravyamen apanepanakA adhyavasAn karatA hai, dUsarA nahIn . isase (yah
nishchit huA ki) jIvako paradravyamen pravRuttikA nimitta svaparake gnAnakA abhAvamAtra hI hai aur (kahe
vinA bhI) sAmarthyase (yah nishchit huA ki) svadravyamen pravRuttikA nimitta
1usakA abhAv hai .
bhAvArtha :jise svaparakA bhedavignAn nahIn hai vahI paradravyamen ahankArmamakAr
karatA hai, bhedavignAnI nahIn . isaliye paradravyamen pravRuttikA kAraN bhedavignAnakA abhAv hI hai,
aur svadravyamen pravRuttikA kAraN bhedavignAn hI hai ..183..
ab yah nirUpaN karate hain ki AtmAkA karma kyA hai :
1. usakA abhAv = sva -parake gnAnake abhAvakA abhAv; svaparake gnAnakA sadbhAv .
nij bhAv karato jIv chhe kartA khare nij bhAvano;
paN te nathI kartA sakal pudgaladaravamay bhAvano. 184
.

Page 344 of 513
PDF/HTML Page 377 of 546
single page version

AtmA hi tAvatsvan bhAvan karoti, tasya svadharmatvAdAtmanastathAbhavanashakti-
sambhavenAvashyamev kAryatvAt . sa tan cha svatantra kurvANastasya kartAvashyan syAt, kriyamAN-
shchAtmanA svo bhAvastenApyatvAttasya karmAvashyan syAt . evamAtmana svapariNAma karma . na
tvAtmA pudgalasya bhAvAn karoti, teShAn paradharmatvAdAtmanastathAbhavanashaktyasambhavenA-
kAryatvAt
. sa tAnakurvANo na teShAn kartA syAt, akriyamANAshchAtmanA te na tasya karma
syu . evamAtmana pudgalapariNAmo na karma ..184..
ath kathamAtmana pudgalapariNAmo na karma syAditi sandehamapanudati
geNhadi Nev Na munchadi karedi Na hi poggalANi kammANi .
jIvo poggalamajjhe vaTTaNNavi savvakAlesu ..185..
nivRuttin karotIti ..183.. evan bhedabhAvanAkathanamukhyatayA sUtradvayen panychamasthalan gatam . athAtmano
nishchayen rAgAdisvapariNAm ev karma, na cha dravyakarmeti prarUpayatikuvvan sabhAvan kurvansvabhAvam . atra
svabhAvashabden yadyapi shuddhanishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvo bhaNyate, tathApi karmabandhaprastAve rAgAdi-
pariNAmopyashuddhanishchayen svabhAvo bhaNyate
. tan svabhAvan kurvan . sa ka . AdA AtmA . havadi hi kattA
kartA bhavati hi sphu Tam . kasya . sagassa bhAvassa svakIyachidrUpasvabhAvasya rAgAdipariNAmasya . tadev tasya
anvayArtha :[svabhAvan kurvan ] apane bhAvako karatA huA [AtmA ] AtmA [hi ]
vAstavamen [svakasya bhAvasya ] apane bhAvakA [kartA bhavati ] kartA hai; [tu ] parantu
[pudgaladravyamayAnAn sarvabhAvAnAn ] pudgaladravyamay sarva bhAvonkA [kartA na ] kartA nahIn hai
..184..
TIkA :pratham to AtmA vAstavamen sva bhAvako karatA hai, kyonki vah (bhAv) usakA
sva dharma hai, isaliye AtmAko usarUp honekI (pariNamit honekI) shaktikA sambhav hai, ata vah
(bhAv) avashyamev AtmAkA kArya hai
. (isaprakAr) vah (AtmA) use (-sva bhAvako) svatantra-
tayA karatA huA usakA kartA avashya hai aur sva bhAv AtmAke dvArA kiyA jAtA huA AtmAke
dvArA prApya honese avashya hI AtmAkA karma hai
. isaprakAr sva pariNAm AtmAkA karma hai .
parantu, AtmA pudgalake bhAvonko nahIn karatA, kyonki ve parake dharma hain, isaliye
AtmAke usrUp honekI shaktikA asambhav honese ve AtmAkA kArya nahIn hain . (isaprakAr)
vah (AtmA) unhen na karatA huA unakA kartA nahIn hotA aur ve AtmAke dvArA na kiye jAte
hue usakA karma nahIn hain
. isaprakAr pudgalapariNAm AtmAkA karma nahIn hai ..184..
ab, ‘pudgalapariNAm AtmAkA karma kyon nahIn hai’aise sandeh ko dUr karate hain :
jIv sarva kALe pudgalonI madhyamAn varte bhale,
paN nav grahe, na taje, kare nahi jIv pudgalakarmane. 185
.

Page 345 of 513
PDF/HTML Page 378 of 546
single page version

gRuhnAti naiv na munychati karoti na hi pudgalAni karmANi .
jIva pudgalamadhye vartamAnopi sarvakAleShu ..185..
na khalvAtmana pudgalapariNAma karma, paradravyopAdAnahAnashUnyatvAt . yo hi yasya
pariNamayitA dRuShTa sa na tadupAdAnahAnashUnyo dRuShTa, yathAgnirayapiNDasya . AtmA tu
tulyakShetravartitvepi paradravyopAdAnahAnashUnya ev . tato na sa pudgalAnAn karmabhAven pariNamayitA
syAt ..185..
athAtmana kutastarhi pudgalakarmabhirupAdAnan hAnan cheti nirUpayati
sa idANin kattA san sagapariNAmassa davvajAdassa .
AdIyade kadAin vimuchchade kammadhUlIhin ..186..
rAgAdipariNAmarUpan nishchayen bhAvakarma bhaNyate . kasmAt . tatpAyapiNDavattenAtmanA prApyatvAdvyA-
pyatvAditi . poggaladavvamayANan Na du kattA savvabhAvANan chidrUpAtmano vilakShaNAnAn pudgaladravyamayAnAn na tu kartA
sarvabhAvAnAn gnAnAvaraNAdidravyakarmaparyAyANAmiti . tato gnAyate jIvasya rAgAdisvapariNAm ev karma,
tasyaiv sa karteti ..184.. athAtmana kathan dravyakarmarUpapariNAma karma na syAditi prashne samAdhAnan
dadAtigeNhadi Nev Na munchadi ka redi Na hi poggalANi kammANi jIvo yathA nirvikalpasamAdhirata paramamuni
pra. 44
anvayArtha :[jIva ] jIv [sarvakAleShu ] sabhI kAlommen [pudgalamadhye vartamAna
api ] pudgalake madhyamen rahatA huA bhI [pudgalAni karmANi ] paudgalik karmonko [hi ]
vAstavamen [gRuhNAti na ev ] na to grahaN karatA hai, [na muchanti ] na chhoDatA hai, aur [na karoti ]
na karatA hai
..186..
TIkA :vAstavamen pudgalapariNAm AtmAkA karma nahIn hai, kyonki vah paradravyake
grahaNtyAgase rahit hai; jo jisakA pariNamAnevAlA dekhA jAtA hai vah usake grahaNatyAgase rahit
nahIn dekhA jAtA; jaiseagni loheke golemen grahaNtyAg rahit hotI hai . AtmA to tulya
kShetramen vartatA huA bhI (-paradravyake sAth ekakShetrAvagAhI honepar bhI) paradravyake grahaNtyAgase
rahit hI hai . isaliye vah pudgalonko karmabhAvase pariNamAnevAlA nahIn hai ..185..
tab (yadi AtmA pudgalonko karmarUp pariNamit nahIn karatA to phi ra) AtmA
kisaprakAr pudgal karmonke dvArA grahaN kiyA jAtA hai aur chhoDA jAtA hai ? isakA ab
nirUpaN karate hain :
te hAl dravyajanit nij pariNAmano kartA bane,
tethI grahAy ane kadApi mukAy chhe karmo vaDe. 186
.

Page 346 of 513
PDF/HTML Page 379 of 546
single page version

sa idAnIn kartA san svakapariNAmasya dravyajAtasya .
AdIyate kadAchidvimuchyate karmadhUlibhi ..186..
soyamAtmA paradravyopAdAnahAnashUnyopi sAmpratan sansArAvasthAyAn nimittamAtrIkRut-
paradravyapariNAmasya svapariNAmamAtrasya dravyatvabhUtatvAt kevalasya kalayan kartRutvan, tadev tasya
svapariNAman nimittamAtrIkRutyopAttakarmapariNAmAbhi pudgaladhUlIbhirvishiShTAvagAharUpeNopAdIyate
kadAchinmuchyate cha
..186..
parabhAvan na gRuhNAti na munychati na cha karotyupAdAnarUpeN lohapiNDo vAgnin tathAyamAtmA na cha gRuhNAti
na cha munychati na cha karotyupAdAnarUpeN pudgalakarmANIti . kin kurvannapi . poggalamajjhe vaTTaNNavi savvakAlesu
kShIranIranyAyen pudgalamadhye varttamAnopi sarvakAleShu . anen ki muktan bhavati . yathA siddho bhagavAn
pudgalamadhye varttamAnopi paradravyagrahaNamochanakaraNarahitastathA shuddhanishchayen shaktirUpeN sansArI
jIvopIti bhAvArtha
..185.. ath yadyayamAtmA pudgalakarma na karoti na cha munychati tarhi bandha kathan,
tarhi mokShopi kathamiti prashne pratyuttaran dadAti --sa idANin kattA san sa idAnIn kartA san . sa pUrvoktalakShaN
AtmA, idAnIn kortha evan pUrvokta nayavibhAgen, kartA san . kasya . sagapariNAmassa nirvikAranityA-
anvayArtha :[sa ] vah [idAnIn ] abhI (sansArAvasthAmen) [dravyajAtasya ] dravyase
(Atmadravyase) utpanna honevAle [svakapariNAmasya ] (ashuddha) svapariNAmakA [kartA san ]
kartA hotA huA [karmadhUlibhi ] karmarajase [AdIyate ] grahaN kiyA jAtA hai aur [kadAchit
vimuchyate ]
kadAchit chhoDA jAtA hai
..186..
TIkA :so yah AtmA paradravyake grahaNtyAgase rahit hotA huA bhI abhI
sansArAvasthAmen, paradravyapariNAmako nimittamAtra karate hue keval svapariNAmamAtrakAus
svapariNAmake dravyatvabhUt honesekartRutvakA anubhav karatA huA, usake isI svapariNAmako
nimittamAtra karake karmapariNAmako prApta hotI huI aisI pudgalarajake dvArA vishiShTa avagAharUpase
grahaN kiyA jAtA hai aur kadAchit chhoDA jAtA hai
.
bhAvArtha :abhI sansArAvasthAmen jIv paudgalik karmapariNAmako nimittamAtra karake
apane ashuddha pariNAmakA hI kartA hotA hai (kyonki vah ashuddha pariNAm svadravyase utpanna hotA
hai ), paradravyakA kartA nahIn hotA
. isaprakAr jIv apane ashuddha pariNAmakA kartA hone par jIvake
usI ashuddha pariNAmako nimittamAtra karake karmarUp pariNamit hotI huI pudgalaraj visheSh
avagAharUpase jIvako grahaN
1 karatI hai, aur kabhI (sthitike anusAr rahakar athavA jIvake
1. karmapariNat pudgalonkA jIvake sAth visheSh avagAharUpase rahaneko hI yahAn karmapudgalonke dvArA jIvakA
‘grahaN honA’ kahA hai .

Page 347 of 513
PDF/HTML Page 380 of 546
single page version

ath kin kRu tan pudgalak rmaNAn vaichitryamiti nirUpayati
pariNamadi jadA appA suhamhi asuhamhi rAgadosajudo .
tan pavisadi kammarayan NANAvaraNAdibhAvehin ..187..
pariNamati yadAtmA shubheshubhe rAgadveShayuta .
tan pravishati karmarajo gnAnAvaraNAdibhAvai ..187..
asti khalvAtmana shubhAshubhapariNAmakAle svayamev samupAttavaichitryakarmapudgalapariNAma,
navaghanAmbuno bhUmisanyogapariNAmakAle samupAttavaichitryAnyapudgalapariNAmavat . tathA hiyathA
yadA navaghanAmbu bhUmisanyogen pariNamati tadAnye pudgalA svayamev samupAttavaichitryai
nandaikalakShaNaparamasukhAmRutavyaktirUpakAryasamayasArasAdhakanishchayaratnatrayAtmakakArNasmayasAravilakShaNasya
mithyAtvarAgAdivibhAvarUpasya svakIyapariNAmasya . punarapi kimvishiShTasya . davvajAdassa svakIyAtma-
dravyopAdAnakAraNajAtasya . AdIyade kadAI kammadhUlIhin AdIyate badhyate . kAbhi . karmadhUlIbhi kartRu-
bhUtAbhi kadAchitpUrvoktavibhAvapariNAmakAle . na kevalamAdIyate, vimuchchade visheSheN muchyate tyajyate
tAbhi karmadhUlIbhi kadAchitpUrvoktakAraNasamayasArapariNatikAle . etAvatA kimuktan bhavati . ashuddha-
pariNAmen badhyate shuddhapariNAmen muchyat iti ..186.. ath yathA dravyakarmANi nishchayen
svayamevotpadyante tathA gnAnAvaraNAdivichitrabhedarUpeNApi svayamev pariNamantIti kathayati ---pariNamadi jadA
appA
pariNamati yadAtmA
. samastashubhAshubhaparadravyaviShaye paramopekShAlakShaNan shuddhopayogapariNAman muktvA
yadAyamAtmA pariNamati . kva . suhamhi asuhamhi shubheshubhe vA pariNAme . kathambhUta san . rAgadosajudo
shuddha pariNAmako nimittamAtra karake) chhoDatI hai ..186..
ab pudgal karmonkI vichitratA (gnAnAvaraN, darshanAvaraNAdirUp anekaprakAratA) ko
kaun karatA hai ? isakA nirUpaN karate hain :
anvayArtha :[yadA ] jab [AtmA ] AtmA [rAgadveShayuta ] rAgadveShayukta hotA huA
[shubhe ashubhe ] shubh aur ashubhamen [pariNamit ] pariNamit hotA hai, tab [karmaraja ] karmaraj
[gnAnAvaraNAdibhAvai ] gnAnAvaraNAdirUpase [tan ] usamen [pravishati ] pravesh karatI hai
..187..
TIkA :jaise naye meghajalake bhUmisanyogarUp pariNAmake samay anya pudgalapariNAm
svayamev vaichitryako prApta hote hain, usIprakAr AtmAke shubhAshubh pariNAmake samay
jIv rAgadveShathI yukta jyAre pariName shubhashubhamAn,
gnAnAvaraNaityAdibhAve karmadhUli pravesh tyAn. 187.