Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 29-39.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 28

 

Page 48 of 513
PDF/HTML Page 81 of 546
single page version

bhUtarUpidravyANi cha parasparapraveshamantareNApi gneyAkAragrahaNasamarpaNapravaNAnyevamAtmArthAshchA-
nyonyavRuttimantareNApi vishvagneyAkAragrahaNasamarpaNapravaNA
..28..
athArtheShvavRuttasyApi gnAninastadvRuttisAdhakan shaktivaichitryamudyotayati
Na paviTTho NAviTTho NANI Neyesu rUvamiv chakkhU .
jANadi passadi Niyadan akkhAtIdo jagamasesan ..29..
tathAhi ---yathA rUpidravyANi chakShuShA sah parasparan sambandhAbhAvepi svAkArasamarpaNe samarthAni, chakShUnShi cha
tadAkAragrahaNe samarthAni bhavanti, tathA trailokyodaravivaravartipadArthA kAlatrayaparyAyapariNatA gnAnen sah

parasparapradeshasansargAbhAvepi svakIyAkArasamarpaNe samarthA bhavanti, akhaNDaikapratibhAsamayan kevalagnAnan tu

tadAkAragrahaNe samarthamiti bhAvArtha
..28.. ath gnAnI gneyapadArtheShu nishchayanayenApraviShTopi vyavahAreN
praviShTa iv pratibhAtIti shaktivaichitryan darshayati ---Na paviTTho nishchayanayen na praviShTa, NAviTTho vyavahAreN
cha nApraviShTa kintu praviShTa ev . sa ka kartA . NANI gnAnI . keShu madhye . Neyesu gneyapadArtheShu . kimiv .
rUvamiv chakkhU rUpaviShaye chakShuriv . evambhUtassan kin karoti . jANadi passadi jAnAti pashyati cha . Niyadan
nishchitan sanshayarahitan . kimvishiShTa san . akkhAtIdo akShAtIta . kin jAnAti pashyati . jagamasesan
aur rUpI padArthonkI bhAnti upachArase kahA jA sakatA hai) . jaise naitra aur unake viShayabhUt
rUpI padArtha paraspar pravesh kiye binA hI gneyAkAron ko grahaN aur samarpaN karaneke
svabhAvavAle hain, usI prakAr AtmA aur padArtha ek dUsaremen praviShTa hue binA hI samasta
gneyAkAronke grahaN aur samarpaN karaneke svabhAvavAle hain
. (jis prakAr Ankh rUpI padArthommen
pravesh nahIn karatI aur rUpI padArtha Ankhamen pravesh nahIn karate to bhI Ankh rUpI padArthonke
gneyAkAronke grahaN karane
jAnanekesvabhAvavAlI hai aur rUpI padArtha svayamke gneyAkAronko
samarpit honejanAnekesvabhAvavAle hain, usIprakAr AtmA padArthommen pravesh nahIn karatA aur
padArtha AtmAmen pravesh nahIn karate tathApi AtmA padArthonke samasta gneyAkAronko grahaN kar
lene
jAnaleneke svabhAvavAlA hai aur padArtha svayamke samasta gneyAkAronko samarpit ho
jAnegnAt ho jAneke svabhAvavAle hain .) ..28..
ab, AtmA padArthommen pravRutta nahIn hotA tathApi jisase (jis shaktivaichitryase ) usakA
padArthommen pravRutta honA siddha hotA hai us shaktivaichitryako udyot karate hain :
gneye praviShTa na, aNapraviShTa na, jANato jag sarvane
nitye atIndriy AtamA, jyam netra jANe rUpane
.29.

Page 49 of 513
PDF/HTML Page 82 of 546
single page version

na praviShTo nAviShTo gnAnI gneyeShu rUpamiv chakShu .
jAnAti pashyati niyatamakShAtIto jagadasheSham ..29..
yathA hi chakShU rUpidravyANi svapradeshairasanspRushadapraviShTan parichchhedyamAkAramAtmasAtkurvanna
chApraviShTan jAnAti pashyati cha, evamAtmApyakShAtItatvAtprApyakAritAvichAragocharadUratAmavApto
gneyatAmApannAni samastavastUni svapradeshairasanspRushanna praviShTa shaktivaichitryavashato vastuvartina
samastagneyAkArAnunmUlya iv ka valayanna chApraviShTo jAnAti pashyati cha
. evamasya
vichitrashakti yogino gnAninortheShvapravesh iv praveshopi siddhimavatarati ..29..
jagadasheShamiti . tathA hi ---yathA lochanan kartRu rUpidravyANi yadyapi nishchayen na spRushati tathApi vyavahAreN
spRushatIti pratibhAti loke . tathAyamAtmA mithyAtvarAgAdyAsravANAmAtmanashcha sambandhi yatkevalagnAnAtpUrvan
vishiShTabhedagnAnan tenotpannan yatkevalagnAnadarshanadvayan ten jagattrayakAlatrayavartipadArthAnnishchayenAspRushannapi
vyavahAreN spRushati, tathA spRushanniv gnAnen jAnAti darshanen pashyati cha
. kathambhUtassan .
atIndriyasukhAsvAdapariNata sannakShAtIt iti . tato gnAyate nishchayenApravesh iv vyavahAreN gneyapadArtheShu
1. prApyakAritA = gney viShayonko sparsha karake hI kArya kar sakanAjAn sakanA . (indriyAtIt hue
AtmAmen prApyakAritAke vichArakA bhI avakAsh nahIn hai) .
પ્ર. ૭
anvayArtha :[chakShu rUpan iv ] jaise chakShu rUpako (gneyommen apraviShTa rahakar tathA
apraviShTa na rahakar jAnatI -dekhatI hai) usIprakAr [gnAnI ] AtmA [akShAtIta ] indriyAtIt hotA
huA [asheShan jagat ] asheSh jagatako (-samasta lokAlokako) [gneyeShu ] gneyomAn [na
praviShTa ]
apraviShTa rahakar [na aviShTa ] tathA apraviShTa na rahakar [niyatan ] nirantar [jAnAti
pashyati ]
jAnatA -dekhatA hai
..29..
TIkA :jisaprakAr chakShu rUpI dravyonko svapradeshonke dvArA asparsha karatA huA
apraviShTa rahakar (jAnatA -dekhatA hai) tathA gney AkAronko AtmasAt (-nijarUp) karatA huA
apraviShTa na rahakar jAnatA -dekhatA hai; isIprakAr AtmA bhI indriyAtItatAke kAraN
1prApyakAritAkI vichAragocharatAse dUr hotA huA gneyabhUt samasta vastuonko svapradeshonse asparsha
karatA hai, isaliye apraviShTa rahakar (jAnatA -dekhatA hai) tathA shakti vaichitryake kAraN vastumen
vartate samasta gneyAkAronko mAnon mUlamense ukhADakar grAs kar lenese apraviShTa na rahakar jAnatA-
dekhatA hai
. isaprakAr is vichitra shaktivAle AtmAke padArthommen apraveshakI bhAnti pravesh bhI siddha
hotA hai .
bhAvArtha :yadyapi Ankh apane pradeshonse rUpI padArthonko sparsha nahIn karatI isaliye vah
nishchayase gneyommen apraviShTa hai tathApi vah rUpI padArthonko jAnatI -dekhatI hai, isaliye vyavahArase

Page 50 of 513
PDF/HTML Page 83 of 546
single page version

athaivan gnAnamartheShu vartat iti sambhAvayati
rayaNamih indaNIlan duddhajjhasiyan jahA sabhAsAe .
abhibhUy tan pi duddhan vaTTadi tah NANamaTThesu ..30..
ratnamihendranIlan dugdhAdhyuShitan yathA svabhAsA .
abhibhUy tadapi dugdhan vartate tathA gnAnamartheShu ..30..
yathA kilendranIlaratnan dugdhamadhivasatsvaprabhAbhAreN tadabhibhUy vartamAnan dRuShTan, tathA
praveshopi ghaTat iti ..29.. ath tamevArthan dRuShTAntadvAreN dRuDhayati --rayaNan ratnan ih jagati .
kinnAm . indaNIlan indranIlasangnam . kimvishiShTam . duddhajjhasiyan dugdhe nikShiptan jahA yathA
sabhAsAe svakIyaprabhayA abhibhUy tiraskRutya . kim . tan pi duddhan tatpUrvoktan dugdhamapi vaTTadi vartate .
iti dRuShTAnto gata . tah NANamaTThesu tathA gnAnamartheShu vartat iti . tadyathA ---yathendranIlaratnan
kartRu svakIyanIlaprabhayA karaNabhUtayA dugdhan nIlan kRutvA vartate, tathA nishchayaratnatrayAtmakaparamasAmAyik-
sanyamen yadutpannan kevalagnAnan tat svaparaparichchhittisAmarthyen samastAgnAnAndhakAran tiraskRutya
yah kahA jAtA hai ki ‘merI Ankh bahutase padArthommen jA pahunchatI hai .’ isIprakAr yadyapi
kevalagnAnaprApta AtmA apane pradeshonke dvArA gney padArthonko sparsha nahIn karatA isaliye vah
nishchayase to gneyommen apraviShTa hai tathApi gnAyak -darshak shaktikI kisI param adbhut vichitratAke
kAraN (nishchayase dUr rahakar bhI) vah samasta gneyAkAronko jAnatA -dekhatA hai, isaliye vyavahArase
yah kahA jAtA hai ki ‘AtmA sarvadravya -paryAyommen praviShTa ho jAtA hai
.’ isaprakAr vyavahArase
gney padArthommen AtmAkA pravesh siddha hotA hai ..29..
ab, yahAn isaprakAr (dRuShTAntapUrvak) yah spaShTa karate hain ki gnAn padArthommen pravRutta
hotA hai :
anvayArtha :[yathA ] jaise [ih ] is jagatamen [dugdhAdhyuShitan ] dUdhamen paDA huA
[indranIlan ratnan ] indranIl ratna [svabhAsA ] apanI prabhAke dvArA [tad api dugdhan ] us dUdhamen
[abhibhUy ] vyApta hokar [vartate ] vartatA hai, [tathA ] usIprakAr [gnAnan ] gnAn (arthAt
gnAtRudravya) [artheShu ] padArthommen vyApta hokar vartatA hai
..30..
TIkA :jaise dUdhamen paDA huA indranIl ratna apane prabhAsamUhase dUdhamen vyApta hokar
jyam dUdhamAn sthit indranIlamaNi svakIy prabhA vaDe
dUdhane viShe vyApI rahe, tyam gnAn paN artho viShe
.30.

Page 51 of 513
PDF/HTML Page 84 of 546
single page version

samvedanamapyAtmanobhinnatvAt kartranshenAtmatAmApannan karaNAnshen gnAnatAmApannen kAraNabhUtA-
nAmarthAnAn kAryabhUtAn samastagneyAkArAnabhivyApya vartamAnan, kArya kAraNatvenopacharya gnAnamarthAn-
bhibhUy vartat ityuchyamAnan na vipratiShidhyate
..30..
athaivamarthA gnAne vartanta iti sambhAvayati
jadi te Na santi aTThA NANe NANan Na hodi savvagayan .
savvagayan vA NANan kahan Na NANaTThiyA aTThA ..31..
yugapadev sarvapadArtheShu parichchhittyAkAreN vartate . ayamatra bhAvArtha ---kAraNabhUtAnAn sarvapadArthAnAn
kAryabhUtA parichchhittyAkArA upachAreNArthA bhaNyante, teShu cha gnAnan vartat iti bhaNyamAnepi vyavahAreN
doSho nAstIti
..30.. ath pUrvasUtreN bhaNitan gnAnamartheShu vartate vyavahAreNAtra punararthA gnAne vartanta
ityupadishatijai yadi chet te aTThA Na santi te padArthA svakIyaparichchhittyAkArasamarpaNadvAreNAdarshe
bimbavanna santi . kva . NANe kevalagnAne . NANan Na hodi savvagayan tadA gnAnan sarvagatan na bhavati . savvagayan
1. pramANadRuShTise samvedan arthAt gnAn kahane par ananta guNaparyAyonkA pinD samajhamen AtA hai . usamen yadi kartA,
karaN Adi ansh kiye jAyen to kartAansh vah akhanD Atmadravya hai aur karaN -ansh vah gnAnaguN hai .
2. padArtha kAraN hain aur unake gneyAkAr (dravya -guN -paryAy) kArya hain .
3. is gAthAmen bhI ‘gnAn’ shabdase ananta guN -paryAyonkA pinDarUp gnAtRudravya samajhanA chAhiye .
nav hoy artho gnAnamAn, to gnAn sau -gat paN nahIn,
ne sarvagat chhe gnAn to kyam gnAnasthit artho nahIn ?
.31.
vartatA huA dikhAI detA hai, usIprakAr 1samvedan(gnAn) bhI AtmAse abhinna honese kartAanshase
AtmatAko prApta hotA huA gnAnarUp kAraN -anshake dvArA 2kAraNabhUt padArthonke kAryabhUt samasta
gneyAkArommen vyApta hotA huA vartatA hai, isaliye kAryamen kAraNakA (-gneyAkArommen padArthonkA)
upachAr karake yah kahanemen virodh nahIn AtA ki ‘gnAn padArthommen vyApta hokar vartatA hai
.
bhAvArtha :jaise dUdhase bhare hue pAtramen paDA huA indranIl ratna (nIlamaNi) sAre
dUdhako (apanI prabhAse nIlavarNa kar detA hai isaliye vyavahArase ratna aur ratnakI prabhA sAre
dUdhamen) vyApta kahI jAtI hai, isIprakAr gneyonse bhare hue vishvamen rahanevAlA AtmA samasta gneyonko
(lokAlokako) apanI gnAnaprabhAke dvArA prakAshit karatA hai arthAt jAnatA hai isaliye
vyavahArase AtmAkA gnAn aur AtmA sarvavyApI kahalAtA hai
. (yadyapi nishchayase ve apane
asankhya pradeshommen hI rahate hain, gneyommen praviShTa nahIn hote) ..30..
ab, aisA vyakta karate hain ki is prakAr padArtha 3
gnAnamen vartate hain :

Page 52 of 513
PDF/HTML Page 85 of 546
single page version

yadi te na santyarthA gnAne gnAnan na bhavati sarvagatam .
sarvagatan vA gnAnan kathan na gnAnasthitA arthA ..31..
yadi khalu nikhilAtmIyagneyAkArasamarpaNadvAreNAvatIrNA sarverthA na pratibhAnti gnAne
tadA tanna sarvagatamabhyupagamyet . abhyupagamyet vA sarvagatan, tarhi sAkShAt samvedanamukurunda-
bhUmikAvatIrNa(prati)bimbasthAnIyasvIyasvIyasamvedyAkArakAraNAni paramparayA pratibimbasthAnIy-
samvedyAkArakAraNAnIti kathan na gnAnasthAyinorthA nishchIyante
.. 31 ..
vA NANan vyavahAreN sarvagatan gnAnan sammatan chedbhavatAn kahan Na NANaTThiyA aTThA tarhi
vyavahAranayen svakIyagneyAkAraparichchhittisamarpaNadvAreN gnAnasthitA arthA kathan na bhavanti kintu
bhavantyeveti
. atrAyamabhiprAya --yat ev vyavahAreN gneyaparichchhittyAkAragrahaNadvAreN gnAnan sarvagatan
bhaNyate, tasmAdev gneyaparichchhittyAkArasamarpaNadvAreN padArthA api vyavahAreN gnAnagatA bhaNyanta
iti
..31.. ath gnAnina padArthai sah yadyapi vyavahAreN grAhyagrAhakasambandhosti tathApi
sanshleShAdisambandho nAsti, ten kAraNen gneyapadArthai sah bhinnatvameveti pratipAdayatigeNhadi Nev Na
1. bimba = jisakA darpaNamen pratibimb paDA ho vah . (gnAnako darpaNakI upamA dI jAye to, padArthonke
gneyAkAr bimba samAn hain aur gnAnamen honevAle gnAnakI avasthArUp gneyAkAr pratibimba samAn hain) .
2. padArtha sAkShAt svagneyAkAronke kAraN hain (arthAt padArtha apane -apane dravya -guN -paryAyonke sAkShAt
kAraN hain ) aur paramparAse gnAnakI avasthArUp gneyAkAronke (gnAnAkAronke) kAraN hain .
3. pratibimba naimittik kArya hain aur mayUrAdi nimitta -kAraN hain .
anvayArtha :[yadi ] yadi [te arthA ] ve padArtha [gnAne na santi ] gnAnamen na hon to
[gnAnan ] gnAn [sarvagatan ] sarvagat [na bhavati ] nahIn ho sakatA [vA ] aur yadi [gnAnan sarvagatan ]
gnAn sarvagat hai to [arthA ] padArtha [gnAnasthitA ] gnAnasthit [kathan na ] kaise nahIn hain ?
(arthAt avashya hain)
..31..
TIkA :yadi samasta sva -gneyAkAronke samarpaN dvArA (gnAnamen) avatarit hote hue
samasta padArtha gnAnamen pratibhAsit na hon to vah gnAn sarvagat nahIn mAnA jAtA . aur yadi vah (gnAn)
sarvagat mAnA jAye, to phi ra (padArtha) sAkShAt gnAnadarpaN -bhUmikAmen avatarit 1bimbakI bhAnti
apane -apane gneyAkAronke kAraN (honese) aur 2paramparAse pratibimbake samAn gneyAkAronke kAraN
honese padArtha kaise gnAnasthit nishchit nahIn hote ? (avashya hI gnAnasthit nishchit hote hain)
bhAvArtha :darpaNamen mayUr, mandir, sUrya, vRukSha ityAdike pratibimba paDate hain . vahAn
nishchayase to pratibimba darpaNakI hI avasthAyen hain, tathApi darpaNamen pratibimba dekhakar 3kAryamen
kAraNakA upachAr karake vyavahArase kahA jAtA hai ki ‘mayUrAdik darpaNamen hain .’ isIprakAr

Page 53 of 513
PDF/HTML Page 86 of 546
single page version

athaivan gnAninorthai sahAnyonyavRuttimattvepi paragrahaNamokShaNapariNamanAbhAven sarvan
pashyatodhyavasyatashchAtyantaviviktatvan bhAvayati
geNhadi Nev Na munchadi Na paran pariNamadi kevalI bhagavan .
pechchhadi samantado so jANadi savvan Niravasesan ..32..
gRuhNAti naiv na munychati na paran pariNamati kevalI bhagavAn .
pashyati samantata sa jAnAti sarvan niravasheSham ..32..
munchadi gRuhNAti naiv munychati naiv Na paran pariNamadi paran paradravyan gneyapadArthan naiv pariNamati . sa ka
kartA . kevalI bhagavan kevalI bhagavAn sarvagna . tato gnAyate paradravyeN sah bhinnatvamev . tarhi kin
prabhu kevalI na grahe, na chhoDe, pararUpe nav pariName;
dekhe ane jANe nisheShe sarvata te sarvane
.32.
gnAnadarpaNamen bhI sarva padArthonke samasta gneyAkAronke pratibimba paDate hain arthAt padArthonke
gneyAkAronke nimittase gnAnamen gnAnakI avasthArUp gneyAkAr hote hain (kyonki yadi aisA na ho
to gnAn sarva padArthonko nahIn jAn sakegA)
. vahAn nishchayase gnAnamen honevAle gneyAkAr gnAnakI
hI avasthAyen hai, padArthonke gneyAkAr kahIn gnAnamen praviShTa nahIn hai . nishchayase aisA hone par bhI
vyavahArase dekhA jAye to, gnAnamen honevAle gneyAkAronke kAraN padArthonke gneyAkAr hain, aur
unake kAraN padArtha hain
isaprakAr paramparAse gnAnamen honevAle gneyAkAronke kAraN padArtha hain;
isaliye un (gnAnakI avasthArUp) gneyAkAronko gnAnamen dekhakar, kAryamen kAraNakA upachAr
karake vyavahArase aisA kahA jA sakatA hai ki ‘padArtha gnAnamen hain’
..31..
ab, isaprakAr (vyavahArase) AtmAkI padArthonke sAth ek dUsaremmen pravRutti hone par
bhI, (nishchayase) vah parakA grahaN -tyAg kiye binA tathA pararUp pariNamit hue binA sabako
dekhatA -jAnatA hai isaliye use (padArthonke sAth) atyanta bhinnatA hai aisA batalAte hain :
anvayArtha :[kevalI bhagavAn ] kevalI bhagavAn [paran ] parako [na ev gRuhNAti ]
grahaN nahIn karate, [na munchati ] chhoDate nahIn, [na pariNamati ] pararUp pariNamit nahIn hote; [sa ]
ve [niravasheShan sarvan ] niravasheSharUpase sabako (sampUrNa AtmAko, sarva gneyonko) [samantata ]
sarva orase (sarva Atmapradeshonse) [pashyati jAnAti ] dekhate
jAnate hain ..32..

Page 54 of 513
PDF/HTML Page 87 of 546
single page version

ayan khalvAtmA svabhAvat ev paradravyagrahaNamokShaNapariNamanAbhAvAtsvatattvabhUtakeval-
gnAnasvarUpeN vipariNamya niShkamponmajjajjyotirjAtyamaNikalpo bhUtvAvatiShThamAna samantata
sphu ritadarshanagnAnashakti, samastamev nisheShatayAtmAnamAtmanAtmani sanchetayate
. athavA yugapadev
sarvArthasArthasAkShAtkaraNen gnaptiparivartanAbhAvAt sambhAvitagrahaNamokShaNalakShaNakriyAvirAma
prathamamev samastaparichchhedyAkArapariNatatvAt puna paramAkArAntaramapariNamamAna samantatopi
vishvamasheShan pashyati jAnAti cha . evamasyAtyantaviviktatvamev ..32..
paradravyan na jAnAti . pechchhadi samantado so jANadi savvan Niravasesan tathApi vyavahAranayen pashyati
samantata sarvadravyakShetrakAlabhAvairjAnAti cha sarvan niravasheSham . athavA dvitIyavyAkhyAnamabhyantare
kAmakrodhAdi bahirviShaye panychendriyaviShayAdikan bahirdravyan na gRuhNAti, svakIyAnantagnAnAdichatuShTayan cha na
munychati yatastata kAraNAdayan jIva kevalagnAnotpattikShaN ev yugapatsarvan jAnansan paran vikalpAntaran na

pariNamati
. tathAbhUta san kin karoti . svatattvabhUtakevalagnAnajyotiShA jAtyamaNikalpo
nikampachaitanyaprakAsho bhUtvA svAtmAnan svAtmanA svAtmani jAnAtyanubhavati . tenApi kAraNen paradravyai
sah bhinnatvamevetyabhiprAya ..32.. evan gnAnan gneyarUpeN na pariNamatItyAdivyAkhyAnarUpeN tRutIyasthale
1. nisheSharUpase = kuchh bhI kinchit mAtra sheSh na rahe isaprakAr se .
2. sAkShAtkAr karanA = pratyakSha jAnanA .
3. gnaptikriyAkA badalate rahanA arthAt gnAnamen ek gneyako grahaN karanA aur dUsareko chhoDanA so grahaN -tyAg
hai; isaprakArakA grahaN -tyAg vah kriyA hai, aisI kriyAkA kevalIbhagavAnake abhAv huA hai .
4. AkArAntar = anya AkAr .
TIkA :yah AtmA, svabhAvase hI paradravyake grahaN -tyAgakA tathA paradravyarUpase
pariNamit honekA (usake) abhAv honese, svatattvabhUt kevalagnAnarUpase pariNamit hokar
niShkamp nikalanevAlI jyotivAlA uttam maNi jaisA hokar rahatA huA, (1) jisake sarva orase
(sarva Atmapradeshonse) darshanagnAnashakti sphu rit hai aisA hotA huA,
nisheSharUpase paripUrNa
AtmAko AtmAse AtmAmen sanchetatA -jAnatA -anubhav karatA hai, athavA (2) ekasAth hI sarva
padArthonke samUhakA
2sAkShAtkAr karaneke kAraN gnaptiparivartanakA abhAv honese jisake
3grahaNatyAgarUp kriyA virAmako prApta huI hai aisA hotA huA, pahalese hI samasta gneyAkArarUp
pariNamit honese phi ra pararUpase4AkArAntararUpase nahIn pariNamit hotA huA sarva prakArase
asheSh vishvako, (mAtra) dekhatA -jAnatA hai . isaprakAr (pUrvokta donon prakArase) usakA
(AtmAkA padArthonse) atyanta bhinnatva hI hai .
bhAvArtha :kevalIbhagavAn sarva Atmapradeshonse apaneko hI anubhav karate rahate hain;
isaprakAr ve paradravyonse sarvathA bhinna hain . athavA, kevalI bhagavAnako sarva padArthonkA yugapat

Page 55 of 513
PDF/HTML Page 88 of 546
single page version

ath kevalagnAnishrutagnAninoravisheShadarshanen visheShAkAnkShAkShobhan kShapayati
jo hi sudeN vijANadi appANan jANagan sahAveN .
tan suyakevalimisiNo bhaNanti logappadIvayarA ..33..
yo hi shruten vijAnAtyAtmAnan gnAyakan svabhAven .
tan shrutakevalinamRuShayo bhaNanti lokapradIpakarA ..33..
gAthApanychakan gatam . ath yathA nirAvaraNasakalavyaktilakShaNen kevalagnAnenAtmaparignAnan bhavati tathA
sAvaraNaikadeshavyaktilakShaNen kevalagnAnotpattibIjabhUten svasamvedanagnAnarUpabhAvashrutenApyAtmaparignAnan
bhavatIti nishchinoti
. athavA dvitIyapAtanikA --yathA kevalagnAnan pramANan bhavati tathA keval-
gnAnapraNItapadArthaprakAshakan shrutagnAnamapi parokShapramANan bhavatIti pAtanikAdvayan manasi dhRutvA sUtramidan
pratipAdayati ---
jo ya kartA hi sphu Tan sudeN nirvikArasvasamvittirUpabhAvshrutapariNAmen vijANadi
gnAn hotA hai isaliye unakA gnAn ek gneyamense dUsaremen aur dUsarese tIsaremen nahIn badalatA
tathA unhen kuchh bhI jAnanA sheSh nahIn rahatA isaliye unakA gnAn kisI visheSh gneyAkArako
jAnaneke prati bhI nahIn jAtA; isaprakAr bhI ve parase sarvathA bhinna hain
. [yadi jAnanakriyA
badalatI ho tabhI use vikalpa (par -nimittak rAgadveSh) ho sakate hain aur tabhI itanA
paradravyake sAthakA sambandha kahalAtA hai
. kintu kevalIbhagavAnakI gnaptikA parivartan nahIn hotA
isaliye ve parase atyanta bhinna hain . ] isaprakAr kevalagnAnaprApta AtmA parase atyanta bhinna
honese aur pratyek AtmA svabhAvase kevalIbhagavAn jaisA hI honese yah siddha huA ki
nishchayase pratyek AtmA parase bhinna hai
..32..
ab kevalagnAnIko aur shrutagnAnIko avisheSharUpase dikhAkar visheSh AkAnkShAke
kShobhakA kShay karate hain (arthAt kevalagnAnImen aur shrutagnAnImen antar nahIn hai aisA batalAkar
visheSh jAnanekI ichchhAke kShobhako naShTa karate hain ) :
anvayArtha :[ya hi ] jo vAstavamen [shruten ] shrutagnAnake dvArA [svabhAven gnAyakan ]
svabhAvase gnAyak (arthAt gnAyAkasvabhAv) [AtmAnan ] AtmAko [vijAnAti ] jAnatA hai
[tan ] use [lokapradIpakarA ] lokake prakAshak [RuShaya ] RuShIshvaragaN [shrutakevalinan
bhaNanti ]
shrutakevalI kahate hain
..33..
shrutagnAnathI jANe khare gnAyakasvabhAvI Atmane,
RuShio prakAshak lokanA shrutakevalI tene kahe. 33
.

Page 56 of 513
PDF/HTML Page 89 of 546
single page version

yathA bhagavAn yugapatpariNatasamastachaitanyavisheShashAlinA kevalagnAnenAnAdinidhan-
niShkAraNAsAdhAraNasvasanchetyamAnachaitanyasAmAnyamahimnashchetakasvabhAvenaikatvAt kevalasyAtman
AtmanAtmani sanchetanAt kevalI, tathAyan janopi kramapariNamamANakatipayachaitanyavisheSh-
shAlinA shrutagnAnenAnAdinidhananiShkAraNAsAdhAraNasvasanchetyamAnachaitanyasAmAnyamahimnashchetak-
svabhAvenaikatvAt
kevalasyAtman AtmanAtmani sanchetanAt shrutakevalI . alan visheShA-
kAnkShAkShobheN, svarUpanishchalairevAvasthIyate ..33..
vijAnAti visheSheN jAnAti viShayasukhAnandavilakShaNanijashuddhAtmabhAvanotthaparamAnandaikalakShaNasukh-
rasAsvAdenAnubhavati
. kam . appANan nijAtmadravyam . jANagan gnAyakan kevalagnAnasvarUpam . ken
kRutvA . sahAveN samastavibhAvarahitasvasvabhAven . tan suyakevalin tan mahAyogIndran shrutakevalinan bhaNanti
kathayanti . ke kartAra . isiNo RuShaya . kimvishiShTA . logappadIvayarA lokapradIpak rA lokaprakAshakA
iti . ato vistara ---yugapatpariNatasamastachaitanyashAlinA kevalagnAnen anAdyanantaniShkAraNAnya-
dravyAsAdhAraNasvasamvedyamAnaparamachaitanyasAmAnyalakShaNasya paradravyarahitatven kevalasyAtman Atmani
svAnubhavanAdyathA bhagavAn kevalI bhavati, tathAyan
gaNadharadevAdinishchayaratnatrayArAdhakajanopi
1. anAdinidhan = anAdi -ananta (chaitanyasAmAnya Adi tathA anta rahit hai) .
2. niShkAraN = jisakA koI kAraN nahIn hain aisA; svayamsiddha; sahaj .
3. asAdhAraN = jo anya kisI dravyamen na ho, aisA .
4. svasamvedyamAn = svata hI anubhavamen AnevAlA .
5. chetak = chetanevAlA; darshakagnAyak .
6. AtmA nishchayase paradravyake tathA rAgadveShAdike sanyogon tathA guNaparyAyake bhedonse rahit, mAtra chetakasvabhAvarUp
hI hai, isaliye vah paramArthase keval (akelA, shuddha, akhaNDa) hai .
TIkA :jaise bhagavAn, yugapat pariNaman karate hue samasta chaitanyavisheShayukta
kevalagnAnake dvArA, 1anAdinidhan -2niShkAraN -3asAdhAraN -4svasamvedyamAn chaitanyasAmAnya
jisakI mahimA hai tathA jo 5chetakasvabhAvase ekatva honese keval (akelA, shuddha, akhanD)
hai aise AtmAko AtmAse AtmAmen anubhav karaneke kAraN kevalI hain; usIprakAr ham bhI,
kramasha pariNamit hote hue kitane hI chaitanyavisheShonseyukta shrutagnAnake dvArA, anAdinidhan-
niShkAraN -asAdhAraN -svasamvedyamAn -chaitanyasAmAnya jisakI mahimA hai tathA jo chetak
svabhAvake dvArA ekatva hone se
6keval (akelA) hai aise AtmAko AtmAse AtmAmen anubhav
karaneke kAraN shrutakevalI hain . (isaliye) visheSh AkAnkShAke kShobhase bas ho; (ham to)
svarUpanishchal hI rahate hain .

Page 57 of 513
PDF/HTML Page 90 of 546
single page version

ath gnAnasya shrutopAdhibhedamudasyati
suttan jiNovadiTThan poggaladavvappagehin vayaNehin .
tan jANaNA hi NANan suttassa ya jANaNA bhaNiyA ..34..
sUtran jinopadiShTan pudgaladravyAtmakairvachanai .
tajgnaptirhi gnAnan sUtrasya cha gnaptirbhaNitA ..34..
pUrvoktalakShaNasyAtmano bhAvashrutagnAnen svasamvedanAnnishchayashrutakevalI bhavatIti . kinch --yathA kopi
devadatta Adityodayen divase pashyati, rAtrau kimapi pradIpeneti . tathAdityodayasthAnIyen kevalagnAnen
divasasthAnIyamokShaparyAye bhagavAnAtmAnan pashyati, sansArI vivekijana punarnishAsthAnIyasansAraparyAye
bhAvArtha :bhagavAn samasta padArthonko jAnate hain, mAtra isaliye hI ve ‘kevalI’ nahIn
kahalAte, kintu keval arthAt shuddha AtmAko jAnane -anubhav karanese ‘kevalI’ kahalAte hain .
keval (-shuddha) AtmAke jAnane -anubhav karanevAlA shrutagnAnI bhI ‘shrutakevalI’ kahalAtA hai .
kevalI aur shrutakevalImen itanA mAtra antar hai kijisamen chaitanyake samasta visheSh ek hI sAth
pariNamit hote hain aise kevalagnAnake dvArA kevalI keval AtmAkA anubhav karate hain jisamen
chaitanyake kuchh visheSh kramasha pariNamit hote hain aise shrutagnAnake dvArA shrutakevalI keval AtmAkA
anubhav karate hain; arthAt, kevalI sUryake samAn kevalagnAnake dvArA AtmAko dekhate aur anubhav
karate hain tathA shrutakevalI dIpakake samAn shrutagnAnake dvArA AtmAko dekhate aur anubhav karate
hain, isaprakAr kevalI aur shrutakevalImen svarUpasthiratAkI taratamatArUp bhed hI mukhya hai, kam-
baDh (padArtha) jAnanerUp bhed atyanta gauN hai
. isaliye adhik jAnanekI ichchhAkA kShobh chhoDakar
svarUpamen hI nishchal rahanA yogya hai . yahI kevalagnAn -prAptikA upAy hai ..33..
ab, gnAnake shrut -upAdhikRut bhedako dUr karate hain (arthAt aisA batalAte hain ki shrutagnAn
bhI gnAn hI hai, shrutarUp upAdhike kAraN gnAnamen koI bhed nahIn hotA) :
anvayArtha :[sUtran ] sUtra arthAt [pudgaladravyAtmakai vachanai ] pudgaladravyAtmak
vachanonke dvArA [jinopadiShTan ] jinendra bhagavAnake dvArA upadiShTa vah [tajgnapti hI ] usakI gnapti
[gnAnan ] gnAn hai [cha ] aur use [sUtrasya gnapti ] sUtrakI gnapti (shrutagnAn) [bhaNitA ] kahA
gayA hai
..34..
pudgalasvarUp vachanothI jin -upadiShTa je te sUtra chhe;
chhe gnapti tenI gnAn, tene sUtranI gnapti kahe. 34
.

Page 58 of 513
PDF/HTML Page 91 of 546
single page version

shrutan hi tAvatsUtram . tachcha bhagavadarhatsarvagnopagnan syAtkAraketanan paudgalikan shabdabrahma .
tajgnaptirhi gnAnam . shrutan tu tatkAraNatvAt gnAnatvenopacharyat ev . evan sati sUtrasya gnapti
shrutagnAnamityAyAti . ath sUtramupAdhitvAnnAdriyate gnaptirevAvashiShyate . sA cha kevalina
shrutakevalinashchAtmasanchetane tulyaiv iti nAsti gnAnasya shrutopAdhibheda .. 34 ..
pradIpasthAnIyen rAgAdivikalparahitaparamasamAdhinA nijAtmAnan pashyatIti . ayamatrAbhiprAya ---AtmA
parokSha, kathan dhyAnan kriyate iti sandehan kRutvA paramAtmabhAvanA na tyAjyeti ..33.. ath shabdarUpan
dravyashrutan vyavahAreN gnAnan nishchayenArthaparichchhittirUpan bhAvashrutamev gnAnamiti kathayati .
athavAtmabhAvanArato nishchayashrutakevalI bhavatIti pUrvasUtre bhaNitam . ayan tu vyavahArashrutakevalIti
kathyate ---suttan dravyashrutam . kathambhUtam . jiNovadiTThan jinopadiShTam . kai kRutvA . poggaladavvappagehin vayaNehin
pudgaladravyAtmakairdivyadhvanivachanai . tan jANaNA hi NANan ten pUrvokta shabdashrutAdhAreN gnaptirarthapari-
chchhittirgnAnan bhaNyate hi sphu Tam . suttassa ya jANaNA bhaNiyA pUrvoktadravyashrutasyApi vyavahAreN
gnAnavyapadesho bhavati na tu nishchayeneti . tathA hi --yathA nishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvo jIva
pashchAdvayavahAreN naranArakAdirUpopi jIvo bhaNyate; tathA nishchayenAkhaNDaikapratibhAsarUpan samasta-
vastuprakAshakan gnAnan bhaNyate, pashchAdvayavahAreN meghapaTalAvRutAdityasyAvasthAvisheShavatkarmapaTalAvRutA-

khaNDaikagnAnarUpajIvasya matignAnashrutagnAnAdivyapadesho bhavatIti bhAvArtha
..34.. ath bhinnagnAnenAtmA
1. syAtkAr = ‘syAt’ shabda . (syAt = kathanchit; kisI apekShAse)
2. gnapti = jAnanA; jAnanekI kriyA; jAnanakriyA .
TIkA :pratham to shrut hI sUtra hai; aur vah sUtra bhagavAn arhantasarvagnake dvArA
svayam jAnakar upadiShTa 1syAtkAr chihnayukta, paudagalik shabdabrahma hai . usakI 2gnapti
(-shabdabrahmako jAnanevAlI gnAtRukriyA) so gnAn hai; shrut (-sUtra) to usakA (-gnAnakA)
kAraN honese gnAnake rUpamen upachArase hI kahA jAtA hai (jaise ki annako prAN kahA jAtA
hai)
. aisA honese yah phalit huA ki ‘sUtrakI gnapti’ so shrutagnAn hai . ab yadi sUtra to
upAdhi honese usakA Adar na kiyA jAye to ‘gnapti’ hI sheSh rah jAtI hai; (‘sUtrakI gnapti’
kahane par nishchayase gnapti kahIn paudgalik sUtrakI nahIn, kintu AtmAkI hai; sUtra gnaptikA
svarUpabhUt nahIn, kintu visheSh vastu arthAt upAdhi hai; kyonki sUtra na ho to vahAn bhI gnapti
to hotI hI hai
. isaliye yadi sUtrako na ginA jAy to ‘gnapti’ hI sheSh rahatI hai .) aur
vah (-gnapti) kevalI aur shrutakevalIke AtmAnubhavanamen samAn hI hai . isaliye gnAnamen shrut-
upAdhikRut bhed nahIn hai ..34..

Page 59 of 513
PDF/HTML Page 92 of 546
single page version

athAtmagnAnayo kartRukaraNatAkRutan bhedamapanudati
jo jANadi so NANan Na havadi NANeN jANago AdA .
NANan pariNamadi sayan aTThA NANaTThiyA savve ..35..
yo jAnAti sa gnAnan na bhavati gnAnen gnAyak AtmA .
gnAnan pariNamate svayamarthA gnAnasthitA sarve ..35..
apRuthagbhUtakartRukaraNatvashaktipAramaishvaryayogitvAdAtmano ya ev svayamev jAnAti sa
ev gnAnamantarlInasAdhakatamoShNatvashakte svatantrasya jAtavedaso dahanakriyAprasiddheruShNa-
gnAnI na bhavatItyupadishatijo jANadi so NANan ya kartA jAnAti sa gnAnan bhavatIti . tathA hi
yathA sangnAlakShaNaprayojanAdibhedepi sati pashchAdabhedanayen dahanakriyAsamarthoShNaguNen pariNato-
gnirapyuShNo bhaNyate, tathArthakriyAparichchhittisamarthagnAnaguNen pariNat AtmApi gnAnan bhaNyate . tathA
choktam‘jAnAtIti gnAnamAtmA’ . Na havadi NANeN jANago AdA sarvathaiv bhinnagnAnenAtmA gnAyako na
1. pAramaishvarya = param sAmarthya; parameshvaratA . 2.sAdhakatam = utkRuShTa sAdhan vah karaN .
3. jo svatantra rUpase kare vah kartA .
4. agni jalAnekI kriyA karatI hai, isaliye use uShNatA kahA jAtA hai .
je jANato te gnAn, nahi jIv gnAnathI gnAyak bane;
pote praNamato gnAnarUp, ne gnAnasthit sau artha chhe. 35
.
ab, AtmA aur gnAnakA karttRutva -karaNatvakRut bhed dUr karate hain (arthAt paramArthata
abhed AtmAmen, ‘AtmA gnAtRukriyAkA kartA hai aur gnAn karaN hai’ aisA vyavahArase bhed kiyA
jAtA hai, tathApi AtmA aur gnAn bhinna nahIn hain isaliye abhedanayase ‘AtmA hI gnAn hai’ aisA
samajhAte hain) :
anvayArtha :[ya jAnAti ] jo jAnatA hai [sa gnAnan ] so gnAn hai (arthAt jo
gnAyak hai vahI gnAn hai), [gnAnen ] gnAnake dvArA [AtmA ] AtmA [gnAyaka bhavati ] gnAyak
hai [na ] aisA nahIn hai
. [svayam ] svayam hI [gnAnan pariNamate ] gnAnarUp pariNamit hotA hai [sarve
arthA ] aur sarva padArtha [gnAnasthitA ] gnAnasthit hain ..35..
TIkA :AtmA apRuthagbhUt kartRutva aur karaNatvakI shaktirUp 1pAramaishvaryavAn honese
jo svayamev jAnatA hai (arthAt jo gnAyak hai) vahI gnAn hai; jaisejisamen 2sAdhakatam
uShNatvashakti antarlIn hai, aisI 3svatantra agnike 4dahanakriyAkI prasiddhi honese uShNatA kahI jAtI
hai . parantu aisA nahIn hai ki jaise pRuthagvartI hansiyese devadatta kATanevAlA kahalAtA hai usIprakAr

Page 60 of 513
PDF/HTML Page 93 of 546
single page version

vyapadeshavat . na tu yathA pRuthagvartinA dAtreN lAvako bhavati devadattastathA gnAnen gnAyako
bhavatyAtmA . tathA satyubhayorachetanatvamachetanayo sanyogepi na parichchhittiniShpatti . pRuthaktva-
vartinorapi parichchhedAbhyupagame paraparichchheden parasya parichchhittirbhUtiprabhRutInAn cha parichchhittiprasUti-
rananku shA syAt
. kinchsvatovyatiriktasamastaparichchhedyAkArapariNatan gnAnan svayam pariNam-
mAnasya kAryabhUtasamastagneyAkArakAraNIbhUtA sarverthA gnAnavartin ev kathanchidbhavanti; kin
gnAtRugnAnavibhAgakleshakalpanayA
..35..
ath kin gnAnan kin gneyamiti vyanakti
tamhA NANan jIvo Neyan davvan tihA samakkhAdan .
davvan ti puNo AdA paran cha pariNAmasambaddhan ..36..
bhavatIti . ath matam --yathA bhinnadAtreN lAvako bhavati devadattastathA bhinnagnAnen gnAyako bhavatu ko
doSh iti . naivam . chhedanakriyAviShaye dAtran bahiranggopakaraNan tadbhinnan bhavatu, abhyantaropakaraNan tu
devadattasya chhedanakriyAviShaye shaktivisheShastachchAbhinnamev bhavati; tathArthaparichchhittiviShaye gnAnamevA-
bhyantaropakaraNan tathAbhinnamev bhavati, upAdhyAyaprakAshAdibahiranggopakaraNan tadbhinnamapi bhavatu doSho

nAsti
. yadi cha bhinnagnAnen gnAnI bhavati tarhi parakIyagnAnen sarvepi kumbhastambhAdijaDapadArthA gnAnino
(pRuthagvartI) gnAnase AtmA jAnanevAlA (-gnAyak) hai . yadi aisA ho to dononke achetanatA A
jAyegI aur achetanonkA sanyog hone par bhI gnapti utpanna nahIn hogI . AtmA aur gnAnake pRuthagvartI
hone par bhI yadi AtmAke gnaptikA honA mAnA jAye to paragnAnake dvArA parako gnapti ho jAyegI aur
isaprakAr rAkh ityAdike bhI gnaptikA udbhav nirankush ho jAyegA
. (‘AtmA aur gnAn pRuthak hain
kintu gnAn AtmAke sAth yukta ho jAtA hai isaliye AtmA jAnanekA kArya karatA hai’ yadi aisA
mAnA jAye to jaise gnAn AtmAke sAth yukta hotA hai, usIprakAr rAkh, ghaDA, stambh ityAdi samasta
padArthonke sAth yukta ho jAye aur usase ve sab padArtha bhI jAnanekA kArya karane lagen; kintu aisA
to nahIn hotA, isaliye AtmA aur gnAn pRuthak nahIn hain ) aur, apanese abhinna aise samasta
gneyAkArarUp pariNamit jo gnAn hai usarUp svayam pariNamit honevAleko, kAryabhUt samasta
gneyAkAronke kAraNabhUt samasta padArtha gnAnavarti hI kathanchit hain
. (isaliye) gnAtA aur gnAnake
vibhAgakI kliShTa kalpanAse kyA prayojan hai ? ..35..
ab, yah vyakta karate hain ki gnAn kyA hai aur gney kyA hai :
chhe gnAn tethI jIv, gney tridhA kahelun dravya chhe;
e dravya par ne AtamA, pariNAmasanyut jeh chhe. 36.

Page 61 of 513
PDF/HTML Page 94 of 546
single page version

tasmAt gnAnan jIvo gneyan dravyan tridhA samAkhyAtam .
dravyamiti punarAtmA parashcha pariNAmasambaddha ..36..
yata parichchhedarUpeN svayam vipariNamya svatantra ev parichchhinatti tato jIv ev
gnAnamanyadravyANAn tathA pariNantun parichchhettun chAshakte . gneyan tu vRuttavartamAnavartiShyamANavichitra-
paryAyaparamparAprakAreN tridhAkAlakoTisparshitvAdanAdyanantan dravyam . tattu gneyatAmApadyamAnan
dvedhAtmaparavikalpAt . iShyate hi svaparaparichchhedakatvAdavabodhasya bodhyasyaivamvidhan dvaividhyam .
nanu svAtmani kriyAvirodhAt kathan nAmAtmaparichchhedakatvam . kA hi nAm kriyA
kIdRushashcha virodha . kriyA hyatra virodhinI samutpattirUpA vA gnaptirUpA vA . utpattirUpA hi
tAvannaikan svasmAtprajAyat ityAgamAdviruddhaiv . gnaptirUpAyAstu prakAshanakriyayev pratyavasthitatvAnna
bhavantu, na cha tathA . NANan pariNamadi sayan yat ev bhinnagnAnen gnAnI na bhavati tat ev ghaTotpattau
mRutpiNDa iv svayamevopAdAnarUpeNAtmA gnAnan pariNamati . aTThA NANaTThiyA savve vyavahAreN gneyapadArthA
Adarshe bimbamiv parichchhittyAkAreN gnAne tiShThantItyabhiprAya ..35.. athAtmA gnAnan bhavati sheShan tu
gneyamityAvedayati ---tamhA NANan jIvo yasmAdAtmaivopAdAnarUpeN gnAnan pariNamati tathaiv padArthAn
parichchhinatti, iti bhaNitan pUrvasUtre, tasmAdAtmaiv gnAnan . Neyan davvan tasya gnAnarUpasyAtmano gneyan bhavati .
kim . dravyam . tihA samakkhAdan tachcha dravyan kAlatrayaparyAyapariNatirUpeN dravyaguNaparyAyarUpeN vA
anvayArtha :[tasmAt ] isaliye [jIva gnAnan ] jIv gnAn hai [gneyan ] aur gney
[tridhA samAkhyAtan ] tIn prakArase varNit (trikAlasparshI) [dravyan ] dravya hai . [puna dravyan iti ]
(vah gneyabhUt) dravya arthAt [AtmA ] AtmA (svAtmA) [para cha ] aur par
[pariNAmasambaddha ] joki pariNAmavAle hain
..36..
TIkA :(pUrvokta prakAr) gnAnarUpase svayam pariNamit hokar svatantratayA hI jAnatA hai
isaliye jIv hI gnAn hai, kyonki anya dravya isaprakAr (gnAnarUp) pariNamit hone tathA jAnanemen
asamartha hain
. aur gney, varta chukI, varta rahI aur vartanevAlI aisI vichitra paryAyonkI paramparAke
prakArase trividh kAlakoTiko sparsha karatA honese anAdi -ananta aisA dravya hai . (AtmA hI gnAn
hai aur gney samasta dravya hain ) vah gneyabhUt dravya AtmA aur par (-sva aur par) aise do bhedase
do prakArakA hai
. gnAn svaparagnAyak hai, isaliye gneyakI aisI dvividhatA mAnI jAtI hai .
(prashna) :apanemen kriyAke ho sakanekA virodh hai, isaliye AtmAke svagnAyakatA
kaise ghaTit hotI hai ?
(uttar) :kaunasI kriyA hai aur kis prakArakA virodh hai ? jo yahAn (prashnamen
virodhI kriyA kahI gaI hai vah yA to utpattirUp hogI yA gnaptirUp hogI . pratham, utpattirUp
kriyA to ‘kahIn svayam apanemense utpanna nahIn ho sakatI’ is Agamakathanase viruddha hI hai; parantu

Page 62 of 513
PDF/HTML Page 95 of 546
single page version

tatra vipratiShedhasyAvatAra . yathA hi prakAshakasya pradIpasya paran prakAshyatAmApannan prakAshayata
svasmin prakAshye na prakAshakAntaran mRugyan svayamev prakAshanakriyAyA samupalambhAt; tathA
parichchhedakasyAtmana paran parichchhedyatAmApannan parichchhindata svasmin parichchhedye na parichchhedakAntaran
mRugyan svayamev parichchhedanakriyAyA samupalambhAt
.
nanu kut Atmano dravyagnAnarUpatvan dravyANAn cha AtmagneyarUpatvan cha ? pariNAm-
sambandhatvAt . yata khalu AtmA dravyANi cha pariNAmai sah sambadhyante, tat Atmano
dravyAlambanagnAnen dravyANAn tu gnAnamAlambya gneyAkAreN pariNatirabAdhitA pratapati ..36..
tathaivotpAdavyayadhrauvyarUpeN cha tridhA samAkhyAtam . davvan ti puNo AdA paran cha tachcha gneyabhUtan dravyamAtmA
bhavati paran cha . kasmAt . yato gnAnan svan jAnAti paran cheti pradIpavat . tachcha svaparadravyan kathambhUtam .
pariNAmasambaddhan kathanchitpariNAmItyartha . naiyAyikamatAnusArI kashchidAh ---gnAnan gnAnAntaravedyan prameyatvAt
1.koI paryAy svayam apanemense utpanna nahIn ho sakatI, kintu vah dravyake AdhArasedravyamense utpanna hotI hai;
kyonki yadi aisA na ho to dravyarUp AdhArake binA paryAyen utpanna hone lagen aur jalake binA tarangen hone lagen; kintu
yah sab pratyakSha viruddha hai; isaliye paryAyake utpanna honeke liye dravyarUp AdhAr Avashyak hai
. isIprakAr gnAnaparyAy
bhI svayam apanemense utpanna nahIn ho sakatI; vah Atmadravyamense utpanna ho sakatI haijo ki ThIk hI hai . parantu gnAn
paryAy svayam apanese hI gnAt nahIn ho sakatI yah bAt yathArtha nahIn hai . Atma dravyamense utpanna honevAlI gnAnaparyAy svayam
apanese hI gnAt hotI hai . jaise dIpakarUpI AdhAramense utpanna hone vAlI prakAshaparyAy sva -parako prakAshit karatI hai,
usI prakAr AtmArUpI AdhAramense utpanna honevAlI gnAnaparyAy svaparako jAnatI hai . aur yah anubhav siddha bhI hai ki
gnAn svayam apaneko jAnatA hai .
2.gnAnake gneyabhUt dravya Alamban arthAt nimitta hain . yadi gnAn gneyako na jAne to gnAnakA gnAnatva kyA ?
3.gneyakA gnAn Alamban arthAt nimitta hai . yadi gney gnAnamen gnAt na ho to gneyakA gneyatva kyA ?
gnaptirUp kriyAmen virodh nahIn AtA, kyonki vah, prakAshan kriyAkI bhAnti, utpattikriyAse
viruddha prakArase (bhinna prakArase) hotI hai
. jaise jo prakAshyabhUt parako prakAshit karatA hai aise
prakAshak dIpakako sva prakAshyako prakAshit karaneke sambandhamen anya prakAshakakI AvashyakatA
nahIn hotI, kyonki usake svayamev prakAshan kriyAkI prApti hai; usIprakAr jo gneyabhUt parako
jAnatA hai aise gnAyak AtmAko sva gneyake jAnaneke sambandhamen anya gnAyakakI AvashyakatA
nahIn hotI, kyonki svayamev gnAn -kriyA kI prApti
1 hai . (isase siddha huA ki gnAn svako
bhI jAn sakatA hai .)
(prashna) :AtmAko dravyonkI gnAnarUpatA aur dravyonko AtmAkI gneyarUpatA kaise
(kisaprakAr ghaTit) hai ?
(uttar) :ve pariNAmavAle honese . AtmA aur dravya pariNAmayukta hain, isaliye
AtmAke, dravya jisakA 2Alamban hain aise gnAnarUpase (pariNati), aur dravyonke, gnAnakA
3avalamban lekar gneyAkArarUpase pariNati abAdhitarUpase tapatI haipratApavant vartatI hai .

Page 63 of 513
PDF/HTML Page 96 of 546
single page version

athAtivAhitAnAgatAnAmapi dravyaparyAyANAn tAdAtvikavat pRuthaktven gnAne vRuttimudyotayati
takkAligev savve sadasabbhUdA hi pajjayA tAsin .
vaTTante te NANe visesado davvajAdINan ..37..
tAtkAlikA iv sarve sadasadbhUtA hi paryAyAstAsAm .
vartante te gnAne visheShato dravyajAtInAm ..37..
sarvAsAmev hi dravyajAtInAn trisamayAvachchhinnAtmalAbhabhUmikatven kramapratapatsvarUpasampada
ghaTAdivat . parihAramAh --pradIpen vyabhichAra, pradIpastAvatprameya parichchhedyo gneyo bhavati na cha
pradIpAntareN prakAshyate, tathA gnAnamapi svayamevAtmAnan prakAshayati na cha gnAnAntareN prakAshyate . yadi
punargnAnAntareN prakAshyate tarhi gaganAvalambinI mahatI durnivArAnavasthA prApnotIti sUtrArtha ..36.. evan
nishchayashrutakevalivyavahArashrutakevalikathanamukhyatven bhinnagnAnanirAkaraNen gnAnagneyasvarUpakathanen cha
chaturthasthale gAthAchatuShTayan gatam
. athAtItAnAgataparyAyA vartamAnagnAne sAmpratA iv dRushyanta iti
nirUpayatisavve sadasabbhUdA hi pajjayA sarve sadbhUtA asadbhUtA api paryAyA ye hi sphu Tan vaTTante te tetetetete
(AtmA aur dravya samay -samay par pariNaman kiyA karate hain, ve kUTastha nahIn hain; isaliye AtmA
gnAn svabhAvase aur dravya gney svabhAvase pariNaman karatA hai, isaprakAr gnAn svabhAvamen pariNamit
AtmA gnAnake AlambanabhUt dravyonko jAnatA hai aur gney -svabhAvase pariNamit dravya gneyake
AlambanabhUt gnAnamen
AtmAmengnAt hote hain .) ..36..
ab, aisA udyot karate hain ki dravyonkI atIt aur anAgat paryAyen bhI tAtkAlik
paryAyonkI bhAnti pRuthakrUpase gnAnamen vartatI hain :
anvayArtha :[tAsAm dravyajAtInAm ] un (jIvAdi) dravyajAtiyonkI [te sarve ]
samasta [sadasadbhUtA hi ] vidyamAn aur avidyamAn [paryAyA ] paryAyen [tAtkAlikA iv ]
tAtkAlik (vartamAn) paryAyonkI bhAnti
, [visheShata ] vishiShTatApUrvak (apane -apane bhinna-
bhinna svarUpamen ) [gnAne vartante ] gnAnamen vartatI hain ..37..
TIkA :(jIvAdik) samasta dravyajAtiyonkI paryAyonkI utpattikI maryAdA
tInonkAlakI maryAdA jitanI honese (ve tInonkAlamen utpanna huA karatI hain isaliye), unakI
(un samasta dravya -jAtiyonkI), kramapUrvak tapatI huI svarUp -sampadA vAlI (-ekake bAd
te dravyanA sadbhUtasadbhUt paryayo sau vartatA,
tatkAlanA paryAy jem, visheShapUrvak gnAnamAn. 37.

Page 64 of 513
PDF/HTML Page 97 of 546
single page version

sadbhUtAsadbhUtatAmAyAnto ye yAvanta paryAyAste tAvantastAtkAlikA ivAtyantasankareNApya-
vadhAritavisheShalakShaNA ekakShaN evAvabodhasaudhasthitimavataranti
. na khalvetadayuktamdRuShTA-
virodhAt; drashyate hi chhadmasthasyApi vartamAnamiv vyatItamanAgatan vA vastu chintayata
samvidAlambitastadAkAra .kinch chitrapaTIsthAnIyatvAt samvida; yathA hi chitrapaTayAmati-
vAhitAnAmanupasthitAnAn vartamAnAnAn cha vastUnAmAlekhyAkArA sAkShAdekakShaN evAvabhAsante, tathA
samvidbhittAvapi
.kin cha sarvagneyAkArANAn tAdAtvik tvAvirodhAt; yathA hi
pradhvastAnAmanuditAnAn cha vastUnAmAlekhyAkArA vartamAnA ev, tathAtItAnAmanAgatAnAn cha
paryAyANAn gneyAkArA vartamAnA ev bhavanti
..37..
pUrvoktA paryAyA vartante pratibhAsante pratisphu ranti . kka . NANe kevalagnAne . kathambhUtA iv . takkAligev
tAtkAlikA iv vartamAnA iv . kAsAn sambandhina . tAsin davvajAdINan tAsAn prasiddhAnAn
1. gnAnamen samasta dravyonkI tInonkAlakI paryAyen ek hI sAth gnAt hone par bhI pratyek paryAyakA vishiShTa
svarUp -pradesh, kAl, AkAr ityAdi visheShatAyenspaShTa gnAt hotA hai; sankarvyatikar nahIn hote .
2. Alekhya = Alekhan yogya; chitrit karane yogya .
dUsarI pragaT honevAlI), vidyamAnatA aur avidyamAnatAko prApta jo jitanI paryAyen hain, ve sab
tAtkAlik (vartamAnakAlIn) paryAyonkI bhAnti, atyanta
1mishrit honepar bhI sab paryAyonke
vishiShTa lakShaN spaShTa gnAt hon isaprakAr, ek kShaNamen hI, gnAnamandiramen sthitiko prApta hotI hain .
yah (tInon kAlakI paryAyonkA vartamAn paryAyonkI bhAnti gnAnamen gnAt honA) ayukta nahIn hai;
kyonki
(1) usakA dRuShTAntake sAth (jagatamen jo dikhAI detA haianubhavamen AtA hai usake
sAth ) avirodh hai . (jagatamen ) dikhAI detA hai ki chhadmasthake bhI, jaise vartamAn vastukA
chintavan karate hue gnAn usake AkArakA avalamban karatA hai usIprakAr bhUt aur bhaviShyat
vastukA chintavan karate hue (bhI) gnAn usake AkArakA avalamban karatA hai
.
(2) aur gnAn chitrapaTake samAn hai . jaise chitrapaTamen atIt, anAgat aur vartamAn
vastuonke 2AlekhyAkAr sAkShAt ek kShaNamen hI bhAsit hote hain; usIprakAr gnAnarUpI bhittimen
(-gnAnabhUmikAmen, gnAnapaTamen ) bhI atIt, anAgat aur vartamAn paryAyonke gneyAkAr sAkShAt ek
kShaNamen hI bhAsit hote hain
.
(3) aur sarva gneyAkAronkI tAtkAlikatA (vartamAnatA, sAmpratikatA) aviruddha hai .
jaise naShTa aur anutpanna vastuonke AlekhyAkAr vartamAn hI hain, usIprakAr atIt aur anAgat
paryAyonke gneyAkAr vartamAn hI hain
.

Page 65 of 513
PDF/HTML Page 98 of 546
single page version

athAsadbhUtaparyAyANAn kathanchitsadbhUtatvan vidadhAti
je Nev hi sanjAyA je khalu NaTThA bhavIy pajjAyA .
te honti asabbhUdA pajjAyA NANapachchakkhA ..38..
ye naiv hi sanjAtA ye khalu naShTA bhUtvA paryAyA .
te bhavanti asadbhUtA paryAyA gnAnapratyakShA ..38..
shuddhajIvadravyAdidravyajAtInAmiti vyavahitasambandha . kasmAt . visesado svakIyasvakIyapradesh-
kAlAkAravisheShai sankaravyatikaraparihAreNetyartha . kinch ---yathA chhadmasthapuruShasyAtItAnAgataparyAyA manasi
chintayata pratisphu ranti, yathA cha chitrabhittau bAhubalibharatAdivyatikrAntarUpANi shreNikatIrthakarAdi-
bhAvirUpANi cha vartamAnAnIv pratyakSheN dRushyante tathA chitrabhittisthAnIyakevalagnAne bhUtabhAvinashcha paryAyA

yugapatpratyakSheN dRushyante, nAsti virodha
. yathAyan kevalI bhagavAn paradravyaparyAyAn parichchhittimAtreN
pra. 9
bhAvArtha :kevalagnAn samasta dravyonkI tInon kAlakI paryAyonko yugapad jAnatA hai .
yahAn yah prashna ho sakatA hai ki gnAn naShTa aur anutpanna paryAyonko vartamAn kAlamen kaise jAn
sakatA hai ? usakA samAdhAn hai ki
jagatamen bhI dekhA jAtA hai ki alpagna jIvakA gnAn bhI
naShTa aur anutpanna vastuonkA chintavan kar sakatA hai, anumAnake dvArA jAn sakatA hai, tadAkAr
ho sakatA hai; tab phi ra pUrNa gnAn naShTa aur anutpanna paryAyonko kyon na jAn sakegA ? gnAnashakti
hI aisI hai ki vah chitrapaTakI bhAnti atIt aur anAgat paryAyonko bhI jAn sakatI hai aur
AlekhyatvashaktikI bhAnti, dravyonkI gneyatva shakti aisI hai ki unakI atIt aur anAgat
paryAyen bhI gnAnamen gneyarUp hotI hain
gnAt hotI hain
. isaprakAr AtmAkI adbhut gnAnashakti aur
dravyonkI adbhut gneyatvashaktike kAraN kevalagnAnamen samasta dravyonkI tInonkAlakI paryAyonkA
ek hI samayamen bhAsit honA aviruddha hai
..37..
ab, avidyamAn paryAyonkI (bhI) kathanchit (-kisI prakArase; kisI apekShAse)
vidyamAnatA batalAte hain :
anvayArtha :[ye paryAyA ] jo paryAyen [hi ] vAstavamen [na ev sanjAtA ] utpanna nahIn
huI hain, tathA [ye ] jo paryAyen [khalu ] vAstavamen [bhUtvA naShTA ] utpanna hokar naShTa ho gaI hain, [te ]
ve [asadbhUtA paryAyA ] avidyamAn paryAyen [gnAnapratyakShA bhavanti ] gnAn pratyakSha hain
..38..
je paryayo aNajAt chhe, valI janmIne pravinaShTa je,
te sau asadbhUt paryayo paN gnAnamAn pratyakSha chhe
.38.

Page 66 of 513
PDF/HTML Page 99 of 546
single page version

ye khalu nAdyApi sambhUtimanubhavanti, ye chAtmalAbhamanubhUy vilayamupagatAste kilA-
sadbhUtA api parichchhedan prati niyatatvAt gnAnapratyakShatAmanubhavanta shilAstambhotkIrNabhUtabhAvi-
devavadaprakampArpitasvarUpA sadbhUtA ev bhavanti ..38..
athaitadevAsadbhUtAnAn gnAnapratyakShatvan draDhayati
jadi pachchakkhamajAdan pajjAyan palayidan cha NANassa .
Na havadi vA tan NANan divvan ti hi ke parUventi ..39..
jAnAti, na cha tanmayatven, nishchayen tu kevalagnAnAdiguNAdhArabhUtan svakIyasiddhaparyAyamev svasamvittyA-
kAreN tanmayo bhUtvA parichchhinatti jAnAti, tathAsannabhavyajIvenApi nijashuddhAtmasamyakshraddhAn-

gnAnAnuShThAnarUpanishchayaratnatrayaparyAy ev sarvatAtparyeN gnAtavya iti tAtparyam
..37.. athAtItAnA-
gataparyAyANAmasadbhUtasangnA bhavatIti pratipAdayati ---je Nev hi sanjAyA je khalu NaTThA bhavIy pajjAyA ye naiv
sanjAtA nAdyApi bhavanti, bhAvin ityartha . hi sphu Tan ye cha khalu naShTA vinaShTA paryAyA . kin kRutvA .
bhUtvA . te honti asabbhUdA pajjAyA te pUrvoktA bhUtA bhAvinashcha paryAyA avidyamAnatvAdasadbhUtA bhaNyante .
NANapachchakkhA te chAvidyamAnatvAdasadbhUtA api vartamAnagnAnaviShayatvAdvayavahAreN bhUtArthA bhaNyante, tathaiv
gnAnapratyakShAshcheti . yathAyan bhagavAnnishchayen paramAnandaikalakShaNasukhasvabhAvan mokShaparyAyamev tanmayatven
parichchhinatti, paradravyaparyAyan tu vyavahAreNeti; tathA bhAvitAtmanA puruSheN rAgAdivikalpopAdhi-
rahitasvasamvedanaparyAy ev tAtparyeN gnAtavya, bahirdravyaparyAyAshcha gauNavRuttyeti
bhAvArtha ..38..
1. pratyakSha = akShake pratiakShake sanmukhakShake nikaTamenakShake sambandhamen ho aisA .
[akSha = gnAn; AtmA .]
gnAne ajAt -vinaShTa paryAyo taNI pratyakShatA
nav hoy jo, to gnAnane e ‘divya’ kauN kahe bhalA ? 39.
TIkA :jo (paryAyen ) abhI tak utpanna bhI nahIn huI aur jo utpanna hokar naShTa
ho gaI hain, ve (paryAyen ) vAstavamen avidyamAn hone par bhI, gnAnake prati niyat honese (gnAnamen
nishchit
sthirlagI huI honese, gnAnamen sIdhI gnAt honese ) 1gnAnapratyakSha vartatI huI, pAShAN
stambhamen utkIrNa, bhUt aur bhAvI devon (tIrthankaradevon ) kI bhAnti apane svarUpako akampatayA
(gnAnako) arpit karatI huI (ve paryAyen ) vidyamAn hI hain
..38..
ab, inhIn avidyamAn paryAyonkI gnAnapratyakShatAko dRuDh karate hain :

Page 67 of 513
PDF/HTML Page 100 of 546
single page version

yadi pratyakShojAta paryAya pralayitashcha gnAnasya .
na bhavati vA tat gnAnan divyamiti hi ke prarUpayanti ..39..
yadi khalvasambhAvitabhAvan sambhAvitabhAvan cha paryAyajAtamapratighavijRumbhitAkhanDit-
pratApaprabhushaktitayA prasabhenaiv nitAntamAkramyAkramasamarpitasvarUpasarvasvamAtmAnan prati niyatan gnAnan
na karoti, tadA tasya kutastanI divyatA syAt
. ata kAShThAprAptasya parichchhedasya sarva-
metadupapannam ..39..
athAsadbhUtaparyAyANAn vartamAnagnAnapratyakShatvan dRuDhayatijai pachchakkhamajAdan pajjAyan palayidan cha NANassa Na havadi
vA yadi pratyakSho na bhavati . sa ka . ajAtaparyAyo bhAviparyAya . na kevalan bhAviparyAya pralayitashcha
vA . kasya . gnAnasya . tan NANan divvan ti hi ke parUventi tadgnAnan divyamiti ke prarUpayanti, na
kepIti . tathA hiyadi vartamAnaparyAyavadatItAnAgataparyAyan gnAnan kartRu kramakaraNavyavadhAn-
rahitatven sAkShAtpratyakShan na karoti, tarhi tat gnAnan divyan na bhavati . vastutastu gnAnamev na bhavatIti .
yathAyan kevalI parakIyadravyaparyAyAn yadyapi parichchhittimAtreN jAnAti, tathApi nishchayanayen
sahajAnandaikasvabhAve svashuddhAtmani tanmayatven parichchhittin karoti, tathA nirmalavivekijanopi yadyapi

vyavahAreN parakIyadravyaguNaparyAyaparignAnan karoti, tathApi nishchayen nirvikArasvasamvedanaparyAye

viShayatvAtparyAyeN parignAnan karotIti sUtratAtparyam
..39.. athAtItAnAgatasUkShmAdipadArthAnindriyagnAnan
anvayArtha :[yadi vA ] yadi [ajAta paryAya ] anutpanna paryAy [cha ]
tathA [pralayita ] naShTa paryAy [gnAnasya ] gnAnake (kevalagnAnake) [pratyakSha na bhavati ] pratyakSha na ho
to [tat gnAnan ] us gnAnako [divyan iti hi ] ‘divya’ [ke prarUpayanti ] kaun prarUpegA ?
..39..
TIkA :jisane astitvakA anubhav nahIn kiyA aur jisane astitvakA anubhav
kar liyA hai aisI (anutpanna aur naShTa) paryAyamAtrako yadi gnAn apanI nirvighna vikasit,
akhanDit pratApayukta prabhushaktike (-mahA sAmarthya ) dvArA balAt atyanta Akramit kare
(-prApta kare), tathA ve paryAyen apane svarUpasarvasvako akramase arpit karen (-ek hI sAth
gnAnamen gnAt hon ) isaprakAr unhen apane prati niyat na kare (-apanemen nishchit na kare, pratyakSha
na jAne), to us gnAnakI divyatA kyA hai ? isase (yah kahA gayA hai ki) parAkAShThAko prApta
gnAnake liye yah sab yogya hai
.
bhAvArtha :ananta mahimAvAn kevalagnAnakI yah divyatA hai ki vah ananta dravyonkI
samasta paryAyonko (atIt aur anAgat paryAyonko bhI) sampUrNatayA ek hI samay pratyakSha
jAnatA hai
..39..