Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 188-200.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 20 of 28

 

Page 348 of 513
PDF/HTML Page 381 of 546
single page version

shAdvalashilIndhrashakragopAdibhAvai pariNamante, tathA yadAyamAtmA rAgadveShavashIkRuta shubhAshubh- bhAven pariNamati tadA anye yogadvAreN pravishanta karmapudgalA svayamev samupAttavaichitryai- rgnAnAvaraNAdibhAvai pariNamante . ata svabhAvakRutan karmaNAn vaichitryan, na punarAtmakRutam ..187..

athaik ev AtmA bandha iti vibhAvayati
sapadeso so appA kasAyido moharAgadosehin .
kammaraehin siliTTho bandho tti parUvido samaye ..188..
sapradesha sa AtmA kaShAyito moharAgadveShai .
karmarajobhi shliShTo bandha iti prarUpita samaye ..188..
rAgadveShayukta pariNat ityartha . tan pavisadi kammarayan tadA kAle tatprasiddhan karmaraja pravishati . kai kRutvA .
NANAvaraNAdibhAvehin bhUmermeghajalasanyoge sati yathAnye pudgalA svayamev haritapallavAdibhAvai pariNamanti
tathA svayamev nAnAbhedapariNatairmUlottaraprakRitirUpagnAnAvaraNAdibhAvai paryAyairiti . tato gnAyate yathA
gnAnAvaraNAdikarmaNAmutpatti svayamkRutA tathA mUlottaraprakRitirUpavaichitryamapi, na cha jIvakRutamiti ..187..
karmapudgalapariNAm vAstavamen svayamev vichitratAko prApta hote hain . vah isaprakAr hai kijaise,
jab nayA meghajal bhUmisanyogarUp pariNamit hotA hai tab anya pudgal svayamev vichitratAko
prApta hariyAlI, kukuramuttA (chhattA), aur indragop (chAturmAsamen utpanna lAl kIDA) AdirUp
pariNamit hotA hai, isIprakAr jab yah AtmA rAgadveShake vashIbhUt hotA huA shubhAshubhabhAvarUp
pariNamit hotA hai, tab anya, yogadvArommen praviShTa hote hue karmapudgal svayamev vichitratAko prApta
gnAnAvaraNAdi bhAvarUp pariNamit hote hain
.

isase (yah nishchit huA ki) karmonkI vichitratA (vividhatA)kA honA 1svabhAvakRut hai, kintu AtmakRut nahIn ..187..

ab aisA samajhAte hain ki akelA hI AtmA bandh hai

anvayArtha :[sapradesha ] pradeshayukta [sa AtmA ] vah AtmA [samaye ] yathAkAl [moharAgadveShai ] mohrAgdveShake dvArA [kaShAyita ] kaShAyit honese [karma -rajobhi shliShTa ] karmarajase lipta yA baddha hotA huA [bandh iti prarUpita ] ‘bandh kahA gayA hai ..188.. 1. svabhAvakRut = karmonke apane svabhAvase kiyA huA .

sapradesh jIv samaye kaShAyit moharAgAdi vaDe,
sambandh pAmI karmarajano, bandharUp kathAy chhe. 188
.

Page 349 of 513
PDF/HTML Page 382 of 546
single page version

yathAtra sapradeshatve sati lodhrAdibhi kaShAyitatvAt manjiShTharangAdibhirupashliShTamekan raktan dRuShTan vAsa, tathAtmApi sapradeshatve sati kAle moharAgadveShai kaShAyitatvAt karmarajobhi- rupashliShTa eko bandho draShTavya, shuddhadravyaviShayatvAnnishchayasya ..188..

ath nishchayavyavahArAvirodhan darshayati
eso bandhasamAso jIvANan NichchhayeN NiddiTTho .
arahantehin jadINan vavahAro aNNahA bhaNido ..189..
ath pUrvoktagnAnAvaraNAdiprakRutInAn jaghanyotkRuShTAnubhAgasvarUpan pratipAdayati
suhapayaDIN visohI tivvo asuhAN sankilesammi .
vivarIdo du jahaNNo aNubhAgo savvapayaDINan ..13..

aNubhAgo anubhAga phaladAnashaktivisheSha bhavatIti kriyAdhyAhAra . kathambhUto bhavati . tivvo tIvra prakRuShTa paramAmRutasamAna . kAsAn sambandhI . suhapayaDINan sadvedyAdishubhaprakRutInAm . kayA kAraN- bhUtayA . visohI tIvradharmAnurAgarUpavishuddhayA . asuhAN sankilesammi asadvedyAdyashubhaprakRutInAn tu mithyA- tvAdirUpatIvrasankleshe sati tIvro hAlAhalaviShasadRusho bhavati . vivarIdo du jahaNNo viparItastu jaghanyo guDanimbarUpo bhavati . jaghanyavishuddhayA jaghanyasankleshen cha madhyamavishuddhayA madhyamasankleshen tu shubhA- shubhaprakRutInAn khaNDasharkarArUpa kAnyjIraviSharUpashcheti . evamvidho jaghanyamadhyamotkRuShTarUponubhAga kAsAn sambandhI bhavati . savvapayaDINan mUlottaraprakRitirahitanijaparamAnandaikasvabhAvalakShaNasarvaprakAropAdeyabhUtaparamAtma- dravyAdbhinnAnAn heyabhUtAnAn sarvamUlottarakarmaprakRutInAmiti karmashaktisvarUpan gnAtavyam ..“ “ “ “ “

13.. athAbhed-

nayen bandhakAraNabhUtarAgAdipariNatAtmaiv bandho bhaNyat ityAvedayatisapadeso lokAkAshapramitAsankhyey- pradeshatvAtsapradeshastAvadbhavati so appA sa pUrvoktalakShaN AtmA . punarapi kimvishiShTa . kasAyido

TIkA :jaise jagatamen vastra sapradesh honese lodh, phi TakarI Adise 1kaShAyit hotA hai, jisase vah manjIThAdike rangase sambaddha hotA huA akelA hI rangA huA dekhA jAtA hai, isIprakAr AtmA bhI sapradesh honese yathAkAl mohrAgdveShake dvArA kaShAyit honese karmarajake dvArA shliShTa hotA huA akelA hI bandh hai; aisA dekhanA (-mAnanA) chAhiye, kyonki nishchayakA viShay shuddha dravya hai ..188..

ab nishchay aur vyavahArakA avirodh batalAte hain : 1. kaShAyit = rangA huA, uparakta, malin .

A jIv kerA bandhano sankShep nishchay bhAkhiyo
arhantadeve yogIne; vyavahAr anya rIte kahyo. 189
.

Page 350 of 513
PDF/HTML Page 383 of 546
single page version

eSh bandhasamAso jIvAnAn nishchayen nirdiShTa .
arhadbhiryatInAn vyavahAronyathA bhaNita ..189..

rAgapariNAm evAtmana karma, sa ev puNyapApadvaitam . rAgapariNAmasyaivAtmA kartA, tasyaivopAdAtA hAtA chetyeSh shuddhadravyanirUpaNAtmako nishchayanaya . yastu pudgalapariNAm Atmana karma, sa ev puNyapApadvaitan . pudgalapariNAmasyAtmA kartA, tasyopAdAtA hAtA cheti soshuddhadravyanirUpaNAtmako vyavahAranaya . ubhAvapyetau sta, shuddhAshuddhatvenobhayathA dravyasya pratIyamAnatvAt . kintvatra nishchayanaya sAdhakatamatvAdupAtta, sAdhyasya hi shuddhatven dravyasya kaShAyita pariNato ranyjita . kai . moharAgadosehin nirmohasvashuddhAtmatattvabhAvanApratibandhibhirmoh- rAgadvaiShai . punashcha kinrUpa . kammarajehin siliTTho karmarajobhi shliShTa karmavargaNAyogyapudgalarajobhi sanshliShTo baddha . bandho tti parUvido abhedenAtmaiv bandha iti prarUpita. kva . samaye paramAgame . atredan bhaNitan bhavatiyathA vastran lodhrAdidravyai kaShAyitan ranyjitan sanmanyjIShThAdiranggadravyeN ranyjitan sadabheden raktamityuchyate tathA vastrasthAnIy AtmA lodhrAdidravyasthAnIyamoharAgadveShai kaShAyito ranyjita pariNato manyjIShThasthAnIyakarmapudgalai sanshliShTa sambaddha san bhedepyabhedopachAralakShaNenAsadbhUtavyavahAreN bandha ityabhidhIyate . kasmAt . ashuddhadravyanirUpaNArthaviShayatvAdasadbhUtavyavahAranayasyeti ..188.. ath nishchayavyavahArayoravirodhan darshayatieso bandhasamAso eSh bandhasamAsa . eSh bahudhA pUrvokta- prakAro rAgAdipariNatirUpo bandhasankShepa . keShAn sambandhI . jIvANan jIvAnAm . NichchhayeN NiddiTTho nishchayanayen nirdiShTa kathita . kai kartRubhUtai . arahantehin arhadbhi nirdoShiparamAtmabhi . keShAm .

anvayArtha :[eSha ] yah (pUrvokta prakArase), [jIvAnAn ] jIvonke [bandhasamAsa ] bandhakA sankShep [nishchayen ] nishchayase [arhadbhi ] arhantabhagavAnane [yatInAn ] yatiyonse [nirdiShTa ] kahA hai; [vyavahAra ] vyavahAr [anyathA ] anyaprakArase [bhaNita ] kahA hai ..189..

TIkA :rAgapariNAm hI AtmAkA karma hai, vahI puNyapAparUp dvait hai, AtmA rAgapariNAmakA hI kartA hai, usIkA grahaN karanevAlA hai aur usIkA tyAg karanevAlA hai; yah, shuddhadravyakA nirUpaNasvarUp nishchayanay hai . aur jo pudgalapariNAm AtmAkA karma hai, vahI puNyapAparUp dvait hai, AtmA pudgalapariNAmakA kartA hai, usakA grahaN karanevAlA aur chhoDanevAlA hai; aisA jo nay vah ashuddhadravyake nirUpaNasvarUp vyavahAranay hai . yah donon nishchayanay mAtra svadravyake pariNAmako batalAtA hai, isaliye use shuddhadravyakA kathan karanevAlA kahA hai, aur vyavahAranay paradravyake pariNAmako AtmapariNAm batalAtA hai isaliye use ashuddhadravyakA kathan karanevAlA kahA hai . yahAn shuddhadravyakA kathan ek dravyAshrit pariNAmakI apekShAse jAnanA chAhiye, aur

ashuddhadravyakA kathan ek dravyake pariNAm anya dravyamen Aropit karanekI apekShAse jAnanA chAhiye .

Page 351 of 513
PDF/HTML Page 384 of 546
single page version

shuddhatvadyotakatvAnnishchayanay ev sAdhakatamo, na punarashuddhatvadyotako vyavahAranaya ..189..

athAshuddhanayAdashuddhAtmalAbh evetyAvedayati
Na chayadi jo du mamattin ahan mamedan ti dehadaviNesu .
so sAmaNNan chattA paDivaNNo hodi ummaggan ..190..

jadINan jitendriyatven shuddhAtmasvarUpe yatnaparANAn gaNadharadevAdiyatInAm . vavahAro dravyakarmarUpavyahArabandha aNNahA bhaNido nishchayanayApekShayAnyathA vyavahAranayeneti bhaNita . kinch rAgAdInevAtmA karoti tAnev bhungkte cheti nishchayanayalakShaNamidam . ayan tu nishchayanayo dravyakarmabandhapratipAdakAsadbhUtavyavahAr- nayApekShayA shuddhadravyanirUpaNAtmako vivakShitanishchayanayastathaivAshuddhanishchayashcha bhaNyate . dravyakarmANyAtmA (nay) hain; kyonki shuddharUp aur ashuddharUpdonon prakArase dravyakI pratIti kI jAtI hai . kintu yahAn nishchayanay sAdhakatam (utkRuShTa sAdhak) honese grahaN kiyA gayA hai; (kyonki) sAdhyake shuddha honese dravyake shuddhatvakA dyotak (prakAshak) honese nishchayanay hI sAdhakatam hai, kintu ashuddhatvakA dyotak vyavahAranay sAdhakatam nahIn hai ..189..

ab aisA kahate hain ki ashuddhanayase ashuddha AtmAkI hI prApti hotI hai : nishchayanay upAdey hai aur vyavahAranay hey hai . prashna :dravya sAmAnyakA Alamban hI upAdey hai, phi ra bhI yahAn rAgapariNAmakI grahaNtyAgarUp paryAyonko

svIkAr karanevAle nishchayanayako upAdey kyon kahA hai ?

uttar :‘rAgapariNAmakA kartA bhI AtmA hI hai aur vItarAg pariNAmakA bhI; agnAnadashA bhI AtmA svatantratayA

karatA hai aur gnAnadashA bhI’; aise yathArtha gnAnake bhItar dravyasAmAnyakA gnAn garbhitarUpase samA hI jAtA
hai . yadi visheShakA bhalIbhAnti yathArtha gnAn ho to yah visheShonko karanevAlA sAmAnyakA gnAn honA hI
chAhiye . dravyasAmAnyake gnAnake binA paryAyonkA yathArtha gnAn ho hI nahIn sakatA . isalie uparokta
nishchayanayamen dravyasAmAnyakA gnAn garbhitarUpase samA hI jAtA hai . jo jIv bandhamArgarUp paryAyamen tathA
mokShamArgarUp paryAyamen AtmA akelA hI hai, isaprakAr yathArthatayA (dravyasAmAnyakI apekShA sahit) jAnatA
hai, vah jIv paradravyase sanyukta nahIn hotA, aur dravyasAmAnyake bhItar paryAyonko DubAkar, suvishuddha hotA
hai
. isaprakAr paryAyonke yathArtha gnAnamen dravyasAmAnyakA gnAn apekShit honese aur dravyaparyAyonke yathArthagnAnamen
dravyasAmAnyakA AlambanarUp abhiprAy apekShit honese uparokta nishchayanayako upAdey kahA hai . [visheSh
jAnaneke liye 126vIn gAthAkI TIkA dekhanI chAhiye . ]
‘hun A ane A mArun’ e mamatA na dehdhane taje,
te chhoDI jIv shrAmaNyane unmArgano Ashray kare. 190.

Page 352 of 513
PDF/HTML Page 385 of 546
single page version

na tyajati yastu mamatAmahan mamedamiti dehadraviNeShu .
sa shrAmaNyan tyaktvA pratipanno bhavatyunmArgam ..190..

yo hi nAm shuddhadravyanirUpaNAtmakanishchayanayanirapekShoshuddhadravyanirUpaNAtmak- vyavahAranayopajanitamoha san ahamidan mamedamityAtmAtmIyatven dehadraviNAdau paradravye mamatvan na jahAti sa khalu shuddhAtmapariNatirUpan shrAmaNyAkhyan mArgan dUrAdapahAyAshuddhAtmapariNati- rUpamunmArgamev pratipadyate . atovadhAryate ashuddhanayAdashuddhAtmalAbh ev ..190.. karoti bhungkte chetyashuddhadravyanirUpaNAtmakAsadbhUtavyavahAranayo bhaNyate . idan nayadvayan tAvadasti . kintvatra nishchayanay upAdeya, na chAsadbhUtavyavahAra . nanu rAgAdInAtmA karoti bhungkte chetyevanlakShaNo nishchayanayo vyAkhyAta sa kathamupAdeyo bhavati . parihAramAh --rAgadInevAtmA karoti, na cha dravyakarma, rAgAday ev bandhakAraNamiti yadA jAnAti jIvastadA rAgadveShAdivikalpajAlatyAgen rAgAdivinAshArthan nij- shuddhAtmAnan bhAvayati . tatashcha rAgAdivinAsho bhavati . rAgAdivinAshe chAtmA shuddho bhavati . tata paramparayA shuddhAtmasAdhakatvAdayamashuddhanayopyupachAreN shuddhanayo bhaNyate, nishchayanayo bhaNyate, tathaivopAdeyo bhaNyate ityabhiprAya ..189.. evamAtmA svapariNAmAnAmev kartA, na cha dravyakarmaNAmiti kathan- mukhyatayA gAthAsaptaken ShaShThasthalan gatam . iti ‘arasamarUvan’ ityAdigAthAtrayeN pUrvan shuddhAtmavyAkhyAne kRute sati shiShyeN yaduktamamUrtasyAtmano mUrtakarmaNA sah kathan bandho bhavatIti tatparihArArthan nay- vibhAgen bandhasamarthanamukhyatayaikonavinshatigAthAbhi sthalaShaTken tRutIyavisheShAntarAghikAra samApta . ata paran dvAdashagAthAparyantan chaturbhi sthalai shuddhAtmAnubhUtilakShaNAvisheShabhedabhAvanArUpachUlikAvyAkhyAnan

anvayArtha :[ya tu ] jo [dehadraviNeShu ] dehdhanAdikamen [ahan mam idam ] ‘main yah hUn aur yah merA hai’ [iti mamatAn ] aisI mamatAko [na tyajati ] nahIn chhoDatA, [sa ] vah [shrAmaNyan tyaktvA ] shramaNatAko chhoDakar [unmArga pratipanna bhavati ] unmArgakA Ashray letA hai ..190..

TIkA :jo AtmA shuddhadravyake nirUpaNasvarUp 1nishchayanayase nirapekSha rahakar ashuddhadravyake nirUpaNasvarUp vyavahAranayase jise moh utpanna huA hai aisA vartatA huA ‘main yah hUn aur yah merA hai’ isaprakAr 2AtmIyatAse deh dhanAdik paradravyamen mamatva nahIn chhoDatA vah AtmA vAstavamen shuddhAtmapariNatirUp shrAmaNyanAmak mArgako dUrase chhoDakar ashuddhAtmapariNatirUp unmArgakA hI Ashray letA hai . isase nishchit hotA hai ki ashuddhanayase ashuddhAtmAkI hI prApti hotI hai ..190.. 1. nishchayanayase nirapekSha = nishchayanayake prati upekShAvAn; use na ginanemAnanevAlA . 2. AtmIyatAse = nijarUpase (agnAnI jIv sharIr, dhan ityAdi paradravyako apanA mAnakar usamen mamatva

karatA hai .)

Page 353 of 513
PDF/HTML Page 386 of 546
single page version

ath shuddhanayAt shuddhAtmalAbh evetyavadhArayati
NAhan homi paresin Na me pare santi NANamahamekko .
idi jo jhAyadi jhANe so appA Nan havadi jhAdA ..191..
nAhan bhavAmi pareShAn na me pare santi gnAnamahameka .
iti yo dhyAyati dhyAne sa AtmA bhavati dhyAtA ..191..

yo hi nAm svaviShayamAtrapravRuttAshuddhadravyanirUpaNAtmakavyavahAranayAvirodhamadhyastha, shuddhadravyanirUpaNAtmakanishchayanayApahastitamoha san, nAhan pareShAmasmi, na pare me santIti svaparayo parasparasvasvAmisambandhamuddhUy, shuddhagnAnamevaikamahamityanAtmAnamutsRujyAtmAnamevAtma- karoti . tatra shuddhAtmabhAvanApradhAnatven ‘Na chayadi jo du mamattin’ ityAdipAThakrameN prathamasthale gAthA chatuShTayam . tadanantaran shuddhAtmopalambhabhAvanAphalen darshanamohagranthivinAshastathaiv chAritramohagranthivinAsha krameN tadubhayavinAsho bhavatIti kathanamukhyatven ‘jo evan jANittA’ ityAdi dvitIyasthale gAthAtrayam . tata paran kevalidhyAnopachArakathanarUpeN ‘NihadaghaNaghAdikammo’ ityAdi tRutIyasthale gAthAdvayam . tadanantaran darshanAdhikAropasanhArapradhAnatven ‘evan jiNA jiNindA’ ityAdi chaturthasthale gAthAdvayam . tata paran ‘dansaNasansuddhANan’ ityAdi namaskAragAthA cheti dvAdashagAthAbhishchaturthasthale visheShAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . athAshuddhanayAdashuddhAtmalAbh ev bhavatItyupadishatiNa chayadi jo du mamattin na tyajati yastu mamatAm . mamakArAhankArAdisamastavibhAvarahitasakalavimalakevalagnAnAdyanantaguNasvarUp- nijAtmapadArthanishchalAnubhUtilakShaNanishchayanayarahitatven vyavahAramohitahRudaya san mamatAn mamatvabhAvan na

ab aisA nishchit karate hain ki shuddhanayase shuddhAtmAkI hI prApti hotI hai :

anvayArtha :[ahan pareShAn na bhavAmi ] main parakA nahIn hUn, [pare me na santi ] par mere nahIn hain, [gnAnam aham eka ] main ek gnAn hUn’ [iti ya dhyAyati ] isaprakAr jo dhyAn karatA hai, [sa dhyAtA ] vah dhyAtA [dhyAne ] dhyAnakAlamen [AtmA bhavati ] AtmA hotA hai ..191..

TIkA :jo AtmA, mAtra apane viShayamen pravartamAn ashuddhadravyanirUpaNAtmak (ashuddhadravyake nirUpaNasvarUp) vyavahAranayamen avirodharUpase madhyastha rahakar, shuddhadravyake nirUpaNasvarUp nishchayanayake dvArA jisane mohako dUr kiyA hai aisA hotA huA, ‘main parakA nahIn hUn, par mere nahIn hain’ isaprakAr svaparake paraspar 1svasvAmisambandhako chhoDakar, ‘shuddhagnAn hI 1. jis par svAmitva hai vah padArtha aur svAmIke bIchake sambandhako; svasvAmi sambandh kahA jAtA hai .

hun par taNo nahi, par na mArAn, gnAn kevaL ek hun
je em dhyAve, dhyAnakALe teh shuddhAtmA bane. 191
.
pra. 45

Page 354 of 513
PDF/HTML Page 387 of 546
single page version

tvenopAdAy paradravyavyAvRuttatvAdAtmanyevaikasminnagre chintAn niruNaddhi, sa khalvekAgrachintA- nirodhak stasminnekAgrachintAnirodhasamaye shuddhAtmA syAt . atovadhAryate shuddhanayAdev shuddhAtma- lAbha ..191..

ath dhruvatvAt shuddha AtmaivopalambhanIy ityupadishati
evan NANappANan dansaNabhUdan adindiyamahatthan .
dhuvamachalamaNAlamban maNNehan appagan suddhan ..192..
evan gnAnAtmAnan darshanabhUtamatIndriyamahArtham .
dhruvamachalamanAlamban manyehamAtmakan shuddham ..192..
tyajati ya . ken rUpeN . ahan mamedan ti ahan mamedamiti . keShu viShayeShu . dehadaviNesu dehadravyeShu, dehe
dehohamiti, paradravyeShu mamedamiti . so sAmaNNan chattA paDivaNNo hodi ummaggan sa shrAmaNyan tyaktvA
pratipanno bhavatyunmArgam . sa puruSho jIvitamaraNalAbhAlAbhasukhadukhashatrumitranindAprashansAdiparam-
mAdhyasthyalakShaNan shrAmaNyan yatitvan chAritran dUrAdapahAy tatpratipakShabhUtamunmArgan mithyAmArgan pratipanno bhavati .
unmArgAchcha sansAran paribhramati . tata sthitan ashuddhanayAdashuddhAtmalAbh ev tata sthitan ashuddhanayAdashuddhAtmalAbh ev ..190.. ath shuddha-----
nayAchchhuddhAtmalAbho bhavatIti nishchinotiNAhan homi paresin, Na me pare santi nAhan bhavAmi pareShAm, na me
pare santIti samastachetanAchetanaparadravyeShu svasvAmisambandhan manovachanakAyai kRutakAritAnumataishcha
ek main hUn’ isaprakAr anAtmAko chhoDakar, AtmAko hI AtmarUpase grahaN karake, paradravyase
bhinnatvake kAraN AtmArUp hI ek
1agramen chintAko rokatA hai, vah ekAgrachintAnirodhak
(-ek viShayamen vichArako rokanevAlA AtmA) us 2ekAgrachintAnirodhake samay vAstavamen
shuddhAtmA hotA hai . isase nishchit hotA hai ki shuddhanayase hI shuddhAtmAkI prApti hotI hai ..191..
ab aisA upadesh dete hain ki dhruvattvake kAraN shuddhAtmA hI upalabdha karane yogya hai :

anvayArtha :[aham ] main [Atmakan ] AtmAko [evan ] isaprakAr [gnAnAtmAnan ] gnAnAtmak, [darshanabhUtam ] darshanabhUt, [atIndriyamahArthan ] atIndriy mahA padArtha [dhruvam ] dhruv, [achalam ] achal, [anAlamban ] nirAlamba aur [shuddham ] shuddha [manye ] mAnatA hUn ..192.. 1. agra = viShay; dhyey; Alamban . 2. ekAgrachintAnirodh = ek hI viShayamendhyeyamenvichArako rokanA; [ekAgrachintAnirodh nAmak dhyAn hai .]]

e rIt darshangnAn chhe, indriyatIt mahArtha chhe,
mAnun hunAlamban rahit, jIv shuddha, nishchaL dhruv chhe. 192.

Page 355 of 513
PDF/HTML Page 388 of 546
single page version

Atmano hi shuddha Atmaiv sadahetukatvenAnAdyanantatvAt svatasiddhatvAchcha dhruvo, na kinchanApyanyat . shuddhatvan chAtmana paradravyavibhAgen svadharmAvibhAgen chaikatvAt . tachcha gnAnAtmak- tvAddarshanabhUtatvAdatIndriyamahArthatvAdachalatvAdanAlambatvAchcha . tatra gnAnamevAtmani bibhrata svayam darshanabhUtasya chAtanmayaparadravyavibhAgen svadharmAvibhAgen chAstyekatvam . tathA pratiniyatasparsharas- gandhavarNaguNashabdaparyAyagrAhINyanekAnIndriyANyatikramya sarvasparsharasagandhavarNaguNashabdaparyAyagrAhak- syaikasya sato mahatorthasyendriyAtmakaparadravyavibhAgen sparshAdigrahaNAtmakasvadharmAvibhAgen svAtmAnubhUtilakShaNanishchayanayabalen pUrvamapahAy nirAkRutya . pashchAt kin karoti . NANamahamekko gnAnamahameka, sakalavimalakevalagnAnamevAhan bhAvakarmadravyakarmanokarmarahitatvenaikashcha . idi jo jhAyadi ityanen prakAreN yosau dhyAyati chintayati bhAvayati . kka . jhANe nijashuddhAtmadhyAne sthita so appANan havadi jhAdA sa AtmAnan bhavati dhyAtA . sa chidAnandaikasvabhAvaparamAtmAnan dhyAtA bhavatIti . tatashcha paramAtmadhyAnAttAdRushamev paramAtmAnan labhate . tadapi kasmAt . upAdAnakAraNasaddashan kAryamiti vachanAt . tato gnAyate shuddhanayAchchhuddhAtmalAbh iti ..191.. ath dhruvatvAchchhuddhAtmAnamev bhAvayehamiti vichArayati‘maNNe’ ityAdipadakhaNDanArUpeN vyAkhyAnan kriyatemaNNe manye dhyAyAmi sarvaprakAro-

TIkA :shuddhAtmA 1sat aur 2ahetuk honese anAdiananta aur svatasiddha hai, isaliye AtmAke shuddhAtmA hI dhruv hai, (usake) dUsarA kuchh bhI dhruv nahIn hai . AtmA shuddha isaliye hai ki use paradravyase vibhAg (bhinnatva) aur svadharmase avibhAg hai isaliye ekatva hai . vah ekatva AtmAke (1) gnAnAtmakapaneke kAraN, (2) darshanabhUtapaneke kAraN, (3) atIndriy mahA padArthapaneke kAraN, (4) achalapaneke kAraN, aur (5) nirAlambapaneke kAraN hai .

inamense (12) jo gnAnako hI apanemen dhAraN kar rakhatA hai aur jo svayam darshanabhUt hai aise AtmAkA atanmay (gnAndarshan rahit aisA) paradravyase bhinnatva hai aur svadharmase abhinnatva hai, isaliye usake ekatva hai; (3) aur jo pratinishchit sparsharasgandhvarNarUp guN tathA shabdarUp paryAyako grahaN karanevAlI anek indriyonkA atikram (ullanghan) karake, samasta sparsharasgandhvarNarUp guNon aur shabdarUp paryAyako grahaN karanevAlA ek sat mahA padArtha hai, aise AtmAkA indriyAtmak paradravyase vibhAg hai, aur sparshAdike grahaNasvarUp (gnAnasvarUp) svadharmase avibhAg hai, isaliye usake ekatva hai, (4) aur kShaNavinAsharUpase pravartamAn gneyaparyAyonko (pratikShaN naShTa honevAlI gnAtavya paryAyonko) grahaN karane aur chhoDanekA 1. sat = vidyamAn; astitvavAlA; honevAlA . 2. ahetuk = jisakA koI kAraN nahIn hai aisA; akAraN . 3. pratinishchit = pratiniyat . (pratyek indriy apaneapane niyat viShayako grahaN karatI hai; jaise chakShu varNako

grahaN karatI hai .)

Page 356 of 513
PDF/HTML Page 389 of 546
single page version

chAstyekatvam . tathA kShaNakShayapravRuttaparichchhedyaparyAyagrahaNamokShaNAbhAvenAchalasya parichchhedyaparyAyAtmak- paradravyavibhAgen tatpratyayaparichchhedAtmak svadharmAvibhAgen chAstyek tvam . tathA nityapravRuttaparichchhedya- dravyAlambanAbhAvenAnAlambasya parichchhedyaparadravyavibhAgen tatpratyayaparichchhedAtmakasvadharmAvibhAgen chAstyekatvam . evan shuddha AtmA, chinmAtrashuddhanayasya tAvanmAtranirUpaNAtmakatvAt . ayamek ev cha dhruvatvAdupalabdhavya . kimanyairadhvanInAngasangachchhamAnAnekamArgapAdapachchhAyAsthAnIyairadhruvai ..192.. pAdeyatven bhAvaye . sa ka . ahan ahan kartA . kan karmatApannam . appagan sahajaparamAhnA----- daikalakShaNanijAtmAnam . kimvishiShTam . suddhan rAgAdisamastavibhAvarahitam . punarapi kimvishiShTam . dhuvan TangkotkIrNagnAyakaikasvabhAvatven dhruvamavinashvaram . punarapi kathambhUtam . evan NANappANan dansaNabhUdan evan bahuvidhapUrvoktaprakAreNAkhaNDaikagnAnadarshanAtmakam . punashcha kinrUpam . adindiyan atIndriyan, mUrtavinashvarA- nekendriyarahitatvenAmUrtAvinashvarekAtIndriyasvabhAvam . punashcha kIdrasham . mahatthan mokShalakShaNamahApuruShArtha- sAdhakatvAnmahArtham . punarapi kinsvabhAvam . achalan atichapalachanychalamanovAkkAyavyApArarahitatven svasvarUpe nishchalan sthiram . punarapi kimvishiShTam . aNAlamban svAdhInadravyatven sAlambanan bharitAvasthamapi samastaparAdhInaparadravyAlambanarahitatven nirAlambanamityartha ..192.. athAtmana pRuthagbhUtan dehAdikam-athAtmana pRuthagbhUtan dehAdikam- abhAv honese jo achal hai aise AtmAko gneyaparyAyasvarUp paradravyase vibhAg hai aur 1tannimittak gnAnasvarUp svadharmase avibhAg hai, isaliye usake ekatva hai; (5) aur nityarUpase pravartamAn (shAshvat aisA) gneyadravyonke AlambanakA abhAv honese jo nirAlamba hai aise AtmAkA gney paradravyonse vibhAg hai aur tannimittak gnAnasvarUp svadharmase avibhAg hai, isaliye usake ekatva hai .

isaprakAr AtmA shuddha hai kyonki chinmAtra shuddhanay utanA hI mAtra nirUpaNasvarUp hai (arthAt chaitanyamAtra shuddhanay AtmAko mAtra shuddha hI nirUpit karatA hai ) . aur yah ek hI (yah shuddhAtmA ek hI) dhruvatvake kAraN upalabdha karane yogya hai . kisI pathikake sharIrake angonke sAth sansargamen AnevAlI mArgake vRukShonkI anek chhAyAke samAn anya jo adhruv (-anya jo adhruv padArtha) unase kyA prayojan hai ?

bhAvArtha :AtmA (1) gnAnAtmak, (2) darshanarUp, (3) indriyonke vinA hI sabako jAnanevAlA mahA padArtha, (4) gneyparaparyAyonkA grahaNtyAg na karanese achal aur (5) gneyparadravyonkA Alamban na lenese nirAlamba hai; isaliye vah ek hai .

isaprakAr ek honese vah shuddha hai . aisA shuddhAtmA dhruv honese, vahI ek upalabdha karane yogya hai ..192.. 1. gney paryAyen jisakI nimitta hain aisA jo gnAn, ussvarUp svadharmase (gnAnasvarUp nijadharmase) AtmAkI

abhinnatA hai .

Page 357 of 513
PDF/HTML Page 390 of 546
single page version

athAdhruvatvAdAtmanonyannopalabhanIyamityupadishati
dehA vA daviNA vA suhadukkhA vAdh sattumittajaNA .
jIvassa Na santi dhuvA dhuvovaogappago appA ..193..
dehA vA draviNAni vA sukhadukhe vAth shatrumitrajanA .
jIvasya na santi dhruvA dhruv upayogAtmak AtmA ..193..

Atmano hi paradravyAvibhAgen paradravyoparajyamAnasvadharmavibhAgen chAshuddhatvanibandhanan na kinchanApyanyadasaddhetumattvenAdyantavattvAtparatasiddhatvAchcha dhruvamasti . dhruv upayogAtmA shuddha Atmaiv . atodhruvan sharIrAdikamupalabhyamAnamapi nopalabhe, shuddhAtmAnamupalabhe dhruvam ..193.. dhruvatvAnna bhAvanIyamityAkhyAtiNa santi dhuvA dhruvA avinashvarA nityA na santi . kasya . jIvassa jIvasya . ke te . dehA vA daviNA vA dehA vA dravyANi vA, sarvaprakArashuchibhUtAddeharahitAtparamAtmano

ab, aisA upadesh dete hain ki adhruvapaneke kAraN AtmAke atirikta dUsarA kuchh bhI upalabdha karane yogya nahIn hai :

anvayArtha :[dehA vA ] sharIr, [draviNAni vA ] dhan, [sukhadukhe ] sukh -dukh [vA ath ] athavA [shatrumitrajanA ] shatrumitrajan (yah kuchh) [jIvasya ] jIvake [dhruvA na santi ] dhruv nahIn hain; [dhruva ] dhruv to [upayogAtmaka AtmA ] upayogAtmak AtmA hai ..193..

TIkA :jo paradravyase abhinna honeke kAraN aur paradravyake dvArA 1uparakta honevAle svadharmase bhinna honeke kAraN AtmAko ashuddhapanekA kAraN hai, aisA (AtmAke atirikta) dUsarA koI bhI dhruv nahIn hai, kyonki vah 2asat aur 3hetumAn honese AdiantavAlA aur paratasiddha hai; dhruv to upayogAtmak shuddha AtmA hI hai . aisA honese main upalabhyamAn adhruv aise sharIrAdikove upalabdha hone par bhIupalabdha nahIn karatA, aur dhruv aise shuddhAtmAko upalabdha karatA hUn ..193.. 1. uparakta = malin; vikArI [paradravyake nimittase AtmAkA svadharma uparakta hotA hai .]] 2. asat = astitva rahit (anitya); [dhandehAdik pudgal paryAy hain, isaliye asat hain, isIliye

AdiantavAlI hain .]] 3. hetumAn = sahetuk; jisakI utpattimen koI bhI nimitta ho aisA . [dehdhanAdikI utpattimen koI bhI nimitta

hotA hai, isaliye ve parata siddha hain; svata siddha nahIn .]
lakShmI, sharIr, sukhadukh athavA shatrumitra jano are !
jIvane nathI kaI dhruv, dhruv upayog
Atmak jIv chhe. 193.

Page 358 of 513
PDF/HTML Page 391 of 546
single page version

athaivan shuddhAtmopalambhAtkin syAditi nirUpayati
jo evan jANittA jhAdi paran appagan visuddhappA .
sAgAroNAgAro khavedi so mohadugganThin ..194..
ya evan gnAtvA dhyAyati paramAtmAnan vishuddhAtmA .
sAkAronAkAra kShapayati sa mohadurgranthim ..194..

amunA yathoditen vidhinA shuddhAtmAnan dhruvamadhigachchhatastasminnev pravRutte shuddhAtmatvan syAt; tatonantashaktichinmAtrasya paramasyAtman ekAgrasanchechetanalakShaNan dhyAnan syAt; tata vilakShaNA audArikAdipanychadehAstathaiv cha panychendriyabhogopabhogasAdhakAni paradravyANi cha . na kevalan dehAdayo dhruvA na bhavanti, suhadukkhA vA nirvikAraparamAnandaikalakShaNasvAtmotthasukhAmRutavilakShaNAni sAnsArikasukhadukhAni vA . adh aho bhavyA sattumittajaNA shatrumitrAdibhAvarahitAdAtmano bhinnA shatru- mitrAdijanAshcha . yadyetat sarvamadhruvan tarhi kin dhruvamiti chet . dhuvo dhruva shAshvata . sa ka . appA nijAtmA . kimvishiShTa . uvaogappago trailokyodaravivaravartitrikAlaviShayasamastadravyaguNaparyAyayugapat- parichchhittisamarthakevalagnAnadarshanopayogAtmak iti . evamadhruvatvan gnAtvA dhruvasvabhAve svAtmani bhAvanA kartavyeti tAtparyam ..193.. evamashuddhanayAdashuddhAtmalAbho bhavatIti kathanen prathamagAthA . shuddhanayAchchhuddhAtmalAbho bhavatIti kathanen dvitIyA . dhruvatvAdAtmaiv bhAvanIy iti pratipAdanen tRutIyA . AtmAnonyadadhruvan na bhAvanIyamiti kathanen chaturthI cheti shuddhAtmavyAkhyAnamukhyatven prathamasthale gAthAchatuShTayan gatam . athaivan pUrvoktaprakAreN shuddhAtmopalambhe sati kin phalan bhavatIti prashne pratyuttaramAhjhAdi dhyAyati jo ya kartA . kam . appagan nijAtmAnam . kathambhUtam . paran

isaprakAr shuddhAtmAkI upalabdhise kyA hotA hai vah ab nirUpaN karate hain :

anvayArtha :[ya ] jo [evan gnAtvA ] aisA jAnakar [vishuddhAtmA ] vishuddhAtmA hotA huA [paramAtmAnan ] param AtmAkA [dhyAyati ] dhyAn karatA hai, [sa ] vah [sAkAra anAkAra ] sAkAr ho yA anAkAr[mohadurgranthin ] mohadurgranthikA [kShapayati ] kShay karatA hai ..194..

TIkA :is yathokta vidhike dvArA jo shuddhAtmAko dhruv jAnatA hai, use usImen pravRuttike dvArA shuddhAtmatva hotA hai; isaliye anantashaktivAle 1chinmAtra param AtmAkA 1. chinmAtra = chaitanyamAtra [param AtmA keval chaitanyamAtra hai, jo ki ananta shaktivAlA hai .]]

A jANI, shuddhAtmA banI, dhyAve param nij Atmane,
sAkAr aNAkAr ho, te mohagranthi kShay kare. 194.

Page 359 of 513
PDF/HTML Page 392 of 546
single page version

sAkAropayuktasyAnAkAropayuktasya vAvisheSheNaikAgrachetanaprasiddherAsansArabaddhadRuDhataramohadurgrantherud- grathanan syAt . ata shuddhAtmopalambhasya mohagranthibheda phalam ..194..

at mohagranthibhedAtkin syAditi nirUpayati
jo NihadamohaganThI rAgapadose khavIy sAmaNNe .
hojjan samasuhadukkho so sokkhan akkhayan lahadi ..195..
yo nihatamohagranthI rAgapradveShau kShapayitvA shrAmaNye .
bhavet samasukhadukha sa saukhyamakShayan labhate ..195..
paramAnantagnAnAdiguNAdhAratvAtparamutkRuShTam . kin kRutvA pUrvam . evan jANittA evan pUrvoktaprakAreN svAtmo-
palambhalakShaNasvasamvedanagnAnen gnAtvA . kathambhUta san dhyAyati . visuddhappA khyAtipUjAlAbhAdisamasta-
manorathajAlarahitatven vishuddhAtmA san . punarapi kathambhUta sAgAroNAgAro sAgAronAgAra . athavA
sAkArAnAkAra . sahAkAreN vikalpen vartate sAkAro gnAnopayoga, anAkAro nirvikalpo darshanopayog-
stAbhyAn yukta sAkArAnAkAra . athavA sAkAra savikalpo gRuhastha, anAkAro nirvikalpastapodhana .
athavA sahAkAreN linggen chihnen vartate sAkAro yati, anAkArashchihnarahito gRuhastha . khavedi so
mohadugganThin ya evanguNavishiShTa kShapayati sa mohadurgranthim . moh ev durgranthi mohadurgranthi shuddhAtmaruchi-
pratibandhako darshanamohastam . tata sthitametat --Atmopalambhasya mohagranthivinAsh ev phalam ..194..
1ekAgrasanchetanalakShaN dhyAn hotA hai; aur isaliye (us dhyAnake kAraN) sAkAr (savikalpa)
upayogavAleko yA anAkAr (nirvikalpa) upayogavAlekodononko avisheSharUpase
ekAgrasanchetanakI prasiddhi honeseanAdi sansArase bandhI huI atidRuDh mohadurgranthi (mohakI duShTa
gAnTh) chhUT jAtI hai .

isase (aisA kahA gayA hai ki) mohagranthi bhed ( darshanamoharUpI gAnThakA TUTanA) vah shuddhAtmAkI upalabdhikA phal hai ..194..

ab, mohagranthi TUTanese kyA hotA hai so kahate hain :

anvayArtha :[ya ] jo [nihatamohagranthI ] mohagranthiko naShTa karake, [rAgapradveShau kShapayitvA ] rAgdveShakA kShay karake, [samasukhadukha ] samasukhdukh hotA huA [shrAmaNye bhavet ] shramaNatA (munitva) men pariNamit hotA hai, [sa ] vah [akShayan saukhyan ] akShay saukhyako 1. ek agrakA (viShayakA, dhyeyakA) sanchetan arthAt anubhavan dhyAnakA lakShaN hai .

haNi mohagranthi, kShay karI rAgAdi, samasukhadukh je
jIv pariName shrAmaNyamAn, te saukhya akShayane lahe. 195
.

Page 360 of 513
PDF/HTML Page 393 of 546
single page version

mohagranthikShapaNAddhi tanmUlarAgadveShakShapaNan; tata samasukhadukhasya paramamAdhyasthalakShaNe shrAmaNye bhavanan; tatonAkulatvalakShaNAkShayasaukhyalAbha . ato mohagranthibhedAdakShayasaukhyan phalam ..195..

athaikAgrasanchetanalakShaNan dhyAnamashuddhatvamAtmano nAvahatIti nishchinoti
jo khavidamohakaluso visayaviratto maNo NirumbhittA .
samavaTThido sahAve so appANan havadi jhAdA ..196..

ath darshanamohagranthibhedAtkin bhavatIti prashne samAdhAnan dadAtijo NihadamohaganThI ya pUrvasUtrokta- prakAreN nihatadarshanamohagranthirbhUtvA rAgapadose khavIy nijashuddhAtmanishchalAnubhUtilakShaNavItarAgachAritra- pratibandhakau charitramohasangnau rAgadveShau kShapayitvA . kva . sAmaNNe svasvabhAvalakShaNe shrAmaNye . punarapi kin kRutvA . hojjan bhUtvA . kimvishiShTa . samasuhadukkho nijashuddhAtmasamvittisamutpannarAgAdivikalpopAdhi- rahitaparamasukhAmRutAnubhaven sAnsArikasukhadukhotpannaharShaviShAdarahitatvAtsamasukhadukha . so sokkhan akkhayan lahadi sa evanguNavishiShTo bhedagnAnI saukhyamakShayan labhate . tato gnAyate darshanamohakShayAchchAritramohasangna- rAgadveShavinAshastatashcha sukhadukhAdimAdhyasthyalakShaNashrAmaNyayayayayevasthAnan tenAkShayasukhalAbho bhavatIti ..195.. ath nijashuddhAtmaikAgggggrrrrrayalakShaNadhyAnamAtmanotyantavishuddhin karotItyAvedayatijo khavidamohakaluso ya kShapitamohakaluSha, moho darshanamoha kaluShashchAritramoha, pUrvasUtradvayakathitakrameN kShapitamohakaluShau yen [labhate ] prApta ka ratA hai ..195..

TIkA :mohagranthikA kShay karanese, mohagranthi jisakA mUl hai aise rAgdveShakA, kShay hotA hai; usase (rAgdveShakA kShay honese), sukhdukh samAn hain aise jIvakA param madhyasthatA jisakA lakShaN hai aisI shramaNatAmen pariNaman hotA hai; aur usase (shrAmaNyamen pariNamanase) anAkulatA jisakA lakShaN hai aise akShay sukhakI prApti hotI hai .

isase (aisA kahA hai ki) moharUpI granthike chhedanase akShay saukhyarUp phal hotA
..195..

ab, 1ekAgrasanchetan jisakA lakShaN hai, aisA dhyAn AtmAmen ashuddhatA nahIn lAtA aisA nishchit karate hain : 1. ekAgra = jisakA ek hI viShay (Alamban) ho aisA .

je mohamaL karI naShTa, viShayavirakta thaI, man rokIne,
AtmasvabhAve sthit chhe, te Atmane dhyAnAr chhe. 196
.

Page 361 of 513
PDF/HTML Page 394 of 546
single page version

ya kShapitamohakaluSho viShayavirakto mano nirudhya .
samavasthita svabhAve sa AtmAnan bhavati dhyAtA ..196..

Atmano hi parikShapitamohakaluShasya tanmUlaparadravyapravRuttyabhAvAdviShayaviraktatvan syAt; tatodhikaraNabhUtadravyAntarAbhAvAdudadhimadhyapravRuttaikapotapatatriN iv ananyasharaNasya manaso nirodha syAt; tatastanmUlachanchalatvavilayAdanantasahajachaitanyAtmani svabhAve samavasthAnan syAt . tattu svarUpapravRuttAnAkulaikAgrasanchetanatvAt dhyAnamityupagIyate . ata svabhAvAvasthAnarUpatven dhyAnamAtmanonanyatvAt nAshuddhatvAyeti ..196.. sa bhavati kShapitamohakaluSha . punarapi kimvishiShTa . visayaviratto mohakaluSharahitasvAtmasamvittisamutpanna- sukhasudhArasAsvAdabalen kaluShamohodayajanitaviShayasukhAkAngkShArahitatvAdviShayavirakta . punarapi kathambhUta . samavaTThido samyagavasthita . kva . sahAve nijaparamAtmadravyasvabhAve . kin kRutvA pUrvam . maNo NirumbhittA viShayakaShAyotpannavikalpajAlarUpan mano nirudhya nishchalan kRutvA . so appANan havadi jhAdA sa evanguNayukta puruSha svAtmAnan bhavati dhyAtA . tenaiv shuddhAtmadhyAnenAtyantikIn muktilakShaNAn shuddhin labhat

anvayArtha :[ya ] jo [kShapitamohakaluSha ] mohamalakA kShay karake, [viShayavirakta ] viShayase virakta hokar, [mana nirudhya ] manakA nirodh karake, [svabhAve samavasthita ] svabhAvamen samavasthit hai, [sa ] vah [AtmAnan ] AtmAkA [dhyAtA bhavati ] dhyAn karanevAlA hai ..196..

TIkA :jisane mohamalakA kShay kiyA hai aise AtmAke, mohamal jisakA mUl hai aisI 1paradravyapravRuttikA abhAv honese viShayaviraktatA hotI hai; (usase arthAt viShay virakta honese), samudrake madhyagat jahAjake pakShIkI bhAnti, adhikaraNabhUt dravyAntaronkA abhAv honese jise anya koI sharaN nahIn rahA hai aise manakA nirodh hotA hai . (arthAt jaise samudrake bIchamen pahunche hue kisI ekAkI jahAj par baiThe hue pakShIko us jahAjake atirikta anya kisI jahAjakA, vRukShakA yA bhUmi ityAdikA AdhAr na honese dUsarA koI sharaN nahIn hai, isaliye usakA uDanA banda ho jAtA hai, usI prakAr viShayaviraktatA honese manako Atmadravyake atirikta kinhIn anyadravyonkA AdhAr nahIn rahatA isaliye dUsarA koI sharaN na rahanese man nirodhako prApta hotA hai ); aur isaliye (arthAt manakA nirodh honese), man jisakA mUl hai aisI chanchalatAkA vilay honeke kAraN anantasahajchaitanyAtmak svabhAvamen 2samavasthAn hotA hai vah svabhAvasamavasthAn to svarUpamen pravartamAn, anAkul, ekAgra sanchetan honese use dhyAn kahA jAtA hai .

isase (yah nishchit huA ki) dhyAn, svabhAvasamavasthAnarUp honeke kAraN AtmAse 1. paradravya pravRutti = paradravyamen pravartan . 2. samavasthAn = sthiratayAdRuDhatayA rahanATikanA . pra. 46


Page 362 of 513
PDF/HTML Page 395 of 546
single page version

athopalabdhashuddhAtmA sakalagnAnI kin dhyAyatIti prashnamAsUtrayati
NihadaghaNaghAdikammo pachchakkhan savvabhAvatachchaNhU .
Neyantagado samaNo jhAdi kamaTThan asandeho ..197..
nihataghanaghAtikarmA pratyakShan sarvabhAvatattvagna .
gneyAntagata shramaNo dhyAyati kamarthamasandeha ..197..

loko hi mohasadbhAve gnAnashaktipratibandhakasadbhAve cha satRuShNatvAdapratyakShArthatvA- iti . tata sthitan shuddhAtmadhyAnAjjIvo vishuddho bhavatIti . kinch dhyAnen kilAtmA shuddho jAta tatra viShaye chaturvidhavyAkhyAnan kriyate . tathAhidhyAnan dhyAnasantAnastathaiv dhyAnachintA dhyAnAnvay- sUchanamiti . tatraikAgrachintAnirodho dhyAnam . tachcha shuddhAshuddharUpeN dvidhA . ath dhyAnasantAna kathyate yatrAntarmuhUrtaparyantan dhyAnan, tadanantaramantarmuhUrtaparyantan tattvachintA, punarapyantarmuhUrtaparyantan dhyAnan, punarapi tattvachinteti pramattApramattaguNasthAnavadantarmuhUrtentarmuhUrte gate sati parAvartanamasti sa dhyAnasantAno bhaNyate . sa cha dharmyadhyAnasambandhI . shukladhyAnan punarupashamashreNikShapakashreNyArohaNe bhavati . tatra chAlpakAlatvAtparAvartanarUpadhyAnasantAno na ghaTate . idAnIn dhyAnachintA kathyateyatra dhyAnasantAn- vaddhayAnaparAvarto nAsti, dhyAnasambandhinI chintAsti, tatra yadyapi kvApi kAle dhyAnan karoti tathApi sA dhyAnachintA bhaNyate . ath dhyAnAnvayasUchanan kathyateyatra dhyAnasAmagrIbhUtA dvAdashAnuprekShA anyadvA dhyAnasambandhi samvegavairAgyavachanan vyAkhyAnan vA tat dhyAnAnvayasUchanamiti . anyathA vA chaturvidhan dhyAnavyAkhyAnandhyAtA dhyAnan phalan dhyeyamiti . athavArtaraudradharmyashuklavibheden chaturvidhan dhyAnavyAkhyAnan ananya honese ashuddhatAkA kAraN nahIn hotA ..196..

ab, sUtradvArA aisA prashna karate hain ki jinane shuddhAtmAko upalabdha kiyA hai aise sakalagnAnI (sarvagna) kyA dhyAte hain ? :

anvayArtha :[nihataghanaghAtikarmA ] jinane ghanaghAtikarmakA nAsh kiyA hai, [pratyakShan sarvabhAvatatvagna ] jo sarva padArthonke svarUpako pratyakSha jAnate hain aur [gneyAntagata ] jo gneyonke pArako prApta hain, [asandeha shramaNa ] aise sandeh rahit shramaN [kam arthan ] kis padArthako [dhyAyati ] dhyAte hain ? ..197..

TIkA :lokako (1) mohakA sadbhAv honese tathA (2) gnAnashaktike
pratibandhakakA sadbhAv honese, (1) vah tRuShNA sahit hai tathA (2) use padArtha pratyakSha nahIn

1. gnAnAvaraNIy karma gnAnashaktikA pratibandhak arthAt gnAnake rukanemen nimittabhUt hai .

shA arthane dhyAve shramaN, je naShTaghAtikarma chhe,
pratyakSha sarva padArtha ne gneyAntaprAnta, nishank chhe.
? 197.

Page 363 of 513
PDF/HTML Page 396 of 546
single page version

navachchhinnaviShayatvAbhyAn chAbhilaShitan jignAsitan sandigdhan chArthan dhyAyan dRuShTa, bhagavAn sarvagnastu nihataghanaghAtikarmatayA mohAbhAve gnAnashaktipratibandhakAbhAve cha nirastatRuShNatvAtpratyakShasarvabhAv- tattvagneyAntagatatvAbhyAn cha nAbhilaShati, na jignAsati, na sandihyati cha; kutobhilaShito jignAsita sandigdhashchArtha . evan sati kin dhyAyati ..197.. tadanyatra kathitamAste ..196.. evamAtmaparignAnAddarshanamohakShapaNan bhavatIti kathanarUpeN prathamagAthA, darshanamohakShayAchchAritramohakShapaNan bhavatIti kathanen dvitIyA, tadubhayakShayeN mokSho bhavatIti pratipAdanen tRutIyA chetyAtmopalambhaphalakathanarUpeN dvitIyasthale gAthAtrayan gatam . athopalabdhashuddhAtmatattvasakalagnAnI kin dhyAyatIti prashnamAkShepadvAreN pUrvapakShan vA karotiNihadaghaNaghAdikammo pUrvasUtroditanishchalanij- paramAtmatattvapariNatirUpashuddhadhyAnen nihataghanaghAtikarmA . pachchakkhan savvabhAvatachchaNhU pratyakShan yathA bhavati tathA sarvabhAvatattvagna sarvapadArthaparignAtasvarUpa . Neyantagado gneyAntagata gneyabhUtapadArthAnAn parichchhittirUpeN pArangata. evamvisheShaNatrayavishiShTa samaNo jIvitamaraNAdisamabhAvapariNatAtmasvarUpa shramaNo mahAshramaNa hai aur vah viShayako 1avachchhedapUrvak nahIn jAnatA, isaliye vah (lok) 2abhilaShit, 3jignAsit aur 4sandigdha padArthakA dhyAn karatA huA dikhAI detA hai; parantu ghanaghAtikarmakA nAsh kiyA jAnese (1) mohakA abhAv honeke kAraN tathA (2) gnAnashaktike pratibandhak kA abhAv honese, (1) tRuShNA naShTa kI gaI hai tathA (2) samasta padArthonkA svarUp pratyakSha hai tathA gneyonkA pAr pA liyA hai, isaliye bhagavAn sarvagnadev abhilAShA nahIn karate, jignAsA nahIn karate aur sandeh nahIn karate; tab phi ra (unake) abhilaShit, jignAsit aur sandigdha padArtha kahAnse ho sakatA hai ? aisA hai tab phi ra ve kyA dhyAte hain ?

bhAvArtha :lokake (jagatke sAmAnya jIv samudAyake) mohakarmakA sadbhAv honese vah tRuShNA sahit hai, isaliye use iShTa padArthakI abhilAShA hotI hai; aur usake gnAnAvaraNIy karmakA sadbhAv honese vah bahutase padArthonko to jAnatA hI nahIn hai tathA jis padArthako jAnatA hai use bhI pRuthakkaraN pUrvaksUkShmatAsespaShTatAse nahIn jAnatA isaliye use agnAt padArthako jAnanekI ichchhA (jignAsA) hotI hai, aur aspaShTatayA jAne hue padArthake sambandhamen sandeh hotA hai . aisA honese usake abhilaShit, jignAsit aur sandigdha padArthakA dhyAn sambhavit hotA hai . parantu sarvagna bhagavAnake to mohakarmakA abhAv honese ve tRuShNArahit hain, isaliye unake abhilAShA nahIn hai; aur unake gnAnAvaraNIy karmakA abhAv honese ve samasta padArthonko jAnate hain tathA pratyek padArthako atyanta spaShTatApUrvakparipUrNatayA jAnate hain isaliye unhen jignAsA yA sandeh nahIn hai . isaprakAr unhen kisI padArthake prati abhilAShA, jignAsA yA sandeh nahIn hotA; tab phi ra unhen kis padArthakA dhyAn hotA hai ? ..197.. 1. avachchhedapUrvak = pRuthakkaraN karake; sUkShmatAse; visheShatAse; spaShTatAse . 2. abhilaShit = jisakI ichchhA

chAh ho vah . 3. jignAsit = jisakI jignAsA jAnanekI ichchhA ho vah . 4. sandigdha = jinamen
sandeh hosanshay ho .

Page 364 of 513
PDF/HTML Page 397 of 546
single page version

athaitadupalabdhashuddhAtmA sakalagnAnI dhyAyatItyuttaramAsUtrayati
savvAbAdhavijutto samantasavvakkhasokkhaNANaDDho .
bhUdo akkhAtIdo jhAdi aNakkho paran sokkhan ..198..
sarvAbAdhaviyukta samantasarvAkShasaukhyagnAnADhaya .
bhUtokShAtIto dhyAyatyanakSha paran saukhyam ..198..

ayamAtmA yadaiv sahajasaukhyagnAnabAdhAyatanAnAmasArvadikkAsakalapuruShasaukhyagnAnA- sarvagna jhAdi kamaTThan dhyAyati kamarthamiti prashna . athavA kamarthan dhyAyati, na kamapItyAkShepa . kathambhUta san . asandeho asandeha sanshayAdirahit iti . ayamatrArthayathA kopi devadatto viShayasukhanimittan vidyArAdhanAdhyAnan karoti, yadA vidyA siddhA bhavati tatphalabhUtan viShayasukhan cha siddhan bhavati tadArAdhanAdhyAnan na karoti, tathAyan bhagavAnapi kevalagnAnavidyAnimittan tatphalabhUtAnantasukhanimittan cha pUrvan chhadmasthAvasthAyAn shuddhAtmabhAvanArUpan dhyAnan kRutavAn, idAnIn taddhayAnen kevalagnAnavidyA siddhA tatphalabhUtamanantasukhan cha siddham; kimarthan dhyAnan karotIti prashna AkShepo vA; dvitIyan cha kAraNan parokSherthe dhyAnan bhavati, bhagavata sarvan pratyakShan, kathan dhyAnamiti pUrvapakShadvAreN gAthA gatA ..197.. athAtra pUrvapakShe parihAran dadAtijhAdi dhyAyati ekAkArsamarasIbhAven pariNamatyanubhavati . sa ka

ab, sUtra dvArA (uparokta gAthAke prashnakA) uttar dete hain kijisane shuddhAtmAko upalabdha kiyA hai vah sakalagnAnI (sarvagna AtmA) is (param saukhya) kA dhyAn karatA hai :

anvayArtha :[anakSha ] anindriy aur [akShAtIta bhUta ] indriyAtIt huA AtmA [sarvAbAdhaviyukta ] sarva bAdhA rahit aur [samantasarvAkShasaukhyagnAnADhaya ] sampUrNa AtmAmen samant (sarvaprakArake, paripUrNa) saukhya tathA gnAnase samRuddha vartatA huA [paran saukhyan ] param saukhyakA [dhyAyati ] dhyAn karatA hai ..198..

TIkA :jab yah AtmA, jo sahaj sukh aur gnAnakI bAdhAke 1Ayatan hain (aisI) tathA jo 2asakal AtmAmen 3asarvaprakArake sukh aur gnAnake Ayatan hain aisI 1 Ayatan = nivAs; sthAn . 2 asakal AtmAmen = AtmAke sarva pradeshommen nahIn kintu thoDe hI pradeshommen . 3 asarvaprakArake = sabhI prakArake nahIn ki ntu amuk hI prakArake; apUrNa [yah apUrNa sukh paramArthata

sukhAbhAs hone par bhI, use ‘sukh’ kahanekI apAramArthik rUDhi hai .]]
bAdhA rahit, sakalAtmamAn sampUrNa sukhagnAnADhay je,
indriy
atIt anindri te dhyAve param Anandane. 198.

Page 365 of 513
PDF/HTML Page 398 of 546
single page version

yatanAnAn chAkShANAmabhAvAtsvayamanakShatven vartate tadaiv pareShAmakShAtIto bhavan nirAbAdh- sahajasaukhyagnAnatvAt sarvAbAdhaviyukta, sArvadikkasakalapuruShasaukhyagnAnapUrNatvAtsamantasarvAkSha- saukhyagnAnADhayashcha bhavati . evambhUtashcha sarvAbhilAShajignAsAsandehAsambhavepyapUrvamanAkulatvalakShaNan paramasaukhyan dhyAyati . anAkulatvasangataikAgrasanchetanamAtreNAvatiShThat iti yAvat . IdRush- mavasthAnan cha sahajagnAnAnandasvabhAvasya siddhatvasya siddhirev ..198.. kartA . bhagavAn . kin dhyAyati . sokkhan saukhyam . kimvishiShTam . paran utkRuShTan, sarvAtmapradeshAhlAdak- paramAnantasukham . kasminprastAve . yasminnev kShaNe bhUdo bhUta sanjAta . kimvishiShTa . akkhAtIdo akShAtIta indriyarahita . na kevalan svayamatIndriyo jAta pareShAn cha aNakkho anakSha indriyaviShayo na bhavatItyartha . punarapi kimvishiShTa . savvAbAdhavijutto prAkRitalakShaNabalen bAdhAshabdasya hrrrrrasvatvan sarvAbAdhA- viyukta : . AsamantAdbAdhA pIDA AbAdhA sarvAshcha tA AbAdhAshcha sarvAbAdhAstAbhirviyukto rahita sarvAbAdhAviyukta : . punashcha kinrUpa . samantasavvakkhasokkhaNANaDDho samantata sAmastyen sparshanAdi- sarvAkShasaukhyagnAnADhaya . samantata sarvAtmapradeshairvA sparshanAdisarvendriyANAn sambandhitven ye gnAnasaukhye dve tAbhyAmADhaya paripUrNa ityartha . tadyathAayan bhagavAnekadeshodbhavasAnsArikagnAnasukhakAraNabhUtAni sarvAtmapradeshodbhavasvAbhAvikAtIndriyagnAnasukhavinAshakAni cha yAnIndriyANi nishchayaratnatrayAtmak kAraN- indriyonke abhAvake kAraN svayam ‘anindriy’ rUpase vartatA hai, usI samay vah dUsaronko ‘indriyAtIt’ (indriyaagochar) vartatA huA, nirAbAdh sahajasukh aur gnAnavAlA honese ‘sarvabAdhA rahit’ tathA sakal AtmAmen sarvaprakArake (paripUrNa) sukh aur gnAnase paripUrNa honese ‘samasta AtmAmen sammat saukhya aur gnAnase samRuddha’ hotA hai . isaprakArakA vah AtmA sarva abhilAShA, jignAsA aur sandehakA asambhav hone par bhI apUrva aur anAkulatvalakShaN paramasaukhyakA dhyAn karatA hai; arthAt anAkulatvasangat ek ‘agra’ke sanchetanamAtrarUpase avasthit rahatA hai, (arthAt anAkulatAke sAth rahanevAle ek AtmArUpI viShayake anubhavanarUp hI mAtra sthit rahatA hai ) aur aisA avasthAn sahajagnAnAnandasvabhAv siddhatvakI siddhi hI hai (arthAt isaprakAr sthit rahanA, sahajagnAn aur Ananda jisakA svabhAv hai aise siddhatvakI prApti hI hai .)

bhAvArtha :197vIn gAthAmen prashna upasthit kiyA gayA thA ki sarvagnabhagavAnako kisI padArthake prati abhilAShA, jignAsA yA sandeh nahIn hai tab phi ra ve kis padArthakA dhyAn karate hain ? usakA uttar is gAthAmen isaprakAr diyA gayA hai ki :ek agra (viShay) kA samvedan dhyAn hai . sarva Atmapradeshommen paripUrNa Ananda aur gnAnase bhare hue sarvagna bhagavAn paramAnandase abhinna aise nijAtmArUpI ek viShayakA samvedan karate hain isaliye unake paramAnandakA dhyAn hai, arthAt ve paramasaukhyakA dhyAn karate hain ..198..


Page 366 of 513
PDF/HTML Page 399 of 546
single page version

athAyamev shuddhAtmopalambhalakShaNo mokShasya mArga ityavadhArayati
evan jiNA jiNindA siddhA maggan samuTThidA samaNA .
jAdA Namotthu tesin tassa ya NivvANamaggassa ..199..
evan jinA jinendrA siddhA mArgan samutthitA shramaNA .
jAtA namostu tebhyastasmai cha nirvANamArgAy ..199..

yata sarva ev sAmAnyacharamasharIrAstIrthakarA acharamasharIrA mumukShavashchAmunaiv yathodi- ten shuddhAtmatattvapravRuttilakShaNen vidhinA pravRuttamokShasya mArgamadhigamya siddhA babhUvu, na punaranyathApi, tatovadhAryate kevalamayamek ev mokShasya mArgo, na dvitIy iti . alan cha samayasArabalenAtikrAmati vinAshayati yadA tasminnev kShaNe samastabAdhArahita sannatIndriyamananta- mAtmotthasukhan dhyAyatyanubhavati pariNamati . tato gnAyate kevalinAmanyachchintAnirodhalakShaNan dhyAnan nAsti, kintvidamev paramasukhAnubhavanan vA dhyAnakAryabhUtAn karmanirjarAn dRuShTavA dhyAnashabdenopacharyate . yatpuna sayogikevalinastRutIyashukladhyAnamayogikevalinashchaturthashukladhyAnan bhavatItyuktan tadupachAreN gnAtavyamiti sUtrAbhiprAya ..198.. evan kevalI kin dhyAyatIti prashnamukhyatven prathamagAthA . paramasukhan dhyAyatyanubhavatIti parihAramukhyatven dvitIyA cheti dhyAnaviShayapUrvapakShaparihAradvAreN tRutIyasthale gAthAdvayan gatam . athAyamev nijashuddhAtmopalabdhilakShaNamokShamArgo, nAnya iti visheSheN samarthayatijAdA jAtA utpannA . kathambhUtA. siddhA siddhA siddhaparameShThino muktAtmAn ityartha . ke kartAra . jiNA jinA anAgArakevalina . jiNindA na kevalan jinA jinendrAshcha tIrthakaraparamadevA . kathambhUtA santa ete siddhA

ab, yah nishchit karate hain ki‘yahI (pUrvokta hI) shuddha AtmAkI upalabdhi jisakA lakShaN hai, aisA mokShakA mArga hai’ :

anvayArtha :[jinA jinendrA shramaNA ] jin, jinendra aur shramaN (arthAt sAmAnyakevalI, tIrthankar aur muni) [evan ] is (pUrvokta hI) prakArase [mArga samutthitA ] mArgamen ArUDh hote hue [siddhA jAtA ] siddha hue [namostu ] namaskAr ho [tebhya ] unhen [cha ] aur [tasmai nirvANamArgAy ] us nirvANamArgako ..199..

TIkA :sabhI sAmAnya charamasharIrI, tIrthankar aur acharamasharIrI mumukShu isI yathokta shuddhAtmatattvapravRuttilakShaN (shuddhAtmatattvamen pravRutti jisakA lakShaN hai aisI) vidhise pravartamAn mokShamArgako prApta karake siddha hue; kintu aisA nahIn hai ki kisI dUsarI vidhise bhI siddha hue

shramaNo, jino, tIrthankaro A rIt sevI mArgane
siddhi varyA; namun temane, nirvANanA te mArgane. 199
.

Page 367 of 513
PDF/HTML Page 400 of 546
single page version

prapanchen . teShAn shuddhAtmatattvapravRuttAnAn siddhAnAn tasya shuddhAtmatattvapravRuttirUpasya mokShamArgasya cha pratyastamitabhAvyabhAvakavibhAgatven noAgamabhAvanamaskArostu . avadhArito mokShamArga, kRutyamanuShThIyate ..199..

athopasampadye sAmyamiti pUrvapratignAn nirvahan mokShamArgabhUtAn svayamapi shuddhAtma- pravRuttimAsUtrayati

tamhA tah jANittA appANan jANagan sabhAveN .
parivajjAmi mamattin uvaTThido Nimmamattamhi ..200..
tasmAttathA gnAtvAtmAnan gnAyakan svabhAven .
parivarjayAmi mamatAmupasthito nirmamatve ..200..
jAtA . maggan samuTThidA nijaparamAtmatattvAnubhUtilakShaNamArgan mokShamArgan samutthitA AshritA . ken . evan pUrvan
bahudhA vyAkhyAtakrameN . na kevalan jinA jinendrA anen mArgeN siddhA jAtA, samaNA sukhadukhAdi-
samatAbhAvanApariNatAtmatattvalakShaNA sheShA acharamadehashramaNAshcha . acharamadehAnAn kathan siddhatvamiti chet .
‘‘tavasiddhe Nayasiddhe sanjamasiddhe charittasiddhe ya . NANammi dansaNammi ya siddhe sirasA NamansAmi ..’’’’’’
iti gAthAkathitakrameNaikadeshen . Namotthu tesin namostu tebhya . anantagnAnAdisiddhaguNasmaraNarUpo
bhAvanamaskArostu, tassa ya NivvANamaggassa tasmai nirvikArasvasamvittilakShaNanishchayaratnatrayAtmak -
hon . isase nishchit hotA hai ki keval yah ek hI mokShakA mArga hai, dUsarA nahIn .adhik
vistArase bas ho ! us shuddhAtmatattvamen pravarte hue siddhonko tathA us shuddhAtmatattvapravRuttirUp
mokShamArgako, jisamense
1bhAvya aur bhAvakakA vibhAg asta ho gayA hai aisA
noAgamabhAvanamaskAr ho ! mokShamArga avadhArit kiyA hai, kRutya kiyA jA rahA hai, (arthAt
mokShamArga nishchit kiyA hai aur usamen) pravartan kar rahe hain ..199..

ab, ‘sAmyako prApta karatA hUn’ aisI (pAnchavIn gAthAmen kI gaI) pUrvapratignAkA nirvahaN karate hue (AchAryadev) svayam bhI mokShamArgabhUt shuddhAtmapravRutti karate hain :

anvayArtha :[tasmAt ] aisA honese (arthAt shuddhAtmAmen pravRuttike dvArA hI mokSha hotA honese) [tathA ] isaprakAr [AtmAnan ] AtmAko [svabhAven gnAyakan ] svabhAvase gnAyak [gnAtvA ] jAnakar [nirmamatve upasthita ] main nirmamatvamen sthit rahatA huA [mamatAn parivarjayAmi ] mamatAkA parityAg karatA hUn ..200.. 1. bhAvya = ghyey; bhAvak = dhyAtA; bhAvya -bhAvakake arthake liye dekho pRu0 6 men phu TanoT .

e rIt tethI Atmane gnAyak svabhAvI jANIne,
nirmamapaNe rahI sthit A parivarjun chhun hun mamatvane. 200
.