Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 188-200.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 20 of 28

 

Page 348 of 513
PDF/HTML Page 381 of 546
single page version

shAdvalashilIndhrashakragopAdibhAvai pariNamante, tathA yadAyamAtmA rAgadveShavashIkRuta shubhAshubh-
bhAven pariNamati tadA anye yogadvAreN pravishanta karmapudgalA svayamev samupAttavaichitryai-
rgnAnAvaraNAdibhAvai pariNamante
. ata svabhAvakRutan karmaNAn vaichitryan, na punarAtmakRutam ..187..
athaik ev AtmA bandha iti vibhAvayati
sapadeso so appA kasAyido moharAgadosehin .
kammaraehin siliTTho bandho tti parUvido samaye ..188..
sapradesha sa AtmA kaShAyito moharAgadveShai .
karmarajobhi shliShTo bandha iti prarUpita samaye ..188..
rAgadveShayukta pariNat ityartha . tan pavisadi kammarayan tadA kAle tatprasiddhan karmaraja pravishati . kai kRutvA .
NANAvaraNAdibhAvehin bhUmermeghajalasanyoge sati yathAnye pudgalA svayamev haritapallavAdibhAvai pariNamanti
tathA svayamev nAnAbhedapariNatairmUlottaraprakRitirUpagnAnAvaraNAdibhAvai paryAyairiti . tato gnAyate yathA
gnAnAvaraNAdikarmaNAmutpatti svayamkRutA tathA mUlottaraprakRitirUpavaichitryamapi, na cha jIvakRutamiti ..187..
karmapudgalapariNAm vAstavamen svayamev vichitratAko prApta hote hain . vah isaprakAr hai kijaise,
jab nayA meghajal bhUmisanyogarUp pariNamit hotA hai tab anya pudgal svayamev vichitratAko
prApta hariyAlI, kukuramuttA (chhattA), aur indragop (chAturmAsamen utpanna lAl kIDA) AdirUp
pariNamit hotA hai, isIprakAr jab yah AtmA rAgadveShake vashIbhUt hotA huA shubhAshubhabhAvarUp
pariNamit hotA hai, tab anya, yogadvArommen praviShTa hote hue karmapudgal svayamev vichitratAko prApta
gnAnAvaraNAdi bhAvarUp pariNamit hote hain
.
isase (yah nishchit huA ki) karmonkI vichitratA (vividhatA)kA honA 1svabhAvakRut
hai, kintu AtmakRut nahIn ..187..
ab aisA samajhAte hain ki akelA hI AtmA bandh hai
anvayArtha :[sapradesha ] pradeshayukta [sa AtmA ] vah AtmA [samaye ] yathAkAl
[moharAgadveShai ] mohrAgdveShake dvArA [kaShAyita ] kaShAyit honese [karma -rajobhi shliShTa ]
karmarajase lipta yA baddha hotA huA [bandh iti prarUpita ] ‘bandh kahA gayA hai ..188..
1. svabhAvakRut = karmonke apane svabhAvase kiyA huA .
sapradesh jIv samaye kaShAyit moharAgAdi vaDe,
sambandh pAmI karmarajano, bandharUp kathAy chhe. 188
.

Page 349 of 513
PDF/HTML Page 382 of 546
single page version

yathAtra sapradeshatve sati lodhrAdibhi kaShAyitatvAt manjiShTharangAdibhirupashliShTamekan raktan
dRuShTan vAsa, tathAtmApi sapradeshatve sati kAle moharAgadveShai kaShAyitatvAt karmarajobhi-
rupashliShTa eko bandho draShTavya, shuddhadravyaviShayatvAnnishchayasya ..188..
ath nishchayavyavahArAvirodhan darshayati
eso bandhasamAso jIvANan NichchhayeN NiddiTTho .
arahantehin jadINan vavahAro aNNahA bhaNido ..189..
ath pUrvoktagnAnAvaraNAdiprakRutInAn jaghanyotkRuShTAnubhAgasvarUpan pratipAdayati
suhapayaDIN visohI tivvo asuhAN sankilesammi .
vivarIdo du jahaNNo aNubhAgo savvapayaDINan ..13..
aNubhAgo anubhAga phaladAnashaktivisheSha bhavatIti kriyAdhyAhAra . kathambhUto bhavati . tivvo
tIvra prakRuShTa paramAmRutasamAna . kAsAn sambandhI . suhapayaDINan sadvedyAdishubhaprakRutInAm . kayA kAraN-
bhUtayA . visohI tIvradharmAnurAgarUpavishuddhayA . asuhAN sankilesammi asadvedyAdyashubhaprakRutInAn tu mithyA-
tvAdirUpatIvrasankleshe sati tIvro hAlAhalaviShasadRusho bhavati . vivarIdo du jahaNNo viparItastu jaghanyo
guDanimbarUpo bhavati . jaghanyavishuddhayA jaghanyasankleshen cha madhyamavishuddhayA madhyamasankleshen tu shubhA-
shubhaprakRutInAn khaNDasharkarArUpa kAnyjIraviSharUpashcheti . evamvidho jaghanyamadhyamotkRuShTarUponubhAga kAsAn
sambandhI bhavati . savvapayaDINan mUlottaraprakRitirahitanijaparamAnandaikasvabhAvalakShaNasarvaprakAropAdeyabhUtaparamAtma-
dravyAdbhinnAnAn heyabhUtAnAn sarvamUlottarakarmaprakRutInAmiti karmashaktisvarUpan gnAtavyam ..



13.. athAbhed-
nayen bandhakAraNabhUtarAgAdipariNatAtmaiv bandho bhaNyat ityAvedayatisapadeso lokAkAshapramitAsankhyey-
pradeshatvAtsapradeshastAvadbhavati so appA sa pUrvoktalakShaN AtmA . punarapi kimvishiShTa . kasAyido
TIkA :jaise jagatamen vastra sapradesh honese lodh, phi TakarI Adise 1kaShAyit hotA
hai, jisase vah manjIThAdike rangase sambaddha hotA huA akelA hI rangA huA dekhA jAtA hai,
isIprakAr AtmA bhI sapradesh honese yathAkAl mohrAgdveShake dvArA kaShAyit honese karmarajake
dvArA shliShTa hotA huA akelA hI bandh hai; aisA dekhanA (-mAnanA) chAhiye, kyonki nishchayakA
viShay shuddha dravya hai
..188..
ab nishchay aur vyavahArakA avirodh batalAte hain :
1. kaShAyit = rangA huA, uparakta, malin .
A jIv kerA bandhano sankShep nishchay bhAkhiyo
arhantadeve yogIne; vyavahAr anya rIte kahyo. 189
.

Page 350 of 513
PDF/HTML Page 383 of 546
single page version

eSh bandhasamAso jIvAnAn nishchayen nirdiShTa .
arhadbhiryatInAn vyavahAronyathA bhaNita ..189..
rAgapariNAm evAtmana karma, sa ev puNyapApadvaitam . rAgapariNAmasyaivAtmA kartA,
tasyaivopAdAtA hAtA chetyeSh shuddhadravyanirUpaNAtmako nishchayanaya . yastu pudgalapariNAm Atmana
karma, sa ev puNyapApadvaitan . pudgalapariNAmasyAtmA kartA, tasyopAdAtA hAtA cheti
soshuddhadravyanirUpaNAtmako vyavahAranaya . ubhAvapyetau sta, shuddhAshuddhatvenobhayathA dravyasya
pratIyamAnatvAt . kintvatra nishchayanaya sAdhakatamatvAdupAtta, sAdhyasya hi shuddhatven dravyasya
kaShAyita pariNato ranyjita . kai . moharAgadosehin nirmohasvashuddhAtmatattvabhAvanApratibandhibhirmoh-
rAgadvaiShai . punashcha kinrUpa . kammarajehin siliTTho karmarajobhi shliShTa karmavargaNAyogyapudgalarajobhi
sanshliShTo baddha . bandho tti parUvido abhedenAtmaiv bandha iti prarUpita. kva . samaye paramAgame . atredan bhaNitan
bhavatiyathA vastran lodhrAdidravyai kaShAyitan ranyjitan sanmanyjIShThAdiranggadravyeN ranyjitan sadabheden
raktamityuchyate tathA vastrasthAnIy AtmA lodhrAdidravyasthAnIyamoharAgadveShai kaShAyito ranyjita pariNato
manyjIShThasthAnIyakarmapudgalai sanshliShTa sambaddha san bhedepyabhedopachAralakShaNenAsadbhUtavyavahAreN bandha

ityabhidhIyate
. kasmAt . ashuddhadravyanirUpaNArthaviShayatvAdasadbhUtavyavahAranayasyeti ..188.. ath
nishchayavyavahArayoravirodhan darshayatieso bandhasamAso eSh bandhasamAsa . eSh bahudhA pUrvokta-
prakAro rAgAdipariNatirUpo bandhasankShepa . keShAn sambandhI . jIvANan jIvAnAm . NichchhayeN NiddiTTho
nishchayanayen nirdiShTa kathita . kai kartRubhUtai . arahantehin arhadbhi nirdoShiparamAtmabhi . keShAm .
anvayArtha :[eSha ] yah (pUrvokta prakArase), [jIvAnAn ] jIvonke [bandhasamAsa ]
bandhakA sankShep [nishchayen ] nishchayase [arhadbhi ] arhantabhagavAnane [yatInAn ] yatiyonse
[nirdiShTa ] kahA hai; [vyavahAra ] vyavahAr [anyathA ] anyaprakArase [bhaNita ] kahA
hai
..189..
TIkA :rAgapariNAm hI AtmAkA karma hai, vahI puNyapAparUp dvait hai, AtmA
rAgapariNAmakA hI kartA hai, usIkA grahaN karanevAlA hai aur usIkA tyAg karanevAlA hai;
yah, shuddhadravyakA nirUpaNasvarUp nishchayanay hai . aur jo pudgalapariNAm AtmAkA karma hai,
vahI puNyapAparUp dvait hai, AtmA pudgalapariNAmakA kartA hai, usakA grahaN karanevAlA aur
chhoDanevAlA hai; aisA jo nay vah ashuddhadravyake nirUpaNasvarUp vyavahAranay hai . yah donon
nishchayanay mAtra svadravyake pariNAmako batalAtA hai, isaliye use shuddhadravyakA kathan karanevAlA kahA hai,
aur vyavahAranay paradravyake pariNAmako AtmapariNAm batalAtA hai isaliye use ashuddhadravyakA kathan
karanevAlA kahA hai
. yahAn shuddhadravyakA kathan ek dravyAshrit pariNAmakI apekShAse jAnanA chAhiye, aur
ashuddhadravyakA kathan ek dravyake pariNAm anya dravyamen Aropit karanekI apekShAse jAnanA chAhiye .

Page 351 of 513
PDF/HTML Page 384 of 546
single page version

shuddhatvadyotakatvAnnishchayanay ev sAdhakatamo, na punarashuddhatvadyotako vyavahAranaya ..189..
athAshuddhanayAdashuddhAtmalAbh evetyAvedayati
Na chayadi jo du mamattin ahan mamedan ti dehadaviNesu .
so sAmaNNan chattA paDivaNNo hodi ummaggan ..190..
jadINan jitendriyatven shuddhAtmasvarUpe yatnaparANAn gaNadharadevAdiyatInAm . vavahAro dravyakarmarUpavyahArabandha
aNNahA bhaNido nishchayanayApekShayAnyathA vyavahAranayeneti bhaNita . kinch rAgAdInevAtmA karoti tAnev
bhungkte cheti nishchayanayalakShaNamidam . ayan tu nishchayanayo dravyakarmabandhapratipAdakAsadbhUtavyavahAr-
nayApekShayA shuddhadravyanirUpaNAtmako vivakShitanishchayanayastathaivAshuddhanishchayashcha bhaNyate . dravyakarmANyAtmA
(nay) hain; kyonki shuddharUp aur ashuddharUpdonon prakArase dravyakI pratIti kI jAtI hai .
kintu yahAn nishchayanay sAdhakatam (utkRuShTa sAdhak) honese grahaN kiyA gayA hai; (kyonki)
sAdhyake shuddha honese dravyake shuddhatvakA dyotak (prakAshak) honese nishchayanay hI sAdhakatam hai,
kintu ashuddhatvakA dyotak vyavahAranay sAdhakatam nahIn hai
..189..
ab aisA kahate hain ki ashuddhanayase ashuddha AtmAkI hI prApti hotI hai :
nishchayanay upAdey hai aur vyavahAranay hey hai .
prashna :dravya sAmAnyakA Alamban hI upAdey hai, phi ra bhI yahAn rAgapariNAmakI grahaNtyAgarUp paryAyonko
svIkAr karanevAle nishchayanayako upAdey kyon kahA hai ?
uttar :‘rAgapariNAmakA kartA bhI AtmA hI hai aur vItarAg pariNAmakA bhI; agnAnadashA bhI AtmA svatantratayA
karatA hai aur gnAnadashA bhI’; aise yathArtha gnAnake bhItar dravyasAmAnyakA gnAn garbhitarUpase samA hI jAtA
hai . yadi visheShakA bhalIbhAnti yathArtha gnAn ho to yah visheShonko karanevAlA sAmAnyakA gnAn honA hI
chAhiye . dravyasAmAnyake gnAnake binA paryAyonkA yathArtha gnAn ho hI nahIn sakatA . isalie uparokta
nishchayanayamen dravyasAmAnyakA gnAn garbhitarUpase samA hI jAtA hai . jo jIv bandhamArgarUp paryAyamen tathA
mokShamArgarUp paryAyamen AtmA akelA hI hai, isaprakAr yathArthatayA (dravyasAmAnyakI apekShA sahit) jAnatA
hai, vah jIv paradravyase sanyukta nahIn hotA, aur dravyasAmAnyake bhItar paryAyonko DubAkar, suvishuddha hotA
hai
. isaprakAr paryAyonke yathArtha gnAnamen dravyasAmAnyakA gnAn apekShit honese aur dravyaparyAyonke yathArthagnAnamen
dravyasAmAnyakA AlambanarUp abhiprAy apekShit honese uparokta nishchayanayako upAdey kahA hai . [visheSh
jAnaneke liye 126vIn gAthAkI TIkA dekhanI chAhiye . ]
‘hun A ane A mArun’ e mamatA na dehdhane taje,
te chhoDI jIv shrAmaNyane unmArgano Ashray kare. 190.

Page 352 of 513
PDF/HTML Page 385 of 546
single page version

na tyajati yastu mamatAmahan mamedamiti dehadraviNeShu .
sa shrAmaNyan tyaktvA pratipanno bhavatyunmArgam ..190..
yo hi nAm shuddhadravyanirUpaNAtmakanishchayanayanirapekShoshuddhadravyanirUpaNAtmak-
vyavahAranayopajanitamoha san ahamidan mamedamityAtmAtmIyatven dehadraviNAdau paradravye mamatvan
na jahAti sa khalu shuddhAtmapariNatirUpan shrAmaNyAkhyan mArgan dUrAdapahAyAshuddhAtmapariNati-
rUpamunmArgamev pratipadyate
. atovadhAryate ashuddhanayAdashuddhAtmalAbh ev ..190..
karoti bhungkte chetyashuddhadravyanirUpaNAtmakAsadbhUtavyavahAranayo bhaNyate . idan nayadvayan tAvadasti . kintvatra
nishchayanay upAdeya, na chAsadbhUtavyavahAra . nanu rAgAdInAtmA karoti bhungkte chetyevanlakShaNo nishchayanayo
vyAkhyAta sa kathamupAdeyo bhavati . parihAramAh --rAgadInevAtmA karoti, na cha dravyakarma, rAgAday
ev bandhakAraNamiti yadA jAnAti jIvastadA rAgadveShAdivikalpajAlatyAgen rAgAdivinAshArthan nij-
shuddhAtmAnan bhAvayati
. tatashcha rAgAdivinAsho bhavati . rAgAdivinAshe chAtmA shuddho bhavati . tata
paramparayA shuddhAtmasAdhakatvAdayamashuddhanayopyupachAreN shuddhanayo bhaNyate, nishchayanayo bhaNyate, tathaivopAdeyo
bhaNyate ityabhiprAya
..189.. evamAtmA svapariNAmAnAmev kartA, na cha dravyakarmaNAmiti kathan-
mukhyatayA gAthAsaptaken ShaShThasthalan gatam . iti ‘arasamarUvan’ ityAdigAthAtrayeN pUrvan shuddhAtmavyAkhyAne
kRute sati shiShyeN yaduktamamUrtasyAtmano mUrtakarmaNA sah kathan bandho bhavatIti tatparihArArthan nay-
vibhAgen bandhasamarthanamukhyatayaikonavinshatigAthAbhi sthalaShaTken tRutIyavisheShAntarAghikAra samApta
.
ata paran dvAdashagAthAparyantan chaturbhi sthalai shuddhAtmAnubhUtilakShaNAvisheShabhedabhAvanArUpachUlikAvyAkhyAnan
anvayArtha :[ya tu ] jo [dehadraviNeShu ] dehdhanAdikamen [ahan mam idam ] ‘main
yah hUn aur yah merA hai’ [iti mamatAn ] aisI mamatAko [na tyajati ] nahIn chhoDatA, [sa ] vah
[shrAmaNyan tyaktvA ] shramaNatAko chhoDakar [unmArga pratipanna bhavati ] unmArgakA Ashray letA
hai
..190..
TIkA :jo AtmA shuddhadravyake nirUpaNasvarUp 1nishchayanayase nirapekSha rahakar
ashuddhadravyake nirUpaNasvarUp vyavahAranayase jise moh utpanna huA hai aisA vartatA huA ‘main
yah hUn aur yah merA hai’ isaprakAr
2AtmIyatAse deh dhanAdik paradravyamen mamatva nahIn chhoDatA
vah AtmA vAstavamen shuddhAtmapariNatirUp shrAmaNyanAmak mArgako dUrase chhoDakar
ashuddhAtmapariNatirUp unmArgakA hI Ashray letA hai
. isase nishchit hotA hai ki ashuddhanayase
ashuddhAtmAkI hI prApti hotI hai ..190..
1. nishchayanayase nirapekSha = nishchayanayake prati upekShAvAn; use na ginanemAnanevAlA .
2. AtmIyatAse = nijarUpase (agnAnI jIv sharIr, dhan ityAdi paradravyako apanA mAnakar usamen mamatva
karatA hai .)

Page 353 of 513
PDF/HTML Page 386 of 546
single page version

ath shuddhanayAt shuddhAtmalAbh evetyavadhArayati
NAhan homi paresin Na me pare santi NANamahamekko .
idi jo jhAyadi jhANe so appA Nan havadi jhAdA ..191..
nAhan bhavAmi pareShAn na me pare santi gnAnamahameka .
iti yo dhyAyati dhyAne sa AtmA bhavati dhyAtA ..191..
yo hi nAm svaviShayamAtrapravRuttAshuddhadravyanirUpaNAtmakavyavahAranayAvirodhamadhyastha,
shuddhadravyanirUpaNAtmakanishchayanayApahastitamoha san, nAhan pareShAmasmi, na pare me santIti
svaparayo parasparasvasvAmisambandhamuddhUy, shuddhagnAnamevaikamahamityanAtmAnamutsRujyAtmAnamevAtma-
karoti . tatra shuddhAtmabhAvanApradhAnatven ‘Na chayadi jo du mamattin’ ityAdipAThakrameN prathamasthale gAthA
chatuShTayam . tadanantaran shuddhAtmopalambhabhAvanAphalen darshanamohagranthivinAshastathaiv chAritramohagranthivinAsha
krameN tadubhayavinAsho bhavatIti kathanamukhyatven ‘jo evan jANittA’ ityAdi dvitIyasthale gAthAtrayam .
tata paran kevalidhyAnopachArakathanarUpeN ‘NihadaghaNaghAdikammo’ ityAdi tRutIyasthale gAthAdvayam .
tadanantaran darshanAdhikAropasanhArapradhAnatven ‘evan jiNA jiNindA’ ityAdi chaturthasthale gAthAdvayam . tata
paran ‘dansaNasansuddhANan’ ityAdi namaskAragAthA cheti dvAdashagAthAbhishchaturthasthale visheShAntarAdhikAre
samudAyapAtanikA
. athAshuddhanayAdashuddhAtmalAbh ev bhavatItyupadishatiNa chayadi jo du mamattin na
tyajati yastu mamatAm . mamakArAhankArAdisamastavibhAvarahitasakalavimalakevalagnAnAdyanantaguNasvarUp-
nijAtmapadArthanishchalAnubhUtilakShaNanishchayanayarahitatven vyavahAramohitahRudaya san mamatAn mamatvabhAvan na
pra. 45
ab aisA nishchit karate hain ki shuddhanayase shuddhAtmAkI hI prApti hotI hai :
anvayArtha :[ahan pareShAn na bhavAmi ] main parakA nahIn hUn, [pare me na santi ] par mere
nahIn hain, [gnAnam aham eka ] main ek gnAn hUn’ [iti ya dhyAyati ] isaprakAr jo dhyAn karatA hai,
[sa dhyAtA ] vah dhyAtA [dhyAne ] dhyAnakAlamen [AtmA bhavati ] AtmA hotA hai
..191..
TIkA :jo AtmA, mAtra apane viShayamen pravartamAn ashuddhadravyanirUpaNAtmak
(ashuddhadravyake nirUpaNasvarUp) vyavahAranayamen avirodharUpase madhyastha rahakar, shuddhadravyake
nirUpaNasvarUp nishchayanayake dvArA jisane mohako dUr kiyA hai aisA hotA huA, ‘main parakA nahIn
hUn, par mere nahIn hain’ isaprakAr sva
parake paraspar 1svasvAmisambandhako chhoDakar, ‘shuddhagnAn hI
1. jis par svAmitva hai vah padArtha aur svAmIke bIchake sambandhako; svasvAmi sambandh kahA jAtA hai .
hun par taNo nahi, par na mArAn, gnAn kevaL ek hun
je em dhyAve, dhyAnakALe teh shuddhAtmA bane. 191
.

Page 354 of 513
PDF/HTML Page 387 of 546
single page version

tvenopAdAy paradravyavyAvRuttatvAdAtmanyevaikasminnagre chintAn niruNaddhi, sa khalvekAgrachintA-
nirodhak stasminnekAgrachintAnirodhasamaye shuddhAtmA syAt
. atovadhAryate shuddhanayAdev shuddhAtma-
lAbha ..191..
ath dhruvatvAt shuddha AtmaivopalambhanIy ityupadishati
evan NANappANan dansaNabhUdan adindiyamahatthan .
dhuvamachalamaNAlamban maNNehan appagan suddhan ..192..
evan gnAnAtmAnan darshanabhUtamatIndriyamahArtham .
dhruvamachalamanAlamban manyehamAtmakan shuddham ..192..
tyajati ya . ken rUpeN . ahan mamedan ti ahan mamedamiti . keShu viShayeShu . dehadaviNesu dehadravyeShu, dehe
dehohamiti, paradravyeShu mamedamiti . so sAmaNNan chattA paDivaNNo hodi ummaggan sa shrAmaNyan tyaktvA
pratipanno bhavatyunmArgam . sa puruSho jIvitamaraNalAbhAlAbhasukhadukhashatrumitranindAprashansAdiparam-
mAdhyasthyalakShaNan shrAmaNyan yatitvan chAritran dUrAdapahAy tatpratipakShabhUtamunmArgan mithyAmArgan pratipanno bhavati .
unmArgAchcha sansAran paribhramati . tata sthitan ashuddhanayAdashuddhAtmalAbh ev tata sthitan ashuddhanayAdashuddhAtmalAbh ev ..190.. ath shuddha-----
nayAchchhuddhAtmalAbho bhavatIti nishchinotiNAhan homi paresin, Na me pare santi nAhan bhavAmi pareShAm, na me
pare santIti samastachetanAchetanaparadravyeShu svasvAmisambandhan manovachanakAyai kRutakAritAnumataishcha
ek main hUn’ isaprakAr anAtmAko chhoDakar, AtmAko hI AtmarUpase grahaN karake, paradravyase
bhinnatvake kAraN AtmArUp hI ek
1agramen chintAko rokatA hai, vah ekAgrachintAnirodhak
(-ek viShayamen vichArako rokanevAlA AtmA) us 2ekAgrachintAnirodhake samay vAstavamen
shuddhAtmA hotA hai . isase nishchit hotA hai ki shuddhanayase hI shuddhAtmAkI prApti hotI hai ..191..
ab aisA upadesh dete hain ki dhruvattvake kAraN shuddhAtmA hI upalabdha karane yogya hai :
anvayArtha :[aham ] main [Atmakan ] AtmAko [evan ] isaprakAr [gnAnAtmAnan ]
gnAnAtmak, [darshanabhUtam ] darshanabhUt, [atIndriyamahArthan ] atIndriy mahA padArtha [dhruvam ] dhruv,
[achalam ] achal, [anAlamban ] nirAlamba aur [shuddham ] shuddha [manye ] mAnatA hUn
..192..
1. agra = viShay; dhyey; Alamban .
2. ekAgrachintAnirodh = ek hI viShayamendhyeyamenvichArako rokanA; [ekAgrachintAnirodh nAmak dhyAn hai .]]
e rIt darshangnAn chhe, indriyatIt mahArtha chhe,
mAnun hunAlamban rahit, jIv shuddha, nishchaL dhruv chhe. 192.

Page 355 of 513
PDF/HTML Page 388 of 546
single page version

Atmano hi shuddha Atmaiv sadahetukatvenAnAdyanantatvAt svatasiddhatvAchcha dhruvo, na
kinchanApyanyat . shuddhatvan chAtmana paradravyavibhAgen svadharmAvibhAgen chaikatvAt . tachcha gnAnAtmak-
tvAddarshanabhUtatvAdatIndriyamahArthatvAdachalatvAdanAlambatvAchcha . tatra gnAnamevAtmani bibhrata svayam
darshanabhUtasya chAtanmayaparadravyavibhAgen svadharmAvibhAgen chAstyekatvam . tathA pratiniyatasparsharas-
gandhavarNaguNashabdaparyAyagrAhINyanekAnIndriyANyatikramya sarvasparsharasagandhavarNaguNashabdaparyAyagrAhak-
syaikasya sato mahatorthasyendriyAtmakaparadravyavibhAgen sparshAdigrahaNAtmakasvadharmAvibhAgen
svAtmAnubhUtilakShaNanishchayanayabalen pUrvamapahAy nirAkRutya . pashchAt kin karoti . NANamahamekko
gnAnamahameka, sakalavimalakevalagnAnamevAhan bhAvakarmadravyakarmanokarmarahitatvenaikashcha . idi jo jhAyadi
ityanen prakAreN yosau dhyAyati chintayati bhAvayati . kka . jhANe nijashuddhAtmadhyAne sthita so appANan
havadi jhAdA sa AtmAnan bhavati dhyAtA . sa chidAnandaikasvabhAvaparamAtmAnan dhyAtA bhavatIti . tatashcha
paramAtmadhyAnAttAdRushamev paramAtmAnan labhate . tadapi kasmAt . upAdAnakAraNasaddashan kAryamiti vachanAt .
tato gnAyate shuddhanayAchchhuddhAtmalAbh iti ..191.. ath dhruvatvAchchhuddhAtmAnamev bhAvayehamiti
vichArayati‘maNNe’ ityAdipadakhaNDanArUpeN vyAkhyAnan kriyatemaNNe manye dhyAyAmi sarvaprakAro-
TIkA :shuddhAtmA 1sat aur 2ahetuk honese anAdiananta aur svatasiddha hai,
isaliye AtmAke shuddhAtmA hI dhruv hai, (usake) dUsarA kuchh bhI dhruv nahIn hai . AtmA shuddha isaliye
hai ki use paradravyase vibhAg (bhinnatva) aur svadharmase avibhAg hai isaliye ekatva hai . vah
ekatva AtmAke (1) gnAnAtmakapaneke kAraN, (2) darshanabhUtapaneke kAraN, (3) atIndriy mahA
padArthapaneke kAraN, (4) achalapaneke kAraN, aur (5) nirAlambapaneke kAraN hai
.
inamense (12) jo gnAnako hI apanemen dhAraN kar rakhatA hai aur jo svayam darshanabhUt
hai aise AtmAkA atanmay (gnAndarshan rahit aisA) paradravyase bhinnatva hai aur svadharmase
abhinnatva hai, isaliye usake ekatva hai; (3) aur jo pratinishchit sparsharasgandhvarNarUp
guN tathA shabdarUp paryAyako grahaN karanevAlI anek indriyonkA atikram (ullanghan) karake,
samasta sparsha
rasgandhvarNarUp guNon aur shabdarUp paryAyako grahaN karanevAlA ek sat mahA
padArtha hai, aise AtmAkA indriyAtmak paradravyase vibhAg hai, aur sparshAdike grahaNasvarUp
(gnAnasvarUp) svadharmase avibhAg hai, isaliye usake ekatva hai, (4) aur kShaNavinAsharUpase
pravartamAn gneyaparyAyonko (pratikShaN naShTa honevAlI gnAtavya paryAyonko) grahaN karane aur chhoDanekA
1. sat = vidyamAn; astitvavAlA; honevAlA .
2. ahetuk = jisakA koI kAraN nahIn hai aisA; akAraN .
3. pratinishchit = pratiniyat . (pratyek indriy apaneapane niyat viShayako grahaN karatI hai; jaise chakShu varNako
grahaN karatI hai .)

Page 356 of 513
PDF/HTML Page 389 of 546
single page version

chAstyekatvam . tathA kShaNakShayapravRuttaparichchhedyaparyAyagrahaNamokShaNAbhAvenAchalasya parichchhedyaparyAyAtmak-
paradravyavibhAgen tatpratyayaparichchhedAtmak svadharmAvibhAgen chAstyek tvam . tathA nityapravRuttaparichchhedya-
dravyAlambanAbhAvenAnAlambasya parichchhedyaparadravyavibhAgen tatpratyayaparichchhedAtmakasvadharmAvibhAgen
chAstyekatvam
. evan shuddha AtmA, chinmAtrashuddhanayasya tAvanmAtranirUpaNAtmakatvAt . ayamek ev
cha dhruvatvAdupalabdhavya . kimanyairadhvanInAngasangachchhamAnAnekamArgapAdapachchhAyAsthAnIyairadhruvai ..192..
pAdeyatven bhAvaye . sa ka . ahan ahan kartA . kan karmatApannam . appagan sahajaparamAhnA-----
daikalakShaNanijAtmAnam . kimvishiShTam . suddhan rAgAdisamastavibhAvarahitam . punarapi kimvishiShTam . dhuvan
TangkotkIrNagnAyakaikasvabhAvatven dhruvamavinashvaram . punarapi kathambhUtam . evan NANappANan dansaNabhUdan evan
bahuvidhapUrvoktaprakAreNAkhaNDaikagnAnadarshanAtmakam . punashcha kinrUpam . adindiyan atIndriyan, mUrtavinashvarA-
nekendriyarahitatvenAmUrtAvinashvarekAtIndriyasvabhAvam . punashcha kIdrasham . mahatthan mokShalakShaNamahApuruShArtha-
sAdhakatvAnmahArtham . punarapi kinsvabhAvam . achalan atichapalachanychalamanovAkkAyavyApArarahitatven
svasvarUpe nishchalan sthiram . punarapi kimvishiShTam . aNAlamban svAdhInadravyatven sAlambanan bharitAvasthamapi
samastaparAdhInaparadravyAlambanarahitatven nirAlambanamityartha ..192.. athAtmana pRuthagbhUtan dehAdikam-athAtmana pRuthagbhUtan dehAdikam-
abhAv honese jo achal hai aise AtmAko gneyaparyAyasvarUp paradravyase vibhAg hai aur
1tannimittak gnAnasvarUp svadharmase avibhAg hai, isaliye usake ekatva hai; (5) aur
nityarUpase pravartamAn (shAshvat aisA) gneyadravyonke AlambanakA abhAv honese jo nirAlamba hai
aise AtmAkA gney paradravyonse vibhAg hai aur tannimittak gnAnasvarUp svadharmase avibhAg hai,
isaliye usake ekatva hai
.
isaprakAr AtmA shuddha hai kyonki chinmAtra shuddhanay utanA hI mAtra nirUpaNasvarUp hai
(arthAt chaitanyamAtra shuddhanay AtmAko mAtra shuddha hI nirUpit karatA hai ) . aur yah ek hI
(yah shuddhAtmA ek hI) dhruvatvake kAraN upalabdha karane yogya hai . kisI pathikake sharIrake
angonke sAth sansargamen AnevAlI mArgake vRukShonkI anek chhAyAke samAn anya jo adhruv
(-anya jo adhruv padArtha) unase kyA prayojan hai ?
bhAvArtha :AtmA (1) gnAnAtmak, (2) darshanarUp, (3) indriyonke vinA hI
sabako jAnanevAlA mahA padArtha, (4) gneyparaparyAyonkA grahaNtyAg na karanese achal aur
(5) gneyparadravyonkA Alamban na lenese nirAlamba hai; isaliye vah ek hai .
isaprakAr ek honese vah shuddha hai . aisA shuddhAtmA dhruv honese, vahI ek upalabdha karane
yogya hai ..192..
1. gney paryAyen jisakI nimitta hain aisA jo gnAn, ussvarUp svadharmase (gnAnasvarUp nijadharmase) AtmAkI
abhinnatA hai .

Page 357 of 513
PDF/HTML Page 390 of 546
single page version

athAdhruvatvAdAtmanonyannopalabhanIyamityupadishati
dehA vA daviNA vA suhadukkhA vAdh sattumittajaNA .
jIvassa Na santi dhuvA dhuvovaogappago appA ..193..
dehA vA draviNAni vA sukhadukhe vAth shatrumitrajanA .
jIvasya na santi dhruvA dhruv upayogAtmak AtmA ..193..
Atmano hi paradravyAvibhAgen paradravyoparajyamAnasvadharmavibhAgen chAshuddhatvanibandhanan na
kinchanApyanyadasaddhetumattvenAdyantavattvAtparatasiddhatvAchcha dhruvamasti . dhruv upayogAtmA shuddha
Atmaiv . atodhruvan sharIrAdikamupalabhyamAnamapi nopalabhe, shuddhAtmAnamupalabhe dhruvam ..193..
dhruvatvAnna bhAvanIyamityAkhyAtiNa santi dhuvA dhruvA avinashvarA nityA na santi . kasya . jIvassa
jIvasya . ke te . dehA vA daviNA vA dehA vA dravyANi vA, sarvaprakArashuchibhUtAddeharahitAtparamAtmano
ab, aisA upadesh dete hain ki adhruvapaneke kAraN AtmAke atirikta dUsarA kuchh bhI
upalabdha karane yogya nahIn hai :
anvayArtha :[dehA vA ] sharIr, [draviNAni vA ] dhan, [sukhadukhe ] sukh -dukh [vA
ath ] athavA [shatrumitrajanA ] shatrumitrajan (yah kuchh) [jIvasya ] jIvake [dhruvA na santi ]
dhruv nahIn hain; [dhruva ] dhruv to [upayogAtmaka AtmA ] upayogAtmak AtmA hai ..193..
TIkA :jo paradravyase abhinna honeke kAraN aur paradravyake dvArA 1uparakta honevAle
svadharmase bhinna honeke kAraN AtmAko ashuddhapanekA kAraN hai, aisA (AtmAke atirikta)
dUsarA koI bhI dhruv nahIn hai, kyonki vah
2asat aur 3hetumAn honese AdiantavAlA aur
paratasiddha hai; dhruv to upayogAtmak shuddha AtmA hI hai . aisA honese main upalabhyamAn adhruv
aise sharIrAdikove upalabdha hone par bhIupalabdha nahIn karatA, aur dhruv aise shuddhAtmAko
upalabdha karatA hUn ..193..
1. uparakta = malin; vikArI [paradravyake nimittase AtmAkA svadharma uparakta hotA hai .]]
2. asat = astitva rahit (anitya); [dhandehAdik pudgal paryAy hain, isaliye asat hain, isIliye
AdiantavAlI hain .]]
3. hetumAn = sahetuk; jisakI utpattimen koI bhI nimitta ho aisA . [dehdhanAdikI utpattimen koI bhI nimitta
hotA hai, isaliye ve parata siddha hain; svata siddha nahIn .]
lakShmI, sharIr, sukhadukh athavA shatrumitra jano are !
jIvane nathI kaI dhruv, dhruv upayog
Atmak jIv chhe. 193.

Page 358 of 513
PDF/HTML Page 391 of 546
single page version

athaivan shuddhAtmopalambhAtkin syAditi nirUpayati
jo evan jANittA jhAdi paran appagan visuddhappA .
sAgAroNAgAro khavedi so mohadugganThin ..194..
ya evan gnAtvA dhyAyati paramAtmAnan vishuddhAtmA .
sAkAronAkAra kShapayati sa mohadurgranthim ..194..
amunA yathoditen vidhinA shuddhAtmAnan dhruvamadhigachchhatastasminnev pravRutte shuddhAtmatvan
syAt; tatonantashaktichinmAtrasya paramasyAtman ekAgrasanchechetanalakShaNan dhyAnan syAt; tata
vilakShaNA audArikAdipanychadehAstathaiv cha panychendriyabhogopabhogasAdhakAni paradravyANi cha . na kevalan
dehAdayo dhruvA na bhavanti, suhadukkhA vA nirvikAraparamAnandaikalakShaNasvAtmotthasukhAmRutavilakShaNAni
sAnsArikasukhadukhAni vA . adh aho bhavyA sattumittajaNA shatrumitrAdibhAvarahitAdAtmano bhinnA shatru-
mitrAdijanAshcha . yadyetat sarvamadhruvan tarhi kin dhruvamiti chet . dhuvo dhruva shAshvata . sa ka . appA
nijAtmA . kimvishiShTa . uvaogappago trailokyodaravivaravartitrikAlaviShayasamastadravyaguNaparyAyayugapat-
parichchhittisamarthakevalagnAnadarshanopayogAtmak iti . evamadhruvatvan gnAtvA dhruvasvabhAve svAtmani bhAvanA
kartavyeti tAtparyam ..193.. evamashuddhanayAdashuddhAtmalAbho bhavatIti kathanen prathamagAthA .
shuddhanayAchchhuddhAtmalAbho bhavatIti kathanen dvitIyA . dhruvatvAdAtmaiv bhAvanIy iti pratipAdanen tRutIyA .
AtmAnonyadadhruvan na bhAvanIyamiti kathanen chaturthI cheti shuddhAtmavyAkhyAnamukhyatven prathamasthale
gAthAchatuShTayan gatam
. athaivan pUrvoktaprakAreN shuddhAtmopalambhe sati kin phalan bhavatIti prashne
pratyuttaramAhjhAdi dhyAyati jo ya kartA . kam . appagan nijAtmAnam . kathambhUtam . paran
isaprakAr shuddhAtmAkI upalabdhise kyA hotA hai vah ab nirUpaN karate hain :
anvayArtha :[ya ] jo [evan gnAtvA ] aisA jAnakar [vishuddhAtmA ]
vishuddhAtmA hotA huA [paramAtmAnan ] param AtmAkA [dhyAyati ] dhyAn karatA hai, [sa ] vah
[sAkAra anAkAra ] sAkAr ho yA anAkAr[mohadurgranthin ] mohadurgranthikA [kShapayati ] kShay
karatA hai ..194..
TIkA :is yathokta vidhike dvArA jo shuddhAtmAko dhruv jAnatA hai, use usImen
pravRuttike dvArA shuddhAtmatva hotA hai; isaliye anantashaktivAle 1chinmAtra param AtmAkA
1. chinmAtra = chaitanyamAtra [param AtmA keval chaitanyamAtra hai, jo ki ananta shaktivAlA hai .]]
A jANI, shuddhAtmA banI, dhyAve param nij Atmane,
sAkAr aNAkAr ho, te mohagranthi kShay kare. 194.

Page 359 of 513
PDF/HTML Page 392 of 546
single page version

sAkAropayuktasyAnAkAropayuktasya vAvisheSheNaikAgrachetanaprasiddherAsansArabaddhadRuDhataramohadurgrantherud-
grathanan syAt
. ata shuddhAtmopalambhasya mohagranthibheda phalam ..194..
at mohagranthibhedAtkin syAditi nirUpayati
jo NihadamohaganThI rAgapadose khavIy sAmaNNe .
hojjan samasuhadukkho so sokkhan akkhayan lahadi ..195..
yo nihatamohagranthI rAgapradveShau kShapayitvA shrAmaNye .
bhavet samasukhadukha sa saukhyamakShayan labhate ..195..
paramAnantagnAnAdiguNAdhAratvAtparamutkRuShTam . kin kRutvA pUrvam . evan jANittA evan pUrvoktaprakAreN svAtmo-
palambhalakShaNasvasamvedanagnAnen gnAtvA . kathambhUta san dhyAyati . visuddhappA khyAtipUjAlAbhAdisamasta-
manorathajAlarahitatven vishuddhAtmA san . punarapi kathambhUta sAgAroNAgAro sAgAronAgAra . athavA
sAkArAnAkAra . sahAkAreN vikalpen vartate sAkAro gnAnopayoga, anAkAro nirvikalpo darshanopayog-
stAbhyAn yukta sAkArAnAkAra . athavA sAkAra savikalpo gRuhastha, anAkAro nirvikalpastapodhana .
athavA sahAkAreN linggen chihnen vartate sAkAro yati, anAkArashchihnarahito gRuhastha . khavedi so
mohadugganThin ya evanguNavishiShTa kShapayati sa mohadurgranthim . moh ev durgranthi mohadurgranthi shuddhAtmaruchi-
pratibandhako darshanamohastam . tata sthitametat --Atmopalambhasya mohagranthivinAsh ev phalam ..194..
1ekAgrasanchetanalakShaN dhyAn hotA hai; aur isaliye (us dhyAnake kAraN) sAkAr (savikalpa)
upayogavAleko yA anAkAr (nirvikalpa) upayogavAlekodononko avisheSharUpase
ekAgrasanchetanakI prasiddhi honeseanAdi sansArase bandhI huI atidRuDh mohadurgranthi (mohakI duShTa
gAnTh) chhUT jAtI hai .
isase (aisA kahA gayA hai ki) mohagranthi bhed ( darshanamoharUpI gAnThakA TUTanA) vah
shuddhAtmAkI upalabdhikA phal hai ..194..
ab, mohagranthi TUTanese kyA hotA hai so kahate hain :
anvayArtha :[ya ] jo [nihatamohagranthI ] mohagranthiko naShTa karake, [rAgapradveShau
kShapayitvA ] rAgdveShakA kShay karake, [samasukhadukha ] samasukhdukh hotA huA [shrAmaNye
bhavet ] shramaNatA (munitva) men pariNamit hotA hai, [sa ] vah [akShayan saukhyan ] akShay saukhyako
1. ek agrakA (viShayakA, dhyeyakA) sanchetan arthAt anubhavan dhyAnakA lakShaN hai .
haNi mohagranthi, kShay karI rAgAdi, samasukhadukh je
jIv pariName shrAmaNyamAn, te saukhya akShayane lahe. 195
.

Page 360 of 513
PDF/HTML Page 393 of 546
single page version

mohagranthikShapaNAddhi tanmUlarAgadveShakShapaNan; tata samasukhadukhasya paramamAdhyasthalakShaNe
shrAmaNye bhavanan; tatonAkulatvalakShaNAkShayasaukhyalAbha . ato mohagranthibhedAdakShayasaukhyan
phalam ..195..
athaikAgrasanchetanalakShaNan dhyAnamashuddhatvamAtmano nAvahatIti nishchinoti
jo khavidamohakaluso visayaviratto maNo NirumbhittA .
samavaTThido sahAve so appANan havadi jhAdA ..196..
ath darshanamohagranthibhedAtkin bhavatIti prashne samAdhAnan dadAtijo NihadamohaganThI ya pUrvasUtrokta-
prakAreN nihatadarshanamohagranthirbhUtvA rAgapadose khavIy nijashuddhAtmanishchalAnubhUtilakShaNavItarAgachAritra-
pratibandhakau charitramohasangnau rAgadveShau kShapayitvA . kva . sAmaNNe svasvabhAvalakShaNe shrAmaNye . punarapi kin
kRutvA . hojjan bhUtvA . kimvishiShTa . samasuhadukkho nijashuddhAtmasamvittisamutpannarAgAdivikalpopAdhi-
rahitaparamasukhAmRutAnubhaven sAnsArikasukhadukhotpannaharShaviShAdarahitatvAtsamasukhadukha . so sokkhan akkhayan
lahadi sa evanguNavishiShTo bhedagnAnI saukhyamakShayan labhate . tato gnAyate darshanamohakShayAchchAritramohasangna-
rAgadveShavinAshastatashcha sukhadukhAdimAdhyasthyalakShaNashrAmaNyayayayayevasthAnan tenAkShayasukhalAbho bhavatIti ..195..
ath nijashuddhAtmaikAgggggrrrrrayalakShaNadhyAnamAtmanotyantavishuddhin karotItyAvedayatijo khavidamohakaluso ya
kShapitamohakaluSha, moho darshanamoha kaluShashchAritramoha, pUrvasUtradvayakathitakrameN kShapitamohakaluShau yen
[labhate ] prApta ka ratA hai ..195..
TIkA :mohagranthikA kShay karanese, mohagranthi jisakA mUl hai aise rAgdveShakA, kShay
hotA hai; usase (rAgdveShakA kShay honese), sukhdukh samAn hain aise jIvakA param madhyasthatA
jisakA lakShaN hai aisI shramaNatAmen pariNaman hotA hai; aur usase (shrAmaNyamen pariNamanase)
anAkulatA jisakA lakShaN hai aise akShay sukhakI prApti hotI hai
.
isase (aisA kahA hai ki) moharUpI granthike chhedanase akShay saukhyarUp phal hotA
..195..
ab, 1ekAgrasanchetan jisakA lakShaN hai, aisA dhyAn AtmAmen ashuddhatA nahIn lAtA aisA
nishchit karate hain :
1. ekAgra = jisakA ek hI viShay (Alamban) ho aisA .
je mohamaL karI naShTa, viShayavirakta thaI, man rokIne,
AtmasvabhAve sthit chhe, te Atmane dhyAnAr chhe. 196
.

Page 361 of 513
PDF/HTML Page 394 of 546
single page version

ya kShapitamohakaluSho viShayavirakto mano nirudhya .
samavasthita svabhAve sa AtmAnan bhavati dhyAtA ..196..
Atmano hi parikShapitamohakaluShasya tanmUlaparadravyapravRuttyabhAvAdviShayaviraktatvan syAt;
tatodhikaraNabhUtadravyAntarAbhAvAdudadhimadhyapravRuttaikapotapatatriN iv ananyasharaNasya manaso
nirodha syAt
; tatastanmUlachanchalatvavilayAdanantasahajachaitanyAtmani svabhAve samavasthAnan syAt .
tattu svarUpapravRuttAnAkulaikAgrasanchetanatvAt dhyAnamityupagIyate . ata svabhAvAvasthAnarUpatven
dhyAnamAtmanonanyatvAt nAshuddhatvAyeti ..196..
sa bhavati kShapitamohakaluSha . punarapi kimvishiShTa . visayaviratto mohakaluSharahitasvAtmasamvittisamutpanna-
sukhasudhArasAsvAdabalen kaluShamohodayajanitaviShayasukhAkAngkShArahitatvAdviShayavirakta . punarapi
kathambhUta . samavaTThido samyagavasthita . kva . sahAve nijaparamAtmadravyasvabhAve . kin kRutvA pUrvam . maNo
NirumbhittA viShayakaShAyotpannavikalpajAlarUpan mano nirudhya nishchalan kRutvA . so appANan havadi jhAdA sa
evanguNayukta puruSha svAtmAnan bhavati dhyAtA . tenaiv shuddhAtmadhyAnenAtyantikIn muktilakShaNAn shuddhin labhat
pra. 46
anvayArtha :[ya ] jo [kShapitamohakaluSha ] mohamalakA kShay karake,
[viShayavirakta ] viShayase virakta hokar, [mana nirudhya ] manakA nirodh karake, [svabhAve
samavasthita ]
svabhAvamen samavasthit hai, [sa ] vah [AtmAnan ] AtmAkA [dhyAtA bhavati ]
dhyAn karanevAlA hai
..196..
TIkA :jisane mohamalakA kShay kiyA hai aise AtmAke, mohamal jisakA mUl hai
aisI 1paradravyapravRuttikA abhAv honese viShayaviraktatA hotI hai; (usase arthAt viShay virakta
honese), samudrake madhyagat jahAjake pakShIkI bhAnti, adhikaraNabhUt dravyAntaronkA abhAv honese
jise anya koI sharaN nahIn rahA hai aise manakA nirodh hotA hai . (arthAt jaise samudrake bIchamen
pahunche hue kisI ekAkI jahAj par baiThe hue pakShIko us jahAjake atirikta anya kisI
jahAjakA, vRukShakA yA bhUmi ityAdikA AdhAr na honese dUsarA koI sharaN nahIn hai, isaliye usakA
uDanA banda ho jAtA hai, usI prakAr viShayaviraktatA honese manako Atmadravyake atirikta kinhIn
anyadravyonkA AdhAr nahIn rahatA isaliye dUsarA koI sharaN na rahanese man nirodhako prApta hotA
hai ); aur isaliye (arthAt manakA nirodh honese), man jisakA mUl hai aisI chanchalatAkA vilay
honeke kAraN anantasahaj
chaitanyAtmak svabhAvamen 2samavasthAn hotA hai vah svabhAvasamavasthAn
to svarUpamen pravartamAn, anAkul, ekAgra sanchetan honese use dhyAn kahA jAtA hai .
isase (yah nishchit huA ki) dhyAn, svabhAvasamavasthAnarUp honeke kAraN AtmAse
1. paradravya pravRutti = paradravyamen pravartan . 2. samavasthAn = sthiratayAdRuDhatayA rahanATikanA .

Page 362 of 513
PDF/HTML Page 395 of 546
single page version

athopalabdhashuddhAtmA sakalagnAnI kin dhyAyatIti prashnamAsUtrayati
NihadaghaNaghAdikammo pachchakkhan savvabhAvatachchaNhU .
Neyantagado samaNo jhAdi kamaTThan asandeho ..197..
nihataghanaghAtikarmA pratyakShan sarvabhAvatattvagna .
gneyAntagata shramaNo dhyAyati kamarthamasandeha ..197..
loko hi mohasadbhAve gnAnashaktipratibandhakasadbhAve cha satRuShNatvAdapratyakShArthatvA-
iti . tata sthitan shuddhAtmadhyAnAjjIvo vishuddho bhavatIti . kinch dhyAnen kilAtmA shuddho jAta tatra
viShaye chaturvidhavyAkhyAnan kriyate . tathAhidhyAnan dhyAnasantAnastathaiv dhyAnachintA dhyAnAnvay-
sUchanamiti . tatraikAgrachintAnirodho dhyAnam . tachcha shuddhAshuddharUpeN dvidhA . ath dhyAnasantAna kathyate
yatrAntarmuhUrtaparyantan dhyAnan, tadanantaramantarmuhUrtaparyantan tattvachintA, punarapyantarmuhUrtaparyantan dhyAnan, punarapi
tattvachinteti pramattApramattaguNasthAnavadantarmuhUrtentarmuhUrte gate sati parAvartanamasti sa
dhyAnasantAno
bhaNyate
. sa cha dharmyadhyAnasambandhI . shukladhyAnan punarupashamashreNikShapakashreNyArohaNe bhavati . tatra
chAlpakAlatvAtparAvartanarUpadhyAnasantAno na ghaTate . idAnIn dhyAnachintA kathyateyatra dhyAnasantAn-
vaddhayAnaparAvarto nAsti, dhyAnasambandhinI chintAsti, tatra yadyapi kvApi kAle dhyAnan karoti tathApi sA
dhyAnachintA bhaNyate
. ath dhyAnAnvayasUchanan kathyateyatra dhyAnasAmagrIbhUtA dvAdashAnuprekShA anyadvA
dhyAnasambandhi samvegavairAgyavachanan vyAkhyAnan vA tat dhyAnAnvayasUchanamiti . anyathA vA chaturvidhan
dhyAnavyAkhyAnandhyAtA dhyAnan phalan dhyeyamiti . athavArtaraudradharmyashuklavibheden chaturvidhan dhyAnavyAkhyAnan
ananya honese ashuddhatAkA kAraN nahIn hotA ..196..
ab, sUtradvArA aisA prashna karate hain ki jinane shuddhAtmAko upalabdha kiyA hai aise
sakalagnAnI (sarvagna) kyA dhyAte hain ? :
anvayArtha :[nihataghanaghAtikarmA ] jinane ghanaghAtikarmakA nAsh kiyA hai, [pratyakShan
sarvabhAvatatvagna ] jo sarva padArthonke svarUpako pratyakSha jAnate hain aur [gneyAntagata ] jo gneyonke
pArako prApta hain, [asandeha shramaNa ] aise sandeh rahit shramaN [kam arthan ] kis padArthako
[dhyAyati ] dhyAte hain ?
..197..
TIkA :lokako (1) mohakA sadbhAv honese tathA (2) gnAnashaktike
pratibandhakakA sadbhAv honese, (1) vah tRuShNA sahit hai tathA (2) use padArtha pratyakSha nahIn
1. gnAnAvaraNIy karma gnAnashaktikA pratibandhak arthAt gnAnake rukanemen nimittabhUt hai .
shA arthane dhyAve shramaN, je naShTaghAtikarma chhe,
pratyakSha sarva padArtha ne gneyAntaprAnta, nishank chhe.
? 197.

Page 363 of 513
PDF/HTML Page 396 of 546
single page version

navachchhinnaviShayatvAbhyAn chAbhilaShitan jignAsitan sandigdhan chArthan dhyAyan dRuShTa, bhagavAn sarvagnastu
nihataghanaghAtikarmatayA mohAbhAve gnAnashaktipratibandhakAbhAve cha nirastatRuShNatvAtpratyakShasarvabhAv-
tattvagneyAntagatatvAbhyAn cha nAbhilaShati, na jignAsati, na sandihyati cha; kutobhilaShito
jignAsita sandigdhashchArtha
. evan sati kin dhyAyati ..197..
tadanyatra kathitamAste ..196.. evamAtmaparignAnAddarshanamohakShapaNan bhavatIti kathanarUpeN prathamagAthA,
darshanamohakShayAchchAritramohakShapaNan bhavatIti kathanen dvitIyA, tadubhayakShayeN mokSho bhavatIti pratipAdanen
tRutIyA chetyAtmopalambhaphalakathanarUpeN dvitIyasthale gAthAtrayan gatam
. athopalabdhashuddhAtmatattvasakalagnAnI
kin dhyAyatIti prashnamAkShepadvAreN pUrvapakShan vA karotiNihadaghaNaghAdikammo pUrvasUtroditanishchalanij-
paramAtmatattvapariNatirUpashuddhadhyAnen nihataghanaghAtikarmA . pachchakkhan savvabhAvatachchaNhU pratyakShan yathA bhavati tathA
sarvabhAvatattvagna sarvapadArthaparignAtasvarUpa . Neyantagado gneyAntagata gneyabhUtapadArthAnAn parichchhittirUpeN
pArangata. evamvisheShaNatrayavishiShTa samaNo jIvitamaraNAdisamabhAvapariNatAtmasvarUpa shramaNo mahAshramaNa
hai aur vah viShayako 1avachchhedapUrvak nahIn jAnatA, isaliye vah (lok) 2abhilaShit,
3jignAsit aur 4sandigdha padArthakA dhyAn karatA huA dikhAI detA hai; parantu ghanaghAtikarmakA
nAsh kiyA jAnese (1) mohakA abhAv honeke kAraN tathA (2) gnAnashaktike pratibandhak kA
abhAv honese, (1) tRuShNA naShTa kI gaI hai tathA (2) samasta padArthonkA svarUp pratyakSha hai tathA
gneyonkA pAr pA liyA hai, isaliye bhagavAn sarvagnadev abhilAShA nahIn karate, jignAsA nahIn karate
aur sandeh nahIn karate; tab phi ra (unake) abhilaShit, jignAsit aur sandigdha padArtha kahAnse
ho sakatA hai ? aisA hai tab phi ra ve kyA dhyAte hain ?
bhAvArtha :lokake (jagatke sAmAnya jIv samudAyake) mohakarmakA sadbhAv honese
vah tRuShNA sahit hai, isaliye use iShTa padArthakI abhilAShA hotI hai; aur usake gnAnAvaraNIy
karmakA sadbhAv honese vah bahutase padArthonko to jAnatA hI nahIn hai tathA jis padArthako jAnatA
hai use bhI pRuthakkaraN pUrvak
sUkShmatAsespaShTatAse nahIn jAnatA isaliye use agnAt
padArthako jAnanekI ichchhA (jignAsA) hotI hai, aur aspaShTatayA jAne hue padArthake sambandhamen sandeh
hotA hai
. aisA honese usake abhilaShit, jignAsit aur sandigdha padArthakA dhyAn sambhavit hotA
hai . parantu sarvagna bhagavAnake to mohakarmakA abhAv honese ve tRuShNArahit hain, isaliye unake
abhilAShA nahIn hai; aur unake gnAnAvaraNIy karmakA abhAv honese ve samasta padArthonko jAnate
hain tathA pratyek padArthako atyanta spaShTatApUrvak
paripUrNatayA jAnate hain isaliye unhen jignAsA
yA sandeh nahIn hai . isaprakAr unhen kisI padArthake prati abhilAShA, jignAsA yA sandeh nahIn hotA;
tab phi ra unhen kis padArthakA dhyAn hotA hai ? ..197..
1. avachchhedapUrvak = pRuthakkaraN karake; sUkShmatAse; visheShatAse; spaShTatAse . 2. abhilaShit = jisakI ichchhA
chAh ho vah . 3. jignAsit = jisakI jignAsA jAnanekI ichchhA ho vah . 4. sandigdha = jinamen
sandeh hosanshay ho .

Page 364 of 513
PDF/HTML Page 397 of 546
single page version

athaitadupalabdhashuddhAtmA sakalagnAnI dhyAyatItyuttaramAsUtrayati
savvAbAdhavijutto samantasavvakkhasokkhaNANaDDho .
bhUdo akkhAtIdo jhAdi aNakkho paran sokkhan ..198..
sarvAbAdhaviyukta samantasarvAkShasaukhyagnAnADhaya .
bhUtokShAtIto dhyAyatyanakSha paran saukhyam ..198..
ayamAtmA yadaiv sahajasaukhyagnAnabAdhAyatanAnAmasArvadikkAsakalapuruShasaukhyagnAnA-
sarvagna jhAdi kamaTThan dhyAyati kamarthamiti prashna . athavA kamarthan dhyAyati, na kamapItyAkShepa . kathambhUta
san . asandeho asandeha sanshayAdirahit iti . ayamatrArthayathA kopi devadatto viShayasukhanimittan
vidyArAdhanAdhyAnan karoti, yadA vidyA siddhA bhavati tatphalabhUtan viShayasukhan cha siddhan bhavati
tadArAdhanAdhyAnan na karoti, tathAyan bhagavAnapi kevalagnAnavidyAnimittan tatphalabhUtAnantasukhanimittan cha pUrvan

chhadmasthAvasthAyAn shuddhAtmabhAvanArUpan dhyAnan kRutavAn, idAnIn taddhayAnen kevalagnAnavidyA siddhA

tatphalabhUtamanantasukhan cha siddham; kimarthan dhyAnan karotIti prashna AkShepo vA; dvitIyan cha kAraNan
parokSherthe dhyAnan bhavati, bhagavata sarvan pratyakShan, kathan dhyAnamiti pUrvapakShadvAreN gAthA gatA ..197..
athAtra pUrvapakShe parihAran dadAtijhAdi dhyAyati ekAkArsamarasIbhAven pariNamatyanubhavati . sa ka
ab, sUtra dvArA (uparokta gAthAke prashnakA) uttar dete hain kijisane shuddhAtmAko
upalabdha kiyA hai vah sakalagnAnI (sarvagna AtmA) is (param saukhya) kA dhyAn karatA hai :
anvayArtha :[anakSha ] anindriy aur [akShAtIta bhUta ] indriyAtIt huA AtmA
[sarvAbAdhaviyukta ] sarva bAdhA rahit aur [samantasarvAkShasaukhyagnAnADhaya ] sampUrNa AtmAmen
samant (sarvaprakArake, paripUrNa) saukhya tathA gnAnase samRuddha vartatA huA [paran saukhyan ] param
saukhyakA [dhyAyati ] dhyAn karatA hai
..198..
TIkA :jab yah AtmA, jo sahaj sukh aur gnAnakI bAdhAke 1Ayatan hain
(aisI) tathA jo 2asakal AtmAmen 3asarvaprakArake sukh aur gnAnake Ayatan hain aisI
1 Ayatan = nivAs; sthAn .
2 asakal AtmAmen = AtmAke sarva pradeshommen nahIn kintu thoDe hI pradeshommen .
3 asarvaprakArake = sabhI prakArake nahIn ki ntu amuk hI prakArake; apUrNa [yah apUrNa sukh paramArthata
sukhAbhAs hone par bhI, use ‘sukh’ kahanekI apAramArthik rUDhi hai .]]
bAdhA rahit, sakalAtmamAn sampUrNa sukhagnAnADhay je,
indriy
atIt anindri te dhyAve param Anandane. 198.

Page 365 of 513
PDF/HTML Page 398 of 546
single page version

yatanAnAn chAkShANAmabhAvAtsvayamanakShatven vartate tadaiv pareShAmakShAtIto bhavan nirAbAdh-
sahajasaukhyagnAnatvAt
sarvAbAdhaviyukta, sArvadikkasakalapuruShasaukhyagnAnapUrNatvAtsamantasarvAkSha-
saukhyagnAnADhayashcha bhavati . evambhUtashcha sarvAbhilAShajignAsAsandehAsambhavepyapUrvamanAkulatvalakShaNan
paramasaukhyan dhyAyati . anAkulatvasangataikAgrasanchetanamAtreNAvatiShThat iti yAvat . IdRush-
mavasthAnan cha sahajagnAnAnandasvabhAvasya siddhatvasya siddhirev ..198..
kartA . bhagavAn . kin dhyAyati . sokkhan saukhyam . kimvishiShTam . paran utkRuShTan, sarvAtmapradeshAhlAdak-
paramAnantasukham . kasminprastAve . yasminnev kShaNe bhUdo bhUta sanjAta . kimvishiShTa . akkhAtIdo
akShAtIta indriyarahita . na kevalan svayamatIndriyo jAta pareShAn cha aNakkho anakSha indriyaviShayo na
bhavatItyartha . punarapi kimvishiShTa . savvAbAdhavijutto prAkRitalakShaNabalen bAdhAshabdasya harrrrrasvatvan sarvAbAdhA-
viyukta : . AsamantAdbAdhA pIDA AbAdhA sarvAshcha tA AbAdhAshcha sarvAbAdhAstAbhirviyukto rahita
sarvAbAdhAviyukta : . punashcha kinrUpa . samantasavvakkhasokkhaNANaDDho samantata sAmastyen sparshanAdi-
sarvAkShasaukhyagnAnADhaya . samantata sarvAtmapradeshairvA sparshanAdisarvendriyANAn sambandhitven ye gnAnasaukhye
dve tAbhyAmADhaya paripUrNa ityartha . tadyathAayan bhagavAnekadeshodbhavasAnsArikagnAnasukhakAraNabhUtAni
sarvAtmapradeshodbhavasvAbhAvikAtIndriyagnAnasukhavinAshakAni cha yAnIndriyANi nishchayaratnatrayAtmak kAraN-
indriyonke abhAvake kAraN svayam ‘anindriy’ rUpase vartatA hai, usI samay vah dUsaronko
‘indriyAtIt’ (indriyaagochar) vartatA huA, nirAbAdh sahajasukh aur gnAnavAlA honese
‘sarvabAdhA rahit’ tathA sakal AtmAmen sarvaprakArake (paripUrNa) sukh aur gnAnase paripUrNa
honese ‘samasta AtmAmen sammat saukhya aur gnAnase samRuddha’ hotA hai
. isaprakArakA vah AtmA
sarva abhilAShA, jignAsA aur sandehakA asambhav hone par bhI apUrva aur anAkulatvalakShaN
paramasaukhyakA dhyAn karatA hai; arthAt anAkulatvasangat ek ‘agra’ke sanchetanamAtrarUpase
avasthit rahatA hai, (arthAt anAkulatAke sAth rahanevAle ek AtmArUpI viShayake
anubhavanarUp hI mAtra sthit rahatA hai ) aur aisA avasthAn sahajagnAnAnandasvabhAv siddhatvakI
siddhi hI hai (arthAt isaprakAr sthit rahanA, sahajagnAn aur Ananda jisakA svabhAv hai aise
siddhatvakI prApti hI hai
.)
bhAvArtha :197vIn gAthAmen prashna upasthit kiyA gayA thA ki sarvagnabhagavAnako
kisI padArthake prati abhilAShA, jignAsA yA sandeh nahIn hai tab phi ra ve kis padArthakA dhyAn
karate hain ? usakA uttar is gAthAmen isaprakAr diyA gayA hai ki :
ek agra (viShay) kA
samvedan dhyAn hai . sarva Atmapradeshommen paripUrNa Ananda aur gnAnase bhare hue sarvagna bhagavAn
paramAnandase abhinna aise nijAtmArUpI ek viShayakA samvedan karate hain isaliye unake
paramAnandakA dhyAn hai, arthAt ve paramasaukhyakA dhyAn karate hain
..198..

Page 366 of 513
PDF/HTML Page 399 of 546
single page version

athAyamev shuddhAtmopalambhalakShaNo mokShasya mArga ityavadhArayati
evan jiNA jiNindA siddhA maggan samuTThidA samaNA .
jAdA Namotthu tesin tassa ya NivvANamaggassa ..199..
evan jinA jinendrA siddhA mArgan samutthitA shramaNA .
jAtA namostu tebhyastasmai cha nirvANamArgAy ..199..
yata sarva ev sAmAnyacharamasharIrAstIrthakarA acharamasharIrA mumukShavashchAmunaiv yathodi-
ten shuddhAtmatattvapravRuttilakShaNen vidhinA pravRuttamokShasya mArgamadhigamya siddhA babhUvu, na
punaranyathApi, tatovadhAryate kevalamayamek ev mokShasya mArgo, na dvitIy iti
. alan cha
samayasArabalenAtikrAmati vinAshayati yadA tasminnev kShaNe samastabAdhArahita sannatIndriyamananta-
mAtmotthasukhan dhyAyatyanubhavati pariNamati . tato gnAyate kevalinAmanyachchintAnirodhalakShaNan dhyAnan nAsti,
kintvidamev paramasukhAnubhavanan vA dhyAnakAryabhUtAn karmanirjarAn dRuShTavA dhyAnashabdenopacharyate . yatpuna
sayogikevalinastRutIyashukladhyAnamayogikevalinashchaturthashukladhyAnan bhavatItyuktan tadupachAreN gnAtavyamiti
sUtrAbhiprAya
..198.. evan kevalI kin dhyAyatIti prashnamukhyatven prathamagAthA . paramasukhan
dhyAyatyanubhavatIti parihAramukhyatven dvitIyA cheti dhyAnaviShayapUrvapakShaparihAradvAreN tRutIyasthale gAthAdvayan
gatam
. athAyamev nijashuddhAtmopalabdhilakShaNamokShamArgo, nAnya iti visheSheN samarthayatijAdA jAtA
utpannA . kathambhUtA. siddhA siddhA siddhaparameShThino muktAtmAn ityartha . ke kartAra . jiNA jinA
anAgArakevalina . jiNindA na kevalan jinA jinendrAshcha tIrthakaraparamadevA . kathambhUtA santa ete siddhA
ab, yah nishchit karate hain ki‘yahI (pUrvokta hI) shuddha AtmAkI upalabdhi jisakA
lakShaN hai, aisA mokShakA mArga hai’ :
anvayArtha :[jinA jinendrA shramaNA ] jin, jinendra aur shramaN (arthAt
sAmAnyakevalI, tIrthankar aur muni) [evan ] is (pUrvokta hI) prakArase [mArga samutthitA ]
mArgamen ArUDh hote hue [siddhA jAtA ] siddha hue [namostu ] namaskAr ho [tebhya ] unhen
[cha ] aur [tasmai nirvANamArgAy ] us nirvANamArgako
..199..
TIkA :sabhI sAmAnya charamasharIrI, tIrthankar aur acharamasharIrI mumukShu isI yathokta
shuddhAtmatattvapravRuttilakShaN (shuddhAtmatattvamen pravRutti jisakA lakShaN hai aisI) vidhise pravartamAn
mokShamArgako prApta karake siddha hue; kintu aisA nahIn hai ki kisI dUsarI vidhise bhI siddha hue
shramaNo, jino, tIrthankaro A rIt sevI mArgane
siddhi varyA; namun temane, nirvANanA te mArgane. 199
.

Page 367 of 513
PDF/HTML Page 400 of 546
single page version

prapanchen . teShAn shuddhAtmatattvapravRuttAnAn siddhAnAn tasya shuddhAtmatattvapravRuttirUpasya mokShamArgasya
cha pratyastamitabhAvyabhAvakavibhAgatven noAgamabhAvanamaskArostu . avadhArito mokShamArga,
kRutyamanuShThIyate ..199..
athopasampadye sAmyamiti pUrvapratignAn nirvahan mokShamArgabhUtAn svayamapi shuddhAtma-
pravRuttimAsUtrayati
tamhA tah jANittA appANan jANagan sabhAveN .
parivajjAmi mamattin uvaTThido Nimmamattamhi ..200..
tasmAttathA gnAtvAtmAnan gnAyakan svabhAven .
parivarjayAmi mamatAmupasthito nirmamatve ..200..
1. bhAvya = ghyey; bhAvak = dhyAtA; bhAvya -bhAvakake arthake liye dekho pRu0 6 men phu TanoT .
e rIt tethI Atmane gnAyak svabhAvI jANIne,
nirmamapaNe rahI sthit A parivarjun chhun hun mamatvane. 200
.
jAtA . maggan samuTThidA nijaparamAtmatattvAnubhUtilakShaNamArgan mokShamArgan samutthitA AshritA . ken . evan pUrvan
bahudhA vyAkhyAtakrameN . na kevalan jinA jinendrA anen mArgeN siddhA jAtA, samaNA sukhadukhAdi-
samatAbhAvanApariNatAtmatattvalakShaNA sheShA acharamadehashramaNAshcha . acharamadehAnAn kathan siddhatvamiti chet .
‘‘tavasiddhe Nayasiddhe sanjamasiddhe charittasiddhe ya . NANammi dansaNammi ya siddhe sirasA NamansAmi ..’’’’
’’’’
’’
iti gAthAkathitakrameNaikadeshen . Namotthu tesin namostu tebhya . anantagnAnAdisiddhaguNasmaraNarUpo
bhAvanamaskArostu, tassa ya NivvANamaggassa tasmai nirvikArasvasamvittilakShaNanishchayaratnatrayAtmak -
hon . isase nishchit hotA hai ki keval yah ek hI mokShakA mArga hai, dUsarA nahIn .adhik
vistArase bas ho ! us shuddhAtmatattvamen pravarte hue siddhonko tathA us shuddhAtmatattvapravRuttirUp
mokShamArgako, jisamense
1bhAvya aur bhAvakakA vibhAg asta ho gayA hai aisA
noAgamabhAvanamaskAr ho ! mokShamArga avadhArit kiyA hai, kRutya kiyA jA rahA hai, (arthAt
mokShamArga nishchit kiyA hai aur usamen) pravartan kar rahe hain ..199..
ab, ‘sAmyako prApta karatA hUn’ aisI (pAnchavIn gAthAmen kI gaI) pUrvapratignAkA nirvahaN
karate hue (AchAryadev) svayam bhI mokShamArgabhUt shuddhAtmapravRutti karate hain :
anvayArtha :[tasmAt ] aisA honese (arthAt shuddhAtmAmen pravRuttike dvArA hI mokSha
hotA honese) [tathA ] isaprakAr [AtmAnan ] AtmAko [svabhAven gnAyakan ] svabhAvase gnAyak
[gnAtvA ] jAnakar [nirmamatve upasthita ] main nirmamatvamen sthit rahatA huA [mamatAn
parivarjayAmi ]
mamatAkA parityAg karatA hUn
..200..