Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 17-28 ; Gnan adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 4 of 28

 

Page 28 of 513
PDF/HTML Page 61 of 546
single page version

ath svAyambhuvasyAsya shuddhAtmasvabhAvalAbhasyAtyantamanapAyitvan kathanchidutpAd-
vyayadhrauvyayuktatvan chAlochayati
bhangavihUNo ya bhavo sambhavaparivajjido viNAso hi .
vijjadi tassev puNo ThidisambhavaNAsasamavAo ..17..
kevalagnAnotpattiprastAve yato bhinnakArakan nApekShate tata svayambhUrbhavatIti bhAvArtha ..16.. evan
sarvagnamukhyatven prathamagAthA . svayambhUmukhyatven dvitIyA cheti prathamasthale gAthAdvayan gatam .. athAsya
bhagavato dravyArthikanayen nityatvepi paryAyArthikanayenAnityatvamupadishatibhangavihUNo ya bhavo bhangga-
vihInashcha bhava jIvitamaraNAdisamatAbhAvalakShaNaparamopekShAsanyamarUpashuddhopayogenotpanno yosau bhava
kevalagnAnotpAda
. sa kimvishiShTa . bhanggavihino vinAsharahita . sambhavaparivajjido viNAso tti
sambhavaparivarjito vinAsh iti . yosau mithyAtvarAgAdisansaraNarUpasansAraparyAyasya vinAsha . sa
sahAyatA nahIn kar sakatI . isaliye kevalagnAn prAptike ichchhuk AtmAko bAhya sAmagrIkI
apekShA rakhakar paratantra honA nirarthak hai . shuddhopayogamen lIn AtmA svayam hI chhah kArakarUp
hokar kevalagnAn prApta karatA hai . vah AtmA svayam anantashaktivAn gnAyakasvabhAvase svatantra
hai isalie svayam hI kartA hai; svayam anantashaktivAle kevalagnAnako prApta karanese kevalagnAn karma
hai, athavA kevalagnAnase svayam abhinna honese AtmA svayam hI karma hai; apane ananta shaktivAle
pariNaman svabhAvarUp utkRuShTa sAdhanase kevalagnAnako pragaT karatA hai, isaliye AtmA svayam hI
karaN hai; apaneko hI kevalagnAn detA hai, isaliye AtmA svayam hI sampradAn hai; apanemense mati
shrutAdi apUrNa gnAn dUr karake kevalagnAn pragaT karatA hai, isaliye aur svayam sahaj gnAn
svabhAvake dvArA dhruv rahatA hai isaliye svayam hI apAdAn hai, apanemen hI arthAt apane hI AdhArase
kevalagnAn pragaT karatA hai, isaliye svayam hI adhikaraN hai
. isaprakAr svayam chhah kArakarUp
hotA hai, isaliye vah ‘svayambhU’ kahalAtA hai . athavA, anAdikAlase ati dRuDh bandhe hue
(gnAnAvaraN, darshanAvaraN, mohanIy aur antarAyarUp) dravya tathA bhAv ghAtikarmonko naShTa karake
svayamev AvirbhUt huA arthAt kisIkI sahAyatAke binA apane Ap hI svayam pragaT huA
isaliye ‘svayambhU’ kahalAtA hai
..16..
ab is svayambhUke shuddhAtmasvabhAvakI prAptike atyanta avinAshIpanA aur kathanchit
(koI prakArase) utpAd -vyay -dhrauvyayuktatAkA vichAr karate hain :
vyayahIn chhe utpAd ne utpAdahIn vinAsh chhe,
tene ja vaLI utpAdadhrauvyavinAshano samavAy chhe
.17.

Page 29 of 513
PDF/HTML Page 62 of 546
single page version

bhanggavihInashcha bhava sambhavaparivarjito vinAsho hi .
vidyate tasyaiv puna sthitisambhavanAshasamavAya ..17..
asya khalvAtmana shuddhopayogaprasAdAt shuddhAtmasvabhAven yo bhava sa punasten rUpeN
pralayAbhAvAdbhangavihIna . yastvashuddhAtmasvabhAven vinAsha sa punarutpAdAbhAvAtsambhavaparivarjita .
atosya siddhatvenAnapAyitvam . evamapi sthitisambhavanAshasamavAyosya na vipratiShidhyate,
bhangarahitotpAden sambhavavarjitavinAshen taddvayAdhArabhUtadravyeN cha samavetatvAt ..17..
kimvishiShTa . sambhavavihIna nirvikArAtmatattvavilakShaNarAgAdipariNAmAbhAvAdutpattirahita . tasmAjgnAyate
tasyaiv bhagavata siddhasvarUpato dravyArthikanayen vinAsho nAsti . vijjadi tassev puNo Thidisambhav-
NAsasamavAo vidyate tasyaiv puna sthitisambhavanAshasamavAya . tasyaiv bhagavata paryAyArthikanayen
anvayArtha :[bhanggavihina cha bhava ] usake (shuddhAtmasvabhAvako prApta AtmAke)
vinAsh rahit utpAd hai, aur [sambhavaparivarjita vinAsha hi ] utpAd rahit vinAsh hai . [tasya
ev puna ] usake hI phi ra [sthitisambhavanAshasamavAya vidyate ] sthiti, utpAd aur vinAshakA
samavAy milAp, ekatrapanA vidyamAn hai
..17..
TIkA :vAstavamen is (shuddhAtmasvabhAvako prApta) AtmAke shuddhopayogake prasAdase
huA jo shuddhAtmasvabhAvase (shuddhAtmasvabhAvarUpase) utpAd hai vah, puna usarUpase pralayakA
abhAv honese vinAsh rahit hai; aur (us AtmAke shuddhopayogake prasAdase huA) jo
ashuddhAtmasvabhAvase vinAsh hai vah puna utpattikA abhAv honese, utpAd rahit hai
. isase (yah
kahA hai ki) us AtmAke siddharUpase avinAshIpan hai . aisA hone par bhI AtmAke utpAd,
vyay aur dhrauvyakA samavAy virodhako prApta nahIn hotA, kyonki vah vinAsh rahit utpAdake sAth,
utpAd rahit vinAshake sAth aur un dononke AdhArabhUt dravyake sAth samavet (tanmayatAse yukta
-ekamek) hai
.
bhAvArtha :svayambhU sarvagna bhagavAnake jo shuddhAtma svabhAv utpanna huA vah kabhI naShTa
nahIn hotA, isaliye unake vinAsharahit utpAd hai; aur anAdi avidyA janit vibhAv pariNAm
ek bAr sarvathA nAshako prApta honeke bAd phi ra kabhI utpanna nahIn hote, isaliye unake utpAd
rahit vinAsh hai
. isaprakAr yahAn yah kahA hai ki ve siddharUpase avinAshI hai . isaprakAr
avinAshI honepar bhI ve utpAd -vyay -dhrauvyayukta hain; kyonki shuddha paryAyakI apekShAse unake
utpAd hai, ashuddha paryAyakI apekShAse vyay hai aur un dononke AdhArabhUt AtmatvakI apekShAse
dhrauvya hai
..17..

Page 30 of 513
PDF/HTML Page 63 of 546
single page version

athotpAdAditrayan sarvadravyasAdhAraNatven shuddhAtmanopyavashyambhAvIti vibhAvayati
uppAdo ya viNAso vijjadi savvassa aTThajAdassa .
pajjAeN du keNavi aTTho khalu hodi sabbhUdo ..18..
utpAdashcha vinAsho vidyate sarvasyArthajAtasya .
paryAyeN tu kenApyartha khalu bhavati sadbhUta ..18..
yathA hi jAtyajAmbUnadasyAngadaparyAyeNotpattidrarShTA, pUrvavyavasthitAngulIyakAdiparyAyeN cha
vinAsha, pItatAdiparyAyeN tUbhayatrApyutpattivinAshAvanAsAdayata dhruvatvam; evamakhiladravyANAn
shuddhavyanyjanaparyAyApekShayA siddhaparyAyeNotpAda, sansAraparyAyeN vinAsha, kevalagnAnAdiguNAdhAradravyatven
dhrauvyamiti
. tata sthitan dravyArthikanayen nityatvepi paryAyArthikanayenotpAdavyayadhrauvyatrayan
sambhavatIti ..17.. athotpAdAditrayan yathA suvarNAdimUrtapadArtheShu dRushyate tathaivAmUrtepi siddhasvarUpe
vigneyan padArthatvAditi nirUpayatiuppAdo ya viNAso vijjadi savvassa aTThajAdassa utpAdashcha vinAshashcha
vidyate tAvatsarvasyArthajAtasya padArthasamUhasya . ken kRutvA . pajjAeN du keNavi paryAyeN tu kenApi
vivakShitenArthavyanyjanarUpeN svabhAvavibhAvarUpeN vA . sa chArtha kimvishiShTa . aTTho khalu hodi sabbhUdo
artha khalu sphu Tan sattAbhUta sattAyA abhinno bhavatIti . tathAhisuvarNagorasamRuttikApuruShAdimUrta-
padArtheShu yathotpAdAditrayan loke prasiddhan tathaivAmUrtepi muktajIve . yadyapi shuddhAtmaruchiparichchhitti-
1. avashyambhAvI = jarUr honevAlA; aparihAryya .
utpAd tem vinAsh chhe sau koI vastumAtrane,
vaLI koI paryayathI darek padArtha chhe sadbhUt khare
.18.
ab, utpAd Adi tInon (utpAd, vyay aur dhrauvya) sarva dravyonke sAdhAraN hai isaliye
shuddha AtmA (kevalI bhagavAn aur siddha bhagavAn) ke bhI 1avashyambhAvI hai aisA vyakta
karate hain :
anvayArtha :[utpAda ] kisI paryAyase utpAd [vinAsha cha ] aur kisI paryAyase
vinAsh [sarvasya ] sarva [arthajAtasya ] padArthamAtrake [vidyate ] hotA hai; [ken api paryAyeN
tu ]
aur kisI paryAyase [artha ] padArtha [sadbhUta khalu bhavati ] vAstavamen dhruv hai
..18..
TIkA :jaise uttam svarNakI bAjUbandarUp paryAyase utpatti dikhAI detI hai, pUrva
avasthArUpase vartanevAlI angUThI ityAdik paryAyase vinAsh dekhA jAtA hai aur pIlApan ityAdi

Page 31 of 513
PDF/HTML Page 64 of 546
single page version

nishchalAnubhUtilakShaNasya sansArAvasAnotpannakAraNasamayasAraparyAyasya vinAsho bhavati tathaiv keval-
gnAnAdivyaktirUpasya kAryasamayasAraparyAyasyotpAdashcha bhavati, tathApyubhayaparyAyapariNatAtmadravyatven

dhrauvyatvan padArthatvAditi
. athavA yathA gneyapadArthA pratikShaNan bhanggatrayeN pariNamanti tathA gnAnamapi
parichchhittyapekShayA bhanggatrayeN pariNamati . ShaTsthAnagatAgurulaghukaguNavRuddhihAnyapekShayA vA bhanggatrayamav-
boddhavyamiti sUtratAtparyam ..18.. evan siddhajIve dravyArthikanayen nityatvepi vivakShitaparyAyeNotpAd-
vyayadhrauvyasthApanarUpeN dvitIyasthale gAthAdvayan gatam . ath tan pUrvoktasarvagnan ye manyante te samyagdRuShTayo
bhavanti, paramparayA mokShan cha labhanta iti pratipAdayati
1tan savvaTThavariTThan iTThan amarAsurappahANehin .
ye saddahanti jIvA tesin dukkhANi khIyanti ..“1..
tan savvaTThavariTThan tan sarvArthavariShThan iTThan iShTamabhimatan . kai . amarAsurappahANehin amarAsurapradhAnai . ye
saddahanti ye shraddadhati rochante jIvA bhavyajIvA . tesin teShAm . dukkhANi vItarAgapAramArthik-
sukhavilakShaNAni dukhAni . khIyanti vinAshan gachchhanti, iti sUtrArtha ..



1.. evan
kenachitparyAyeNotpAda kenachidvinAsha kenachiddhrrauvyamityavaboddhavyam . ata shuddhAtmanopyutpA-
dAditrayarUpan dravyalakShaNabhUtamastitvamavashyambhAvi ..18..
paryAyase donommen (bAjUbanda aur angUThI men) utpatti -vinAshako prApta na honese dhrauvyatva dikhAI
detA hai
. isaprakAr sarva dravyonke kisI paryAyase utpAd, kisI paryAyase vinAsh aur kisI
paryAyase dhrauvya hotA hai, aisA jAnanA chAhie . isase (yah kahA gayA hai ki) shuddha AtmAke
bhI dravyakA lakShaNabhUt utpAd, vyay, dhrauvyarUp astitva avashyambhAvI hai .
bhAvArtha :dravyakA lakShaN astitva hai aur astitva utpAd -vyay -dhrauvyarUp hai .
isaliye kisI paryAyase utpAd, kisI paryAyase vinAsh aur kisI paryAyase dhrauvyatva pratyek
padArthake hotA hai
.
prashna :‘dravyakA astitva utpAdAdik tInonse kyon kahA hai ? ekamAtra dhrauvyase hI
kahanA chAhiye; kyonki jo dhruv rahatA hai vah sadA banA rah sakatA hai ?’
uttar :yadi padArtha dhruv hI ho to miTTI, sonA, dUdh ityAdi samasta padArtha ek hI
sAmAnya AkArase rahanA chAhiye; aur ghaDA, kunDal, dahI ityAdi bhed kabhI na honA chAhiye .
kintu aisA nahIn hotA arthAt bhed to avashya dikhAI dete hain . isaliye padArtha sarvathA dhruv na
rahakar kisI paryAyase utpanna aur kisI paryAyase naShTa bhI hote hain . yadi aisA na mAnA jAye
to sansArakA hI lop ho jAye .
1. aisI jo jo gAthAyen shrI amRutachandrAchAryavirachit tattvapradIpikA TIkAmen nahIn lekin shrI jayasenAchAryadev
virachit tAtparyavRutti TIkAmen hai un gAthAonke antamen () karake un gAthAonko alag nambar diye hai.

Page 32 of 513
PDF/HTML Page 65 of 546
single page version

athAsyAtmana shuddhopayogAnubhAvAtsvayambhuvo bhUtasya kathamindriyairvinA gnAnAnandAviti
sandehamudasyati
pakkhINaghAdikammo aNantavaravIrio ahiyatejo .
jAdo adindio so NANan sokkhan cha pariNamadi ..19..
nirdoShiparamAtmashraddhAnAnmokSho bhavatIti kathanarUpeN tRutIyasthale gAthA gatA .. athAsyAtmano
nirvikArasvasamvedanalakShaNashuddhopayogaprabhAvAtsarvagnatve satIndriyairvinA kathan gnAnAnandAviti pRuShTe pratyuttaran
dadAti
pakkhINaghAdikammo gnAnAdyanantachatuShTayasvarUpaparamAtmadravyabhAvanAlakShaNashuddhopayogabalen prakShIN-
ghAtikarmA san . aNantavaravIrio anantavaravIrya . punarapi kimvishiShTa . ahiyatejo adhikatejA . atra
teja shabden kevalagnAnadarshanadvayan grAhyam . jAdo so sa pUrvoktalakShaN AtmA jAta sanjAta . kathambhUta .
aNindiyo anindriy indriyaviShayavyApArarahita . anindriya san kin karoti . NANan sokkhan cha pariNamadi
kevalagnAnamanantasaukhyan cha pariNamatIti . tathAhianen vyAkhyAnen kimuktan bhavati . AtmA
isaprakAr pratyek dravya utpAd -vyay -dhrauvyamay hai, isaliye mukta AtmAke bhI
utpAd -vyay -dhrauvya avashya hote hain . yadi sthUlatAse dekhA jAye to siddha paryAyakA utpAd
aur sansAr paryAyakA vyay huA tathA Atmatva dhruv banA rahA . is apekShAse mukta
AtmAke bhI utpAd -vyay -dhrauvya hotA hai . athavA mukta AtmAkA gnAn gney padArthonke
AkArarUp huA karatA hai isaliye samasta gney padArthomen jis jis prakArase utpAdAdik
hotA hai us -us prakArase gnAnamen utpAdAdik hotA rahatA hai, isaliye mukta AtmAke samay
samay par utpAd -vyay -dhrauvya hotA hai
. athavA adhik sUkShmatAse dekhA jAye to,
agurulaghuguNamen honevAlI ShaTagunI hAnI vRuddhike kAraN mukta AtmAko samay samay par
utpAd -vyay -dhrauvyamay vartatA hai
. yahAn jaise siddhabhagavAnake utpAdAdi kahe hain usIprakAr
kevalI bhagavAnake bhI yathAyogya samajh lenA chAhiye ..18..
ab, shuddhopayogake prabhAvase svayambhU hue is (pUrvokta) AtmAke indriyonke binA
gnAn aur Ananda kaise hotA hai ? aise sandehakA nivAraN karate hain :
prakShINaghAtikarma, anahadavIrya, adhikaprakAsh ne
indriy -atIt thayel AtmA gnAnasaukhye pariName
.19.

Page 33 of 513
PDF/HTML Page 66 of 546
single page version

prakShINaghAtikarmA anantavaravIryodhikatejA .
jAtotIndriya sa gnAnan saukhyan cha pariNamati ..19..
ayan khalvAtmA shuddhopayogasAmarthyAt prakShINaghAtikarmA, kShAyopashamikagnAn-
darshanAsampRuktatvAdatIndriyo bhUta sannikhilAntarAyakShayAdanantavaravIrya, kRutsnagnAnadarshanAvaraN-
pralayAdadhik ke valagnAnadarshanAbhidhAnatejA, samastamohanIyAbhAvAdatyantanirvikArashuddhachaitanya-
svabhAvamAtmAnamAsAdayan svayamev svaparaprakAshakatvalakShaNan gnAnamanAku latvalakShaNan saukhyan cha
bhUtvA pariNamate
. evamAtmano gnAnAnandau svabhAv ev . svabhAvasya tu parAnapekShatvAdindriyai-
rvinApyAtmano gnAnAnandau sambhavata ..19..
tAvannishchayenAnantagnAnasukhasvabhAvopi vyavahAreN sansArAvasthAyAn karmaprachchhAditagnAnasukha san
pashchAdindriyAdhAreN kimapyalpagnAnan sukhan cha pariNamati
. yadA punarnirvikalpasvasamvittibalen karmAbhAvo
bhavati tadA kShayopashamAbhAvAdindriyANi na santi svakIyAtIndriyagnAnan sukhan chAnubhavati . tata sthitan
indriyAbhAvepi svakIyAnantagnAnan sukhan chAnubhavati . tadapi kasmAt . svabhAvasya parApekShA
nAstItyabhiprAya ..19.. athAtIndriyatvAdev kevalina sharIrAdhArodbhUtan bhojanAdisukhan kShudhAdidukhan cha
nAstIti vichArayatisokkhan vA puN dukkhan kevalaNANissa Natthi sukhan vA punardukhan vA kevalagnAnino
1. adhik = utkRuShTa; asAdhAraN; atyanta . 2. anapekSha = svatantra; udAsIn; apekShA rahit .
પ્ર. ૫
anvayArtha :[prakShINaghAtikarmA ] jisake ghAtikarma kShay ho chuke hain, [atIndriya
jAta ] jo atIndriy ho gayA hai, [anantavaravIrya ] ananta jisakA uttam vIrya hai aur
[adhikatejA ]
1adhik jisakA (kevalagnAn aur kevaladarshanarUp) tej hai [sa ] aisA vah
(svayambhU AtmA) [gnAnan saukhyan cha ] gnAn aur sukharUp [pariNamati ] pariNaman karatA hai ..19..
TIkA :shuddhopayogake sAmarthyase jisake ghAtikarma kShayako prApta hue hain,
kShAyopashamik gnAn -darshanake sAth asampRukta (samparka rahit) honese jo atIndriy ho gayA hai,
samasta antarAyakA kShay honese ananta jisakA uttam vIrya hai, samasta gnAnAvaraN aur
darshanAvaraNakA pralay ho jAnese adhik jisakA kevalagnAn aur kevaladarshan nAmak tej hai
aisA yah (svayambhU) AtmA, samasta mohanIyake abhAvake kAraN atyant nirvikAr shuddha chaitanya
svabhAvavAle AtmAkA (atyanta nirvikAr shuddha chaitanya jisakA svabhAv hai aise AtmAkA )
anubhav karatA huA svayamev svaparaprakAshakatA lakShaN gnAn aur anAkulatA lakShaN sukh hokar
pariNamit hotA hai
. is prakAr AtmAkA, gnAn aur Ananda svabhAv hI hai . aur svabhAv parase
2anapekSha honeke kAraN indriyonke binA bhI AtmAke gnAn aur Ananda hotA hai .

Page 34 of 513
PDF/HTML Page 67 of 546
single page version

athAtIndriyatvAdev shuddhAtmana shArIran sukhadukhan nAstIti vibhAvayati
sokkhan vA puN dukkhan kevalaNANissa Natthi dehagadan .
jamhA adindiyattan jAdan tamhA du tan Neyan ..20..
nAsti . kathambhUtam . dehagadan dehagatan dehAdhArajihvendriyAdisamutpannan kavalAhArAdisukham, asAtodayajanitan
kShudhAdidukhan cha . kasmAnnAsti . jamhA adindiyattan jAdan yasmAnmohAdighAtikarmAbhAve panychendriy-
viShayavyApArarahitatvan jAtam . tamhA du tan Neyan tasmAdatIndriyatvAddhetoratIndriyamev tajgnAnan sukhan cha
gneyamiti . tadyathAlohapiNDasansargAbhAvAdagniryathA ghanaghAtapiTTanan na labhate tathAyamAtmApi lohapiNDa-
sthAnIyendriyagrAmAbhAvAt sAnsArikasukhadukhan nAnubhavatItyartha . kashchidAhkevalinAn bhuktirasti,
audArikasharIrasadbhAvAt . asadvedyakarmodayasadbhAvAdvA . asmadAdivat . parihAramAhtadbhagavata sharIr-
maudArikan na bhavati kintu paramaudArikam . tathA choktan‘‘shuddhaspha TikasankAshan tejomUrtimayan vapu . jAyate
kShINadoShasya saptadhAtuvivarjitam’’ .. yachchoktamasadvedyodayasadbhAvAttatra parihAramAhyathA vrIhyAdibIjan
jalasahakArikAraNasahitamangkakakakakuuuuurAdikAryan janayati tathaivAsadvedyakarma mohanIyasahakArikAraNasahitan kShudhAdi-
kAryamutpAdayati . ka smAt . ‘mohassa baleN ghAdade jIvan’ iti vachanAt . yadi punarmohAbhAvepi
kShudhAdiparIShahan janayati tarhi vadharogAdiparIShahamapi janayatu, na cha tathA . tadapi kasmAt .
‘bhuktyupasargAbhAvAt’ iti vachanAt . anyadapi dUShaNamasti . yadi kShudhAbAdhAsti tarhi
kShudhAkShINashakteranantavIryan nAsti . tathaiv kShudhAdukhitasyAnantasukhamapi nAsti . jihvendriyaparichchhitti-
rUpamatignAnapariNatasya kevalagnAnamapi na sambhavati . athavA anyadapi kAraNamasti . asadvedyodayApekShayA
sadvedyodayonantaguNosti . tata kAraNAt sharkarArAshimadhye nimbakaNikAvadasadvedyodayo vidyamAnopi
na gnAyate . tathaivAnyadapi bAdhakamastiyathA pramattasanyatAditapodhanAnAn vedodaye vidyamAnepi
mandamohodayatvAdakhaNDabrahmachAriNAn strIparIShahabAdhA nAsti, yathaiv cha navagraiveyakAdyahamindradevAnAn
bhAvArtha :AtmAko gnAn aur sukharUp pariNamit honemen indriyAdik par nimittonkI
Avashyak tA nahIn hai; kyonki jisakA lakShaN arthAt svarUp svaparaprakAshakatA hai aisA gnAn aur
jisakA lakShaN anAkulatA hai aisA sukh AtmAkA svabhAv hI hai
..19..
ab atIndriyatAke kAraN hI shuddha AtmAke (kevalI bhagavAnake) shArIrik sukh dukh
nahIn hai yah vyakta karate hain :
kaI dehagat nathI sukh ke nathI dukh kevaLagnAnIne,
jethI atIndriyatA thaI te kAraNe e jANaje
.20.

Page 35 of 513
PDF/HTML Page 68 of 546
single page version

saukhyan vA punardukhan kevalagnAnino nAsti dehagatam .
yasmAdatIndriyatvan jAtan tasmAttu tajgneyam ..20..
vedodaye vidyamAnepi mandamohodayen strIviShayabAdhA nAsti, tathA bhagavatyasadvedyodaye vidyamAnepi
niravasheShamohAbhAvAt kShudhAbAdhA nAsti
. yadi punaruchyate bhavadbhi :::::mithyAdRuShTayAdisayog-
kevaliparyantAstrayodashaguNasthAnavartino jIvA AhArakA bhavantItyAhArakamArgaNAyAmAgame bhaNitamAste,
tata kAraNAt kevalinAmAhArostIti
. tadapyayuktam . ‘‘Nokamma -kammahAro kavalAhAro ya
leppamAhAro . ojamaNo vi ya kamaso AhAro chhavviho Neyo’’ .. iti gAthAkathitakrameN yadyapi
ShaTprakAr AhAro bhavati tathApi nokarmAhArApekShayA kevalinAmAhArakatvamavaboddhavyam . na cha
kavalAhArApekShayA . tathAhisUkShmA surasA sugandhA anyamanujAnAmasambhavina kavalAhAran vinApi
kinychidUnapUrvakoTiparyantan sharIrasthitihetava saptadhAturahitaparamaudArikasharIranokarmAhArayogyA lAbhAnta-
rAyakarmaniravasheShakShayAt pratikShaNan pudgalA AsravantIti navakevalalabdhivyAkhyAnakAle bhaNitan tiShThati
.
tato gnAyate nokarmAhArApekShayA kevalinAmAhArakatvam . ath matambhavadIyakalpanayA AhArAnAhArakatvan
nokarmAhArApekShayA, na cha kavalAhArApekShayA cheti kathan gnAyate . naivam . ‘‘ekan dvau trIn vAnAhAraka’’
iti tattvArthe kathitamAste . asya sUtrasyArtha kathyatebhavAntaragamanakAle vigrahagatau sharIrAbhAve sati
nUtanasharIradhAraNArthan trayANAn sharIrANAn ShaNNAn paryAptInAn yogyapudgalapiNDagrahaNan nokarmAhAr uchyate . sa
cha vigrahagatau karmAhAre vidyamAnepyekadvitrisamayaparyantan nAsti . tato nokarmAhArApekShayAhArA-
nAhArakatvamAgame gnAyate . yadi puna kavalAhArApekShayA tarhi bhojanakAlan vihAy sarvadaivAnAhArak ev,
samayatrayaniyamo na ghaTate . ath matamkevalinAn kavalAhArosti manuShyatvAt vartamAnamanuShyavat .
tadapyayukta m . tarhi pUrvakAlapuruShANAn sarvagnatvan nAsti, rAmarAvaNAdipuruShANAn cha visheShasAmarthyan nAsti
vartamAnamanuShyavat . na cha tathA . kinch chhadmasthatapodhanA api saptadhAturahitaparamaudArikasharIrAbhAve ‘chhaTTho
tti paDhamasaNNA’ iti vachanAt pramattasanyataShaShThaguNasthAnavartino yadyapyAhAran gRuhNanti tathApi gnAnasanyam-
dhyAnasiddhayarthan, na cha dehamamatvArtham
. uktan cha‘‘kAyasthityarthamAhAra kAyo gnAnArthamiShyate . gnAnan
karmavinAshAy tannAshe paraman sukham’’ .. ‘‘Na balAusAhaNaTThan Na sarIrassa ya chayaTTha tejaTThan . NANaTTha
sanjamaTThan jhANaTThan chev bhunjanti ..’’ tasya bhagavato gnAnasanyamadhyAnAdiguNA svabhAvenaiv tiShThanti na
chAhArabalen . yadi punardehamamatvenAhAran gRuhNAti tarhi chhadmasthebhyopyasau hIna prApnoti . athochyate
tasyAtishayavisheShAtprakaTA bhuktirnAsti prachchhannA vidyate . tarhi paramaudArikasharIratvAdbhuktirev
nAstyayamevAtishaya kin na bhavati . tatra tu prachchhannabhuktau mAyAsthAnan dainyavRutti, anyepi
piNDashuddhikathitA doShA bahavo bhavanti . te chAnyatra tarkashAstre gnAtavyA . atra
anvayArtha :[kevalagnAnina ] kevalagnAnIke [dehagatan ] sharIrasambandhI [saukhyan ]
sukh [vA puna dukhan ] yA dukh [nAsti ] nahIn hai, [yasmAt ] kyonki [atIndriyatvan jAtan ]
atIndriyatA utpanna huI hai [tasmAt tu tat gneyam ] isaliye aisA jAnanA chAhiye
..20..

Page 36 of 513
PDF/HTML Page 69 of 546
single page version

yat ev shuddhAtmano jAtavedas iv kAlAyasagolotkUlitapudgalAsheShavilAsakalpo
nAstIndriyagrAmastat ev ghoraghanaghAtAbhighAtaparamparAsthAnIyan sharIragatan sukhadukhan na
syAt
..20..
ath gnAnasvarUpaprapanch saukhyasvarUpaprapanch cha kramapravRuttaprabandhadvayenAbhidadhAti . tatra
kevalinotIndriyagnAnapariNatatvAtsarvan pratyakShan bhavatIti vibhAvayati
pariNamado khalu NANan pachchakkhA savvadavvapajjAyA .
so Nev te vijANadi uggahapuvvAhin kiriyAhin ..21..
chAdhyAtmagranthatvAnnochyanta iti . ayamatra bhAvArthaidan vastusvarUpamev gnAtavyamatrAgraho na kartavya .
kasmAt . durAgrahe sati rAgadveShotpattirbhavati tatashcha nirvikArachidAnandaikasvabhAvaparamAtmabhAvanAvighAto
bhavatIti ..20.. evamanantagnAnasukhasthApane prathamagAthA kevalibhuktinirAkaraNe dvitIyA cheti gAthAdvayan
gatam .
iti saptagAthAbhi sthalachatuShTayen sAmAnyen sarvagnasiddhinAmA dvitIyontarAdhikAra samApta ..
ath gnAnaprapanychAbhidhAnAntarAdhikAre trayastrinshadgAthA bhavanti . tatrAShTau sthalAni . teShvAdau
TIkA :jaise agniko lohapiNDake tapta pudgalonkA samasta vilAs nahIn hai (arthAt
agni loheke goleke pudgalonke vilAsaseunakI kriyAsebhinna hai) usIprakAr shuddha
AtmAke (arthAt kevalagnAnI bhagavAnake) indriy -samUh nahIn hai; isIliye jaise agniko
ghanake ghor AghAtonkI paramparA nahIn hai (loheke goleke sansargakA abhAv hone par ghanake
lagAtAr AghAton kI bhayankar mAr agnipar nahIn paDatI) isIprakAr shuddha AtmAke sharIr
sambandhI sukh dukh nahIn hain
.
bhAvArtha :kevalI bhagavAnake sharIr sambandhI kShudhAdikA dukh yA bhojanAdikA sukh
nahIn hotA isaliye unake kavalAhAr nahIn hotA ..20..
ab, gnAnake svarUpakA vistAr aur sukhake svarUpakA vistAr kramasha pravartamAn do
adhikAronke dvArA kahate hain . inamense (pratham) atIndriy gnAnarUp pariNamit honese kevalI
bhagavAnake sab pratyakSha hai yah pragaT karate hain :
pratyakSha chhe sau dravyaparyay gnAnpariNamanArane;
jANe nahIn te temane avagrahihAdi kriyA vaDe.21.

Page 37 of 513
PDF/HTML Page 70 of 546
single page version

pariNamamAnasya khalu gnAnan pratyakShA sarvadravyaparyAyA .
sa naiv tAn vijAnAtyavagrahapUrvAbhi kriyAbhi ..21..
yato na khalvindriyANyAlambyAvagrahehAvAyapUrvakaprakrameN kevalI vijAnAti, svayamev
samastAvaraNakShayakShaN evAnAdyanantAhetukAsAdhAraNabhUtagnAnasvabhAvamev kAraNatvenopAdAy tadupari
pravik satkevalagnAnopayogIbhUy vipariNamate, tatosyAkramasamAkrAntasamastadravyakShetrakAl-
bhAvatayA samakShasamvedanAlambanabhUtA sarvadravyaparyAyA pratyakShA ev bhavanti
..21..
kevalagnAnasya sarvan pratyakShan bhavatIti kathanamukhyatven ‘pariNamado khalu’ ityAdigAthAdvayam,
athAtmagnAnayornishchayenAsankhyAtapradeshatvepi vyavahAreN sarvagatatvan bhavatItyAdikathanamukhyatven ‘AdA

NANapamANan’ ityAdigAthApanychakam, tata paran gnAnagneyayo parasparagamananirAkaraNamukhyatayA ‘NANI

NANasahAvo’ ityAdigAthApanychakam, ath nishchayavyavahArakevalipratipAdanAdimukhyatven ‘jo hi sudeN’

ityAdisUtrachatuShTayam, ath vartamAnagnAne kAlatrayaparyAyaparichchhittikathanAdirUpeN ‘takkAligev savve’

ityAdisUtrapanychakam, ath kevalagnAnan bandhakAraNan na bhavati rAgAdivikalparahitan chhadmasthagnAnamapi, kintu

rAgAdayo bandhakAraNamityAdinirUpaNamukhyatayA ‘pariNamadi Neyan’ ityAdisUtrapanychakam, ath kevalagnAnan

sarvagnAnan sarvagnatven pratipAdayatItyAdivyAkhyAnamukhyatven ‘jan takkAliyamidaran’ ityAdigAthApanychakam,

ath gnAnaprapanychopasanhAramukhyatven prathamagAthA, namaskArakathanen dvitIyA cheti ‘Navi pariNamadi’ ityAdi

gAthAdvayam
. evan gnAnaprapanychAbhidhAnatRutIyAntarAdhikAre trayastrinshadgAthAbhi sthalAShTaken samudAy-
anvayArtha :[khalu ] vAstavamen [gnAnan pariNamamAnasya ] gnAnarUpase
(kevalagnAnarUpase)pariNamit hote hue kevalIbhagavAnake [sarvadravyaparyAyA ] sarva dravya -paryAyen
[pratyakShA ] pratyakSha hain; [sa ] ve [tAn ] unhen [avagrahapUrvAbhi kriyAbhi ] avagrahAdi
kriyAonse [naiv vijAnAti ] nahIn jAnate
..21..
TIkA : kevalIbhagavAn indriyonke Alambanase avagrah -IhA -avAy pUrvak kramase
nahIn jAnate, (kintu) svayamev samasta AvaraNake kShayake kShaN hI, anAdi ananta, ahetuk aur
asAdhAraN gnAnasvabhAvako hI kAraNarUp grahaN karanese tatkAl hI pragaT honevAle
kevalagnAnopayogarUp hokar pariNamit hote hain; isaliye unake samasta dravya, kShetra, kAl aur
bhAvakA akramik grahaN honese samakSha samvedanakI (
pratyakSha gnAnakI) AlambanabhUt samasta
dravya -paryAyen pratyakSha hI hain .
bhAvArtha :jisakA na Adi hai aur na ant hai, tathA jisakA koI kAraN nahIn
aur jo anya kisI dravyamen nahIn hai, aise gnAn svabhAvako hI upAdey karake, kevalagnAnakI
utpattike bIjabhUt shukladhyAn nAmak svasamvedanagnAnarUpase jab AtmA pariNamit hotA hai tab

Page 38 of 513
PDF/HTML Page 71 of 546
single page version

athAsya bhagavatotIndriyagnAnapariNatatvAdev na kinchitparokShan bhavatItyabhipraiti
Natthi parokkhan kinchi vi samant savvakkhaguNasamiddhassa .
akkhAtIdassa sadA sayamev hi NANajAdassa ..22..
nAsti parokShan kinchidapi samantata sarvAkShaguNasamRuddhasya .
akShAtItasya sadA svayamev hi gnAnajAtasya ..22..
pAtanikA . tadyathAathAtIndriyagnAnapariNatatvAtkevalina sarvan pratyakShan bhavatIti pratipAdayatipachchakkhA
savvadavvapajjAyA sarvadravyaparyAyA pratyakShA bhavanti . kasya . kevalina . kin kurvata . pariNamado
pariNamamAnasya . khalu sphu Tam . kim . NANan anantapadArthaparichchhittisamarthan kevalagnAnam . tarhi kin krameN
jAnAti . so Nev te vijANadi uggahapuvvAhin kiriyAhin sa cha bhagavAnnaiv tAn jAnAtyavagrahapUrvAbhi
kriyAbhi, kintu yugapadityartha . ito vistar :anAdyanantamahetukan chidAnandaikasvabhAvan nij-
shuddhAtmAnamupAdeyan kRutvA kevalagnAnotpatterbIjabhUtenAgamabhAShayA shukladhyAnasangnen rAgAdivikalpa-
jAlarahitasvasamvedanagnAnen yadAyamAtmA pariNamati, tadA svasamvedanagnAnaphalabhUtakevalagnAn-

parichchhittyAkArapariNatasya tasminnev kShaNe kramapravRuttakShAyopashamikagnAnAbhAvAdakramasamAkrAntasamasta-

dravyakShetrakAlabhAvatayA sarvadravyaguNaparyAyA asyAtmana pratyakShA bhavantItyabhiprAya
..21.. ath sarvan
usake nimittase sarva ghAtikarmonkA kShay ho jAtA hai aur us kShay honeke samay hI AtmA
svayamev kevalagnAnarUp pariNamit hone lagatA hai
. ve kevalagnAnI bhagavAn kShAyopashamik
gnAnavAle jIvonkI bhAnti avagrah -ihA -avAy aur dhAraNArUp kramase nahIn jAnate kintu sarva
dravya, kShetra, kAl, bhAvako yugapat jAnate hain
. isaprakAr unake sab kuchh pratyakSha hotA
hai ..21..
ab atIndriy gnAnarUp pariNamit honese hI in bhagavAnako kuchh bhI parokSha nahIn hai,
aisA abhiprAy pragaT karate hain :
anvayArtha :[sadA akShAtItasya ] jo sadA indriyAtIt hain, [samantata sarvAkShaguN-
samRuddhasya ] jo sarva orase (sarva Atmapradeshonse) sarva indriy guNonse samRuddha hain [svayamev hi
gnAnajAtasya ] aur jo svayamev gnAnarUp hue hain, un kevalI bhagavAnako [kinchit api ] kuchh
bhI [parokShan nAsti ] parokSha nahIn hai
..22..
na parokSha kaI paN sarvata sarvAkShaguN samRuddhane,
indriy -atIt sadaiv ne svayamev gnAn thayelane
.22.

Page 39 of 513
PDF/HTML Page 72 of 546
single page version

asya khalu bhagavata samastAvaraNakShayakShaN ev sAnsArikaparichchhittiniShpattibalAdhAn-
hetubhUtAni pratiniyataviShayagrAhINyakShANi tairatItasya, sparsharasagandhavarNashabdaparichchhedarUpai
samarasatayA samantata sarvaīrevendriyaguNai samRuddhasya, svayamev sAmastyen svaparaprakAshanakShamamanashvaran
lokottaragnAnan jAtasya, akramasamAkrAntasamastadravyakShetrakAlabhAvatayA na kinchanApi parokShamev
syAt
..22..
pratyakShan bhavatItyanvayarUpeN pUrvasUtre bhaNitamidAnIn tu parokShan kimapi nAstIti tamevArthan vyatirekeN
dRuDhayati
Natthi parokkhan kinchi vi asya bhagavata parokShan kimapi nAsti . kimvishiShTasya . samant
savvakkhaguNasamiddhassa samantata sarvAtmapradeshai sAmastyen vA sparsharasagandhavarNashabdaparichchhittirUp-
sarvendriyaguNasamRuddhasya . tarhi kimakShasahitasya . naivam . akkhAtIdassa akShAtItasyendriyavyApArarahitasya,
athavA dvitIyavyAkhyAnamakShNoti gnAnen vyApnotItyakSha AtmA tadguNasamRuddhasya . sadA sarvadA
sarvakAlam . punarapi kinrUpasya . sayamev hi NANajAdassa svayamev hi sphu Tan kevalagnAnarUpeN jAtasya
pariNatasyeti . tadyathAatIndriyasvabhAvaparamAtmano viparItAni kramapravRuttihetubhUtAnIndriyANyatikrAntasya
jagattrayakAlatrayavartisamastapadArthayugapatpratyakShapratItisamarthamavinashvaramakhaNDaikapratibhAsamayan kevalagnAnan
pariNatasyAsya bhagavata parokShan kimapi nAstIti bhAvArtha
..22.. evan kevalinAn samastan pratyakShan
bhavatIti kathanarUpeN prathamasthale gAthAdvayan gatam . athAtmA gnAnapramANo bhavatIti gnAnan cha
TIkA :samasta AvaraNake kShayake kShaN hI jo (bhagavAn) sAnsArik gnAnako utpanna
karaneke balako kAryarUp denemen hetubhUt aisI apane apane nishchit viShayonko grahaN karanevAlI
indriyonse atIt hue hain, jo sparsha, ras, gandh, varNa aur shabdake gnAnarUp sarva indriy
guNonke
dvArA sarva orase samarasarUpase samRuddha hain (arthAt jo bhagavAn sparsha, ras, gandh, varNa tathA shabdako
sarva Atmapradeshonse samAnarUpase jAnate hain) aur jo svayamev samastarUpase svaparakA prakAshan
karanemen samartha avinAshI lokottar gnAnarUp hue hain, aise in (kevalI) bhagavAnako samasta dravya-
kShetra -kAl -bhAvakA akramik grahaN honese kuchh bhI parokSha nahIn hai
.
bhAvArtha :indriyakA guN to sparshAdik ek -ek guNako hI jAnanA hai jaise
chakShuindriyakA guN rUpako hI jAnanA hai arthAt rUpako hI jAnanemen nimitta honA hai . aur
indriyagnAn kramik hai . kevalIbhagavAn indriyonke nimittake binA samasta Atmapradeshonse sparshAdi
sarva viShayonko jAnate hain, aur jo samastarUpase sva -par prakAshak hai aise lokottar gnAnarUp
(
laukikagnAnase bhinna kevalagnAnarUp) svayamev pariNamit huA karate hain; isaliye samasta
dravya -kShetra -kAl aur bhAvako avagrahAdi kram rahit jAnate hain isaliye kevalI bhagavAnake kuchh
bhI parokSha nahIn hai
..22..

Page 40 of 513
PDF/HTML Page 73 of 546
single page version

athAtmano gnAnapramANatvan gnAnasya sarvagatatvan chodyotayati
AdA NANapamANan NANan NeyappamANamuddiTThan .
Neyan loyAloyan tamhA NANan tu savvagayan ..23..
AtmA gnAnapramANan gnAnan gneyapramANamuddiShTam .
gneyan lokAlokan tasmAjgnAnan tu sarvagatam ..23..
AtmA hi ‘samaguNaparyAyan dravyam’ iti vachanAt gnAnen sah hInAdhikatvarahitatven
pariNatatvAttatparimANa, gnAnan tu gneyaniShThatvAddAhyaniShThadahanavattatparimANan; gneyan tu
lokAlokavibhAgavibhaktAnantaparyAyamAlikAlIDhasvarUpasUchitA vichchhedotpAdadhrauvyA ShaDdravyI
vyavahAreN sarvagatamityupadishatiAdA NANapamANan gnAnen sah hInAdhikatvAbhAvAdAtmA gnAnapramANo
bhavati . tathAhi‘samaguNaparyAyan dravyan bhavati’ iti vachanAdvartamAnamanuShyabhave vartamAnamanuShya-
paryAyapramANa, tathaiv manuShyaparyAyapradeshavartignAnaguNapramANashcha pratyakSheN dRushyate yathAyamAtmA, tathA
nishchayata sarvadaivAvyAbAdhAkShayasukhAdyanantaguNAdhArabhUto yosau kevalagnAnaguNastatpramANoyamAtmA
.
NANan NeyappamANamuddiTThan dAhyaniShThadahanavat gnAnan gneyapramANamuddiShTan kathitam . Neyan loyAloyan gneyan lokA-
1. gneyaniShTha = gneyonkA avalamban karanevAlA; gneyomen tatpar . 2. dahan = jalAnA; agni .
3. vibhakta = vibhAgavAlA . (ShaTdravyonke samUhamen lok -alokarUp do vibhAg hain) .
4. ananta paryAyen dravyako Alingit karatI hai (dravyamen hotI hain) aise svarUpavAlA dravya gnAt hotA hai .
jIvadravya gnAnapramAN bhAkhyun, gnAn gneyapramAN chhe;
ne gney lokAlok, tethI sarvagat e gnAn chhe
.23.
ab, AtmAkA gnAnapramANapanA aur gnAnakA sarvagatapanA udyot karate hain :
anvayArtha :[AtmA ] AtmA [gnAnapramANan ] gnAn pramAN hai; [gnAnan ] gnAn
[gneyapramANan ] gney pramAN [uddiShTan ] kahA gayA hai . [gneyan lokAlokan ] gney lokAlok hai
[tasmAt ] isaliye [gnAnan tu ] gnAn [sarvagatan ] sarvagatsarva vyApak hai ..23..
TIkA :‘samaguNaparyAyan dravyan (guN -paryAyen arthAt yugapad sarvaguN aur paryAyen hI
dravya hai)’ is vachanake anusAr AtmA gnAnase hInAdhikatArahitarUpase pariNamit honeke kAraN
gnAnapramAN hai, aur gnAn
1gneyaniShTha honese, dAhyaniShTha 2 dahanakI bhAnti, gney pramAN hai . gney to lok
aur alokake vibhAgase 3vibhakta, 4ananta paryAyamAlAse Alingit svarUpase sUchit (pragaT,
gnAn), nAshavAn dikhAI detA huA bhI dhruv aisA ShaTdravya -samUh, arthAt sab kuchh hai .

Page 41 of 513
PDF/HTML Page 74 of 546
single page version

lokan bhavati . shuddhabuddhaikasvabhAvasarvaprakAropAdeyabhUtaparamAtmadravyAdiShaDdravyAtmako loka, lokAdbahi-
rbhAge shuddhAkAshamaloka, tachcha lokAlokadvayan svakIyasvakIyAnantaparyAyapariNatirUpeNAnityamapi
dravyArthikanayen nityam
. tamhA NANan tu savvagayan yasmAnnishchayaratnatrayAtmakashuddhopayogabhAvanAbalenotpannan
yatkevalagnAnan taTTangkotkIrNAkAranyAyen nirantaran pUrvoktagneyan jAnAti, tasmAdvayavahAreN tu gnAnan sarvagatan
bhaNyate
. tata sthitametadAtmA gnAnapramANan gnAnan sarvagatamiti ..23.. athAtmAnan gnAnapramANan ye na manyante
tatra hInAdhikatve dUShaNan dadAtiNANappamANamAdA Na havadi jasseh gnAnapramANamAtmA na bhavati
sarvamiti yAvat . tato nisheShAvaraNakShayakShaN ev lokAlokavibhAgavibhaktasamastavastvAkAr-
pAramupagamya tathaivAprachyutatven vyavasthitatvAt gnAnan sarvagatam ..23..
athAtmano gnAnapramANatvAnabhyupagame dvau pakShAvupanyasya dUShayati
NANappamANamAdA Na havadi jasseh tassa so AdA .
hINo vA ahio vA NANAdo havadi dhuvamev ..24..
hINo jadi so AdA taNNANamachedaNan Na jANAdi .
ahio vA NANAdo NANeN viNA kahan NAdi ..25.. jugalan .
પ્ર. ૬
(gney chhahon dravyonkA samUh arthAt sab kuchh hai) isaliye nisheSh AvaraNake kShayake samay hI
lok aur alokake vibhAgase vibhakta samasta vastuonke AkAronke pArako prApta karake
isIprakAr achyutarUp rahane se gnAn sarvagat hai
.
bhAvArtha :guN -paryAyase dravya ananya hai isaliye AtmA gnAnase hInAdhik na honese gnAn
jitanA hI hai; aur jaise dAhya (jalane yogya padArtha) kA avalamban karanevAlA dahan dAhyake barAbar
hI hai usI prakAr gneyakA avalamban karanevAlA gnAn gneyake barAbar hI hai
. gney to samasta
lokAlok arthAt sab hI hai . isaliye, sarva AvaraNakA kShay hote hI (gnAn) sabako jAnatA hai
aur phi ra kabhI bhI sabake jAnanese chyut nahIn hotA isaliye gnAn sarvavyApak hai ..23..
ab AtmAko gnAn pramAN na mAnanemen do pakSha upasthit karake doSh batalAte hain :
jIvadravya gnAnapramAN nahie mAnyatA chhe jehane,
tenA mate jIv gnAnathI hIn ke adhik avashya chhe.24.
jo hIn AtmA hoy, nav jANe achetan gnAn e,
ne adhik gnAnathI hoy to vaN gnAn kyam jANe are
?25.

Page 42 of 513
PDF/HTML Page 75 of 546
single page version

gnAnapramANamAtmA na bhavati yasyeh tasya sa AtmA .
hIno vA adhiko vA gnAnAdbhavati dhruvamev ..24..
hIno yadi sa AtmA tat gnAnamachetanan na jAnAti .
adhiko vA gnAnAt gnAnen vinA kathan jAnAti ..25.. yugalam .
yadi khalvayamAtmA hIno gnAnAdityabhyupagamyate tadAtmanotirichyamAnan gnAnan svAshray-
bhUtachetanadravyasamavAyAbhAvAdachetanan bhavadrUpAdiguNakalpatAmApannan na jAnAti . yadi punargnAnA-
dadhik iti pakSha kakShIkriyate tadAvashyan gnAnAdatiriktatvAt pRuthagbhUto bhavan ghaTapaTAdi-
sthAnIyatAmApanno gnAnamantareN na jAnAti . tato gnAnapramAN evAyamAtmAbhyup-
gantavya .. 24 . 25 ..
yasya vAdino matetra jagati tassa so AdA tasya mate sa AtmA hINo vA ahio vA NANAdo havadi
dhuvamev hIno vA adhiko vA gnAnAtsakAshAd bhavati nishchitameveti ..24.. hINo jadi so AdA tan
NANamachedaNan Na jANAdi hIno yadi sa AtmA tadAgnerabhAve sati uShNaguNo yathA shItalo bhavati tathA
svAshrayabhUtachetanAtmakadravyasamavAyAbhAvAttasyAtmano gnAnamachetanan bhavatsat kimapi na jAnAti . ahio
anvayArtha :[ih ] is jagatamen [yasya ] jisake matamen [AtmA ] AtmA
[gnAnapramANan ] gnAnapramAN [na bhavati ] nahIn hai, [tasya ] usake matamen [ sa AtmA ] vah AtmA
[dhruvam ev ] avashya [gnAnAt hIna vA ] gnAnase hIn [adhika vA bhavati ] athavA adhik
honA chAhiye
.
[yadi ] yadi [sa AtmA ] vah AtmA [hIna ] gnAnase hIn ho [tat ] to vah [gnAnan ]
gnAn [achetanan ] achetan honese [na jAnAti ] nahIn jAnegA, [gnAnAt adhika vA ] aur yadi
(AtmA) gnAnase adhik ho to (vah AtmA) [gnAnen vinA ] gnAnake binA [kathan jAnAti ]
kaise jAnegA ?
..24 -25..
TIkA : yadi yah svIkAr kiyA jAye ki yah AtmA gnAnase hIn hai to AtmAse
Age baDh jAnevAlA gnAn (AtmAke kShetrase Age baDhakar usase bAhar vyApta honevAlA gnAn)
apane AshrayabhUt chetanadravyakA samavAy (sambandha) na rahanese achetan hotA huA rUpAdi guN
jaisA honese nahIn jAnegA; aur yadi aisA pakSha svIkAr kiyA jAye ki yah AtmA gnAnase adhik
hai to avashya (AtmA) gnAnase Age baDh jAnese (
gnAnake kShetrase bAhar vyApta honese) gnAnase
pRuthak hotA huA ghaTapaTAdi jaisA honese gnAnake binA nahIn jAnegA . isaliye yah AtmA
gnAnapramAN hI mAnanA yogya hai .

Page 43 of 513
PDF/HTML Page 76 of 546
single page version

athAtmanopi gnAnavat sarvagatatvan nyAyAyAtamabhinandati
savvagado jiNavasaho savve vi ya taggayA jagadi aTThA .
NANamayAdo ya jiNo visayAdo tassa te bhaNidA ..26..
sarvagato jinavRuShabha sarvepi cha tadgatA jagatyarthA .
gnAnamayatvAchcha jino viShayatvAttasya te bhaNitA ..26..
vA NANAdo NANeN viNA kahan NAdi adhiko vA gnAnAtsakAshAttarhi yathoShNaguNAbhAvegni shItalo
bhavansan dahanakriyAn pratyasamartho bhavati tathA gnAnaguNAbhAve satyAtmApyachetano bhavansan kathan jAnAti,
na kathamapIti
. ayamatra bhAvArtha ---ye kechanAtmAnamangguShThaparvamAtran, shyAmAkataNDulamAtran,
vaTakakaNikAdimAtran vA manyante te niShiddhA . yepi samudghAtasaptakan vihAy dehAdadhikan manyante
tepi nirAkRutA iti ..25.. ath yathA gnAnan pUrvan sarvagatamuktan tathaiv sarvagatagnAnApekShayA bhagavAnapi
sarvagato bhavatItyAvedayati ---savvagado sarvagato bhavati . sa ka kartA . jiNavasaho jinavRuShabha
bhAvArtha :AtmAkA kShetra gnAnake kShetrase kam mAnA jAye to AtmAke kShetrase bAhar
vartanevAlA gnAn chetanadravyake sAth sambandha na honese achetan guN jaisA hI hogA, isaliye
vah jAnanekA kAm nahIn kar sakegA, jaise ki varNa, gandh, ras, sparsha ityAdi achetan guN
jAnanekA kAm nahIn kar sakate
. yadi AtmAkA kShetra gnAnake kShetra se adhik mAnA jAye to
gnAnake kShetrase bAhar vartanevAlA gnAnashUnya AtmA gnAnake binA jAnanekA kAm nahIn ka ra
sakegA, jaise gnAnashUnya ghaT, paT ityAdi padArtha jAnanekA kAm nahIn kar sakate
. isaliye
AtmA na to gnAnase hIn hai aur na adhik hai, kintu gnAn jitanA hI hai ..24 -25..
ab, gnAnakI bhAnti AtmAkA bhI sarvagatatva nyAyasiddha hai aisA kahate hain :
anvayArtha :[jinavRuShabha ] jinavar [sarvagata ] sarvagat hain [cha ] aur [jagati ]
jagatake [sarve api arthA ] sarva padArtha [tadgatA ] jinavaragat (jinavaramen prApta) hain;
[jina gnAnamayatvAt ] kyonki jin gnAnamay hain [cha ] aur [te ] ve sab padArtha
[viShayatvAt ] gnAnake viShay honese [tasya ] jinake viShay [bhaNitA ] kahe gaye hain
..26..
chhe sarvagat jinavar ane sau artha jinavaraprApta chhe,
jin gnAnamay ne sarva artho viShay jinanA hoine
.26.

Page 44 of 513
PDF/HTML Page 77 of 546
single page version

gnAnan hi trisamayAvachchhinnasarvadravyaparyAyarUpavyavasthitavishvagneyAkArAnAkrAmat sarvagatamuktan,
tathAbhUtagnAnamayIbhUy vyavasthitatvAdbhagavAnapi sarvagat ev . evan sarvagatagnAnaviShayatvAtsarverthA
api sarvagatagnAnAvyatiriktasya bhagavatastasya te viShayA iti bhaNitatvAttadgatA ev bhavanti .
tatra nishchayanayenAnAkulatvalakShaNasaukhyasamvedanatvAdhiShThAnatvAvachchhinnAtmapramANagnAnasva-
tattvAparityAgen vishvagneyAkArAnanupagamyAvabudhyamAnopi vyavahAranayen bhagavAn sarvagat iti
vyapadishyate
. tathA naimittikabhUtagneyAkArAnAtmasthAnavalokya sarverthAstadgatA ityupacharyante . na
cha teShAn paramArthatonyonyagamanamasti, sarvadravyANAn svarUpaniShThatvAt . ayan kramo gnAnepi
nishcheya ..26..
sarvagna . kasmAt sarvagato bhavati . jiNo jina NANamayAdo ya gnAnamayatvAddheto savve vi ya taggayA jagadi
aTThA sarvepi cha ye jagatyarthAste darpaNe bimbavad vyavahAreN tatra bhagavati gatA bhavanti . kasmAt .
te bhaNidA terthAstatra gatA bhaNitA visayAdo viShayatvAtparichchhedyatvAt gneyatvAt . kasya . tassa tasya
bhagavat iti . tathAhi ---yadanantagnAnamanAkulatvalakShaNAnantasukhan cha tadAdhArabhUtastAvadAtmA . itthan-
bhUtAtmapramANan gnAnamAtmana svasvarUpan bhavati . itthambhUtan svasvarUpan dehagatamaparityajannev lokAlokan
parichchhinatti . tata kAraNAdvayavahAreN sarvagato bhaNyate bhagavAn . yen cha kAraNen nIlapItAdibahi-
padArthA Adarshe bimbavat parichchhittyAkAreN gnAne pratiphalanti tata kAraNAdupachAreNArthakAryabhUtA
1. adhiShThAn = AdhAr, rahanekA sthAn . (AtmA sukhasamvedanakA AdhAr hai . jitanemen sukhakA vedan hotA hai
utanA hI AtmA hai .)
2. gneyAkAron = par padArthonke dravya -guN -paryAy jo ki gney hain . (yah gneyAkAr paramArthata AtmAse sarvathA bhinna
hai .)
TIkA :gnAn trikAlake sarva dravyaparyAyarUp pravartamAn samasta gneyAkAronko pahunch
jAnese (jAnatA honese) sarvagat kahA gayA hai; aur aise (sarvagat) gnAnamay hokar rahanese
bhagavAn bhI sarvagat hI hain . isaprakAr sarva padArtha bhI sarvagat gnAnake viShay honese, sarvagat gnAnase
abhinna un bhagavAnake ve viShay hain aisA (shAstramen) kahA hai; isaliye sarva padArtha bhagavAnagat
hI (
bhagavAnamen prApta hI) hain .
vahAn (aisA samajhanA ki)nishchayanayase anAkulatAlakShaN sukhakA jo samvedan us
sukhasamvedanake 1adhiShThAnatA jitanA hI AtmA hai aur us AtmAke barAbar hI gnAn svatattva
hai; us nijsvarUp AtmapramAN gnAnako chhoDe binA, samasta 2gneyAkAronke nikaT gaye binA,
bhagavAn (sarva padArthonko) jAnate hain . nishchayanayase aisA hone par bhI vyavahAranayase yah kahA

Page 45 of 513
PDF/HTML Page 78 of 546
single page version

athAtmagnAnayorekatvAnyatvan chintayati
NANan appa tti madan vaTTadi NANan viNA Na appANan .
tamhA NANan appA appA NANan va aNNan vA ..27..
gnAnamAtmeti matan vartate gnAnan vinA nAtmAnam .
tasmAt gnAnamAtmA AtmA gnAnan vA anyadvA ..27..
arthAkArA apyarthA bhaNyante . te cha gnAne tiShThantItyuchyamAne doSho nAstItyabhiprAya ..26.. ath
gnAnamAtmA bhavati, AtmA tu gnAnan sukhAdikan vA bhavatIti pratipAdayatiNANan appa tti madan gnAnamAtmA
bhavatIti matan sammatam . kasmAt . vaTTadi NANan viNA Na appANan gnAnan kartRu vinAtmAnan jIvamanyatra
1. naimittikabhUt gneyAkAron = gnAnamen honevAle (gnAnakI avasthArUp) gneyAkAron . (in gneyAkAronko gnAnAkAr bhI
kahA jAtA hai, kyonki gnAn in gneyAkArarUp pariNamit hote hain . yah gneyAkAr naimittik hain aur par padArthonke
dravya -guN -paryAy unake nimitta hain . in gneyAkAronko AtmAmen dekhakar ‘samasta par padArtha AtmAmen hain,
isaprakAr upachAr kiyA jAtA hai . yah bAt 31 vIn gAthAmen darpaNakA dRuShTAnta dekar samajhAI gaI hai .)
chhe gnAn AtmA jinamate; AtmA vinA nahi gnAn chhe ,
te kAraNe chhe gnAn jIv, jIv gnAn chhe vA anya chhe .27.
jAtA hai ki bhagavAn sarvagat hain . aur 1naimittikabhUt gneyAkAronko Atmastha (AtmAmen rahe hue)
dekhakar aisA upachArase kahA jAtA hai; ki ‘sarva padArtha Atmagat (AtmAmen) hain ’; parantu
paramArthata unakA ek dUsaremen gaman nahIn hotA, kyonki sarva dravya svarUpaniShTha (arthAt apane-
apane svarUpamen nishchal avasthit) hain
.
yahI kram gnAnamen bhI nishchit karanA chAhiye . (arthAt AtmA aur gneyonke sambandhamen
nishchay -vyavahArase kahA gayA hai, usIprakAr gnAn aur gneyonke sambandhamen bhI samajhanA
chAhie)
..26..
ab, AtmA aur gnAnake ekatva -anyatvakA vichAr karate hain :
gAthA : 27 anvayArtha :[gnAnan AtmA ] gnAn AtmA hai [iti matan ] aisA
jinadevakA mat hai . [AtmAnan vinA ] AtmAke binA (anya kisI dravyamen) [gnAnan na vartate ]
gnAn nahIn hotA, [tasmAt ] isaliye [gnAnan AtmA ] gnAn AtmA hai; [AtmA ] aur AtmA [gnAnan
vA ]
(gnAn guN dvArA) gnAn hai [anyat vA ] athavA (sukhAdi anya guN dvArA) anya hai
..27..

Page 46 of 513
PDF/HTML Page 79 of 546
single page version

yata sheShasamastachetanAchetanavastusamavAyasambandhanirutsuk tayAnAdyanantasvabhAvasiddha-
samavAyasambandhamek mAtmAnamAbhimukhyenAvalambya pravRuttatvAt tan vinA AtmAnan gnAnan na dhArayati,
tato gnAnamAtmaiv syAt . AtmA tvanantadharmAdhiShThAnatvAt gnAnadharmadvAreN gnAnamanyadharma-
dvAreNAnyadapi syAt .
kin chAnekAntotra balavAn . ekAnten gnAnamAtmeti gnAnasyA -bhAvochetanatvamAtmano
visheShaguNAbhAvAdabhAvo vA syAt . sarvathAtmA gnAnamiti nirAshrayatvAt gnAnasyAbhAv Atmana
sheShaparyAyAbhAvastadavinAbhAvinastasyApyabhAva syAt ..27..
ghaTapaTAdau na vartate . tamhA NANan appA tasmAt gnAyate kathanchijgnAnamAtmaiv syAt . iti gAthApAdatrayeN
gnAnasya kathanchidAtmatvan sthApitam . appA NANan va aNNan vA AtmA tu gnAnadharmadvAreN gnAnan bhavati,
sukhavIryAdidharmadvAreNAnyadvA niyamo nAstIti . tadyathAyadi punarekAnten gnAnamAtmeti bhaNyate tadA
gnAnaguNamAtra evAtmA prApta sukhAdidharmANAmavakAsho nAsti . tathA sukhavIryAdidharmasamUhAbhAvAdAtmA-
bhAva, Atman AdhArabhUtasyAbhAvAdAdheyabhUtasya gnAnaguNasyApyabhAva, ityekAnte sati dvayorapyabhAva .
tasmAtkathanchijgnAnamAtmA na sarvatheti . ayamatrAbhiprAyaAtmA vyApako gnAnan vyApyan tato
gnAnamAtmA syAt, AtmA tu gnAnamanyadvA bhavatIti . tathA choktam‘vyApakan tadatanniShThan vyApyan
1. samavAy sambandha = jahAn guN hote hain vahAn guNI hotA hai aur jahAn guNI hotA hai vahAn guN hote hain, jahAn
guN nahIn hote vahAn guNI nahIn hotA aur jahAn guNI nahIn hotA vahAn guN nahIn hoteis prakAr guN-
guNIkA abhinna -pradesharUp sambandha; tAdAtmyasambandha hai .
TIkA :kyonki sheSh samasta chetan tathA achetan vastuonke sAth 1samavAyasambandha
nahIn hai, isaliye jisake sAth anAdi ananta svabhAvasiddha samavAyasambandha hai aise ek AtmAkA
ati nikaTatayA (abhinna pradesharUpase) avalamban karake pravartamAn honese gnAn AtmAke binA
apanA astitva nahIn rakh sakatA; isaliye gnAn AtmA hI hai
. aur AtmA to ananta dharmonkA
adhiShThAn (-AdhAr) honese gnAnadharmake dvArA gnAn hai aur anya dharmake dvArA anya bhI hai .
aur phi ra, isake atirikta (visheSh samajhanA ki) yahAn anekAnta balavAn hai . yadi
yah mAnA jAy ki ekAntase gnAn AtmA hai to, (gnAnaguN Atmadravya ho jAnese) gnAnakA
abhAv ho jAyegA, (aur gnAnaguNakA abhAv honese) AtmAke achetanatA A jAyegI athavA
visheShaguNakA abhAv honese AtmAkA abhAv ho jAyegA
. yadi yah mAnA jAye ki sarvathA
AtmA gnAn hai to, (Atmadravya ek gnAnaguNarUp ho jAnepar gnAnakA koI AdhArabhUt dravya nahIn
rahanese) nirAshrayatAke kAraN gnAnakA abhAv ho jAyegA athavA (Atmadravyake ek gnAnaguNarUp
ho jAnese) AtmAkI sheSh paryAyonkA (
sukh, vIryAdi guNonkA) abhAv ho jAyegA aur unake

Page 47 of 513
PDF/HTML Page 80 of 546
single page version

ath gnAnagneyayo parasparagamanan pratihanti
NANI NANasahAvo aTThA NeyappagA hi NANissa .
rUvANi va chakkhUNan NevaNNoNNesu vaTTanti ..28..
gnAnI gnAnasvabhAvorthA gneyAtmakA hi gnAnina .
rUpANIv chakShuSho naivAnyonyeShu vartante ..28..
gnAnI chArthAshcha svalakShaNabhUtapRuthaktvato na mitho vRuttimAsAdayanti kintu teShAn
gnAnagneyasvabhAvasambandhasAdhitamanyonyavRuttimAtramasti chakShurUpavat . yathA hi chakShUnShi tadviShay-
tanniShThamev cha’ ..27.. ityAtmagnAnayorekatvan, gnAnasya vyavahAreN sarvagatatvamityAdikathanarUpeN
dvitIyasthale gAthApanychakan gatam . ath gnAnan gneyasamIpe na gachchhatIti nishchinoti --NANI NANasahAvo gnAnI
sarvagna kevalagnAnasvabhAv ev . aTThA NeyappagA hi NANissa jagattrayakAlatrayavartipadArthA gneyAtmakA ev
bhavanti na cha gnAnAtmakA . kasya . gnAnina . rUvANi va chakkhUNan NevaNNoNNesu vaTTanti gnAnI
padArthAshchAnyonyan parasparamekatven na vartante . kAnIv, keShAn sambandhitven . rUpANIv chakShuShAmiti .
sAth hI avinAbhAvI sambandhavAle AtmAkA bhI abhAv ho jAyegA . (kyonki sukh, vIrya
ityAdi guN na hon to AtmA bhI nahIn ho sakatA) ..27..
ab, gnAn aur gneyake paraspar gamanakA niShedh karate hain ( arthAt gnAn aur gney ek-
dUsaremen pravesh nahIn karate aisA kahate hain .) :
anvayArtha :[gnAnI ] AtmA [gnAnasvabhAva ] gnAn svabhAv hai [arthA hi ] aur padArtha
[gnAnina ] AtmAke [gneyAtmakA ] gney svarUp hain, [rUpANi iv chakShuSho ] jaise ki rUp (rUpI
padArtha) netronkA gney hai vaise [anyonyeShu ] ve ek -dUsare men [na ev vartante ] nahIn vartate ..28..
TIkA :AtmA aur padArtha svalakShaNabhUt pRuthaktvake kAraN ek dUsaremen nahIn vartate
parantu unake mAtra netra aur rUpI padArthakI bhAnti gnAnagneyasvabhAv -sambandhase honevAlI ek
dUsaremen pravRutti pAI jAtI hai
. (pratyek dravyakA lakShaN anya dravyonse bhinnatva honese AtmA
aur padArtha ek dUsaremen nahIn vartate, kintu AtmAkA gnAnasvabhAv hai aur padArthonkA gney
svabhAv hai, aise gnAnagneyabhAvarUp sambandhake kAraN hI mAtra unakA ek dUsaremen honA netra
chhe ‘gnAnI’ gnAnasvabhAv, artho gneyarUp chhe ‘gnAnI’nA,
jyam rUp chhe netro taNAn, nahi vartatA anyonyamAn
.28.