Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 6-16 ; Shuddhopayog adhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 28

 

Page 8 of 513
PDF/HTML Page 41 of 546
single page version

ab is prakAr arahanta, siddha, AchArya, upAdhyAy tathA sarva sAdhuonko praNAm aur
vandanochchArase pravartamAn dvaitake dvArA, 1bhAvyabhAvak bhAvase utpanna atyanta gADh 2itaretar
milanake kAraN samasta svaparakA vibhAg vilIn ho jAnese jisamen 3advait pravartamAn hai aisA
namaskAr karake, unhIn arahanta, siddha, AchArya, upAdhyAy, sarvasAdhuonke Ashramako,jo
ki (Ashram) vishuddhagnAnadarshanapradhAn honese 4sahajashuddhadarshanagnAnasvabhAvavAle AtmatattvakA
shraddhAn aur gnAn jisakA lakShaN hai aise samyagdarshan aur samyaggnAnakA 5sampAdak hai use
prApta karake, samyagdarshanagnAnasampanna hokar, jisamen 6kaShAyakaN vidyamAn honese jIvako jo
puNyabandhakI prAptikA kAraN hai aise sarAg chAritrakovah (sarAg chAritra) kramase A paDane
yAmi ..3.. athaivamarhatsiddhAchAryopAdhyAyasarvasAdhUnAn praNativandanAbhidhAnapravRuttadvaitadvAreN bhAvya-
bhAvakabhAvavijRumbhitAtinirbhāretaretarasamvalanabalavilInanikhilasvaparavibhAgatayA pravRuttAdvaitan
namaskAran kRutvA
..4.. teShAmevArhatsiddhAchAryopAdhyAyasarvasAdhUnAn vishuddhagnAnadarshanapradhAnatven
sahajashuddhadarshanagnAnasvabhAvAtmatattvashraddhAnAvabodhalakShaNasamyagdarshanagnAnasampAdakamAshraman samAsAdya
samyagdarshanagnAnasampanno bhUtvA, jIvatkaShAyakaNatayA puNyabandhasamprAptihetubhUtan sarAgachAritran
mahAvidehasthitashrIsImandharasvAmItIrthakaraparamadevaprabhRutitIrthakarai sah tAnev panychaparameShThino namaskaromi .
kayA karaNabhUtayA . mokShalakShmIsvayamvaramaNDapabhUtajinadIkShAkShaNe manggalAchArabhUtayA anantagnAnAdisiddhaguN-
bhAvanArUpayA siddhabhaktyA, tathaiv nirmalasamAdhipariNataparamayogiguNabhAvanAlakShaNayA yogabhaktyA cheti .
evan pUrvavidehatIrthakaranamaskAramukhyatven gAthA gatetyabhiprAya ..3.. ath kichchA kRutvA . kam . Namo
namaskAram . kebhya . arahantANan siddhANan tah Namo gaNaharANan ajjhAvayavaggANan sAhUNan chev arhatsiddhagaNadharo-
pAdhyAyasAdhubhyashchaiv . katisankhyopetebhya . savvesin sarvebhya . iti pUrvagAthAtrayeN kRutapanycha-
parameShThinamaskAropasanhAroyam ..4.. evan panychaparameShThinamaskAran kRutvA kin karomi . uvasampayAmi upasampadye
1. bhAvya = bhAne yogya; chintavan karane yogya; dhyAn karane yogya arthAt dhyey . bhAvak = bhAvanA karanevAlA,
chintavan karanevAlA, dhyAn karanevAlA, arthAt dhyAtA .
2. itaretaramilan = ek dUsarekA paraspar mil jAnA arthAt mishrit ho jAnA .
3. advait = panch parameShThIke prati atyant ArAdhya bhAvake kAraN ArAdhyarUp panch parameShThI bhagavAn aur
ArAdhakarUp apane bhedakA vilay ho jAtA hai . isaprakAr namaskAramen advait pAyA jAtA hai . yadyapi
namaskAramen praNAm aur vandanochchAr dononkA samAvesh hotA hai isaliye usamen dvait kahA hai, tathApi tIvra
bhaktibhAvase svaparakA bhedavilin ho jAnekI apekShAse usamen advait pAyA jAtA hai
.
4. sahajashuddhadarshanagnAnasvabhAvavAle = sahaj shuddha darshan aur gnAn jinakA svabhAv hai ve .
5. sampAdak = prApta karAnevAlA, utpanna karanevAlA .
6. kaShAyakaN = kaShAyakA sUkShmAnsh

Page 9 of 513
PDF/HTML Page 42 of 546
single page version

par bhI (guNasthAn -ArohaNake kramamen balAt arthAt chAritramohake manda udayase A paDane par
bhI)
dUr ullanghan karake, jo samasta kaShAyaklesharUpI kalankase bhinna honese
nirvANaprAptikA kAraN hai aise vItarAgachAritra nAmak sAmyako prApta karatA hUn . samyagdarshan,
samyaggnAn aur samyakchAritra kI aikyasvarUp ekAgratAko main prApta huA hUn, yah (is)
pratignAkA artha hai
. is prakAr tab inhonne (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane) sAkShAt
mokShamArgako angIkAr kiyA ..4 -5..
ab ve hI (kundakundAchAryadev) vItarAgachAritra iShTa phalavAlA hai isaliye usakI
upAdeyatA aur sarAgachAritra aniShTa phalavAlA hai isaliye usakI heyatAkA vivechan
karate hain :
kramApatitamapi dUramutkramya sakalakaShAyakalikalank viviktatayA nirvANasamprAptihetubhUtan
vItarAgachAritrAkhyan sAmyamupasampadye
. samyagdarshanagnAnachAritraikyAtmakaikAgrayan gatosmIti
pratignArtha . evan tAvadayan sAkShAnmokShamArgan sampratipanna ..5..
athAyamev vItarAgasarAgachAritrayoriShTAniShTaphalatvenopAdeyaheyatvan vivechayati
sampajjadi NivvANan devAsuramaNuyarAyavihavehin .
jIvassa charittAdo dansaNaNANappahANAdo ..6..
samAshrayAmi . kim . samman sAmyan chAritram . yasmAt kin bhavati . jatto NivvANasampattI
yasmAnnirvANasamprApti . kin kRutvA pUrvan . samAsijja samAsAdya prApya . kam . visuddhaNANadansaNapahANAsaman
vishuddhagnAnadarshanalakShaNapradhAnAshramam . keShAn sambandhitven . tesin teShAn pUrvoktapanychaparameShThinAmiti .
tathAhiahamArAdhaka, ete chArhadAday ArAdhyA, ityArAdhyArAdhakavikalparUpo dvaitanamaskAro bhaNyate .
rAgAdyupAdhivikalparahitaparamasamAdhibalenAtmanyevArAdhyArAdhakabhAva punaradvaitanamaskAro bhaNyate . ityevan-
lakShaNan pUrvoktagAthAtrayakathitaprakAreN panychaparameShThisambandhinan dvaitAdvaitanamaskAran kRutvA . tata kin karomi .
rAgAdibhyo bhinnoyan svAtmotthasukhasvabhAva paramAtmeti bhedagnAnan, tathA sa ev sarvaprakAropAdey iti
ruchirUpan samyaktvamityuktalakShaNagnAnadarshanasvabhAvan, maThachaityAlayAdilakShaNavyavahArAshramAdvilakShaNan, bhAvA-

shramarUpan pradhAnAshraman prApya, tatpUrvakan kramAyAtamapi sarAgachAritran puNyabandhakAraNamiti gnAtvA parihRutya
pra. 2
sur -asur - manujendro taNA vibhavo sahit nirvANanI
prApti kare chAritrathI jIv gnAnadarshanamukhyathI. 6.

Page 10 of 513
PDF/HTML Page 43 of 546
single page version

sampadyate nirvANan devAsuramanujarAjavibhavai .
jIvasya charitrAddarshanagnAnapradhAnAt ..6..
sampadyate hi darshanagnAnapradhAnAchchAritrAdvItarAgAnmokSha . tat ev cha sarAgAddevAsur-
manujarAjavibhavaklesharUpo bandha . ato mumukShuNeShTaphalatvAdvItarAgachAritramupAdeyamaniShTaphalatvA-
tsarAgachAritran heyam ..6..
ath chAritrasvarUpan vibhAvayati
chArittan khalu dhammo dhammo jo so samo tti NiddiTTho .
mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu samo ..7..
nishchalashuddhAtmAnubhUtisvarUpan vItarAgachAritramahamAshrayAmIti bhAvArtha . evan prathamasthale namaskAramukhya-
tven gAthApanychakan gatam ..5.. athopAdeyabhUtasyAtIndriyasukhasya kAraNatvAdvItarAgachAritramupAdeyam .
atIndriyasukhApekShayA heyasyendriyasukhasya kAraNatvAtsarAgachAritran heyamityupadishatisampajjadi sampadyate .
kim . NivvANan nirvANam . katham . sah . kai . devAsuramaNuyarAyavihavehin devAsuramanuShyarAjavibhavai . kasya .
jIvassa jIvasya . kasmAt . charittAdo chAritrAt . kathambhUtAt . dansaNaNANappahANAdo samyagdarshan-
gnAnapradhAnAditi . tadyathA ---AtmAdhInagnAnasukhasvabhAve shuddhAtmadravye yannishchalanirvikArAnubhUtirUpam-
anvayArtha :[jIvasya ] jIvako [darshanagnAnapradhAnAt ] darshanagnAnapradhAn [chAritrAt ]
chAritrase [devAsuramanujarAjavibhavai ] devendra, asurendra aur narendrake vaibhavonke sAth [nirvANan ]
nirvAN [sampadyate ] prApta hotA hai
. (jIvako sarAgachAritrase devendra ityAdike vaibhavonkI aur
vItarAgachAritrase nirvANakI prApti hotI hai .) ..6..
TIkA :darshanagnAnapradhAn chAritrase, yadi vah (chAritra) vItarAg ho to mokSha prApta hotA
hai; aur usase hI, yadi vah sarAg ho to devendra -asurendra -narendrake vaibhavaklesharUp bandhakI prApti
hotI hai
. isaliye mumukShuonko iShTa phalavAlA honese vItarAgachAritra grahaN karane yogya (upAdey)
hai, aur aniShTa phalavAlA honese sarAgachAritra tyAgane yogya (hey) hai ..6..
ab chAritrakA svarUp vyakta karate hain :
chAritra chhe te dharma chhe, je dharma chhe, te sAmya chhe;
ne sAmya jIvano mohakShobhavihIn nij pariNAm chhe. 7.

Page 11 of 513
PDF/HTML Page 44 of 546
single page version

chAritran khalu dharmo dharmo yastatsAmyamiti nirdiShTam .
mohakShobhavihIna pariNAm Atmano hi sAmyam ..7..
svarUpe charaNan chAritran, svasamayapravRuttirityartha . tadev vastusvabhAvatvAddharma . shuddha-
chaitanyaprakAshanamityartha . tadev cha yathAvasthitAtmaguNatvAtsAmyam . sAmyan tu darshanachAritra
mohanIyodayApAditasamastamohakShobhAbhAvAdatyantanirvikAro jIvasya pariNAma ..7..
vasthAnan tallakShaNanishchayachAritrAjjIvasya samutpadyate . kim . parAdhInendriyajanitagnAnasukhavilakShaNan,
svAdhInAtIndriyarUpaparamagnAnasukhalakShaNan nirvANam . sarAgachAritrAtpunardevAsuramanuShyarAjavibhUtijanako
mukhyavRuttyA vishiShTapuNyabandho bhavati, paramparayA nirvANan cheti . asureShu madhye samyagdRuShTi kathamutpadyate
iti chetnidAnabandhen samyaktvavirAdhanAn kRutvA tatrotpadyat iti gnAtavyam . atra nishchayen
vItarAgachAritramupAdeyan sarAgan heyamiti bhAvArtha ..6.. ath nishchayachAritrasya paryAyanAmAni
kathayAmItyabhiprAyan manasi sampradhArya sUtramind nirUpayati, evamagrepi vivakShitasUtrArthan manasi
dhRutvAthavAsya sUtrasyAgre sUtramidamuchitan bhavatyevan nishchitya sUtramidan pratipAdayatIti pAtanikAlakShaNan

yathAsambhavan sarvatra gnAtavyam --
chArittan chAritran kartRu khalu dhammo khalu sphu Tan dharmo bhavati . dhammo jo so samo
tti NiddiTTho dharmo ya sa tu sham iti nirdiShTa . samo yastu shama sa mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo
anvayArtha :[chAritran ] chAritra [khalu ] vAstavamen [dharma ] dharma hai . [ya dharma ] jo
dharma hai [tat sAmyam ] vah sAmya hai [iti nirdiShTam ] aisA (shAstrommen) kahA hai . [sAmyan hi ]
sAmya [mohakShobhavihIna ] mokShakShobharahit aisA [AtmanapariNAma ] AtmAkA pariNAm
(bhAv) hai
..7..
TIkA :svarUpamen charaN karanA (ramanA) so chAritra hai . svasamayamen pravRutti karanA
(apane svabhAvamen pravRutti karanA) aisA isakA artha hai . yahI vastukA svabhAv honese dharma hai .
shuddha chaitanyakA prakAsh karanA yah isakA artha hai . vahI yathAvasthit AtmaguN honese
(viShamatArahit susthit AtmAkA guN honese) sAmya hai . aur sAmya, darshanamohanIy tathA
chAritramohanIyake udayase utpanna honevAle samasta moh aur kShobhake abhAvake kAraN atyanta
nirvikAr aisA jIvakA pariNAm hai
.
bhAvArtha :shuddha AtmAke shraddhAnarUp samyaktvase viruddha bhAv (mithyAtva) vah moh
hai aur nirvikAr nishchal chaitanyapariNatirUp chAritrase viruddha bhAv (asthiratA) vah kShobh hai .
moh aur kShobh rahit pariNAm, sAmya, dharma aur chAritra yah sab paryAyavAchI hain ..7..

Page 12 of 513
PDF/HTML Page 45 of 546
single page version

athAtmanashchAritratvan nishchinoti
pariNamadi jeN davvan takkAlan tammayan ti paNNattan .
tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNeyavvo ..8..
pariNamati yen dravyan tatkAlan tanmayamiti pragnaptam .
tasmAddharmapariNat AtmA dharmo mantavya ..8..
hu mohakShobhavihIna pariNAma . kasya . Atmana . hu sphu Tamiti . tathAhi --shuddhachitsvarUpe charaNan chAritran,
tadev chAritran mithyAtvarAgAdisansaraNarUpe bhAvasansAre patantan prANinamuddhRutya nirvikArashuddhachaitanye dharatIti
dharma
. sa ev dharma svAtmabhAvanotthasukhAmRutashItajalen kAmakrodhAdirUpAgnijanitasya sansAradukh-
dAhasyopashamakatvAt sham iti . tatashcha shuddhAtmashraddhAnarUpasamyaktvasya vinAshako darshanamohAbhidhAno moh
ityuchyate . nirvikAranishchalachittavRuttirUpachAritrasya vinAshakashchAritramohAbhidhAna kShobh ityuchyate .
tayorvidhvansakatvAtsa ev shamo mohakShobhavihIna shuddhAtmapariNAmo bhaNyat ityabhiprAya ..7..
athAbhedanayen dharmapariNat Atmaiv dharmo bhavatItyAvedayati ---pariNamadi jeN davvan takkAle tammayan ti
paNNattan
pariNamati yen paryAyeN dravyan kartRu tatkAle tanmayan bhavatIti pragnaptan yata kAraNAt,
tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNedavvo tata kAraNAt dharmeN pariNat Atmaiv dharmo mantavya iti .
tadyathAnijashuddhAtmapariNatirUpo nishchayadharmo bhavati . panychaparameShThayAdibhaktipariNAmarUpo vyavahAr-
dharmastAvaduchyate . yatasten ten vivakShitAvivakShitaparyAyeN pariNatan dravyan tanmayan bhavati, tata
pUrvoktadharmadvayen pariNatastaptAyapiNDavadabhedanayenAtmaiv dharmo bhavatIti gnAtavyam . tadapi kasmAt .
upAdAnakAraNasdrashan hi kAryamiti vachanAt . tachcha punarupAdAnakAraNan shuddhAshuddhabheden dvidhA .
rAgAdivikalparahitasvasamvedanagnAnamAgamabhAShayA shukladhyAnan vA kevalagnAnotpattau shuddhopAdAnakAraNan
bhavati
. ashuddhAtmA tu rAgAdInAmashuddhanishchayenAshuddhopAdAnakAraNan bhavatIti sUtrArtha . evan chAritrasya
ab AtmAkI chAritratA (arthAt AtmA hI chAritra hai aisA) nishchay karate hain :
anvayArtha :[dravyan ] dravya jis samay [yen ] jis bhAvarUpase [pariNamati ]
pariNaman karatA hai [tatkAlan ] us samay [tanmayan ] us may hai [iti ] aisA [pragnaptan ] (jinendra
devane) kahA hai; [tasmAt ] isaliye [dharmapariNata AtmA ] dharmapariNat AtmAko [dharma
mantavya ]
dharma samajhanA chAhiye
..8..
je bhAvamAn praName darav, te kAL tanmay te kahyun;
jIvadravya tethI dharmamAn praNamel dharma ja jANavun . 8.

Page 13 of 513
PDF/HTML Page 46 of 546
single page version

yatkhalu dravyan yasminkAle yen bhAven pariNamati tat tasmin kAle kilauShNya-
pariNatAyapiNDavattanmayan bhavati . tatoyamAtmA dharmeN pariNato dharma ev bhavatIti
siddhamAtmanashchAritratvam ..8..
ath jIvasya shubhAshubhashuddhatvan nishchinoti
jIvo pariNamadi jadA suheN asuheN vA suho asuho .
suddheN tadA suddho havadi hi pariNAmasabbhAvo ..9..
jIva pariNamati yadA shubhenAshubhen vA shubhoshubha .
shuddhen tadA shuddho bhavati hi pariNAmasvabhAva ..9..
sankShepasUchanarUpeN dvitIyasthale gAthAtrayan gatam ..8.. ath shubhAshubhashuddhopayogatrayeN pariNato jIva
shubhAshubhashuddhopayogasvarUpo bhavatItyupadishati ---jIvo pariNamadi jadA suheN asuheN vA jIva kartA yadA
pariNamati shubhenAshubhen vA pariNAmen suho asuho havadi tadA shubhen shubho bhavati, ashubhen vAshubho
bhavati . suddheN tadA suddho hi shuddhen yadA pariNamati tadA shuddho bhavati, hi sphu Tam . kathambhUta san .
TIkA :vAstavamen jo dravya jis samay jis bhAvarUpase pariNaman karatA hai, vah
dravya us samay uShNatArUpase pariNamit loheke golekI bhAnti us may hai, isaliye yah AtmA
dharmarUp pariNamit hone se dharma hI hai
. isaprakAr AtmAkI chAritratA siddha huI .
bhAvArtha :sAtavIn gAthAmen kahA gayA hai ki chAritra AtmAkA hI bhAv hai . aur is
gAthAmen abhedanayase yah kahA hai ki jaise uShNatArUp pariNamit lohekA golA svayam hI uShNatA
hai
lohekA golA aur uShNatA pRuthak nahIn hai, isI prakAr chAritrabhAvase pariNamit AtmA svayam
hI chAritra hai ..8..
ab yahAn jIvakA shubh, ashubh aur shuddhatva (arthAt yah jIv hI shubh, ashubh aur
shuddha hai aisA) nishchit karate hain .
anvayArtha :[jIva ] jIv [pariNAmasvabhAva ] pariNAmasvabhAvI honese [yadA ]
jab [shubhen vA ashubhen] shubh yA ashubh bhAvarUp [pariNamati ] pariNaman karatA hai [shubha
ashubha ]
tab shubh yA ashubh (svayam hI) hotA hai, [shuddhen ] aur jab shuddhabhAvarUp pariNamit
hotA hai [tadA shuddha hi bhavati ] tab shuddha hotA hai
..9..
shubh ke ashubhamAn praNamatAn shubh ke ashubh AtmA bane,
shuddhe praNamatAn shuddha, pariNAm svabhAvI hoIne
. 9.

Page 14 of 513
PDF/HTML Page 47 of 546
single page version

yadAyamAtmA shubhenAshubhen vA rAgabhAven pariNamati tadA japAtApichchharAg-
pariNataspha Tikavat pariNAmasvabhAva san shubhoshubhashcha bhavati . yadA puna shuddhenArAgabhAven
pariNamati tadA shuddhArAgapariNataspha TikavatpariNAmasvabhAva san shuddho bhavatIti siddhan jIvasya
shubhAshubhashuddhatvam
..9..
pariNAmasabbhAvo pariNAmasadbhAva sanniti . tadyathA --yathA spha TikamaNivisheSho nirmalopi japApuShpAdi-
raktakRiShNashvetopAdhivashen raktakRiShNashvetavarNo bhavati, tathAyan jIva svabhAven shuddhabuddhaikasvarUpopi
vyavahAreN gRuhasthApekShayA yathAsambhavan sarAgasamyaktvapUrvakadAnapUjAdishubhAnuShThAnen, tapodhanApekShayA tu

mUlottaraguNAdishubhAnuShThAnen pariNata shubho gnAtavya iti
. mithyAtvAviratipramAdakaShAyayogapanychapratyay-
rUpAshubhopayogenAshubho vigneya . nishchayaratnatrayAtmakashuddhopayogen pariNata shuddho gnAtavya iti . kinch
jIvasyAsankhyeyalokamAtrapariNAmA siddhAnte madhyamapratipattyA mithyAdRuShTayAdichaturdashaguNasthAnarUpeN
kathitA
. atra prAbhRutashAstre tAnyev guNasthAnAni sankShepeNAshubhashubhashuddhopayogarUpeN kathitAni .
kathamiti chet ---mithyAtvasAsAdanamishraguNasthAnatraye tAratamyenAshubhopayoga, tadanantaramasanyatasamyagdraShTi-
deshaviratapramattasanyataguNasthAnatraye tAratamyen shubhopayoga, tadanantaramapramattAdikShINakaShAyAntaguNasthAn-
ShaTake tAratamyen shuddhopayoga, tadanantaran sayogyayogijinaguNasthAnadvaye shuddhopayogaphalamiti
TIkA :jab yah AtmA shubh yA ashubh rAg bhAvase pariNamit hotA hai tab japA
kusum yA tamAl puShpake (lAl yA kAle) rangarUp pariNamit spha TikakI bhAnti,
pariNAmasvabhAv honese shubh yA ashubh hotA hai (us samay AtmA svayam hI shubh yA ashubh
hai); aur jab vah shuddha arAgabhAvase pariNamit hotA hai tab shuddha arAgapariNat (rang rahit)
spha TikakI bhAnti, pariNAmasvabhAv honese shuddha hotA hai
. (us samay AtmA svayam hI shuddha hai) .
is prakAr jIvakA shubhatva, ashubhatva aur shuddhatva siddha huA .
bhAvArtha :AtmA sarvathA kUTastha nahIn hai kintu sthir rahakar pariNaman karanA usakA
svabhAv hai, isaliye vah jaise jaise bhAvonse pariNamit hotA hai vaisA vaisA hI vah svayam ho jAtA hai .
jaise spha TikamaNi svabhAvase nirmal hai tathApi jab vah lAl yA kAle phU lake sanyog nimittase
pariNamit hotA hai tab lAl yA kAlA svayam hI ho jAtA hai
. isIprakAr AtmA svabhAvase shuddha-
buddha -ekasvarUpI hone par bhI vyavahArase jab gRuhasthadashAmen samyaktva pUrvak dAnapUjAdi shubh
anuShThAnarUp shubhopayogamen aur munidashAmen mUlaguN tathA uttaraguN ityAdi shubh anuShThAnarUp
shubhopayogamen pariNamit hotA hai tab svayam hI shubh hotA hai, aur jab mithyAtvAdi pAnch pratyayarUp
ashubhopayogamen pariNamit hotA hai tab svayam hI ashubh hotA hai aur jaise spha TikamaNi apane
svAbhAvik nirmal rangamen pariNamit hotA hai tab svayam hI shuddha hotA hai, usI prakAr AtmA bhI jab
nishchay ratnatrayAtmak shuddhopayogamen pariNamit hotA hai tab svayam hI shuddha hotA hai
.

Page 15 of 513
PDF/HTML Page 48 of 546
single page version

ath pariNAman vastusvabhAvatven nishchinoti
Natthi viNA pariNAman attho atthan viNeh pariNAmo .
davvaguNapajjayattho attho atthittaNivvatto ..10..
nAsti vinA pariNAmamarthorthan vineh pariNAma .
dravyaguNaparyayasthorthostitvanirvRutta ..10..
na khalu pariNAmamantareN vastu sattAmAlambate . vastuno dravyAdibhi pariNAmAt
pRuthagupalambhAbhAvAnnipariNAmasya kharashRungakalpatvAd drashyamAnagorasAdipariNAmavirodhAchcha .
bhAvArtha ..9.. ath nityaikAntakShaNikaikAntaniShedhArthan pariNAmapariNAmino parasparan kathanchidabhedan
darshayatiNatthi viNA pariNAman attho muktajIve tAvatkathyate, siddhaparyAyarUpashuddhapariNAman vinA
shuddhajIvapadArtho nAsti . kasmAt . sangnAlakShaNaprayojanAdibhedepi pradeshabhedAbhAvAt . atthan viNeh
pariNAmo muktAtmapadArthan vinA ih jagati shuddhAtmopalambhalakShaNa siddhaparyAyarUpa shuddhapariNAmo nAsti .
kasmAt . sangnAdibhedepi pradeshabhedAbhAvAt . davvaguNapajjayattho AtmasvarUpan dravyan, tatraiv kevalagnAnAdayo
guNA, siddharUpa paryAyashcha, ityuktalakShaNeShu dravyaguNaparyAyeShu tiShThatIti dravyaguNaparyAyastho bhavati . sa
siddhAnta granthommen jIvake asankhya pariNAmonko madhyam varNanase chaudah guNasthAnarUp kahA
gayA hai . un guNasthAnonko sankShepase ‘upayog’ rUp varNan karate hue, pratham tIn guNasthAnommen
tAratamyapUrvak (ghaTatA huA) ashubhopayog, chauthe se chhaTThe guNasthAn tak tAratamya pUrvak (baDhatA
huA) shubhopayog, sAtavense bArahaven guNasthAn tak tAratamya pUrvak shuddhopayog aur antim do
guNasthAnommen shuddhopayogakA phal kahA gayA hai,
aisA varNan kathanchit ho sakatA hai ..9..
ab pariNAm vastukA svabhAv hai yah nishchay karate hain :
anvayArtha :[ih ] is lokamen [pariNAman vinA ] pariNAmake binA [artha nAsti ]
padArtha nahIn hai, [arthan vinA ] padArthake binA [pariNAma ] pariNAm nahIn hai; [artha ] padArtha
[dravyaguNaparyayastha ] dravya -guN -paryAyamen rahanevAlA aur [astitvanirvRutta ] (utpAd-
vyayadhrauvyamay) astitvase banA huA hai
..10..
TIkA :pariNAmake binA vastu astitva dhAraN nahIn karatI, kyonki vastu dravyAdike
dvArA (dravya -kShetra -kAl -bhAvase) pariNAmase bhinna anubhavamen (dekhanemen) nahIn AtI, kyonki
pariNAm viN na padArtha, ne na padArtha viN pariNAm chhe;
guN -dravya -paryayasthit ne astitvasiddha padArtha chhe
.10.

Page 16 of 513
PDF/HTML Page 49 of 546
single page version

antareN vastu pariNAmopi na sattAmAlambate . svAshrayabhUtasya vastunobhAve nirAshrayasya
pariNAmasya shUnyatvaprasangAt . vastu punarUrdhvatAsAmAnyalakShaNe dravye sahabhAvivisheShalakShaNeShu
guNeShu kramabhAvivisheShalakShaNeShu paryAyeShu vyavasthitamutpAdavyayadhrauvyamayAstitven nirvartit-
nirvRuttimachcha
. ata pariNAmasvabhAvamev ..10..
ka kartA . attho paramAtmapadArtha, suvarNadravyapItatvAdiguNakuNDalAdiparyAyasthasuvarNapadArthavat . punashcha
kinrUpa . atthittaNivvatto shuddhadravyaguNaparyAyAdhArabhUtan yachchhuddhAstitvan ten nirvRuttostitvanirvRutta,
suvarNadravyaguNaparyAyAstitvanirvRuttasuvarNapadArthavaditi . ayamatra tAtparyArtha . yathA ---muktajIve dravyaguN-
paryAyatrayan parasparAvinAbhUtan darshitan tathA sansArijIvepi matignAnAdivibhAvaguNeShu naranArakAdi-
vibhAvaparyAyeShu nayavibhAgen yathAsambhavan vigneyam, tathaiv pudgalAdiShvapi
. evan shubhAshubh-
shuddhapariNAmavyAkhyAnamukhyatven tRutIyasthale gAthAdvayan gatam ..10.. ath vItarAgasarAgachAritrasangnayo
1. yadi vastuko pariNAm rahit mAnA jAve to goras ityAdi vastuonke dUdh, dahI Adi jo pariNAm pratyakSha
dikhAI dete hain unake sAth virodh AyegA .
2. kAlakI apekShAse sthir honeko arthAt kAlApekShit pravAhako U rdhvatA athavA Un chAI kahA jAtA hai .
U rdhvatAsAmAnya arthAt anAdi -ananta uchcha (kAlApekShit) pravAhasAmAnya dravya hai .
(1) pariNAm rahit vastu gadheke sIngake samAn hai, (2) tathA usakA, dikhAI denevAle goras
ityAdi (dUdh, dahI vagairah) ke pariNAmonke sAth
1virodh AtA hai . (jaisepariNAmake binA
vastu astitva dhAraN nahIn karatI usI prakAr) vastuke binA pariNAm bhI astitvako dhAraN
nahIn karatA, kyonki svAshrayabhUt vastuke abhAvamen (apane AshrayarUp jo vastu hai vah na ho
to ) nirAshray pariNAmako shUnyatAkA prasang AtA hai
.
aur vastu to 2U rdhvatAsAmAnyasvarUp dravyamen, sahabhAvI visheShasvarUp (sAth hI sAth
rahanevAle visheSh -bhed jinakA svarUp hai aise) guNommen tathA kramabhAvI visheShasvarUp paryAyommen
rahI huI aur utpAd -vyay -dhrauvyamay astitvase banI huI hai; isaliye vastu pariNAm-
svabhAvavAlI hI hai
.
bhAvArtha :jahAn jahAn vastu dikhAI detI hai vahAn vahAn pariNAm dikhAI detA hai . jaise
goras apane dUdh, dahI ghI, chhAchh ityAdi pariNAmonse yukta hI dikhAI detA hai . jahAn pariNAm
nahIn hotA vahAn vastu bhI nahIn hotI . jaise kAlApan, snigdhatA ityAdi pariNAm nahIn hai to gadheke
sIngarUp vastu bhI nahIn hai . isase siddha huA ki vastu pariNAm rahit kadApi nahIn hotI . jaise
vastu pariNAmake binA nahIn hotI usIprakAr pariNAm bhI vastuke binA nahIn hote, kyonki
vasturUp Ashrayake binA pariNAm kisake Ashrayase rahenge ? gorasarUp Ashrayake binA dUdh, dahI
ityAdi pariNAm kisake AdhArase honge ?

Page 17 of 513
PDF/HTML Page 50 of 546
single page version

ath chAritrapariNAmasamparkasambhavavato shuddhashubhapariNAmayorupAdAnahAnAy phal-
mAlochayati
dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasampaogajudo .
pAvadi NivvANasuhan suhovajutto ya saggasuhan ..11..
dharmeN pariNatAtmA AtmA yadi shuddhasamprayogayuta .
prApnoti nirvANasukhan shubhopayukto vA svargasukham ..11..
shuddhashubhopayogapariNAmayo sankShepeN phalan darshayati ---dhammeN pariNadappA appA dharmmeN pariNatAtmA
pariNatasvarUpa sannayamAtmA jadi suddhasampaogajudo yadi chechchhuddhopayogAbhidhAnashuddhasamprayog-
pariNAmayuta pariNato bhavati pAvadi NivvANasuhan tadA nirvANasukhan prApnoti . suhovajutto va saggasuhan
shubhopayogayuta pariNata san svargasukhan prApnoti . ito vistaram ---ih dharmashabdenAhinsAlakShaNa
sAgArAnagArarUpastathottamakShamAdilakShaNo ratnatrayAtmako vA, tathA mohakShobharahit AtmapariNAma shuddha-
vastusvabhAvashcheti gRuhyate
. sa ev dharma paryAyAntareN chAritran bhaNyate . ‘chArittan khalu dhammo’ iti
vachanAt . tachcha chAritramapahRutasanyamopekShAsanyamabheden sarAgavItarAgabheden vA shubhopayogashuddhopayogabheden
pra. 3
aur phi ra vastu to dravya -guN -paryAyamay hai . usamen traikAlik U rdhva pravAhasAmAnya dravya
hai aur sAth hI sAth rahanevAle bhed ve guN hain, tathA kramasha honevAle bhed ve paryAyen hain . aise
dravya, guN aur paryAyakI ekatAse rahit koI vastu nahIn hotI . dUsarI rItise kahA jAy to,
vastu utpAd -vyay -dhrauvyamay hai arthAt vah utpanna hotI hai, naShTa hotI hai aur sthir rahatI hai .
isaprakAr vah dravya -guN -paryAyamay aur utpAd -vyay -dhrauvyamay honese usamen kriyA
(pariNaman) hotI hI rahatI hai
. isaliye pariNAm vastukA svabhAv hI hai ..10..
ab jinakA chAritra pariNAmake sAth samparka (sambandha) hai aise jo shuddha aur shubh (do
prakArake) pariNAm hain unake grahaN tathA tyAgake liye (shuddha pariNAmake grahaN aur shubh
pariNAmake tyAgake liye) unakA phal vichArate hain :
anvayArtha :[dharmeN pariNatAtmA ] dharmase pariNamit svarUpavAlA [AtmA ] AtmA
[yadi ] yadi [shuddhasamprayogayukta ] shuddha upayogamen yukta ho to [nirvANasukhan ] mokSha sukhako
[prApnoti ] prApta karatA hai [shubhopayukta cha ] aur yadi shubhopayogavAlA ho to (svargasukham )
svargake sukhako (bandhako) prApta karatA hai
..11..
jo dharma pariNat svarUp jiv shuddhopayogI hoy to
te pAmato nirvANasukh, ne svargasukh shubhayukta jo
.11.

Page 18 of 513
PDF/HTML Page 51 of 546
single page version

yadAyamAtmA dharmapariNatasvabhAva shuddhopayogapariNatimudvahati tadA nipratyanIkashaktitayA
svakAryakaraNasamarthachAritra sAkShAnmokShamavApnoti . yadA tu dharmapariNatasvabhAvopi shubhop-
yogapariNatyA sangachchhate tadA sapratyanIkashaktitayA svakAryakaraNAsamartha kathanchidviruddha-
kAryakArichAritra shikhitaptaghRutopasiktapuruSho dAhadukhamiv svargasukhabandhamavApnoti
. ata
shuddhopayog upAdeya shubhopayogo heya ..11..
ath chAritrapariNAmasamparkAsambhavAdatyantaheyasyAshubhapariNAmasya phalamAlochayati
asuhodaeN AdA kuNaro tiriyo bhavIy Neraiyo .
dukkhasahassehin sadA abhiddudo bhamadi achchantan ..12..
cha dvidhA bhavati . tatra yachchhuddhasamprayogashabdavAchyan shuddhopayogasvarUpan vItarAgachAritran ten nirvANan labhate .
nirvikalpasamAdhirUpashuddhopayogashaktyabhAve sati yadA shubhopayogarUpasarAgachAritreN pariNamati tadA
1. dAn, pUjA, panch -mahAvrat, devagurudharma prati rAg ityAdirUp jo shubhopayog hai vah chAritrakA virodhI hai isaliye
sarAg (shubhopayogavAlA) chAritra virodhI shakti sahit hai aur vItarAg chAritra virodhI shakti rahit hai .
ashubhodaye AtmA kunar, tiryanch ne nArakapaNe
nitye sahasra dukhe pIDit, sansAramAn ati ati bhame
.12.
TIkA :jab yah AtmA dharmapariNat svabhAvavAlA hotA huA shuddhopayog pariNatiko
dhAraN karatA haibanAye rakhatA hai tab, jo virodhI shaktise rahit honeke kAraN apanA kArya
karaneke liye samartha hai aisA chAritravAn honese, (vah) sAkShAt mokShako prApta karatA hai; aur
jab vah dharmapariNat svabhAvavAlA hone par bhI shubhopayog pariNatike sAth yukta hotA hai tab
jo
1virodhI shakti sahit honese svakArya karanemen asamartha hai aur kathanchit viruddha kArya
karanevAlA hai aise chAritrase yukta honese, jaise agnise garma kiyA huA ghI kisI manuShya par
DAl diyA jAve to vah usakI jalanase dukhI hotA hai, usIprakAr vah svarga sukhake bandhako
prApta hotA hai, isaliye shuddhopayog upAdey hai aur shubhopayog hey hai
.
bhAvArtha :jaise ghI svabhAvata shItalatA utpanna karanevAlA hai tathApi garma ghI se jal
jAte hain, isIprakAr chAritra svabhAvase mokSha dAtA hai, tathApi sarAg chAritrase bandha hotA hai . jaise
ThanDA ghI shItalatA utpanna karatA hai isIprakAr vItarAg chAritra sAkShAt mokShakA kAraN hai ..11..
ab chAritra pariNAmake sAth samparka rahit honese jo atyanta hey hai aise ashubh
pariNAmakA phal vichArate hain :

Page 19 of 513
PDF/HTML Page 52 of 546
single page version

ashubhodayenAtmA kunarastiryagbhUtvA nairayika .
dukhasahasrai sadA abhidruto bhramatyatyantam ..12..
yadAyamAtmA manAgapi dharmapariNatimanAsAdayannashubhopayogapariNatimAlambate tadA
kumanuShyatiryangnArakabhramaNarUpan dukhasahasrabandhamanubhavati . tatashchAritralavasyApyabhAvAdatyantahey
evAyamashubhopayog iti ..12..
evamayamapAstasamastashubhAshubhopayogavRutti shuddhopayogavRuttimAtmasAtkurvANa shuddhopayogA-
dhikAramArabhate . tatra shuddhopayogaphalamAtmana protsAhanArthamabhiShTauti
pUrvamanAkulatvalakShaNapAramArthikasukhaviparItamAkulatvotpAdakan svargasukhan labhate . pashchAt param-
samAdhisAmagrIsadbhAve mokShan cha labhate iti sUtrArtha ..11.. ath chAritrapariNAmAsambhavAdatyanta-
heyasyAshubhopayogasya phalan darshayati ---asuhodaeN ashubhodayen AdA AtmA kuNaro tiriyo bhavIy Neraiyo
kunarastiryangnArako bhUtvA . kin karoti . dukkhasahassehin sadA abhiddudo bhamadi achchantan dukhasahasrai sadA
sarvakAlamabhidruta kadarthita pIDita san sansAre atyantan bhramatIti . tathAhi ---nirvikArashuddhAtma-
tattvaruchirUpanishchayasamyaktvasya tatraiv shuddhAtmanyavikShiptachittavRuttirUpanishchayachAritrasya cha vilakShaNen
viparItAbhiniveshajanaken
draShTashrutAnubhUtapanychendriyaviShayAbhilAShatIvrasanklesharUpeN chAshubhopayogen
yadupArjitan pApakarma tadudayenAyamAtmA sahajashuddhAtmAnandaikalakShaNapAramArthikasukhaviparIten dukhen
dukhita san svasvabhAvabhAvanAchyuto bhUtvA sansAretyantan bhramatIti tAtparyArtha
. evamupayogatray-
phalakathanarUpeN chaturthasthale gAthAdvayan gatam ..12.. ath shubhAshubhopayogadvayan nishchayanayen heyan gnAtvA
shuddhopayogAdhikAran prArabhamANa, shuddhAtmabhAvanAmAtmasAtkurvANa san jIvasya protsAhanArthan shuddho-
payogaphalan prakAshayati
. athavA dvitIyapAtanIkA --yadyapi shuddhopayogaphalamagre gnAnan sukhan cha sankShepeN
anvayArtha :[ashubhodayen ] ashubh udayase [AtmA ] AtmA [kunara ] kumanuShya
[tiryag ] tiryanch [nairayika ] aur nArakI [bhUtvA ] hokar [dukhasahasrai ] hajAron dukhonse [sadA
abhidruta ]
sadA pIDit hotA huA [atyantan bhramati ] (sansAramen) atyanta bhramaN karatA hai
..12..
TIkA :jab yah AtmA kinchit mAtra bhI dharmapariNatiko prApta na karatA huA
ashubhopayog pariNatikA avalamban karatA hai, tab vah kumanuShya, tiryanch aur nArakIke rUpamen
paribhramaN karatA huA (tadrUp) hajAron dukhonke bandhanakA anubhav karatA hai; isaliye chAritrake
leshamAtrakA bhI abhAv honese yah ashubhopayog atyanta hey hI hai
..12..
isaprakAr yah bhAv (bhagavAn kundakundAchArya dev) samasta shubhAshubhopayogavRuttiko
(shubhaupayogarUp aur ashubh upayogarUp pariNatiko) apAsta kar (hey mAnakar, tiraskAr
apAsta karanA = tiraskAr karanA; hey mAnanA; dUr karanA; chhoD denA.

Page 20 of 513
PDF/HTML Page 53 of 546
single page version

aisayamAdasamutthan visayAtIdan aNovamamaNantan .
avvuchchhiNNan cha suhan suddhuvaogappasiddhANan ..13..
atishayamAtmasamutthan viShayAtItamanaupamyamanantam .
avyuchchhinnan cha sukhan shuddhopayogaprasiddhAnAm ..13..
AsansArApUrvaparamAdbhutAhlAdarUpatvAdAtmAnamevAshritya pravRuttatvAtparAshrayanirapekShatvAdatyanta-
vilakShaNatvAtsamastAyatinirapAyitvAnnairantaryapravartamAnatvAchchAtishayavadAtmasamutthan viShayAtIt-
1. niShpanna honA = utpanna honA; phalarUp honA; siddha honA . (shuddhopayogase niShpanna hue arthAt shuddhopayog
kAraNase kAryarUp hue .)
atyant, Atmotpanna, viShayAtIt, anup anant ne
vichchhedahIn chhe sukh aho ! shuddhopayogaprasiddhane
.13.
vistareN cha kathayati tathApyatrApi pIThikAyAn sUchanAn karoti . athavA tRutIyapAtanikA ---pUrvan
shuddhopayogaphalan nirvANan bhaNitamidAnIn punarnirvANasya phalamanantasukhan kathayatIti pAtanikAtrayasyArthan
manasi dhRutvA sUtramidan pratipAdayati ---
aisayan AsansArAddevendrAdisukhebhyopyapUrvAdbhutaparamAhlAdarUpatvAd-
tishayasvarUpan, Adasamutthan rAgAdivikalparahitasvashuddhAtmasamvittisamutpannatvAdAtmasamutthan, visayAtIdan
nirviShayaparamAtmatattvapratipakShabhUtapanychendriyaviShayAtItatvAdviShayAtItan, aNovaman nirupamaparamAnandaikalakShaN-
tvenopamArahitatvAdanupaman, aNantan anantAgAmikAle vinAshAbhAvAdapramitatvAdvAnantan, avvuchchhiNNan cha
karake, dUr karake) shuddhopayogavRuttiko AtmasAt (AtmarUp, apanerUp) karate hue shuddhopayog
adhikAr prArambha karate hain
. usamen (pahale) shuddhopayogake phalakI AtmAke protsAhanake liye
prashansA karate hain .
anvayArtha :[shuddhopayogaprasiddhAnAn ] shuddhopayogase 1niShpanna hue AtmAonko
(kevalI aur siddhonkA) [sukhan ] sukh [atishayan ] atishay [Atmasamutthan ] Atmotpanna
[viShayAtItan ] viShayAtIt (atIndriy) [anaupamyan ] anupam [anantan ] ananta (avinAshI)
[avyuchchhinnan cha ] aur avichchhinna (aTUT) hai
..13..
TIkA :(1) anAdi sansArase jo pahale kabhI anubhavamen nahIn AyA aise apUrva,
param adbhut AhlAdarUp honese ‘atishay’, (2) AtmAkA hI Ashray lekar (svAshrit)
pravartamAn honese ‘Atmotpanna’, (3) parAshrayase nirapekSha honese (
sparsha, ras, gandh, varNa aur
shabdake tathA sankalpavikalpake AshrayakI apekShAse rahit honese) ‘viShayAtIt’, (4) atyanta

Page 21 of 513
PDF/HTML Page 54 of 546
single page version

manaupamyamanantamavyuchchhinnan cha shuddhopayoganiShpannAnAn sukhamatastatsarvathA prArthanIyam ..13..
ath shuddhopayogapariNatAtmasvarUpan nirUpayati
suvididapayatthasutto sanjamatavasanjudo vigadarAgo .
samaNo samasuhadukkho bhaNido suddhovaogo tti ..14..
suviditapadArthasUtra sanyamatapasanyuto vigatarAga .
shramaNa samasukhadukho bhaNita shuddhopayog iti ..14..
asAtodayAbhAvAnnirantaratvAdavichchhinnan cha suhan evamuktavisheShaNavishiShTan sukhan bhavati . keShAm .
suddhuvaogappasiddhANan vItarAgaparamasAmAyikashabdavAchyashuddhopayogen prasiddhA utpannA yerhatsiddhAsteShA-
miti . atredamev sukhamupAdeyatven nirantaran bhAvanIyamiti bhAvArtha ..13.. ath yen shuddhopayogen
pUrvoktasukhan bhavati tatpariNatapuruShalakShaNan prakAshayati ---suvididapayatthasutto suShThu sanshayAdirahitatven viditA
gnAtA rochitAshcha nijashuddhAtmAdipadArthAstatpratipAdakasUtrANi cha yen sa suviditapadArthasUtro bhaNyate .
sanjamatavasanjudo bAhye dravyendriyavyAvartanen ShaDjIvarakSheNan chAbhyantare nijashuddhAtmasamvittibalen svarUpe
sanyamanAt sanyamayukta, bAhyAbhyantaratapobalen kAmakrodhAdishatrubhirakhaNDitapratApasya svashuddhAtmani
pratapanAdvijayanAttapasanyukta
. vigadarAgo vItarAgashuddhAtmabhAvanAbalen samastarAgAdidoSharahitatvAdvi-
vilakShaN honese (anya sukhonse sarvathA bhinna lakShaNavAlA honese) ‘anupam’, (5) samasta
AgAmI kAlamen kabhI bhI nAshako prApta na honese ‘ananta’ aur (6) binA hI antarake pravartamAn
honese ‘avichchhinna’ sukh shuddhopayogase niShpanna hue AtmAonke hotA hai, isaliye vah (sukh)
sarvathA prArthanIy (vAnchhanIy) hai
..13..
ab shuddhopayogapariNat AtmAkA svarUp kahate hain :
anvayArtha :[suviditapadArthasUtra ] jinhonne (nij shuddha AtmAdi) padArthonko aur
sUtronko bhalI bhAnti jAn liyA hai, [sanyamatapasanyuta ] jo sanyam aur tapayukta hain,
[vigatarAga ] jo vItarAg arthAt rAg rahit hain [samasukhadukha ] aur jinhen sukh -dukh
samAn hain, [shramaNa ] aise shramaNako (munivarako) [shuddhopayoga iti bhaNita ] ‘shuddhopayogI’
kahA gayA hai
..14..
suvidit sUtra padArtha, sanyam tap sahit vItarAg ne
sukh dukhamAn sam shramaNane shuddhopayog jino kahe
.14.

Page 22 of 513
PDF/HTML Page 55 of 546
single page version

gatarAga . samasuhadukkho nirvikAranirvikalpasamAdherudgatA samutpannA tathaiv paramAnandasukharase lInA tallayA
nirvikArasvasamvittirUpA yA tu paramakalA tadavaShTambheneShTAniShTendriyaviShayeShu harShaviShAdarahitatvAtsam-
sukhadukha
. samaNo evanguNavishiShTa shramaNa paramamuni bhaNido suddhovaogo tti shuddhopayogo bhaNit
ityabhiprAya ..14.. evan shuddhopayogaphalabhUtAnantasukhasya shuddhopayogapariNatapuruShasya cha kathanarUpeN
panychamasthale gAthAdvayan gatam ..
iti chaturdashagAthAbhi sthalapanychaken pIThikAbhidhAna prathamontarAdhikAra samApta ..
tadanantaran sAmAnyen sarvagnasiddhirgnAnavichAra sankShepeN shuddhopayogaphalan cheti kathanarUpeN gAthA-
sUtrArthagnAnabalen svaparadravyavibhAgaparignAnashraddhAnavidhAnasamarthatvAtsuviditapadArthasUtra .
sakalaShaDjIvanikAyanishumbhanavikalpAtpanchendriyAbhilAShavikalpAchcha vyAvartyAtmana shuddhasvarUpe
sanyamanAt
, svarUpavishrAntanistarangachaitanyapratapanAchcha sanyamatapasanyuta . sakalamohanIyavipAk-
vivekabhAvanAsauShThavasphu TIkRutanirvikArAtmasvarUpatvAdvigatarAga . paramakalAvalokanAnanubhUyamAn-
1. parignAn = pUrA gnAn; gnAn .
2. vyAvRutta karake = vimukh karake; rokakar; alag karake .
3. svarUpavishrAnta = svarUpamen sthir huA .
4. nistarang = tarang rahit; chanchalatA rahit; vikalpa rahit; shAnt .
5. pratapan honA = pratApavAn honA, prakAshit honA, daidIpyamAn honA .
TIkA :sUtronke arthake gnAnabalase svadravya aur paradravyake vibhAgake 1parignAnamen
shraddhAnamen aur vidhAnamen (AcharaNamen) samartha honese (svadravya aur paradravyakI bhinnatAkA gnAn,
shraddhAn aur AcharaN honese) jo shramaN padArthonko aur (unake pratipAdak) sUtronko jinhonne
bhalIbhAnti jAn liyA hai aise hain, samasta chhah jIvanikAyake hananake vikalpase aur panchendriy
sambandhI abhilAShAke vikalpase AtmAko
2vyAvRutta karake AtmAkA shuddhasvarUpamen sanyaman
karanese, aur 3svarUpavishrAnta 4nistarang 5chaitanyapratapan honese jo sanyam aur tapayukta hain,
sakal mohanIyake vipAkase bhedakI bhAvanAkI utkRuShTatAse (samasta mohanIy karmake udayase
bhinnatvakI utkRuShTa bhAvanAse) nirvikAr AtmasvarUpako pragaT kiyA honese jo vItarAg hai,
aur paramakalAke avalokanake kAraN sAtA vedanIy tathA asAtA vedanIyake vipAkase utpanna
honevAle jo sukh -dukh un sukh -dukh janit pariNAmonkI viShamatAkA anubhav nahIn honese
(param sukharasamen lIn nirvikAr svasamvedanarUp paramakalAke anubhavake kAraN iShTAniShTa

Page 23 of 513
PDF/HTML Page 56 of 546
single page version

sAtAsAtavedanIyavipAkanirvartitasukhadukhajanitapariNAmavaiShamyatvAtsamasukhadukha shramaNa shuddho-
payog ityabhidhIyate
..14..
ath shuddhopayogalAbhAnantarabhAvishuddhAtmasvabhAvalAbhamabhinandati
uvaogavisuddho jo vigadAvaraNantarAyamoharao .
bhUdo sayamevAdA jAdi paran NeyabhUdANan ..15..
upayogavishuddho yo vigatAvaraNAntarAyamoharajA .
bhUta svayamevAtmA yAti pAran gneyabhUtAnAm ..15..
saptakam . tatra sthalachatuShTayan bhavati; tasmin prathamasthale sarvagnasvarUpakathanArthan prathamagAthA,
svayambhUkathanArthan dvitIyA cheti ‘uvaogavisuddho’ ityAdi gAthAdvayam . ath tasyaiv bhagavat
utpAdavyayadhrauvyasthApanArthan prathamagAthA, punarapi tasyaiv draDhIkaraNArthan dvitIyA cheti ‘bhangavihINo’ ityAdi
gAthAdvayam . ath sarvagnashraddhAnenAnantasukhan bhavatIti darshanArthan ‘tan savvaTThavariTThan’ ityAdi sUtramekam .
athAtIndriyagnAnasaukhyapariNamanakathanamukhyatven prathamagAthA, kevalibhuktinirAkaraNamukhyatven dvitIyA
cheti ‘pakkhINaghAikammo’ iti prabhRuti gAthAdvayam
. evan dvitIyAntarAdhikAre sthalachatuShTayen samudAy-
1. samasukhadukh = jinhen sukh aur dukh (iShTAniShTa sanyog) donon samAn hain .
je upayogavishuddha te mohAdighAtiraj thakI
svayamev rahit thayo thako gneyAntane pAme sahI
.15.
sanyogommen harSha -shokAdi viShay pariNAmonkA anubhav na hone se) jo 1samasukhadukh hain, aise
shramaN shuddhopayogI kahalAte hain ..14..
ab, shuddhopayogakI prAptike bAd tatkAl (antar paDe binA) hI honevAlI shuddha
AtmasvabhAv (kevalagnAn) prAptikI prashansA karate hain :
anvayArtha :[ya ] jo [upayogavishuddha ] upayog vishuddha (shuddhopayogI) hai
[AtmA ] vah AtmA [vigatAvaraNAntarAyamoharajA ] gnAnAvaraN, darshanAvaraN, antarAy aur
moharUp rajase rahit [svayamev bhUta ] svayamev hotA huA [gneyabhUtAnAn ] gneyabhUt padArthonke [pAran
yAti ]
pArako prApta hotA hai
..15..

Page 24 of 513
PDF/HTML Page 57 of 546
single page version

yo hi nAm chaitanyapariNAmalakShaNenopayogen yathAshakti vishuddho bhUtvA vartate sa khalu
pratipadamudbhidyamAnavishiShTavishuddhishaktirudgranthitAsansArabaddhadRuDhataramohagranthitayAtyantanirvikArachaitanyo
nirastasamastagnAnadarshanAvaraNAntarAyatayA nipratighavijRumbhitAtmashaktishcha svayamev bhUto
gneyatvamApannAnAmantamavApnoti
. ih ki lAtmA gnAnasvabhAvo gnAnan, tu gneyamAtran; tata samasta-
gneyAntarvartignAnasvabhAvamAtmAnamAtmA shuddhopayogaprasAdAdevAsAdayati ..15..
pAtanikA . tadyathA ---ath shuddhopayogalAbhAnantaran kevalagnAnan bhavatIti kathayati . athavA
dvitIyapAtanikA ---kundakundAchAryadevA sambodhanan kurvanti, he shivakumAramahArAj, kopyAsannabhavya
sankSheparuchi pIThikAvyAkhyAnamev shrutvAtmakAryan karoti, anya kopi punarvistararuchi shuddhopayogen
sanjAtasarvagnasya gnAnasukhAdikan vichArya pashchAdAtmakAryan karotIti vyAkhyAti ---
uvaogavisuddho jo
upayogen shuddhopayogen pariNAmen vishuddho bhUtvA vartate ya
vigadAvaraNantarAyamoharao bhUdo
vigatAvaraNAntarAyamoharajobhUta san
. katham . sayamev nishchayen svayamev AdA sa pUrvokta AtmA jAdi
yAti gachchhati . kin . paran pAramavasAnam . keShAm . NeyabhUdANan gneyabhUtapadArthAnAm . sarvan jAnAtItyartha .
ato vistar :yo nirmohashuddhAtmasamvittilakShaNen shuddhopayogasangnenAgamabhAShayA pRuthaktvavitarka-
vIchAraprathamashukladhyAnen pUrvan niravasheShamohakShapaNan kRutvA tadanantaran rAgAdivikalpopAdhirahitasvasamvitti-
lakShaNenaikatvavitarkAvIchArasangnadvitIyashukladhyAnen kShINakaShAyaguNasthAnentarmuhUrtakAlan sthitvA tasyai-

vAntyasamaye gnAnadarshanAvaraNavIryAntarAyAbhidhAnaghAtikarmatrayan yugapadvinAshayati, sa jagattrayakAlatray-

vartisamastavastugatAnantadharmANAn yugapatprakAshakan kevalagnAnan prApnoti
. tata sthitan shuddhopayogAtsarvagno
bhavatIti ..15.. ath shuddhopayogajanyasya shuddhAtmasvabhAvalAbhasya bhinnakArak nirapekShatvenAtmAdhInatvan
1. vishiShTa = visheSh; asAdhAraN; khAs .
TIkA :jo (AtmA) chaitanya pariNAmasvarUp upayogake dvArA yathAshakti vishuddha
hokar vartatA hai, vah (AtmA) jise pad pad par (pratyek paryAyamen) 1vishiShTa vishuddha
shakti pragaT hotI jAtI hai, aisA honese, anAdi sansArase bandhI huI dRuDhatar mohagranthi chhUT
jAnese atyanta nirvikAr chaitanyavAlA aur samasta gnAnAvaraN, darshanAvaraN tathA antarAyake
naShTa ho jAnese nirvighna vikasit AtmashaktivAn svayamev hotA huA gneyatAko prApta
(padArthon) ke antako pA letA hai
.
yahAn (yah kahA hai ki) AtmA gnAnasvabhAv hai, aur gnAn gney pramAN hai; isaliye
samasta gneyonke bhItar praveshako prApta (gnAtA) gnAn jisakA svabhAv hai aise AtmAko AtmA
shuddhopayogake hI prasAdase prApta karatA hai
.
bhAvArtha :shuddhopayogI jIv pratikShaN atyanta shuddhiko prApta karatA rahatA hai; aur

Page 25 of 513
PDF/HTML Page 58 of 546
single page version

ath shuddhopayogajanyasya shuddhAtmasvabhAvalAbhasya kArakAntaranirapekShatayAtyanta-
mAtmAyattatvan dyotayati
tah so laddhasahAvo savvaNhU savvalogapadimahido .
bhUdo sayamevAdA havadi sayambhu tti NiddiTTho ..16..
tathA sa labdhasvabhAva sarvagna sarvalokapatimahita .
bhUta svayamevAtmA bhavati svayambhUriti nirdiShTa ..16..
ayan khalvAtmA shuddhopayogabhAvanAnubhAvapratyastamitasamastaghAtikarmatayA samupalabdha-
shuddhAnantashaktichitsvabhAva, shuddhAnantashaktignAyakasvabhAven svatantratvAdgRuhItakartRutvAdhikAra,
prakAshayatitah so laddhasahAvo yathA nishchayaratnatrayalakShaNashuddhopayogaprasAdAtsarvan jAnAti tathaiv sa
pUrvoktalabdhashuddhAtmasvabhAva san AdA ayamAtmA havadi sayambhu tti NiddiTTho svayambhUrbhavatIti nirdiShTa
kathita . kimvishiShTo bhUta . savvaNhU savvalogapadimahido bhUdo sarvagna sarvalokapatimahitashcha bhUta sanjAta .
1. sarvalokake adhipati = tInon lokake svAmIsurendra, asurendra aur chakravartI .
sarvagna, labdha svabhAv ne trijagendrapUjit e rIte
svayamev jIv thayo thako tene svayambhU jin kahe
.16.
pra. 4
isaprakAr mohakA kShay karake nirvikAr chetanAvAn hokar, bArahaven guNasthAnake antim samayamen
gnAnAvaraN; darshanAvaraN aur antarAyakA yugapad kShay karake samasta gneyonko jAnanevAle
kevalagnAnako prApta karatA hai
. isaprakAr shuddhopayogase hI shuddhAtmasvabhAvakA lAbh hotA
hai ..15..
ab, shuddhopayogase honevAlI shuddhAtmasvabhAvakI prApti anya kArakonse nirapekSha
(svatantra) honese atyanta AtmAdhIn hai (leshamAtra parAdhIn nahIn hai) yah pragaT karate hain :
anvayArtha :[tathA ] isaprakAr [sa AtmA ] vah AtmA [labdhasvabhAva ]
svabhAvako prApta [sarvagna ] sarvagna [sarvalokapatimahita ] aur 1sarva (tIn) lokake
adhipatiyonse pUjit [svayamev bhUta ] svayamev huA hone se [svayambhU bhavati ] ‘svayambhU’ hai
[iti nirdiShTa ] aisA jinendradevane kahA hai
..16..
TIkA :shuddha upayogakI bhAvanAke prabhAvase samasta ghAtikarmonke naShTa honese jisane
shuddha anantashaktivAn chaitanya svabhAvako prApta kiyA hai, aisA yah (pUrvokta) AtmA, (1) shuddha

Page 26 of 513
PDF/HTML Page 59 of 546
single page version

shuddhAnantashaktignAnavipariNamanasvabhAven prApyatvAt karmatvan kalayan, shuddhAnantashaktignAn-
vipariNamanasvabhAven sAdhakatamatvAt karaNatvamanubibhrANa, shuddhAnantashaktignAnavipariNaman-
svabhAven karmaNA samAshriyamANatvAt sampradAnatvan dadhAna, shuddhAnantashaktignAnavipariNamanasamaye
pUrvapravRuttavikalagnAnasvabhAvApagamepi sahajagnAnasvabhAven dhruvatvAlambanAdapAdAnatvamupAdadAna,
shuddhAnantashaktignAnavipariNamanasvabhAvasyAdhArabhUtatvAdadhikaraNatvamAtmasAtkurvANa, svayamev
ShaTkArakIrUpeNopajAyamAna, utpattivyapekShayA dravyabhAvabhedabhinnaghAtikarmANyapAsya svayamevA-
virbhUtatvAdvA svayambhUriti nirdishyate
. ato na nishchayata pareN sahAtmana kArakatva-
katham . sayamev nishchayen svayameveti . tathAhiabhinnakArakachidAnandaikachaitanyasvabhAven svatantratvAt
kartA bhavati . nityAnandaikasvabhAven svayam prApyatvAt karmakArakan bhavati . shuddhachaitanyasvabhAven
sAdhakatamatvAtkaraNakArakan bhavati . nirvikAraparamAnandaikapariNatilakShaNen shuddhAtmabhAvarUpakarmaNA
1. vikalagnAn = apUrNa (mati shrutAdi ) gnAn .
2. dravya -bhAvabhedase bhinna ghAtikarma = dravya aur bhAvake bhedase ghAtikarma do prakArake hain, dravyaghAtikarma aur
bhAvaghAtikarma .
anantashaktiyukta gnAyak svabhAvake kAraN svatantra honese jisane kartRutvake adhikArako grahaN
kiyA hai aisA, (2) shuddha anantashaktiyukta gnAnarUpase pariNamit honeke svabhAvake kAraN svayam
hI prApya honese (
svayam hI prApta hotA honese) karmatvakA anubhav karatA huA, (3) shuddha
anantashaktiyukta gnAnarUpase pariNamit honeke svabhAvase svayam hI sAdhakatam (-utkRuShTa sAdhan)
honese karaNatAko dhAraN karatA huA, (4) shuddha anantashaktiyukta gnAnarUpase pariNamit honeke
svabhAvake kAraN svayam hI karma dvArA samAshrit honese (arthAt karma svayamko hI denemen AtA
honese) sampradAnatAko dhAraN karatA huA, (5) shuddha anantashaktimay gnAnarUpase pariNamit
honeke samay pUrvamen pravartamAn
1vikalagnAnasvabhAvakA nAsh hone par bhI sahaj gnAnasvabhAvase svayam
hI dhruvatAkA avalamban karanese apAdAnako dhAraN karatA huA, aur (6) shuddha
anantashaktiyukta gnAnarUpase pariNamit honeke svabhAvakA svayam hI AdhAr hone se adhikaraNatA
ko AtmasAt karatA huA
(is prakAr) svayamev chhah kArakarUp honese athavA utpatti
apekShAse 2dravya -bhAvabhedase bhinna ghAtikarmonko dUr karake svayamev AvirbhUt honese, ‘svayambhU’
kahalAtA hai .
yahAn yah kahA gayA hai kinishchayase parake sAth AtmAkA kArakatAkA sambandha nahIn
hai, ki jisase shuddhAtmasvabhAvakI prAptike liye sAmagrI (bAhya sAdhan) DhUnDhanekI vyagratAse
jIv (vyartha hI) paratantra hote hain .

Page 27 of 513
PDF/HTML Page 60 of 546
single page version

sambandhosti, yata shuddhAtmasvabhAvalAbhAy sAmagrImArgaNavyagratayA paratantrarbhUyate ..16..
samAshriyamANatvAtsampradAnan bhavati . tathaiv pUrvamatyAdignAnavikalpavinAshepyakhaNDitaikachaitanya-
prakAshenAvinashvaratvAdapAdAnan bhavati . nishchayashuddhachaitanyAdiguNasvabhAvAtmana svayamevAdhAratvAdadhikaraNan
bhavatItyabhedaShaTkArakIrUpeN svat ev pariNamamANa sannayamAtmA paramAtmasvabhAv-
bhAvArtha :kartA, karma, karaN, sampradAn, apAdAn aur adhikaraN nAmak chhah kArak
hain . jo svatantratayA -svAdhInatAse karatA hai vah karttA hai; karttA jise prApta karatA hai vah karma
hai; sAdhakatam arthAt utkRuShTa sAdhanako karaN kahate hain; karma jise diyA jAtA hai athavA jisake
liye kiyA jAtA hai vah sampradAn hai; jisamense karma kiyA jAtA hai, vah dhruvavastu apAdAn
hai, aur jisamen arthAt jisake AdhArase karma kiyA jAtA hai vah adhikaraN hai
. yah chhah kArak
vyavahAr aur nishchayake bhedase do prakArake hain . jahAn parake nimittase kAryakI siddhi kahalAtI
hai vahA vyavahAr kArak hain, aur jahAn apane hI upAdAn kAraNase kAryakI siddhi kahI jAtI
hai vahAn nishchayakArak hain
.
vyavahAr kArakonkA dRuShTAnta isaprakAr haikumhAr kartA hai; ghaDA karma hai; danD, chakra,
chIvar ityAdi karaN hai; kumhAr jal bharanevAleke liye ghaDA banAtA hai, isaliye jal bharanevAlA
sampradAn hai; TokarImense miTTI lekar ghaDA banAtA hai, isaliye TokarI apAdAn hai, aur pRithvIke
AdhAr par ghaDA banAtA hai, isaliye pRithvI adhikaraN hai
. yahAn sabhI kArak bhinna -bhinna hain .
anya kartA hai; anya karma hai; anya karaN hai; anya sampradAn; anya apAdAn aur anya
adhikaraN hai
. paramArthata koI dravya kisIkA kartAhartA nahIn ho sakatA, isaliye yah chhahon
vyavahAr kArak asatya hain . ve mAtra upacharit asadbhUt vyavahAranayase kahe jAte hain . nishchayase
kisI dravyakA anya dravyake sAth kAraNatAkA sambandha hai hI nahIn .
nishchay kArakonkA dRuShTAnta is prakAr hai :miTTI svatantratayA ghaTarUp kAryako prApta hotI
hai isalie miTTI kartA hai aur ghaDA karma hai . athavA, ghaDA miTTIse abhinna hai isaliye miTTI
svayam hI karma hai; apane pariNaman svabhAv se miTTIne ghaDA banAyA isaliye miTTI svayam hI karaN
hai; miTTIne ghaDArUp karma apaneko hI diyA isalie miTTI svayam sampradAn hai; miTTIne apanemense
pinDarUp avasthA naShTa karake ghaTarUp karma kiyA aur svayam dhruv banI rahI isalie vah svayam
hI apAdAn hai; miTTIne apane hI AdhArase ghaDA banAyA isaliye svayam hI adhikaraN hai
.
isaprakAr nishchayase chhahon kArak ek hI dravyamen hai . paramArthata ek dravya dUsare kI sahAyatA
nahIn kar sakatA aur dravya svayam hI, apaneko, apanese, apane lie, apanemense, apanemen karatA
hai isaliye nishchay chhah kArak hI param satya hain
.
uparokta prakArase dravya svayam hI apanI ananta shaktirUp sampadAse paripUrNa hai isaliye
svayam hI chhah kArakarUp hokar apanA kArya karaneke lie samartha hai, use bAhya sAmagrI koI