Page 348 of 513
PDF/HTML Page 381 of 546
single page version
shAdvalashilIndhrashakragopAdibhAvai pariNamante, tathA yadAyamAtmA rAgadveShavashIkRuta shubhAshubh- bhAven pariNamati tadA anye yogadvAreN pravishanta karmapudgalA svayamev samupAttavaichitryai- rgnAnAvaraNAdibhAvai pariNamante . ata svabhAvakRutan karmaNAn vaichitryan, na punarAtmakRutam ..187..
prApta hariyAlI, kukuramuttA (chhattA), aur indragop (chAturmAsamen utpanna lAl kIDA) AdirUp
pariNamit hotA hai, isIprakAr jab yah AtmA rAgadveShake vashIbhUt hotA huA shubhAshubhabhAvarUp
pariNamit hotA hai, tab anya, yogadvArommen praviShTa hote hue karmapudgal svayamev vichitratAko prApta
gnAnAvaraNAdi bhAvarUp pariNamit hote hain .
isase (yah nishchit huA ki) karmonkI vichitratA (vividhatA)kA honA 1svabhAvakRut hai, kintu AtmakRut nahIn ..187..
anvayArtha : — [sapradesha ] pradeshayukta [sa AtmA ] vah AtmA [samaye ] yathAkAl [moharAgadveShai ] moh – rAg – dveShake dvArA [kaShAyita ] kaShAyit honese [karma -rajobhi shliShTa ] karmarajase lipta yA baddha hotA huA [bandh iti prarUpita ] ‘bandh kahA gayA hai ..188.. 1. svabhAvakRut = karmonke apane svabhAvase kiyA huA .
sambandh pAmI karmarajano, bandharUp kathAy chhe. 188.
Page 349 of 513
PDF/HTML Page 382 of 546
single page version
yathAtra sapradeshatve sati lodhrAdibhi kaShAyitatvAt manjiShTharangAdibhirupashliShTamekan raktan dRuShTan vAsa, tathAtmApi sapradeshatve sati kAle moharAgadveShai kaShAyitatvAt karmarajobhi- rupashliShTa eko bandho draShTavya, shuddhadravyaviShayatvAnnishchayasya ..188..
aNubhAgo anubhAga phaladAnashaktivisheSha bhavatIti kriyAdhyAhAra . kathambhUto bhavati . tivvo tIvra prakRuShTa paramAmRutasamAna . kAsAn sambandhI . suhapayaDINan sadvedyAdishubhaprakRutInAm . kayA kAraN- bhUtayA . visohI tIvradharmAnurAgarUpavishuddhayA . asuhAN sankilesammi asadvedyAdyashubhaprakRutInAn tu mithyA- tvAdirUpatIvrasankleshe sati tIvro hAlAhalaviShasadRusho bhavati . vivarIdo du jahaNNo viparItastu jaghanyo guDanimbarUpo bhavati . jaghanyavishuddhayA jaghanyasankleshen cha madhyamavishuddhayA madhyamasankleshen tu shubhA- shubhaprakRutInAn khaNDasharkarArUpa kAnyjIraviSharUpashcheti . evamvidho jaghanyamadhyamotkRuShTarUponubhAga kAsAn sambandhI bhavati . savvapayaDINan mUlottaraprakRitirahitanijaparamAnandaikasvabhAvalakShaNasarvaprakAropAdeyabhUtaparamAtma- dravyAdbhinnAnAn heyabhUtAnAn sarvamUlottarakarmaprakRutInAmiti karmashaktisvarUpan gnAtavyam ..“ “ “ “ “
nayen bandhakAraNabhUtarAgAdipariNatAtmaiv bandho bhaNyat ityAvedayati — sapadeso lokAkAshapramitAsankhyey- pradeshatvAtsapradeshastAvadbhavati so appA sa pUrvoktalakShaN AtmA . punarapi kimvishiShTa . kasAyido
TIkA : — jaise jagatamen vastra sapradesh honese lodh, phi TakarI Adise 1kaShAyit hotA hai, jisase vah manjIThAdike rangase sambaddha hotA huA akelA hI rangA huA dekhA jAtA hai, isIprakAr AtmA bhI sapradesh honese yathAkAl moh – rAg – dveShake dvArA kaShAyit honese karmarajake dvArA shliShTa hotA huA akelA hI bandh hai; aisA dekhanA (-mAnanA) chAhiye, kyonki nishchayakA viShay shuddha dravya hai ..188..
ab nishchay aur vyavahArakA avirodh batalAte hain : — 1. kaShAyit = rangA huA, uparakta, malin .
arhantadeve yogIne; vyavahAr anya rIte kahyo. 189.
Page 350 of 513
PDF/HTML Page 383 of 546
single page version
rAgapariNAm evAtmana karma, sa ev puNyapApadvaitam . rAgapariNAmasyaivAtmA kartA, tasyaivopAdAtA hAtA chetyeSh shuddhadravyanirUpaNAtmako nishchayanaya . yastu pudgalapariNAm Atmana karma, sa ev puNyapApadvaitan . pudgalapariNAmasyAtmA kartA, tasyopAdAtA hAtA cheti soshuddhadravyanirUpaNAtmako vyavahAranaya . ubhAvapyetau sta, shuddhAshuddhatvenobhayathA dravyasya pratIyamAnatvAt . kintvatra nishchayanaya sAdhakatamatvAdupAtta, sAdhyasya hi shuddhatven dravyasya kaShAyita pariNato ranyjita . kai . moharAgadosehin nirmohasvashuddhAtmatattvabhAvanApratibandhibhirmoh- rAgadvaiShai . punashcha kinrUpa . kammarajehin siliTTho karmarajobhi shliShTa karmavargaNAyogyapudgalarajobhi sanshliShTo baddha . bandho tti parUvido abhedenAtmaiv bandha iti prarUpita. kva . samaye paramAgame . atredan bhaNitan bhavati – yathA vastran lodhrAdidravyai kaShAyitan ranyjitan sanmanyjIShThAdiranggadravyeN ranyjitan sadabheden raktamityuchyate tathA vastrasthAnIy AtmA lodhrAdidravyasthAnIyamoharAgadveShai kaShAyito ranyjita pariNato manyjIShThasthAnIyakarmapudgalai sanshliShTa sambaddha san bhedepyabhedopachAralakShaNenAsadbhUtavyavahAreN bandha ityabhidhIyate . kasmAt . ashuddhadravyanirUpaNArthaviShayatvAdasadbhUtavyavahAranayasyeti ..188.. ath nishchayavyavahArayoravirodhan darshayati — eso bandhasamAso eSh bandhasamAsa . eSh bahudhA pUrvokta- prakAro rAgAdipariNatirUpo bandhasankShepa . keShAn sambandhI . jIvANan jIvAnAm . NichchhayeN NiddiTTho nishchayanayen nirdiShTa kathita . kai kartRubhUtai . arahantehin arhadbhi nirdoShiparamAtmabhi . keShAm .
anvayArtha : — [eSha ] yah (pUrvokta prakArase), [jIvAnAn ] jIvonke [bandhasamAsa ] bandhakA sankShep [nishchayen ] nishchayase [arhadbhi ] arhantabhagavAnane [yatInAn ] yatiyonse [nirdiShTa ] kahA hai; [vyavahAra ] vyavahAr [anyathA ] anyaprakArase [bhaNita ] kahA hai ..189..
TIkA : — rAgapariNAm hI AtmAkA karma hai, vahI puNya – pAparUp dvait hai, AtmA rAgapariNAmakA hI kartA hai, usIkA grahaN karanevAlA hai aur usIkA tyAg karanevAlA hai; — yah, ✽shuddhadravyakA nirUpaNasvarUp nishchayanay hai . aur jo pudgalapariNAm AtmAkA karma hai, vahI puNya – pAparUp dvait hai, AtmA pudgalapariNAmakA kartA hai, usakA grahaN karanevAlA aur chhoDanevAlA hai; — aisA jo nay vah ✽ashuddhadravyake nirUpaNasvarUp vyavahAranay hai . yah donon ✽nishchayanay mAtra svadravyake pariNAmako batalAtA hai, isaliye use shuddhadravyakA kathan karanevAlA kahA hai, aur vyavahAranay paradravyake pariNAmako AtmapariNAm batalAtA hai isaliye use ashuddhadravyakA kathan karanevAlA kahA hai . yahAn shuddhadravyakA kathan ek dravyAshrit pariNAmakI apekShAse jAnanA chAhiye, aur
Page 351 of 513
PDF/HTML Page 384 of 546
single page version
shuddhatvadyotakatvAnnishchayanay ev sAdhakatamo, na punarashuddhatvadyotako vyavahAranaya ..189..
jadINan jitendriyatven shuddhAtmasvarUpe yatnaparANAn gaNadharadevAdiyatInAm . vavahAro dravyakarmarUpavyahArabandha aNNahA bhaNido nishchayanayApekShayAnyathA vyavahAranayeneti bhaNita . kinch rAgAdInevAtmA karoti tAnev bhungkte cheti nishchayanayalakShaNamidam . ayan tu nishchayanayo dravyakarmabandhapratipAdakAsadbhUtavyavahAr- nayApekShayA shuddhadravyanirUpaNAtmako vivakShitanishchayanayastathaivAshuddhanishchayashcha bhaNyate . dravyakarmANyAtmA (nay) hain; kyonki shuddharUp aur ashuddharUp — donon prakArase dravyakI pratIti kI jAtI hai . kintu yahAn nishchayanay sAdhakatam (utkRuShTa sAdhak) honese ✽grahaN kiyA gayA hai; (kyonki) sAdhyake shuddha honese dravyake shuddhatvakA dyotak (prakAshak) honese nishchayanay hI sAdhakatam hai, kintu ashuddhatvakA dyotak vyavahAranay sAdhakatam nahIn hai ..189..
ab aisA kahate hain ki ashuddhanayase ashuddha AtmAkI hI prApti hotI hai : — ✽nishchayanay upAdey hai aur vyavahAranay hey hai . prashna : — dravya sAmAnyakA Alamban hI upAdey hai, phi ra bhI yahAn rAgapariNAmakI grahaN – tyAgarUp paryAyonko
uttar : — ‘rAgapariNAmakA kartA bhI AtmA hI hai aur vItarAg pariNAmakA bhI; agnAnadashA bhI AtmA svatantratayA
hai, vah jIv paradravyase sanyukta nahIn hotA, aur dravyasAmAnyake bhItar paryAyonko DubAkar, suvishuddha hotA
hai . isaprakAr paryAyonke yathArtha gnAnamen dravyasAmAnyakA gnAn apekShit honese aur dravya – paryAyonke yathArthagnAnamen
Page 352 of 513
PDF/HTML Page 385 of 546
single page version
yo hi nAm shuddhadravyanirUpaNAtmakanishchayanayanirapekShoshuddhadravyanirUpaNAtmak- vyavahAranayopajanitamoha san ahamidan mamedamityAtmAtmIyatven dehadraviNAdau paradravye mamatvan na jahAti sa khalu shuddhAtmapariNatirUpan shrAmaNyAkhyan mArgan dUrAdapahAyAshuddhAtmapariNati- rUpamunmArgamev pratipadyate . atovadhAryate ashuddhanayAdashuddhAtmalAbh ev ..190.. karoti bhungkte chetyashuddhadravyanirUpaNAtmakAsadbhUtavyavahAranayo bhaNyate . idan nayadvayan tAvadasti . kintvatra nishchayanay upAdeya, na chAsadbhUtavyavahAra . nanu rAgAdInAtmA karoti bhungkte chetyevanlakShaNo nishchayanayo vyAkhyAta sa kathamupAdeyo bhavati . parihAramAh --rAgadInevAtmA karoti, na cha dravyakarma, rAgAday ev bandhakAraNamiti yadA jAnAti jIvastadA rAgadveShAdivikalpajAlatyAgen rAgAdivinAshArthan nij- shuddhAtmAnan bhAvayati . tatashcha rAgAdivinAsho bhavati . rAgAdivinAshe chAtmA shuddho bhavati . tata paramparayA shuddhAtmasAdhakatvAdayamashuddhanayopyupachAreN shuddhanayo bhaNyate, nishchayanayo bhaNyate, tathaivopAdeyo bhaNyate ityabhiprAya ..189.. evamAtmA svapariNAmAnAmev kartA, na cha dravyakarmaNAmiti kathan- mukhyatayA gAthAsaptaken ShaShThasthalan gatam . iti ‘arasamarUvan’ ityAdigAthAtrayeN pUrvan shuddhAtmavyAkhyAne kRute sati shiShyeN yaduktamamUrtasyAtmano mUrtakarmaNA sah kathan bandho bhavatIti tatparihArArthan nay- vibhAgen bandhasamarthanamukhyatayaikonavinshatigAthAbhi sthalaShaTken tRutIyavisheShAntarAghikAra samApta . ata paran dvAdashagAthAparyantan chaturbhi sthalai shuddhAtmAnubhUtilakShaNAvisheShabhedabhAvanArUpachUlikAvyAkhyAnan
anvayArtha : — [ya tu ] jo [dehadraviNeShu ] deh – dhanAdikamen [ahan mam idam ] ‘main yah hUn aur yah merA hai’ [iti mamatAn ] aisI mamatAko [na tyajati ] nahIn chhoDatA, [sa ] vah [shrAmaNyan tyaktvA ] shramaNatAko chhoDakar [unmArga pratipanna bhavati ] unmArgakA Ashray letA hai ..190..
TIkA : — jo AtmA shuddhadravyake nirUpaNasvarUp 1nishchayanayase nirapekSha rahakar ashuddhadravyake nirUpaNasvarUp vyavahAranayase jise moh utpanna huA hai aisA vartatA huA ‘main yah hUn aur yah merA hai’ isaprakAr 2AtmIyatAse deh dhanAdik paradravyamen mamatva nahIn chhoDatA vah AtmA vAstavamen shuddhAtmapariNatirUp shrAmaNyanAmak mArgako dUrase chhoDakar ashuddhAtmapariNatirUp unmArgakA hI Ashray letA hai . isase nishchit hotA hai ki ashuddhanayase ashuddhAtmAkI hI prApti hotI hai ..190.. 1. nishchayanayase nirapekSha = nishchayanayake prati upekShAvAn; use na ginane – mAnanevAlA . 2. AtmIyatAse = nijarUpase (agnAnI jIv sharIr, dhan ityAdi paradravyako apanA mAnakar usamen mamatva
Page 353 of 513
PDF/HTML Page 386 of 546
single page version
yo hi nAm svaviShayamAtrapravRuttAshuddhadravyanirUpaNAtmakavyavahAranayAvirodhamadhyastha, shuddhadravyanirUpaNAtmakanishchayanayApahastitamoha san, nAhan pareShAmasmi, na pare me santIti svaparayo parasparasvasvAmisambandhamuddhUy, shuddhagnAnamevaikamahamityanAtmAnamutsRujyAtmAnamevAtma- karoti . tatra shuddhAtmabhAvanApradhAnatven ‘Na chayadi jo du mamattin’ ityAdipAThakrameN prathamasthale gAthA chatuShTayam . tadanantaran shuddhAtmopalambhabhAvanAphalen darshanamohagranthivinAshastathaiv chAritramohagranthivinAsha krameN tadubhayavinAsho bhavatIti kathanamukhyatven ‘jo evan jANittA’ ityAdi dvitIyasthale gAthAtrayam . tata paran kevalidhyAnopachArakathanarUpeN ‘NihadaghaNaghAdikammo’ ityAdi tRutIyasthale gAthAdvayam . tadanantaran darshanAdhikAropasanhArapradhAnatven ‘evan jiNA jiNindA’ ityAdi chaturthasthale gAthAdvayam . tata paran ‘dansaNasansuddhANan’ ityAdi namaskAragAthA cheti dvAdashagAthAbhishchaturthasthale visheShAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . athAshuddhanayAdashuddhAtmalAbh ev bhavatItyupadishati — Na chayadi jo du mamattin na tyajati yastu mamatAm . mamakArAhankArAdisamastavibhAvarahitasakalavimalakevalagnAnAdyanantaguNasvarUp- nijAtmapadArthanishchalAnubhUtilakShaNanishchayanayarahitatven vyavahAramohitahRudaya san mamatAn mamatvabhAvan na
anvayArtha : — ‘[ahan pareShAn na bhavAmi ] main parakA nahIn hUn, [pare me na santi ] par mere nahIn hain, [gnAnam aham eka ] main ek gnAn hUn’ [iti ya dhyAyati ] isaprakAr jo dhyAn karatA hai, [sa dhyAtA ] vah dhyAtA [dhyAne ] dhyAnakAlamen [AtmA bhavati ] AtmA hotA hai ..191..
TIkA : — jo AtmA, mAtra apane viShayamen pravartamAn ashuddhadravyanirUpaNAtmak (ashuddhadravyake nirUpaNasvarUp) vyavahAranayamen avirodharUpase madhyastha rahakar, shuddhadravyake nirUpaNasvarUp nishchayanayake dvArA jisane mohako dUr kiyA hai aisA hotA huA, ‘main parakA nahIn hUn, par mere nahIn hain’ isaprakAr sva – parake paraspar 1svasvAmisambandhako chhoDakar, ‘shuddhagnAn hI 1. jis par svAmitva hai vah padArtha aur svAmIke bIchake sambandhako; sva – svAmi sambandh kahA jAtA hai .
je em dhyAve, dhyAnakALe teh shuddhAtmA bane. 191.
Page 354 of 513
PDF/HTML Page 387 of 546
single page version
tvenopAdAy paradravyavyAvRuttatvAdAtmanyevaikasminnagre chintAn niruNaddhi, sa khalvekAgrachintA- nirodhak stasminnekAgrachintAnirodhasamaye shuddhAtmA syAt . atovadhAryate shuddhanayAdev shuddhAtma- lAbha ..191..
bhinnatvake kAraN AtmArUp hI ek 1agramen chintAko rokatA hai, vah ekAgrachintAnirodhak
anvayArtha : — [aham ] main [Atmakan ] AtmAko [evan ] isaprakAr [gnAnAtmAnan ] gnAnAtmak, [darshanabhUtam ] darshanabhUt, [atIndriyamahArthan ] atIndriy mahA padArtha [dhruvam ] dhruv, [achalam ] achal, [anAlamban ] nirAlamba aur [shuddham ] shuddha [manye ] mAnatA hUn ..192.. 1. agra = viShay; dhyey; Alamban . 2. ekAgrachintAnirodh = ek hI viShayamen – dhyeyamen – vichArako rokanA; [ekAgrachintAnirodh nAmak dhyAn hai .]]
Page 355 of 513
PDF/HTML Page 388 of 546
single page version
Atmano hi shuddha Atmaiv sadahetukatvenAnAdyanantatvAt svatasiddhatvAchcha dhruvo, na kinchanApyanyat . shuddhatvan chAtmana paradravyavibhAgen svadharmAvibhAgen chaikatvAt . tachcha gnAnAtmak- tvAddarshanabhUtatvAdatIndriyamahArthatvAdachalatvAdanAlambatvAchcha . tatra gnAnamevAtmani bibhrata svayam darshanabhUtasya chAtanmayaparadravyavibhAgen svadharmAvibhAgen chAstyekatvam . tathA pratiniyatasparsharas- gandhavarNaguNashabdaparyAyagrAhINyanekAnIndriyANyatikramya sarvasparsharasagandhavarNaguNashabdaparyAyagrAhak- syaikasya sato mahatorthasyendriyAtmakaparadravyavibhAgen sparshAdigrahaNAtmakasvadharmAvibhAgen svAtmAnubhUtilakShaNanishchayanayabalen pUrvamapahAy nirAkRutya . pashchAt kin karoti . NANamahamekko gnAnamahameka, sakalavimalakevalagnAnamevAhan bhAvakarmadravyakarmanokarmarahitatvenaikashcha . idi jo jhAyadi ityanen prakAreN yosau dhyAyati chintayati bhAvayati . kka . jhANe nijashuddhAtmadhyAne sthita so appANan havadi jhAdA sa AtmAnan bhavati dhyAtA . sa chidAnandaikasvabhAvaparamAtmAnan dhyAtA bhavatIti . tatashcha paramAtmadhyAnAttAdRushamev paramAtmAnan labhate . tadapi kasmAt . upAdAnakAraNasaddashan kAryamiti vachanAt . tato gnAyate shuddhanayAchchhuddhAtmalAbh iti ..191.. ath dhruvatvAchchhuddhAtmAnamev bhAvayehamiti vichArayati — ‘maNNe’ ityAdipadakhaNDanArUpeN vyAkhyAnan kriyate — maNNe manye dhyAyAmi sarvaprakAro-
TIkA : — shuddhAtmA 1sat aur 2ahetuk honese anAdi – ananta aur svatasiddha hai, isaliye AtmAke shuddhAtmA hI dhruv hai, (usake) dUsarA kuchh bhI dhruv nahIn hai . AtmA shuddha isaliye hai ki use paradravyase vibhAg (bhinnatva) aur svadharmase avibhAg hai isaliye ekatva hai . vah ekatva AtmAke (1) gnAnAtmakapaneke kAraN, (2) darshanabhUtapaneke kAraN, (3) atIndriy mahA padArthapaneke kAraN, (4) achalapaneke kAraN, aur (5) nirAlambapaneke kAraN hai .
inamense (1 – 2) jo gnAnako hI apanemen dhAraN kar rakhatA hai aur jo svayam darshanabhUt hai aise AtmAkA atanmay (gnAn – darshan rahit aisA) paradravyase bhinnatva hai aur svadharmase abhinnatva hai, isaliye usake ekatva hai; (3) aur jo pratinishchit sparsha – ras – gandh – varNarUp guN tathA shabdarUp paryAyako grahaN karanevAlI anek indriyonkA atikram (ullanghan) karake, samasta sparsha – ras – gandh – varNarUp guNon aur shabdarUp paryAyako grahaN karanevAlA ek sat mahA padArtha hai, aise AtmAkA indriyAtmak paradravyase vibhAg hai, aur sparshAdike grahaNasvarUp (gnAnasvarUp) svadharmase avibhAg hai, isaliye usake ekatva hai, (4) aur kShaNavinAsharUpase pravartamAn gneyaparyAyonko (pratikShaN naShTa honevAlI gnAtavya paryAyonko) grahaN karane aur chhoDanekA 1. sat = vidyamAn; astitvavAlA; honevAlA . 2. ahetuk = jisakA koI kAraN nahIn hai aisA; akAraN . 3. pratinishchit = pratiniyat . (pratyek indriy apane – apane niyat viShayako grahaN karatI hai; jaise chakShu varNako
Page 356 of 513
PDF/HTML Page 389 of 546
single page version
chAstyekatvam . tathA kShaNakShayapravRuttaparichchhedyaparyAyagrahaNamokShaNAbhAvenAchalasya parichchhedyaparyAyAtmak- paradravyavibhAgen tatpratyayaparichchhedAtmak svadharmAvibhAgen chAstyek tvam . tathA nityapravRuttaparichchhedya- dravyAlambanAbhAvenAnAlambasya parichchhedyaparadravyavibhAgen tatpratyayaparichchhedAtmakasvadharmAvibhAgen chAstyekatvam . evan shuddha AtmA, chinmAtrashuddhanayasya tAvanmAtranirUpaNAtmakatvAt . ayamek ev cha dhruvatvAdupalabdhavya . kimanyairadhvanInAngasangachchhamAnAnekamArgapAdapachchhAyAsthAnIyairadhruvai ..192.. pAdeyatven bhAvaye . sa ka . ahan ahan kartA . kan karmatApannam . appagan sahajaparamAhnA----- daikalakShaNanijAtmAnam . kimvishiShTam . suddhan rAgAdisamastavibhAvarahitam . punarapi kimvishiShTam . dhuvan TangkotkIrNagnAyakaikasvabhAvatven dhruvamavinashvaram . punarapi kathambhUtam . evan NANappANan dansaNabhUdan evan bahuvidhapUrvoktaprakAreNAkhaNDaikagnAnadarshanAtmakam . punashcha kinrUpam . adindiyan atIndriyan, mUrtavinashvarA- nekendriyarahitatvenAmUrtAvinashvarekAtIndriyasvabhAvam . punashcha kIdrasham . mahatthan mokShalakShaNamahApuruShArtha- sAdhakatvAnmahArtham . punarapi kinsvabhAvam . achalan atichapalachanychalamanovAkkAyavyApArarahitatven svasvarUpe nishchalan sthiram . punarapi kimvishiShTam . aNAlamban svAdhInadravyatven sAlambanan bharitAvasthamapi samastaparAdhInaparadravyAlambanarahitatven nirAlambanamityartha ..192.. athAtmana pRuthagbhUtan dehAdikam-athAtmana pRuthagbhUtan dehAdikam- abhAv honese jo achal hai aise AtmAko gneyaparyAyasvarUp paradravyase vibhAg hai aur 1tannimittak gnAnasvarUp svadharmase avibhAg hai, isaliye usake ekatva hai; (5) aur nityarUpase pravartamAn (shAshvat aisA) gneyadravyonke AlambanakA abhAv honese jo nirAlamba hai aise AtmAkA gney paradravyonse vibhAg hai aur tannimittak gnAnasvarUp svadharmase avibhAg hai, isaliye usake ekatva hai .
isaprakAr AtmA shuddha hai kyonki chinmAtra shuddhanay utanA hI mAtra nirUpaNasvarUp hai (arthAt chaitanyamAtra shuddhanay AtmAko mAtra shuddha hI nirUpit karatA hai ) . aur yah ek hI (yah shuddhAtmA ek hI) dhruvatvake kAraN upalabdha karane yogya hai . kisI pathikake sharIrake angonke sAth sansargamen AnevAlI mArgake vRukShonkI anek chhAyAke samAn anya jo adhruv (-anya jo adhruv padArtha) unase kyA prayojan hai ?
bhAvArtha : — AtmA (1) gnAnAtmak, (2) darshanarUp, (3) indriyonke vinA hI sabako jAnanevAlA mahA padArtha, (4) gney – paraparyAyonkA grahaN – tyAg na karanese achal aur (5) gney – paradravyonkA Alamban na lenese nirAlamba hai; isaliye vah ek hai .
isaprakAr ek honese vah shuddha hai . aisA shuddhAtmA dhruv honese, vahI ek upalabdha karane yogya hai ..192.. 1. gney paryAyen jisakI nimitta hain aisA jo gnAn, us – svarUp svadharmase (gnAnasvarUp nijadharmase) AtmAkI
Page 357 of 513
PDF/HTML Page 390 of 546
single page version
Atmano hi paradravyAvibhAgen paradravyoparajyamAnasvadharmavibhAgen chAshuddhatvanibandhanan na kinchanApyanyadasaddhetumattvenAdyantavattvAtparatasiddhatvAchcha dhruvamasti . dhruv upayogAtmA shuddha Atmaiv . atodhruvan sharIrAdikamupalabhyamAnamapi nopalabhe, shuddhAtmAnamupalabhe dhruvam ..193.. dhruvatvAnna bhAvanIyamityAkhyAti — Na santi dhuvA dhruvA avinashvarA nityA na santi . kasya . jIvassa jIvasya . ke te . dehA vA daviNA vA dehA vA dravyANi vA, sarvaprakArashuchibhUtAddeharahitAtparamAtmano
ab, aisA upadesh dete hain ki adhruvapaneke kAraN AtmAke atirikta dUsarA kuchh bhI upalabdha karane yogya nahIn hai : —
anvayArtha : — [dehA vA ] sharIr, [draviNAni vA ] dhan, [sukhadukhe ] sukh -dukh [vA ath ] athavA [shatrumitrajanA ] shatrumitrajan (yah kuchh) [jIvasya ] jIvake [dhruvA na santi ] dhruv nahIn hain; [dhruva ] dhruv to [upayogAtmaka AtmA ] upayogAtmak AtmA hai ..193..
TIkA : — jo paradravyase abhinna honeke kAraN aur paradravyake dvArA 1uparakta honevAle svadharmase bhinna honeke kAraN AtmAko ashuddhapanekA kAraN hai, aisA (AtmAke atirikta) dUsarA koI bhI dhruv nahIn hai, kyonki vah 2asat aur 3hetumAn honese Adi – antavAlA aur paratasiddha hai; dhruv to upayogAtmak shuddha AtmA hI hai . aisA honese main upalabhyamAn adhruv aise sharIrAdiko — ve upalabdha hone par bhI — upalabdha nahIn karatA, aur dhruv aise shuddhAtmAko upalabdha karatA hUn ..193.. 1. uparakta = malin; vikArI [paradravyake nimittase AtmAkA svadharma uparakta hotA hai .]] 2. asat = astitva rahit (anitya); [dhan – dehAdik pudgal paryAy hain, isaliye asat hain, isIliye
AdiantavAlI hain .]] 3. hetumAn = sahetuk; jisakI utpattimen koI bhI nimitta ho aisA . [deh – dhanAdikI utpattimen koI bhI nimitta
jIvane nathI kaI dhruv, dhruv upayog – Atmak jIv chhe. 193.
Page 358 of 513
PDF/HTML Page 391 of 546
single page version
amunA yathoditen vidhinA shuddhAtmAnan dhruvamadhigachchhatastasminnev pravRutte shuddhAtmatvan syAt; tatonantashaktichinmAtrasya paramasyAtman ekAgrasanchechetanalakShaNan dhyAnan syAt; tata vilakShaNA audArikAdipanychadehAstathaiv cha panychendriyabhogopabhogasAdhakAni paradravyANi cha . na kevalan dehAdayo dhruvA na bhavanti, suhadukkhA vA nirvikAraparamAnandaikalakShaNasvAtmotthasukhAmRutavilakShaNAni sAnsArikasukhadukhAni vA . adh aho bhavyA sattumittajaNA shatrumitrAdibhAvarahitAdAtmano bhinnA shatru- mitrAdijanAshcha . yadyetat sarvamadhruvan tarhi kin dhruvamiti chet . dhuvo dhruva shAshvata . sa ka . appA nijAtmA . kimvishiShTa . uvaogappago trailokyodaravivaravartitrikAlaviShayasamastadravyaguNaparyAyayugapat- parichchhittisamarthakevalagnAnadarshanopayogAtmak iti . evamadhruvatvan gnAtvA dhruvasvabhAve svAtmani bhAvanA kartavyeti tAtparyam ..193.. evamashuddhanayAdashuddhAtmalAbho bhavatIti kathanen prathamagAthA . shuddhanayAchchhuddhAtmalAbho bhavatIti kathanen dvitIyA . dhruvatvAdAtmaiv bhAvanIy iti pratipAdanen tRutIyA . AtmAnonyadadhruvan na bhAvanIyamiti kathanen chaturthI cheti shuddhAtmavyAkhyAnamukhyatven prathamasthale gAthAchatuShTayan gatam . athaivan pUrvoktaprakAreN shuddhAtmopalambhe sati kin phalan bhavatIti prashne pratyuttaramAh — jhAdi dhyAyati jo ya kartA . kam . appagan nijAtmAnam . kathambhUtam . paran
anvayArtha : — [ya ] jo [evan gnAtvA ] aisA jAnakar [vishuddhAtmA ] vishuddhAtmA hotA huA [paramAtmAnan ] param AtmAkA [dhyAyati ] dhyAn karatA hai, [sa ] vah – [sAkAra anAkAra ] sAkAr ho yA anAkAr — [mohadurgranthin ] mohadurgranthikA [kShapayati ] kShay karatA hai ..194..
TIkA : — is yathokta vidhike dvArA jo shuddhAtmAko dhruv jAnatA hai, use usImen pravRuttike dvArA shuddhAtmatva hotA hai; isaliye anantashaktivAle 1chinmAtra param AtmAkA 1. chinmAtra = chaitanyamAtra [param AtmA keval chaitanyamAtra hai, jo ki ananta shaktivAlA hai .]]
Page 359 of 513
PDF/HTML Page 392 of 546
single page version
sAkAropayuktasyAnAkAropayuktasya vAvisheSheNaikAgrachetanaprasiddherAsansArabaddhadRuDhataramohadurgrantherud- grathanan syAt . ata shuddhAtmopalambhasya mohagranthibheda phalam ..194..
isase (aisA kahA gayA hai ki) mohagranthi bhed ( darshanamoharUpI gAnThakA TUTanA) vah shuddhAtmAkI upalabdhikA phal hai ..194..
anvayArtha : — [ya ] jo [nihatamohagranthI ] mohagranthiko naShTa karake, [rAgapradveShau kShapayitvA ] rAg – dveShakA kShay karake, [samasukhadukha ] samasukh – dukh hotA huA [shrAmaNye bhavet ] shramaNatA (munitva) men pariNamit hotA hai, [sa ] vah [akShayan saukhyan ] akShay saukhyako 1. ek agrakA (viShayakA, dhyeyakA) sanchetan arthAt anubhavan dhyAnakA lakShaN hai .
jIv pariName shrAmaNyamAn, te saukhya akShayane lahe. 195.
Page 360 of 513
PDF/HTML Page 393 of 546
single page version
mohagranthikShapaNAddhi tanmUlarAgadveShakShapaNan; tata samasukhadukhasya paramamAdhyasthalakShaNe shrAmaNye bhavanan; tatonAkulatvalakShaNAkShayasaukhyalAbha . ato mohagranthibhedAdakShayasaukhyan phalam ..195..
ath darshanamohagranthibhedAtkin bhavatIti prashne samAdhAnan dadAti — jo NihadamohaganThI ya pUrvasUtrokta- prakAreN nihatadarshanamohagranthirbhUtvA rAgapadose khavIy nijashuddhAtmanishchalAnubhUtilakShaNavItarAgachAritra- pratibandhakau charitramohasangnau rAgadveShau kShapayitvA . kva . sAmaNNe svasvabhAvalakShaNe shrAmaNye . punarapi kin kRutvA . hojjan bhUtvA . kimvishiShTa . samasuhadukkho nijashuddhAtmasamvittisamutpannarAgAdivikalpopAdhi- rahitaparamasukhAmRutAnubhaven sAnsArikasukhadukhotpannaharShaviShAdarahitatvAtsamasukhadukha . so sokkhan akkhayan lahadi sa evanguNavishiShTo bhedagnAnI saukhyamakShayan labhate . tato gnAyate darshanamohakShayAchchAritramohasangna- rAgadveShavinAshastatashcha sukhadukhAdimAdhyasthyalakShaNashrAmaNyayayayayevasthAnan tenAkShayasukhalAbho bhavatIti ..195.. ath nijashuddhAtmaikAgggggrrrrrayalakShaNadhyAnamAtmanotyantavishuddhin karotItyAvedayati — jo khavidamohakaluso ya kShapitamohakaluSha, moho darshanamoha kaluShashchAritramoha, pUrvasUtradvayakathitakrameN kShapitamohakaluShau yen [labhate ] prApta ka ratA hai ..195..
TIkA : — mohagranthikA kShay karanese, mohagranthi jisakA mUl hai aise rAg – dveShakA, kShay hotA hai; usase (rAg – dveShakA kShay honese), sukh – dukh samAn hain aise jIvakA param madhyasthatA jisakA lakShaN hai aisI shramaNatAmen pariNaman hotA hai; aur usase (shrAmaNyamen pariNamanase) anAkulatA jisakA lakShaN hai aise akShay sukhakI prApti hotI hai .
ab, 1ekAgrasanchetan jisakA lakShaN hai, aisA dhyAn AtmAmen ashuddhatA nahIn lAtA aisA nishchit karate hain : — 1. ekAgra = jisakA ek hI viShay (Alamban) ho aisA .
AtmasvabhAve sthit chhe, te Atmane dhyAnAr chhe. 196.
Page 361 of 513
PDF/HTML Page 394 of 546
single page version
Atmano hi parikShapitamohakaluShasya tanmUlaparadravyapravRuttyabhAvAdviShayaviraktatvan syAt; tatodhikaraNabhUtadravyAntarAbhAvAdudadhimadhyapravRuttaikapotapatatriN iv ananyasharaNasya manaso nirodha syAt; tatastanmUlachanchalatvavilayAdanantasahajachaitanyAtmani svabhAve samavasthAnan syAt . tattu svarUpapravRuttAnAkulaikAgrasanchetanatvAt dhyAnamityupagIyate . ata svabhAvAvasthAnarUpatven dhyAnamAtmanonanyatvAt nAshuddhatvAyeti ..196.. sa bhavati kShapitamohakaluSha . punarapi kimvishiShTa . visayaviratto mohakaluSharahitasvAtmasamvittisamutpanna- sukhasudhArasAsvAdabalen kaluShamohodayajanitaviShayasukhAkAngkShArahitatvAdviShayavirakta . punarapi kathambhUta . samavaTThido samyagavasthita . kva . sahAve nijaparamAtmadravyasvabhAve . kin kRutvA pUrvam . maNo NirumbhittA viShayakaShAyotpannavikalpajAlarUpan mano nirudhya nishchalan kRutvA . so appANan havadi jhAdA sa evanguNayukta puruSha svAtmAnan bhavati dhyAtA . tenaiv shuddhAtmadhyAnenAtyantikIn muktilakShaNAn shuddhin labhat
anvayArtha : — [ya ] jo [kShapitamohakaluSha ] mohamalakA kShay karake, [viShayavirakta ] viShayase virakta hokar, [mana nirudhya ] manakA nirodh karake, [svabhAve samavasthita ] svabhAvamen samavasthit hai, [sa ] vah [AtmAnan ] AtmAkA [dhyAtA bhavati ] dhyAn karanevAlA hai ..196..
TIkA : — jisane mohamalakA kShay kiyA hai aise AtmAke, mohamal jisakA mUl hai aisI 1paradravyapravRuttikA abhAv honese viShayaviraktatA hotI hai; (usase arthAt viShay virakta honese), samudrake madhyagat jahAjake pakShIkI bhAnti, adhikaraNabhUt dravyAntaronkA abhAv honese jise anya koI sharaN nahIn rahA hai aise manakA nirodh hotA hai . (arthAt jaise samudrake bIchamen pahunche hue kisI ekAkI jahAj par baiThe hue pakShIko us jahAjake atirikta anya kisI jahAjakA, vRukShakA yA bhUmi ityAdikA AdhAr na honese dUsarA koI sharaN nahIn hai, isaliye usakA uDanA banda ho jAtA hai, usI prakAr viShayaviraktatA honese manako Atmadravyake atirikta kinhIn anyadravyonkA AdhAr nahIn rahatA isaliye dUsarA koI sharaN na rahanese man nirodhako prApta hotA hai ); aur isaliye (arthAt manakA nirodh honese), man jisakA mUl hai aisI chanchalatAkA vilay honeke kAraN anantasahaj – chaitanyAtmak svabhAvamen 2samavasthAn hotA hai vah svabhAvasamavasthAn to svarUpamen pravartamAn, anAkul, ekAgra sanchetan honese use dhyAn kahA jAtA hai .
isase (yah nishchit huA ki – ) dhyAn, svabhAvasamavasthAnarUp honeke kAraN AtmAse 1. paradravya pravRutti = paradravyamen pravartan . 2. samavasthAn = sthiratayA – dRuDhatayA rahanA – TikanA . pra. 46
Page 362 of 513
PDF/HTML Page 395 of 546
single page version
loko hi mohasadbhAve gnAnashaktipratibandhakasadbhAve cha satRuShNatvAdapratyakShArthatvA- iti . tata sthitan shuddhAtmadhyAnAjjIvo vishuddho bhavatIti . kinch dhyAnen kilAtmA shuddho jAta tatra viShaye chaturvidhavyAkhyAnan kriyate . tathAhi — dhyAnan dhyAnasantAnastathaiv dhyAnachintA dhyAnAnvay- sUchanamiti . tatraikAgrachintAnirodho dhyAnam . tachcha shuddhAshuddharUpeN dvidhA . ath dhyAnasantAna kathyate — yatrAntarmuhUrtaparyantan dhyAnan, tadanantaramantarmuhUrtaparyantan tattvachintA, punarapyantarmuhUrtaparyantan dhyAnan, punarapi tattvachinteti pramattApramattaguNasthAnavadantarmuhUrtentarmuhUrte gate sati parAvartanamasti sa dhyAnasantAno bhaNyate . sa cha dharmyadhyAnasambandhI . shukladhyAnan punarupashamashreNikShapakashreNyArohaNe bhavati . tatra chAlpakAlatvAtparAvartanarUpadhyAnasantAno na ghaTate . idAnIn dhyAnachintA kathyate – yatra dhyAnasantAn- vaddhayAnaparAvarto nAsti, dhyAnasambandhinI chintAsti, tatra yadyapi kvApi kAle dhyAnan karoti tathApi sA dhyAnachintA bhaNyate . ath dhyAnAnvayasUchanan kathyate — yatra dhyAnasAmagrIbhUtA dvAdashAnuprekShA anyadvA dhyAnasambandhi samvegavairAgyavachanan vyAkhyAnan vA tat dhyAnAnvayasUchanamiti . anyathA vA chaturvidhan dhyAnavyAkhyAnan – dhyAtA dhyAnan phalan dhyeyamiti . athavArtaraudradharmyashuklavibheden chaturvidhan dhyAnavyAkhyAnan ananya honese ashuddhatAkA kAraN nahIn hotA ..196..
ab, sUtradvArA aisA prashna karate hain ki jinane shuddhAtmAko upalabdha kiyA hai aise sakalagnAnI (sarvagna) kyA dhyAte hain ? : —
anvayArtha : — [nihataghanaghAtikarmA ] jinane ghanaghAtikarmakA nAsh kiyA hai, [pratyakShan sarvabhAvatatvagna ] jo sarva padArthonke svarUpako pratyakSha jAnate hain aur [gneyAntagata ] jo gneyonke pArako prApta hain, [asandeha shramaNa ] aise sandeh rahit shramaN [kam arthan ] kis padArthako [dhyAyati ] dhyAte hain ? ..197..
1. gnAnAvaraNIy karma gnAnashaktikA pratibandhak arthAt gnAnake rukanemen nimittabhUt hai .
pratyakSha sarva padArtha ne gneyAntaprAnta, nishank chhe. ? 197.
Page 363 of 513
PDF/HTML Page 396 of 546
single page version
navachchhinnaviShayatvAbhyAn chAbhilaShitan jignAsitan sandigdhan chArthan dhyAyan dRuShTa, bhagavAn sarvagnastu nihataghanaghAtikarmatayA mohAbhAve gnAnashaktipratibandhakAbhAve cha nirastatRuShNatvAtpratyakShasarvabhAv- tattvagneyAntagatatvAbhyAn cha nAbhilaShati, na jignAsati, na sandihyati cha; kutobhilaShito jignAsita sandigdhashchArtha . evan sati kin dhyAyati ..197.. tadanyatra kathitamAste ..196.. evamAtmaparignAnAddarshanamohakShapaNan bhavatIti kathanarUpeN prathamagAthA, darshanamohakShayAchchAritramohakShapaNan bhavatIti kathanen dvitIyA, tadubhayakShayeN mokSho bhavatIti pratipAdanen tRutIyA chetyAtmopalambhaphalakathanarUpeN dvitIyasthale gAthAtrayan gatam . athopalabdhashuddhAtmatattvasakalagnAnI kin dhyAyatIti prashnamAkShepadvAreN pUrvapakShan vA karoti — NihadaghaNaghAdikammo pUrvasUtroditanishchalanij- paramAtmatattvapariNatirUpashuddhadhyAnen nihataghanaghAtikarmA . pachchakkhan savvabhAvatachchaNhU pratyakShan yathA bhavati tathA sarvabhAvatattvagna sarvapadArthaparignAtasvarUpa . Neyantagado gneyAntagata gneyabhUtapadArthAnAn parichchhittirUpeN pArangata. evamvisheShaNatrayavishiShTa samaNo jIvitamaraNAdisamabhAvapariNatAtmasvarUpa shramaNo mahAshramaNa hai aur vah viShayako 1avachchhedapUrvak nahIn jAnatA, isaliye vah (lok) 2abhilaShit, 3jignAsit aur 4sandigdha padArthakA dhyAn karatA huA dikhAI detA hai; parantu ghanaghAtikarmakA nAsh kiyA jAnese (1) mohakA abhAv honeke kAraN tathA (2) gnAnashaktike pratibandhak kA abhAv honese, (1) tRuShNA naShTa kI gaI hai tathA (2) samasta padArthonkA svarUp pratyakSha hai tathA gneyonkA pAr pA liyA hai, isaliye bhagavAn sarvagnadev abhilAShA nahIn karate, jignAsA nahIn karate aur sandeh nahIn karate; tab phi ra (unake) abhilaShit, jignAsit aur sandigdha padArtha kahAnse ho sakatA hai ? aisA hai tab phi ra ve kyA dhyAte hain ?
bhAvArtha : — lokake (jagatke sAmAnya jIv samudAyake) mohakarmakA sadbhAv honese vah tRuShNA sahit hai, isaliye use iShTa padArthakI abhilAShA hotI hai; aur usake gnAnAvaraNIy karmakA sadbhAv honese vah bahutase padArthonko to jAnatA hI nahIn hai tathA jis padArthako jAnatA hai use bhI pRuthakkaraN pUrvak — sUkShmatAse — spaShTatAse nahIn jAnatA isaliye use agnAt padArthako jAnanekI ichchhA (jignAsA) hotI hai, aur aspaShTatayA jAne hue padArthake sambandhamen sandeh hotA hai . aisA honese usake abhilaShit, jignAsit aur sandigdha padArthakA dhyAn sambhavit hotA hai . parantu sarvagna bhagavAnake to mohakarmakA abhAv honese ve tRuShNArahit hain, isaliye unake abhilAShA nahIn hai; aur unake gnAnAvaraNIy karmakA abhAv honese ve samasta padArthonko jAnate hain tathA pratyek padArthako atyanta spaShTatApUrvak — paripUrNatayA jAnate hain isaliye unhen jignAsA yA sandeh nahIn hai . isaprakAr unhen kisI padArthake prati abhilAShA, jignAsA yA sandeh nahIn hotA; tab phi ra unhen kis padArthakA dhyAn hotA hai ? ..197.. 1. avachchhedapUrvak = pRuthakkaraN karake; sUkShmatAse; visheShatAse; spaShTatAse . 2. abhilaShit = jisakI ichchhA –
Page 364 of 513
PDF/HTML Page 397 of 546
single page version
ayamAtmA yadaiv sahajasaukhyagnAnabAdhAyatanAnAmasArvadikkAsakalapuruShasaukhyagnAnA- sarvagna jhAdi kamaTThan dhyAyati kamarthamiti prashna . athavA kamarthan dhyAyati, na kamapItyAkShepa . kathambhUta san . asandeho asandeha sanshayAdirahit iti . ayamatrArtha – yathA kopi devadatto viShayasukhanimittan vidyArAdhanAdhyAnan karoti, yadA vidyA siddhA bhavati tatphalabhUtan viShayasukhan cha siddhan bhavati tadArAdhanAdhyAnan na karoti, tathAyan bhagavAnapi kevalagnAnavidyAnimittan tatphalabhUtAnantasukhanimittan cha pUrvan chhadmasthAvasthAyAn shuddhAtmabhAvanArUpan dhyAnan kRutavAn, idAnIn taddhayAnen kevalagnAnavidyA siddhA tatphalabhUtamanantasukhan cha siddham; kimarthan dhyAnan karotIti prashna AkShepo vA; dvitIyan cha kAraNan – parokSherthe dhyAnan bhavati, bhagavata sarvan pratyakShan, kathan dhyAnamiti pUrvapakShadvAreN gAthA gatA ..197.. athAtra pUrvapakShe parihAran dadAti — jhAdi dhyAyati ekAkArsamarasIbhAven pariNamatyanubhavati . sa ka
ab, sUtra dvArA (uparokta gAthAke prashnakA) uttar dete hain ki — jisane shuddhAtmAko upalabdha kiyA hai vah sakalagnAnI (sarvagna AtmA) is (param saukhya) kA dhyAn karatA hai : —
anvayArtha : — [anakSha ] anindriy aur [akShAtIta bhUta ] indriyAtIt huA AtmA [sarvAbAdhaviyukta ] sarva bAdhA rahit aur [samantasarvAkShasaukhyagnAnADhaya ] sampUrNa AtmAmen samant (sarvaprakArake, paripUrNa) saukhya tathA gnAnase samRuddha vartatA huA [paran saukhyan ] param saukhyakA [dhyAyati ] dhyAn karatA hai ..198..
TIkA : — jab yah AtmA, jo sahaj sukh aur gnAnakI bAdhAke 1Ayatan hain (aisI) tathA jo 2asakal AtmAmen 3asarvaprakArake sukh aur gnAnake Ayatan hain aisI 1 Ayatan = nivAs; sthAn . 2 asakal AtmAmen = AtmAke sarva pradeshommen nahIn kintu thoDe hI pradeshommen . 3 asarvaprakArake = sabhI prakArake nahIn ki ntu amuk hI prakArake; apUrNa [yah apUrNa sukh paramArthata
indriy – atIt anindri te dhyAve param Anandane. 198.
Page 365 of 513
PDF/HTML Page 398 of 546
single page version
yatanAnAn chAkShANAmabhAvAtsvayamanakShatven vartate tadaiv pareShAmakShAtIto bhavan nirAbAdh- sahajasaukhyagnAnatvAt sarvAbAdhaviyukta, sArvadikkasakalapuruShasaukhyagnAnapUrNatvAtsamantasarvAkSha- saukhyagnAnADhayashcha bhavati . evambhUtashcha sarvAbhilAShajignAsAsandehAsambhavepyapUrvamanAkulatvalakShaNan paramasaukhyan dhyAyati . anAkulatvasangataikAgrasanchetanamAtreNAvatiShThat iti yAvat . IdRush- mavasthAnan cha sahajagnAnAnandasvabhAvasya siddhatvasya siddhirev ..198.. kartA . bhagavAn . kin dhyAyati . sokkhan saukhyam . kimvishiShTam . paran utkRuShTan, sarvAtmapradeshAhlAdak- paramAnantasukham . kasminprastAve . yasminnev kShaNe bhUdo bhUta sanjAta . kimvishiShTa . akkhAtIdo akShAtIta indriyarahita . na kevalan svayamatIndriyo jAta pareShAn cha aNakkho anakSha indriyaviShayo na bhavatItyartha . punarapi kimvishiShTa . savvAbAdhavijutto prAkRitalakShaNabalen bAdhAshabdasya hrrrrrasvatvan sarvAbAdhA- viyukta : . AsamantAdbAdhA pIDA AbAdhA sarvAshcha tA AbAdhAshcha sarvAbAdhAstAbhirviyukto rahita sarvAbAdhAviyukta : . punashcha kinrUpa . samantasavvakkhasokkhaNANaDDho samantata sAmastyen sparshanAdi- sarvAkShasaukhyagnAnADhaya . samantata sarvAtmapradeshairvA sparshanAdisarvendriyANAn sambandhitven ye gnAnasaukhye dve tAbhyAmADhaya paripUrNa ityartha . tadyathA — ayan bhagavAnekadeshodbhavasAnsArikagnAnasukhakAraNabhUtAni sarvAtmapradeshodbhavasvAbhAvikAtIndriyagnAnasukhavinAshakAni cha yAnIndriyANi nishchayaratnatrayAtmak kAraN- indriyonke abhAvake kAraN svayam ‘anindriy’ rUpase vartatA hai, usI samay vah dUsaronko ‘indriyAtIt’ (indriyaagochar) vartatA huA, nirAbAdh sahajasukh aur gnAnavAlA honese ‘sarvabAdhA rahit’ tathA sakal AtmAmen sarvaprakArake (paripUrNa) sukh aur gnAnase paripUrNa honese ‘samasta AtmAmen sammat saukhya aur gnAnase samRuddha’ hotA hai . isaprakArakA vah AtmA sarva abhilAShA, jignAsA aur sandehakA asambhav hone par bhI apUrva aur anAkulatvalakShaN paramasaukhyakA dhyAn karatA hai; arthAt anAkulatvasangat ek ‘agra’ke sanchetanamAtrarUpase avasthit rahatA hai, (arthAt anAkulatAke sAth rahanevAle ek AtmArUpI viShayake anubhavanarUp hI mAtra sthit rahatA hai ) aur aisA avasthAn sahajagnAnAnandasvabhAv siddhatvakI siddhi hI hai (arthAt isaprakAr sthit rahanA, sahajagnAn aur Ananda jisakA svabhAv hai aise siddhatvakI prApti hI hai .)
bhAvArtha : — 197vIn gAthAmen prashna upasthit kiyA gayA thA ki sarvagnabhagavAnako kisI padArthake prati abhilAShA, jignAsA yA sandeh nahIn hai tab phi ra ve kis padArthakA dhyAn karate hain ? usakA uttar is gAthAmen isaprakAr diyA gayA hai ki : — ek agra (viShay) kA samvedan dhyAn hai . sarva Atmapradeshommen paripUrNa Ananda aur gnAnase bhare hue sarvagna bhagavAn paramAnandase abhinna aise nijAtmArUpI ek viShayakA samvedan karate hain isaliye unake paramAnandakA dhyAn hai, arthAt ve paramasaukhyakA dhyAn karate hain ..198..
Page 366 of 513
PDF/HTML Page 399 of 546
single page version
yata sarva ev sAmAnyacharamasharIrAstIrthakarA acharamasharIrA mumukShavashchAmunaiv yathodi- ten shuddhAtmatattvapravRuttilakShaNen vidhinA pravRuttamokShasya mArgamadhigamya siddhA babhUvu, na punaranyathApi, tatovadhAryate kevalamayamek ev mokShasya mArgo, na dvitIy iti . alan cha samayasArabalenAtikrAmati vinAshayati yadA tasminnev kShaNe samastabAdhArahita sannatIndriyamananta- mAtmotthasukhan dhyAyatyanubhavati pariNamati . tato gnAyate kevalinAmanyachchintAnirodhalakShaNan dhyAnan nAsti, kintvidamev paramasukhAnubhavanan vA dhyAnakAryabhUtAn karmanirjarAn dRuShTavA dhyAnashabdenopacharyate . yatpuna sayogikevalinastRutIyashukladhyAnamayogikevalinashchaturthashukladhyAnan bhavatItyuktan tadupachAreN gnAtavyamiti sUtrAbhiprAya ..198.. evan kevalI kin dhyAyatIti prashnamukhyatven prathamagAthA . paramasukhan dhyAyatyanubhavatIti parihAramukhyatven dvitIyA cheti dhyAnaviShayapUrvapakShaparihAradvAreN tRutIyasthale gAthAdvayan gatam . athAyamev nijashuddhAtmopalabdhilakShaNamokShamArgo, nAnya iti visheSheN samarthayati — jAdA jAtA utpannA . kathambhUtA. siddhA siddhA siddhaparameShThino muktAtmAn ityartha . ke kartAra . jiNA jinA anAgArakevalina . jiNindA na kevalan jinA jinendrAshcha tIrthakaraparamadevA . kathambhUtA santa ete siddhA
ab, yah nishchit karate hain ki – ‘yahI (pUrvokta hI) shuddha AtmAkI upalabdhi jisakA lakShaN hai, aisA mokShakA mArga hai’ : —
anvayArtha : — [jinA jinendrA shramaNA ] jin, jinendra aur shramaN (arthAt sAmAnyakevalI, tIrthankar aur muni) [evan ] is (pUrvokta hI) prakArase [mArga samutthitA ] mArgamen ArUDh hote hue [siddhA jAtA ] siddha hue [namostu ] namaskAr ho [tebhya ] unhen [cha ] aur [tasmai nirvANamArgAy ] us nirvANamArgako ..199..
TIkA : — sabhI sAmAnya charamasharIrI, tIrthankar aur acharamasharIrI mumukShu isI yathokta shuddhAtmatattvapravRuttilakShaN (shuddhAtmatattvamen pravRutti jisakA lakShaN hai aisI) vidhise pravartamAn mokShamArgako prApta karake siddha hue; kintu aisA nahIn hai ki kisI dUsarI vidhise bhI siddha hue
siddhi varyA; namun temane, nirvANanA te mArgane. 199.
Page 367 of 513
PDF/HTML Page 400 of 546
single page version
prapanchen . teShAn shuddhAtmatattvapravRuttAnAn siddhAnAn tasya shuddhAtmatattvapravRuttirUpasya mokShamArgasya cha pratyastamitabhAvyabhAvakavibhAgatven noAgamabhAvanamaskArostu . avadhArito mokShamArga, kRutyamanuShThIyate ..199..
athopasampadye sAmyamiti pUrvapratignAn nirvahan mokShamArgabhUtAn svayamapi shuddhAtma- pravRuttimAsUtrayati —
mokShamArgako, jisamense 1bhAvya aur bhAvakakA vibhAg asta ho gayA hai aisA
ab, ‘sAmyako prApta karatA hUn’ aisI (pAnchavIn gAthAmen kI gaI) pUrvapratignAkA nirvahaN karate hue (AchAryadev) svayam bhI mokShamArgabhUt shuddhAtmapravRutti karate hain : —
anvayArtha : — [tasmAt ] aisA honese (arthAt shuddhAtmAmen pravRuttike dvArA hI mokSha hotA honese) [tathA ] isaprakAr [AtmAnan ] AtmAko [svabhAven gnAyakan ] svabhAvase gnAyak [gnAtvA ] jAnakar [nirmamatve upasthita ] main nirmamatvamen sthit rahatA huA [mamatAn parivarjayAmi ] mamatAkA parityAg karatA hUn ..200.. 1. bhAvya = ghyey; bhAvak = dhyAtA; bhAvya -bhAvakake arthake liye dekho pRu0 6 men phu TanoT .
nirmamapaNe rahI sthit A parivarjun chhun hun mamatvane. 200.