Page 68 of 513
PDF/HTML Page 101 of 546
single page version
ye khalu viShayaviShayisannipAtalakShaNamindriyArthasannikarShamadhigamya kramopajAyamAne- nehAdikaprakrameN parichchhindanti, te kilAtivAhitasvAstitvakAlamanupasthitasvAstitvakAlan vA na jAnAtIti vichArayati ---atthan ghaTapaTAdigneyapadArthan . kathambhUtan . akkhaNivadidan akShanipatitan indriyaprAptan indriyasambaddhan . itthambhUtamarthan IhApuvvehin je vijANanti avagrahehAvAyAdikrameN ye puruShA vijAnanti hi sphu Tan . tesin parokkhabhUdan teShAn sambandhi gnAnan parokShabhUtan sat NAdumasakkan ti paNNattan sUkShmAdipadArthAn gnAtumashakyamiti pragnaptan kathitam . kai . gnAnibhiriti . tadyathA --chakShurAdIndriyan ghaTapaTAdipadArthapArshve gatvA pashchAdarthan jAnAtIti sannikarShalakShaNan naiyAyikamate . athavA sankShepeNendriyArthayo sambandha sannikarSha sa ev pramANam . sa cha sannikarSha AkAshAdyamUrtapadArtheShu deshAntaritamervAdi-
ab, indriyagnAnake liye naShTa aur anutpannakA jAnanA ashakya hai (arthAt indriyagnAn hI naShTa aur anutpanna padArthonko -paryAyonko nahIn jAn sakatA) aisA nyAyase nishchit karate hain .
anvayArtha : — [ye ] jo [akShanipatitan ] akShapatit arthAt indriyagochar [arthan ] padArthako [IhApUrvai ] IhAdik dvArA [vijAnanti ] jAnate hain, [teShAn ] unake liye [parokShabhUtan ] 1parokShabhUt padArthako [gnAtun ] jAnanA [ashakyan ] ashakya hai [iti pragnaptan ] aisA sarvagnadevane kahA hai ..40..
TIkA : — viShay aur viShayIkA 2sannipAt jisakA lakShaN (-svarUp) hai, aise indriy aur padArthake 3sannikarShako prApta karake, jo anukramase utpanna IhAdikake kramase jAnate hain ve use nahIn jAn sakate jisakA sva -astitvakAl bIt gayA hai tathA jisakA sva- astitvakAl upasthit nahIn huA hai kyonki (-atIt -anAgat padArtha aur indriyake) yathokta 1. parokSha = akShase par arthAt akShase dUr hove aisA; indriy agochar . 2. sannipAt = milAp; sambandh honA vah .3. sannikarSha = sambandh, samIpatA .
IhAdipUrvak jANatA je akShapatit padArthane, tene parokSha padArtha jANavun shakya nA — jinajI kahe .40.
Page 69 of 513
PDF/HTML Page 102 of 546
single page version
yathoditalakShaNasya grAhyagrAhakasambandhasyAsambhavata parichchhettun na shaknuvanti ..40..
indriyagnAnan nAm upadeshAntakaraNendriyAdIni virUpakAraNatvenopalabdhisanskArAdIn padArtheShu kAlAntaritarAmarAvaNAdiShu svabhAvAntaritabhUtAdiShu tathaivAtisUkShmeShu parachetovRutti- pudgalaparamANvAdiShu cha na pravartate . kasmAditi chet . indriyANAn sthUlaviShayatvAt, tathaiv mUrtaviShayatvAchcha . tata kAraNAdindriyagnAnen sarvagno na bhavati . tat ev chAtIndriyagnAnotpattikAraNan rAgAdivikalparahitan svasamvedanagnAnan vihAy panychendriyasukhasAdhanabhUtendriyagnAne nAnAmanorathavikalpa- jAlarUpe mAnasagnAne cha ye ratin kurvanti te sarvagnapadan na labhante iti sUtrAbhiprAya ..40.. lakShaN (-yathoktasvarUp, U par kahA gayA jaisA) 1grAhyagrAhakasambandhakA asambhav hai .
bhAvArtha : — indriyonke sAth padArthakA (arthAt viShayIke sAth viShayakA) sannikarSha sambandha ho tabhI (avagrah -IhA -avAy -dhAraNArUp kramase) indriy gnAn padArthako jAn sakatA hai . naShTa aur anutpanna padArthonke sAth indriyonkA sannikarSha -sambandha na honese indriy gnAn unhen nahIn jAn sakatA . isaliye indriyagnAn hIn hai, hey hai ..40..
ab, aisA spaShTa karate hain ki atIndriy gnAnake liye jo jo kahA jAtA hai vah (sab) sambhav hai : —
anvayArtha : — [apradeshan ] jo gnAn apradeshako, [sapradeshan ] sapradeshako, [mUrtan ] mUrtako, [amUrta cha ] aur amUrtako tathA [ajAtan ] anutpanna [cha ] aur [pralayangatan ] naShTa [paryAyan ] paryAyako [jAnAti ] jAnatA hai, [tat gnAnan ] vah gnAn [atIndriyan ] atIndriy [bhaNitam ] kahA gayA hai ..41..
TIkA : — indriyagnAn upadesh, antakaraN aur indriy ityAdiko 1. indriyagochar padArtha grAhya hai aur indriyAn grAhak hain .
je jANatun apradeshane, sapradesh, mUrta, amUrtane, paryAy naShTa -ajAtane, bhAkhyun atIndriy gnAn te . 41.
Page 70 of 513
PDF/HTML Page 103 of 546
single page version
antarangasvarUpakAraNatvenopAdAy pravartate; pravartamAnan cha sapradeshamevAdhyavasyati sthUlopalambhak- tvAnnApradesham; mUrtamevAvagachchhati tathAvidhaviShayanibandhanasadbhAvAnnAmUrtam; vartamAnamev parichchhi- natti viShayaviShayisannipAtasadbhAvAnna tu vRuttan vartsyachcha . yattu punaranAvaraNamatIndriyan gnAnan tasya samiddhadhUmadhvajasyevAnekaprakAratAlingitan dAhyan dAhyatAnatikramAddAhyamev yathA tathAtmana apradeshan sapradeshan mUrtamamUrtamajAtamativAhitan cha paryAyajAtan gneyatAnatikramAtparichchhedyamev bhavatIti ..41.. athAtIndriyagnAnamatItAnAgatasUkShmAdipadArthAn jAnAtItyupadishati ---apadesan apradeshan kAlANuparamANvAdi sapadesan shuddhajIvAstikAyAdipanychAstikAyasvarUpan muttan mUrtan pudgaladravyan amuttan cha amUrtan cha shuddhajIvadravyAdi pajjayamajAdan palayan gadan cha paryAyamajAtan bhAvinan pralayan gatan chAtItametatsarvan pUrvoktan gneyan vastu jANadi jAnAti yadgnAnan kartRu tan NANamadindiyan bhaNiyan tadgnAnamatIndriyan bhaNitan, tenaiv sarvagno bhavati . tat ev cha pUrvagAthoditamindriyagnAnan mAnasagnAnan cha tyaktvA ye nirvikalpasamAdhi- rUpasvasamvedanagnAne samastavibhAvapariNAmatyAgen ratin kurvanti ta ev paramAhlAdaikalakShaNasukhasvabhAvan sarvagnapadan labhante ityabhiprAya ..41.. evamatItAnAgataparyAyA vartamAnagnAne pratyakShA na bhavantIti 1virUp - kAraNatAse (grahaN karake) aur 2upalabdhi (-kShayopasham), 3sanskAr ityAdiko antarangga svarUp -kAraNatAse grahaN karake pravRutta hotA hai; aur vah pravRutta hotA huA sapradeshako hI jAnatA hai kyonki vah sthUlako jAnanevAlA hai, apradeshako nahIn jAnatA, (kyonki vah sUkShmako jAnanevAlA nahIn hai ); vah mUrtako hI jAnatA hai kyonki vaise (mUrtik) viShayake sAth usakA sambandha hai, vah amUrtako nahIn jAnatA (kyonki amUrtik viShayake sAth indriyagnAnakA sambandha nahIn hai ); vah vartamAnako hI jAnatA hai, kyonki viShay -viShayIke sannipAt sadbhAv hai, vah pravartit ho chukanevAleko aur bhaviShyamen pravRutta honevAleko nahIn jAnatA (kyonki indriy aur padArthake sannikarShakA abhAv hai )
parantu jo anAvaraN atIndriy gnAn hai use apane apradesh, sapradesh, mUrta aur amUrta (padArtha mAtra) tathA anutpanna evan vyatIt paryAyamAtra, gneyatAkA atikramaN na karanese gney hI hai — jaise prajvalit agniko anek prakArakA Indhan, dAhyatAkA atikramaN na karanese dAhya hI hai . (jaise pradIpta agni dAhyamAtrako — IndhanamAtrako — jalA detI hai, usIprakAr nirAvaraN gnAn gneyamAtrako — dravyaparyAyamAtrako — jAnatA hai ) ..41.. 1. virUp = gnAnake svarUpase bhinna svarUpavAle . (upadesh, man aur indriyAn paudgalik honese unakA rUp
gnAnake svarUpase bhinna hai . ve indriyagnAnamen bahirang kAraN hain .) 2. upalabdhi = gnAnAvaraNIy karmake kShayopashamake nimittase padArthonko jAnanekI shakti. (yah ‘labdha’ shakti
jab ‘upayukta’ hotI hain tabhI padArtha jAnanemen Ate hai .) 3. sanskAr = bhUtakAlamen jAne huye padArthonkI dhAraNA .
Page 71 of 513
PDF/HTML Page 104 of 546
single page version
parichchhettA hi yatparichchhedyamarthan pariNamati tanna tasya sakalakarmakakShakShayapravRuttasvAbhAvik- parichchhedanidAnamathavA gnAnamev nAsti tasya; yata pratyarthapariNatidvAreN mRugatRuShNAmbhobhAr- sambhAvanAkaraNamAnasa sudusahan karmabhAramevopabhunjAna sa jinendrairudgIta ..42.. bauddhamatanirAkaraNamukhyatven gAthAtrayan, tadanantaramindriyagnAnen sarvagno na bhavatyatIndriyagnAnen bhavatIti naiyAyikamatAnusArishiShyasambodhanArthan cha gAthAdvayamiti samudAyen panychamasthale gAthApanychakan gatam .. ath rAgadveShamohA bandhakAraNan, na cha gnAnamityAdikathanarUpeN gAthApanychakaparyantan vyAkhyAnan karoti . tadyathA --yasyeShTAniShTavikalparUpeN karmabandhakAraNabhUten gneyaviShaye pariNamanamasti tasya kShAyikagnAnan nAstItyAvedayati ---pariNamadi NeyamaTThan NAdA jadi nIlamidan pItamidamityAdivikalparUpeN yadi gneyArthan pariNamati gnAtAtmA Nev khAigan tassa NANan ti tasyAtmana kShAyikagnAnan naivAsti . athavA gnAnamev nAsti . kasmAnnAsti . tan jiNindA khavayantan kammamevuttA tan puruShan karmatApannan jinendrA kartAra uktavanta .
ab, aisI shraddhA vyakta karate hain ki gney padArtharUp pariNaman jisakA lakShaN hai aisI (gneyArthapariNamanasvarUp) kriyA gnAnamense utpanna nahIn hotI : —
anvayArtha : — [gnAtA ] gnAtA [yadi ] yadi [gneyan arthan ] gney padArtharUp [pariNamati ] pariNamit hotA ho to [tasya ] usake [kShAyikan gnAnan ] kShAyik gnAn [na ev iti ] hotA hI nahIn . [jinendrA:] jinendradevonne [tan ] use [karma ev ] karmako hI [kShapayantan ] anubhav karanevAlA [uktavanta ] kahA hai ..42..
TIkA : – yadi gnAtA gney padArtharUp pariNamit hotA ho , to use sakal karmavanake kShayase pravartamAn svAbhAvik jAnapanekA kAraN (kShAyik gnAn) nahIn hai; athavA use gnAn hI nahIn hai; kyonki pratyek padArtharUpase pariNatike dvArA mRugatRuShNAmen jalasamUhakI kalpanA karanekI bhAvanAvAlA vah (AtmA) atyanta dusah karmabhArako hI bhogatA hai aisA jinendronne kahA hai .
jo gney arthe pariName gnAtA, na kShAyik gnAn chhe; te karmane ja anubhave chhe em jinadevo kahe .42.
Page 72 of 513
PDF/HTML Page 105 of 546
single page version
sansAriNo hi niyamen tAvadudayagatA pudgalakarmAnshA santyev . ath sa satsu teShu kin kurvantam . kShapayantamanubhavantam . kimev . karmaiv . nirvikArasahajAnandaikasukhasvabhAvAnubhavanashUnya sannudayAgatan svakIyakarmaiv sa anubhavannAste na cha gnAnamityartha . athavA dvitIyavyAkhyAnam — yadi gnAtA pratyarthan pariNamya pashchAdarthan jAnAti tadA arthAnAmAnantyAtsarvapadArthaparignAnan nAsti . athavA tRutIyavyAkhyAnam – bahiranggagneyapadArthAn yadA chhadmasthAvasthAyAn chintayati tadA rAgAdivikalparahitan svasamvedanagnAnan nAsti, tadabhAve kShAyikagnAnamev notpadyate ityabhiprAya ..42.. athAnantapadArtha- parichchhittipariNamanepi gnAnan bandhakAraNan na bhavati, na cha rAgAdirahitakarmodayopIti nishchinoti — udayagadA kammansA jiNavaravasahehin NiyadiNA bhaNiyA udayagatA udayan prAptA karmAnshA
bhAvArtha : — gney padArtharUpase pariNaman karanA arthAt ‘yah harA hai, yah pIlA hai’ ityAdi vikalparUpase gney padArthommen pariNaman karanA vah karmakA bhoganA hai, gnAnakA nahIn . nirvikAr sahaj Anandamen lIn rahakar sahajarUpase jAnate rahanA vahI gnAnakA svarUp hai; gney padArthommen rukanA — unake sanmukh vRutti honA, vah gnAnakA svarUp nahIn hai ..42..
(yadi aisA hai ) to phi ra gney padArtharUp pariNaman jisakA lakShaN hai aisI (gneyArthapariNamanasvarUp) kriyA aur usakA phal kahAnse (kis kAraNase) utpanna hotA hai, aisA ab vivechan karate hain : —
anvayArtha : — [udayagatA karmAnshA ] (sansArI jIvake) udayaprApta karmAnsh (gnAnAvaraNIy Adi pudgalakarmake bhed) [niyatyA ] niyamase [jinavaravRuShabhai ] jinavar vRuShabhonne [bhaNitA] kahe hain . [teShu ] jIv un karmAnshonke hone par [vimUDha rakta duShTa vA ] mohI, rAgI athavA dveShI hotA huA [bandhan anubhavati ] bandhakA anubhav karatA hai ..43..
bhAkhyAn jine karmo udayagat niyamathI sansArIne, te karma hotAn mohI -rAgI -dveShI bandh anubhave .43.
Page 73 of 513
PDF/HTML Page 106 of 546
single page version
sanchetayamAno moharAgadveShapariNatatvAt gneyArthapariNamanalakShaNayA kriyayA yujyate . tat ev cha kriyAphalabhUtan bandhamanubhavati . ato mohodayAt kriyAkriyAphale, na tu gnAnAt ..43..
gnAnAvaraNAdimUlottarakarmaprakRitibhedA jinavaravRuShabhairniyatyA svabhAven bhaNitA, kintu svakIy- shubhAshubhaphalan datvA gachchhanti, na cha rAgAdipariNAmarahitA santo bandhan kurvanti . tarhi kathan bandhan karoti jIva iti chet . tesu vimUDho ratto duTTho vA bandhamaNubhavadi teShu udayAgateShu satsu karmAnsheShu moharAgadveShavilakShaNanijashuddhAtmatattvabhAvanArahita san yo visheSheN mUDho rakto duShTo vA bhavati sa kevalagnAnAdyanantaguNavyaktilakShaNamokShAdvilakShaNan prakRitisthityanubhAgapradeshabhedabhinnan bandhamanubhavati . tata sthitametat gnAnan bandhakAraNan na bhavati karmodayopi, kintu rAgAdayo bandhakAraNamiti ..43.. ath kevalinAn rAgAdyabhAvAddharmopadeshAdayopi bandhakAraNan na bhavantIti kathayati ---ThANaNisejjavihArA dhammuvadeso ya sthAnamUrdhvasthitirniShadyA chAsanan shrIvihAro dharmopadeshashcha Niyadayo ete vyApArA niyataya svabhAvA vah sansArI, un udayagat karmAnshonke astitvamen, chetate -jAnate -anubhav karate hue, moh -rAg- dveShamen pariNat honese gney padArthommen pariNaman jisakA lakShaN hai aisI (gneyArthapariNamanasvarUp) kriyAke sAth yukta hotA hai; aur isIliye kriyAke phalabhUt bandhakA anubhav karatA hai . isase (aisA kahA hai ki) mohake udayase hI (mohake udayamen yukta honeke kAraNase hI) kriyA aur kriyAphal hotA hai, gnAnase nahIn .
bhAvArtha : — samasta sansArI jIvonke karmakA uday hai, parantu vah uday vandhakA kAraN nahIn hai . yadi karmanimittak iShTa -aniShTa bhAvommen jIv rAgI -dveShI -mohI hokar pariNaman kare to bandha hotA hai . isase yah bAt siddha huI ki gnAn, uday prApta paudgalik karma yA karmodayase utpanna dehAdikI kriyAen bandhakA kAraN nahIn hain, bandhake kAraN mAtra rAg -dveSh -mohabhAv hain . isaliye ve bhAv sarvaprakArase tyAgane yogya hai ..43..
ab, aisA upadesh dete hain ki kevalIbhagavAnake kriyA bhI kriyAphal (-bandha) utpanna nahIn karatI : —
varte sahaj te kAlamAn, mAyAcharaN jyam nArIne . 44.
Page 74 of 513
PDF/HTML Page 107 of 546
single page version
yathA hi mahilAnAn prayatnamantareNApi tathAvidhayogyatAsadbhAvAt svabhAvabhUt ev mAyopaguNThanAguNThito vyavahAra pravartate, tathA hi kevalinAn prayatnamantareNApi tathAvidh- yogyatAsadbhAvAt sthAnamAsanan viharaNan dharmadeshanA cha svabhAvabhUtA ev pravartante . api chAviruddhametadambhodharadRuShTAntAt . yathA khalvambhodharAkArapariNatAnAn pudgalAnAn gamanamavasthAnan garjanamambuvarShan cha puruShaprayatnamantareNApi dRushyante, tathA kevalinAn sthAnAdayobuddhipUrvakA ev dRushyante . atomI sthAnAdayo mohodayapUrvakatvAbhAvAt kriyAvisheShA api kevalinAn kriyAphalabhUtabandhasAdhanAni na bhavanti ..44.. anIhitA . keShAm . tesin arahantANan teShAmarhatAn nirdoShiparamAtmanAm . kva . kAle arhadavasthAyAm . ka iv . mAyAchAro vva itthINan mAyAchAr iv strINAmiti . tathA hi — yathA strINAn strIvedoday- sadbhAvAtprayatnAbhAvepi mAyAchAra pravartate, tathA bhagavatAn shuddhAtmatattvapratipakShabhUtamohodayakAryehApUrva-
anvayArtha : — [teShAm arhatAn ] un arahanta bhagavantonke [kAle ] us samay [sthAnaniShadyAvihArA ] khaDe rahanA, baiThanA, vihAr [dharmopadesha cha ] aur dharmopadesh-[strINAn mAyAchAra iv ] striyonke mAyAchArakI bhAnti, [niyataya ] svAbhAvik hI — prayatna binA hI — hotA hai ..44..
TIkA : — jaise striyonke, prayatnake binA bhI, us prakAr yogyatAkA sadbhAv honese svabhAvabhUt hI mAyAke Dhakkanase DhankA huA vyavahAr pravartatA hai, usIprakAr kevalIbhagavAnake, prayatnake binA hI ( – prayatna na honepar bhI) us prakArakI yogyatAkA sadbhAv honese khaDe rahanA, baiThanA, vihAr aur dharmadeshanA svabhAvabhUt hI pravartate hain aur yah (prayatnake binA hI vihArAdikA honA), bAdalake dRuShTAntase aviruddha hai . jaise bAdalake AkArarUp pariNamit pudgalonkA gaman, sthiratA, garjan aur jalavRuShTi puruSh -prayatnake binA bhI dekhI jAtI hai, usIprakAr kevalIbhagavAnake khaDe rahanA ityAdi abuddhipUrvak hI (ichchhAke binA hI) dekhA jAtA hai . isaliye yah sthAnAdik ( – khaDe rahane -baiThane ityAdikA vyApAr), mohodayapUrvak na honese, kriyAvisheSh ( – kriyAke prakAr) hone par bhI kevalI bhagavAnake kriyAphalabhUt bandhake sAdhan nahIn hote .
bhAvArtha : — kevalI bhagavAnake sthAn, Asan aur vihAr, yah kAyayogasambandhI kriyAen tathA divyadhvanise nishchay -vyavahArasvarUp dharmakA upadesh – vachanayog sambandhI kriyA-
Page 75 of 513
PDF/HTML Page 108 of 546
single page version
arhanta khalu sakalasamyakparipakvapuNyakalpapAdapaphalA ev bhavanti . kriyA tu teShAn yA kAchan sA sarvApi tadudayAnubhAvasambhAvitAtmasambhUtitayA kilaudayikyev . athaivambhUtApi sA prayatnAbhAvepi shrIvihArAdaya pravartante . meghAnAn sthAnagamanagarjanajalavarShaNAdivadvA . tata sthitametat mohAdyabhAvAt kriyAvisheShA api bandhakAraNan na bhavantIti ..44.. ath pUrvan yaduktan rAgAdi- rahitakarmodayo bandhakAraNan na bhavati vihArAdikriyA cha, tamevArthan prakArAntareN dRuDhayati ---puNNaphalA arahantA panychamahAkalyANapUjAjanakan trailokyavijayakaran yattIrthakaranAm puNyakarma tatphalabhUtA arhanto bhavanti . tesin kiriyA puNo hi odaiyA teShAn yA divyadhvanirUpavachanavyApArAdikriyA sA nikriyashuddhAtma- aghAtikarmake nimittase sahaj hI hotI hai . usamen kevalI bhagavAnakI kinchit mAtra ichchhA nahIn hotI, kyonki jahAn mohanIy -karmakA sarvathA kShay ho gayA hai vahAn usakI kAryabhUt ichchhA kahAnse hogI ? isaprakAr ichchhAke binA hI — moh -rAg -dveShake binA hI — honese kevalI -bhagavAnake liye ve kriyAen bandhakA kAraN nahIn hotIn ..44..
isaprakAr honese tIrthankaronke puNyakA vipAk akinchitkar hI hai (-kuchh karatA nahIn hai, svabhAvakA kinchit ghAt nahIn karatA) aisA ab nishchit karate hain : —
anvayArtha : — [arhanta ] arahantabhagavAn [puNyaphalA ] puNyaphalavAle hain [puna hi ] aur [teShAn kriyA ] unakI kriyA [audayikI ] audayikI hai; [mohAdibhi virahitA ] mohAdise rahit hai [tasmAt ] isaliye [sA ] vah [kShAyikI ] kShAyikI [iti matA ] mAnI gaI hai ..45..
TIkA : — arahantabhagavAn jinake vAstavamen puNyarUpI kalpavRukShake samasta phal bhalIbhAnti paripakva hue hain aise hI hain, aur unakI jo bhI kriyA hai vah sab usake
chhe puNyaphal arhant, ne arhantakiriyA udayikI; mohAdithI virahit tethI te kriyA kShAyik gaNI .45.
Page 76 of 513
PDF/HTML Page 109 of 546
single page version
samastamahAmohamUrdhAbhiShiktaskandhAvArasyAtyantakShaye sambhUtatvAnmoharAgadveSharUpANAmuparanjakAnAm- bhAvAchchaitanyavikArakAraNatAmanAsAdayantI nityamaudayikI kAryabhUtasya bandhasyAkAraNabhUtatayA kAryabhUtasya mokShasya kAraNabhUtatayA cha kShAyikyev kathan hi nAm nAnumanyet . athAnumanyet chettarhi karmavipAkopi na teShAn svabhAvavighAtAy ..45.. tattvaviparItakarmodayajanitatvAtsarvApyaudayikI bhavati hi sphu Tam . mohAdIhin virahidA nirmoh- shuddhAtmatattvaprachchhAdakamamakArAhangkArotpAdanasamarthamohAdivirahitatvAdyata tamhA sA khAyag tti madA tasmAt sA yadyapyaudayikI tathApi nirvikArashuddhAtmatattvasya vikriyAmakurvatI satI kShAyikIti matA . atrAh shiShya ---‘audayikA bhAvA bandhakAraNam’ ityAgamavachanan tarhi vRuthA bhavati . parihAramAh --audayikA bhAvA bandhakAraNan bhavanti, paran kintu mohodayasahitA . dravyamohodayepi sati yadi shuddhAtmabhAvanAbalen bhAvamohen na pariNamati tadA bandho na bhavati . yadi puna karmodayamAtreN bandho bhavati tarhi sansAriNAn sarvadaiv karmodayasya vidyamAnatvAt sarvadaiv bandha ev, na mokSha ityabhiprAya ..45.. ath yathArhatAn shubhAshubhapariNAmavikAro nAsti tathaikAnten sansAriNAmapi nAstIti sAnkhyamatAnusArishiShyeN pUrvapakShe ( – puNyake) udayake prabhAvase utpanna honeke kAraN audayikI hI hai . kintu aisI (puNyake udayase honevAlI) hone par bhI vah sadA audayikI kriyA mahAmoharAjAkI samasta senAke sarvathA kShayase utpanna hotI hai isaliye moharAgadveSharUpI 1uparanjakonkA abhAv honese chaitanyake vikArakA kAraN nahIn hotI isaliye kAryabhUt bandhakI akAraNabhUtatAse aur kAryabhUt mokShakI kAraNabhUtatAse kShAyikI hI kyon na mAnanI chAhiye ? (avashya mAnanI chAhiye) aur jab kShAyikI hI mAne tab karmavipAk (-karmoday) bhI unake (arahantonke) svabhAvavighAtakA kAraN nahIn hotA (aisai nishchit hotA hai ) .
bhAvArtha : — arahantabhagavAnake jo divyadhvani, vihAr Adi kriyAen hain ve niShkriy shuddha Atmatattvake pradeshaparispandamen nimittabhUt pUrvabaddha karmodayase utpanna hotI hain isaliye audayikI hain . ve kriyAen arahantabhagavAnake chaitanyavikArarUp bhAvakarma utpanna nahIn karatIn, kyonki (unake) nirmoh shuddha Atmatattvake rAgadveShamoharUp vikAramen nimittabhUt mohanIyakarmakA kShay ho chukA hai . aur ve kriyAen unhen, rAgadveShamohakA abhAv ho jAnese navIn bandhamen kAraNarUp nahIn hotIn, parantu ve pUrvakarmonke kShayamen kAraNarUp hain kyonki jin karmonke udayase ve kriyAen hotI hain ve karma apanA ras dekar khir jAte hain . isaprakAr mohanIyakarmake kShayase utpanna honese aur karmonke kShayamen kAraNabhUt honese arahantabhagavAnakI vah audayikI kriyA kShAyikI kahalAtI hai ..45.. 1. uparanjakon = uparAg -malinatA karanevAle (vikArIbhAv) .
Page 77 of 513
PDF/HTML Page 110 of 546
single page version
yadi khalvekAnten shubhAshubhabhAvasvabhAven svayamAtmA na pariNamate tadA sarvadaiv sarvathA nirvighAten shuddhasvabhAvenaivAvatiShThate . tathA cha sarva ev bhUtagrAmA samastabandhasAdhan- shUnyatvAdAjavanjavAbhAvasvabhAvato nityamuktatAn pratipadyeran . tachcha nAbhyupagamyate; Atmana kRute sati dUShaNadvAreN parihAran dadAti ---jadi so suho va asuho Na havadi AdA sayan sahAveN yathaiv shuddhanayenAtmA shubhAshubhAbhyAn na pariNamati tathaivAshuddhanayenApi svayam svakIyopAdAnakAraNen svabhAvenAshuddhanishchayarUpeNApi yadi na pariNamati tadA . kin dUShaNan bhavati . sansAro vi Na vijjadi nissansArashuddhAtmasvarUpAtpratipakShabhUto vyavahAranayenApi sansAro na vidyate . keShAm . savvesin jIvakAyANan sarveShAn jIvasanghAtAnAmiti . tathA hi --AtmA tAvatpariNAmI, sa cha karmopAdhinimitte sati spha TikamaNirivopAdhin gRuhNAti, tata kAraNAtsansArAbhAvo na bhavati . ath matam ---sansArAbhAva
ab, kevalIbhagavAnakI bhAnti samasta jIvonke svabhAv vighAtakA abhAv honekA niShedh karate hain : —
anvayArtha : — [yadi ] yadi (aisA mAnA jAye ki) [sa AtmA ] AtmA [svayam ] svayam [svabhAven ] svabhAvase (-apane bhAvase) [shubha vA ashubha ] shubh yA ashubh [na bhavati ] nahIn hotA (shubhAshubh bhAvamen pariNamit hI nahIn hotA) [sarveShAn jIvakAyAnAn ] to samasta jIvanikAyonke [sansAra api ] sansAr bhI [na vidyate ] vidyamAn nahIn hai aisA siddha hogA ..46..
TIkA : — yadi ekAntase aisA mAnA jAye ki shubhAshubhabhAvarUp svabhAvamen (-apane bhAvamen ) AtmA svayam pariNamit nahIn hotA, to yah siddha huA ki (vah) sadA hI sarvathA nirvighAt shuddhasvabhAvase hI avasthit hai; aur isaprakAr samasta jIvasamUh, samasta bandhakAraNonse rahit siddha honese sansAr abhAvarUp svabhAvake kAraN nityamuktatAko prApta ho
Page 78 of 513
PDF/HTML Page 111 of 546
single page version
pariNAmadharmatven spha Tikasya japAtApichchharAgasvabhAvatvavat shubhAshubhasvabhAvatvadyotanAt ..46..
AtmA pariNAmadharmavAlA honese, jaise spha TikamaNi, japAkusum aur tamAlapuShpake rang -rUp
svabhAvayuktatAse prakAshit hotA hai usIprakAr, use (AtmAke) shubhAshubh -svabhAvayuktatA
prakAshit hotI hai . (jaise spha TikamaNi lAl aur kAle phU lake nimittase lAl aur kAle
svabhAvarUp pariNamit hotA huA dikhAI detA hai) .
bhAvArtha : — jaise shuddhanayase koI jIv shubhAshubh bhAvarUp pariNamit nahIn hotA usIprakAr yadi ashuddhanayase bhI pariNamit na hotA ho to vyavahAranayase bhI samasta jIvonke sansArakA abhAv ho jAye aur sabhI jIv sadA mukta hI siddha hojAven ! kintu yah to pratyakSha viruddha hai . isaliye jaise kevalIbhagavAnake shubhAshubh pariNAmonkA abhAv hai usIprakAr sabhI jIvonke sarvathA shubhAshubh pariNAmonkA abhAv nahIn samajhanA chAhiye ..46..
ab, puna prakRutakA ( – chAlu viShayakA) anusaraN karake atIndriy gnAnako sarvagnarUpase abhinandan karate hain . (arthAt atIndriy gnAn sabakA gnAtA hai aisI usakI prashansA karate hain )
anvayArtha : — [yat ] jo [yugapad ] ek hI sAth [samantata ] sarvata (sarva Atmapradeshonse) [tAtkAlikan ] tAtkAlik [itaran ] yA atAtkAlik, [vichitraviShaman ]
Page 79 of 513
PDF/HTML Page 112 of 546
single page version
tatkAlakalitavRuttikamatItodarkakAlakalitavRuttikan chApyekapad ev samantatopi sakalamapyarthajAtan, pRuthaktvavRuttasvalakShaNalakShmIkaTAkShitAnekaprakAravyanjitavaichitryamitaretaravirodh- dhApitAsamAnajAtIyatvoddAmitavaiShamyan kShAyikan gnAnan kil jAnIyAt; tasya hi kram- pravRuttihetubhUtAnAn kShayopashamAvasthAvasthitagnAnAvaraNIyakarmapudgalAnAmatyantAbhAvAttAtkAli- kamatAtkAlikan vApyarthajAtan tulyakAlamev prakAshet; sarvato vishuddhasya pratiniyat- deshavishuddherantaplavanAt samantatopi prakAshet; sarvAvaraNakShayAddeshAvaraNakShayopashamasyAn- vasthAnAtsarvamapi prakAshet; sarvaprakAragnAnAvaraNIyakShayAdasarvaprakAragnAnAvaraNIyakShayopashamasya vilayanAdvichitramapi prakAshet; asamAnajAtIyagnAnAvaraNakShayAtsamAnajAtIyagnAnAvaraNIy- tadanantaran sarvaparignAne sati ekaparignAnan, ekaparignAne sati sarvaparignAnamityAdikathanarUpeN gAthApanychakaparyantan vyAkhyAnan karoti . tadyathA --atra gnAnaprapanychavyAkhyAnan prakRutan tAvattatprastutamanusRutya punarapi kevalagnAnan sarvagnatven nirUpayati --jan yajgnAnan kartRu jANadi jAnAti . kam . atthan arthan vichitra (-anek prakArake) aur viSham (mUrta, amUrta Adi asamAn jAtike) [sarvan arthan ] samasta padArthonko [jAnAti ] jAnatA hai [tat gnAnan ] us gnAnako [kShAyikan bhaNitam ] kShAyik kahA hai ..47..
TIkA : — kShAyik gnAn vAstavamen ek samayamen hI sarvata (sarva Atmapradeshonse), vatarmAnamen vartate tathA bhUt -bhaviShyat kAlamen vartate un samasta padArthonko jAnatA hai jinamen 1pRuthakarUpase vartate svalakShaNarUp lakShmIse Alokit anek prakAronke kAraN vaichitrya pragaT huA hai aur jinamen paraspar virodhase utpanna honevAlI asamAnajAtIyatAke kAraN vaiShamya pragaT huA hai . (isI bAtako yuktipUrvak samajhAte hain : — ) kram -pravRuttike hetubhUt, kShayopasham- avasthAmen rahanevAle gnAnAvaraNIy karmapudgalonkA usake (kShAyik gnAnake) atyanta abhAv honese vah tAtkAlik yA atAtkAlik padArtha -mAtrako samakAlamen hI prakAshit karatA hai; (kShAyik gnAn) sarvata vishuddha honeke kAraN pratiniyat pradeshonkI vishuddhi (sarvata vishuddhi) ke bhItar DUb jAnese vah sarvata (sarva Atmapradeshonse) bhI prakAshit karatA hai; sarva AvaraNonkA kShay honese, desh -AvaraNakA kShayopasham na rahanese vah sabako bhI prakAshit karatA hai, sarvaprakAr gnAnAvaraNake kShayake kAraN (-sarva prakArake padArthonko jAnanevAle gnAnake AvaraNamen nimittabhUt karmake kShay honese) asarvaprakArake gnAnAvaraNakA kShayopasham (-amuk hI prakArake padArthonko jAnanevAle gnAnake AvaraNamen nimittabhUt karmonkA kShayopasham) vilayako prApta honese vah vichitra ko bhI (-anek prakArake padArthon ko bhI) prakAshit karatA hai; asamAnajAtIy -gnAnAvaraNake 1. dravyonke bhinna -bhinna vartanevAle nij -nij lakShaN un dravyonkI lakShmI -sampatti -shobhA hain .
Page 80 of 513
PDF/HTML Page 113 of 546
single page version
kShayopashamasya vinAshanAdviShamamapi prakAshet . alamathavAtivistareN, anivAritaprasaraprakAsh- shAlitayA kShAyikagnAnamavashyamev sarvadA sarvatra sarvathA sarvamev jAnIyAt ..47..
kShayake kAraN) samAnajAtIy gnAnAvaraNakA kShayopasham (-samAn jAtike hI padArthonko
jAnanevAle gnAnake AvaraNamen nimittabhUt karmonkA kShayopasham) naShTa ho jAnese vah viSham ko bhI
(-asamAnajAtike padArthonko bhI) prakAshit karatA hai . athavA, ativistArase pUrA paDe (kuchh
honese kShAyik gnAn avashyamev sarvadA sarvatra sarvathA sarvako jAnatA hai .
— ityAdi maryAdAyen mati – shrutAdi kShAyopashamik gnAnamen hI sambhav hain . kShAyikagnAnake amaryAdit honese ek hI sAth sarva Atmapradeshonse tInon kAlakI paryAyonke sAth sarva padArthonko — un padArthonke anek prakArake aur viruddha jAtike hone par bhI jAnatA hai arthAt kevalagnAn ek hI samayamen sarva Atmapradeshonse samasta dravya -kShetra -kAl -bhAvako jAnatA hai ..47..
anvayArtha : — [ya ] jo [yugapad ] ek hI sAth [traikAlikAn tribhuvanasthAn ] traikAlik tribhuvanastha (-tInon kAlake aur tInon lokake) [arthAn ] padArthonko [na
tene saparyay ek paN nahi dravya jANavun shakya chhe .48.
Page 81 of 513
PDF/HTML Page 114 of 546
single page version
ih kilaikamAkAshadravyamekan dharmadravyamekamadharmadravyamasankhyeyAni kAladravyANyanantAni jIvadravyANi . tatopyanantaguNAni pudgaladravyANi . tathaiShAmev pratyekamatItAnAgatAnubhUy- mAnabhedabhinnaniravadhivRuttipravAhaparipAtinonantA paryAyA . evametatsamastamapi samuditan gneyam . ihaivaikan kinchijjIvadravyan gnAtRu . ath yathA samastan dAhyan dahan dahana samastadAhyahetuk- samastadAhyAkAraparyAyapariNatasakalaikadahanAkAramAtmAnan pariNamati, tathA samastan gneyan jAnan gnAtA samastagneyahetukasamastagneyAkAraparyAyapariNatasakalaikagnAnAkAran chetanatvAt svAnubhav- pratyakShamAtmAnan pariNamati . evan kil dravyasvabhAva . yastu samastan gneyan na jAnAti sa samastan bhaNitam . abhedanayen tadev sarvagnasvarUpan tadevopAdeyabhUtAnantasukhAdyanantaguNAnAmAdhArabhUtan sarva- prakAropAdeyarUpeN bhAvanIyam iti tAtparyam ..47.. ath ya sarvan na jAnAti sa ekamapi na jAnAtIti vichArayati — jo Na vijANadi ya kartA naiv jAnAti . katham . jugavan yugapadekakShaNe . kAn . atthe arthAn . kathambhUtAn . tikkAlige trikAlaparyAyapariNatAn . punarapi kathambhUtAn . tihuvaNatthe tribhuvanasthAn . NAdun tassa Na sakkan tasya puruShasya sambandhi gnAnan gnAtun samarthan na bhavati . kim . davvan vijAnAti ] nahIn jAnatA, [tasya ] use [saparyayan ] paryAy sahit [ekan dravyan vA ] ek dravya bhI [gnAtun na shakyan ] jAnanA shakya nahIn hai ..48..
TIkA : — is vishvamen ek AkAshadravya, ek dharmadravya, ek adharmadravya, asankhya kAladravya aur ananta jIvadravya tathA unase bhI anantagune pudgal dravya hain, aur unhInke pratyekake atIt, anAgat aur vartamAn aise (tIn) prakAronse bhedavAlI 1niravadhi 2vRuttipravAhake bhItar paDanevAlI (-samA jAnevAlI) ananta paryAyen hain . isaprakAr yah samasta (dravyon aur paryAyonkA) samudAy gney hai . usImen ek koI bhI jIvadravya gnAtA hai . ab yahAn, jaise samasta dAhyako dahakatI huI agni samasta -dAhyahetuk (-samasta dAhya jisakA nimitta hai aisA) samasta dAhyAkAraparyAyarUp pariNamit sakal ek 3dahan jisakA AkAr (svarUp) hai aise apane rUpamen (-agnirUpamen ) pariNamit hotI hai, vaise hI samasta gneyoko jAnatA huA gnAtA (-AtmA) samastagneyahetuk samasta gneyAkAraparyAyarUp pariNamit 4sakal ek gnAn jisakA AkAr (svarUp) hai aise nijarUpase — jo chetanatAke kAraN svAnubhavapratyakSha hai us -rUp — pariNamit hotA hai . isaprakAr vAstavamen dravyakA svabhAv hai . kintu jo samasta gneyako nahIn jAnatA vah (AtmA), jaise samasta dAhyako na dahatI huI agni samastadAhyahetuk 1. niravadhi = avadhi – had – maryAdA antarahit . 2. vRutti = vartan karanA; utpAd – vyay – dhrauvya; astitva, pariNati . 3. dahan = jalAnA, dahanA . 4. sakal = sArA; paripUrNa .
Page 82 of 513
PDF/HTML Page 115 of 546
single page version
dAhyamadahan samastadAhyahetukasamastadAhyAkAraparyAyapariNatasakalaikadahanAkAramAtmAnan dahan iv samastagneyahetukasamastagneyAkAraparyAyapariNatasakalaikagnAnAkAramAtmAnan chetanatvAt svAnubhav- pratyakShatvepi na pariNamati . evametadAyAti ya sarvan na jAnAti sa AtmAnan na jAnAti ..48.. gneyadravyam . kimvishiShTam . sapajjayan anantaparyAyasahitam . katisankhyopetam . egan vA ekamapIti . tathA hi ---AkAshadravyan tAvadekan, dharmadravyamekan, tathaivAdharmadravyan cha, lokAkAshapramitAsankhyeyakAladravyANi, tatonantaguNAni jIvadravyANi, tebhyopyanantaguNAni pudgaladravyANi . tathaiv sarveShAn pratyekamananta- paryAyA, etatsarvan gneyan tAvattatraikan vivakShitan jIvadravyan gnAtRu bhavati . evan tAvadvastusvabhAva . tatra yathA dahana samastan dAhyan dahan san samastadAhyahetukasamastadAhyAkAraparyAyapariNatasakalaikadahanasvarUpamuShNa- pariNatatRuNaparNAdyAkAramAtmAnan (svakIyasvabhAvan) pariNamati, tathAyamAtmA samastan gneyan jAnan san samastagneyahetukasamastagneyAkAraparyAyapariNatasakalaikAkhaNDagnAnarUpan svakIyamAtmAnan pariNamati jAnAti parichchhinatti . yathaiv cha sa ev dahana pUrvokta lakShaNan dAhyamadahan san tadAkAreN na pariNamati, tathAtmApi pUrvoktalakShaNan samastan gneyamajAnan pUrvoktalakShaNamev sakalaikAkhaNDagnAnAkAran svakIyamAtmAnan na pariNamati na jAnAti na parichchhinatti . aparamapyudAharaNan dIyate ---yathA kopyandhak AdityaprakAshyAn padArthAnapashyannAdityamiv, pradIpaprakAshyAn padArthAnapashyan pradIpamiv, darpaNastha- bimbAnyapashyan darpaNamiv, svakIyadRuShTiprakAshyAn padArthAnapashyan hastapAdAdyavayavapariNatan svakIy- dehAkAramAtmAnan svakIyadRuShTayA na pashyati, tathAyan vivakShitAtmApi kevalagnAnaprakAshyAn padArthAnajAnan samastadAhyAkAraparyAyarUp pariNamit sakal ek dahan jisakA AkAr hai aise apane rUpamen pariNamit nahIn hotA usIprakAr samastagneyahetuk samastagneyAkAraparyAyarUp pariNamit sakal ek gnAn jisakA AkAr hai aise apane rUpamen — svayam chetanAke kAraN svAnubhavapratyakSha hone par bhI pariNamit nahIn hotA, (apaneko paripUrNa tayA anubhav nahIn karatA — nahIn jAnatA) is prakAr yah phalit hotA hai ki jo sabako nahIn jAnatA vah apaneko (-AtmAko) nahIn jAnatA .
bhAvArtha : — jo agni kAShTha, tRuN, patte ityAdi samasta dAhyapadArthonko nahIn jalAtA, usakA dahanasvabhAv (kAShThAdik samasta dAhya jisakA nimitta hai aisA) samasta dAhyAkAraparyAyarUp pariNamit na honese apUrNarUpase pariNamit hotA hai — paripUrNarUpase pariNamit nahIn hotA, isaliye paripUrNa ek dahan jisakA svarUp hai aisI vah agni apane rUp hI pUrNa rItise pariNamit nahIn hotI; usI prakAr yah AtmA samasta dravya -paryAyarUp samasta gneyako nahIn jAnatA, usakA gnAn (samasta gney jisakA nimitta hai aise) samastagneyAkAraparyAyarUp pariNamit na honese apUrNarUpase pariNamit hotA hai – paripUrNa rUpase pariNamit nahIn hotA, isaliye paripUrNa ek gnAn jisakA svarUp hai aisA vah AtmA apane rUpase hI pUrNa rItise pariNamit nahIn hotA arthAt nijako hI pUrNa rItise anubhav nahIn karatA — nahIn jAnatA . isaprakAr siddha huA ki jo sabako nahIn jAnatA vah ekako — apaneko (pUrNa rItise) nahIn jAnatA ..48..
Page 83 of 513
PDF/HTML Page 116 of 546
single page version
AtmA hi tAvatsvayam gnAnamayatve sati gnAtRutvAt gnAnamev . gnAnan tu pratyAtmavarti pratibhAsamayan mahAsAmAnyam . tattu pratibhAsamayAnantavisheShavyApi . te cha sarvadravyaparyAy- sakalAkhaNDaikakevalagnAnarUpamAtmAnamapi na jAnAti . tat etatsthitan ya sarvan na jAnAti sa AtmAnamapi na jAnAtIti ..48.. athaikamajAnan sarvan na jAnAtIti nishchinoti --davvan dravyan aNantapajjayan anantaparyAyan egan ekan aNantANi davvajAdINi anantAni dravyajAtIni jo Na vijANadi yo na vijAnAti
anvayArtha : — [yadi ] yadi [anantaparyAyan ] ananta paryAyavAle [ekan dravyan ] ek dravyako (-Atmadravyako) [anantAni dravyajAtAni ] tathA ananta dravyasamUhako [yugapad ] ek hI sAth [na vijAnAti ] nahIn jAnatA [sa ] to vah puruSh [sarvANi ] sab ko (-ananta dravyasamUhako) [kathan jAnAti ] kaise jAn sakegA ? (arthAt jo Atmadravyako nahIn jAnatA ho vah samasta dravyasamUhako nahIn jAn sakatA) ..49..
prakArAntarase anvayArtha : — [yadi ] yadi [anantaparyAyan ] ananta paryAyavAle [ekan dravyan ] ek dravyako (-Atmadravyako) [na vijAnAti ] nahIn jAnatA [sa ] to vah puruSh [yugapad ] ek hI sAth [sarvANi anantAni dravyajAtAni ] sarva ananta dravya -samUhako [kathan jAnAti ] kaise jAn sakegA ?
TIkA : — pratham to AtmA vAstavamen svayam gnAnamay honese gnAtRutvake kAraN gnAn hI hai; aur gnAn pratyek AtmAmen vartatA (-rahatA) huA pratibhAsamay mahAsAmAnya hai . vah pratibhAsamay mahAsAmAnya pratibhAsamay ananta visheShommen vyApta honevAlA hai; aur un visheShonke (-bhedonke) nimitta sarva dravyaparyAy hain . ab jo puruSh sarva dravyaparyAy jinake nimitta hain aise
jo ek dravya anantaparyay tem dravya anantane yugapad na jANe jIv, to te kem jANe sarvane ? 49.
Page 84 of 513
PDF/HTML Page 117 of 546
single page version
nibandhanA . ath ya sarvadravyaparyAyanibandhanAnantavisheShavyApipratibhAsamayamahAsAmAnyarUp- mAtmAnan svAnubhavapratyakShan na karoti sa ka than pratibhAsamayamahAsAmAnyavyApyapratibhAsamayAnanta- visheShanibandhanabhUtasarvadravyaparyAyAn pratyakShIkuryAt . evametadAyAti ya AtmAnan na jAnAti sa sarvan na jAnAti . ath sarvagnAnAdAtmagnAnamAtmagnAnAtsarvagnAnamityavatiShThate . evan cha sati gnAnamayatven svasanchetakatvAdAtmano gnAtRugneyayorvastutvenAnyatve satyapi pratibhAsapratibhAsya- mAnayo svasyAmavasthAyAmanyonyasamvalanenAtyantamashakyavivechanatvAtsarvamAtmani nikhAtamiv pratibhAti . yadyevan na syAt tadA gnAnasya paripUrNAtmasanchetanAbhAvAt paripUrNasyaikasyAtmanopi gnAnan na siddhayet ..49.. anantadravyasamUhAn kidh so savvANi jANAdi kathan sa sarvAn jAnAti jugavan yugapadekasamaye, na kathamapIti . tathA hi --AtmalakShaNan tAvajgnAnan tachchAkhaNDapratibhAsamayan sarvajIvasAdhAraNan mahAsAmAnyam . tachcha mahAsAmAnyan gnAnamayAnantavisheShavyApi . te cha gnAnavisheShA anantadravyaparyAyANAn viShayabhUtAnAn ananta visheShommen vyApta honevAle pratibhAsamay mahAsAmAnyarUp AtmAkA svAnubhav pratyakSha nahIn karatA, vah (puruSh) pratibhAsamay mahAsAmAnyake dvArA 1vyApya (-vyApya hone yogya) jo pratibhAsamay ananta visheSh hai unakI nimittabhUt sarva dravya paryAyonko kaise pratyakSha kar sakegA ? (nahIn kar sakegA) isase aisA phalit huA ki jo AtmAko nahIn jAnatA vah sabako nahIn jAnatA .
ab, isase aisA nishchit hotA hai ki sarvake gnAnase AtmAkA gnAn aur AtmAke gnAnase sarvakA gnAn (hotA hai); aur aisA honese, AtmA gnAnamayatAke kAraN svasanchetak honese, gnAtA aur gneyakA vasturUpase anyatva hone par bhI pratibhAs aur pratibhAsyamAnakar apanI avasthAmen anyonya milan honeke kAraN (gnAn aur gney, AtmAkI – gnAnakI avasthAmen paraspar mishrit – ekamekarUp honese) unhen bhinna karanA atyanta ashakya honese mAno sab kuchh AtmAmen 2nikhAt (praviShTa) ho gayA ho isaprakAr pratibhAsit hotA hai — gnAt hotA hai . (AtmA gnAnamay honese vah apaneko anubhav karatA hai — jAnatA hai, aur apaneko jAnanepar samasta gney aise gnAt hote hain – mAnon ve gnAnamen sthit hI hon, kyonki gnAnakI avasthAmense gneyAkAronko bhinna karanA ashakya hai .) yadi aisA na ho to (yadi AtmA sabako na jAnatA ho to) gnAnake paripUrNa AtmasanchetanakA abhAv honese paripUrNa ek AtmAkA bhI gnAn siddha na ho . 1. gnAn sAmAnya vyApak hai, aur gnAn visheSh -bhed vyApya hain . un gnAnavisheShonke nimitta gneyabhUt sarva dravya
aur paryAyen hain . 2. nikhAt = khodak ra bhItar gaharA utar gayA huvA; bhItar praviShTa huA .
Page 85 of 513
PDF/HTML Page 118 of 546
single page version
viShayabhUtA yenantadravyaparyAyAstAn kathan jAnAti, na kathamapi . ath etadAyAtam — ya AtmAnan na
satyAtmaparignAnan bhavatIti . yadyevan tarhi chhadmasthAnAn sarvaparignAnan nAstyAtmaparignAnan kathan bhaviShyati,
bhAvArtha : — 48 aur 49vIn gAthAmen aisA batAyA gayA hai ki sabako nahIn jAnatA vah apaneko nahIn jAnatA, aur jo apaneko nahIn jAnatA vah sabako nahIn jAnatA . apanA gnAn aur sabakA gnAn ek sAth hI hotA hai . svayam aur sarva — in domense ekakA gnAn ho aur dUsarekA na ho yah asambhav hai .
yah kathan ekadesh gnAnakI apekShAse nahIn kintu pUrNagnAnakI (kevalagnAnakI) apekShAse hai ..49..
anvayArtha : — [yadi ] yadi [gnAnina gnAnan ] AtmAkA gnAn [kramasha ] kramasha [arthAn pratItya ] padArthonkA avalamban lekar [utpadyate ] utpanna hotA ho [tat ] to vah (gnAn) [ na ev nityan bhavati ] nitya nahIn hai, [na kShAyikan ] kShAyik nahIn hai, [na ev sarvagatam ] aur sarvagat nahIn hai ..50..
jo gnAn ‘gnAnI’nu Upaje kramasha arath avalambIne, to nitya nahi, kShAyik nahi ne sarvagat nahi gnAn e .50.
Page 86 of 513
PDF/HTML Page 119 of 546
single page version
yatkil krameNaikaikamarthamAlambya pravartate gnAnan tadekArthAlambanAdutpannamanyArthAlambanAt pralIyamAnan nityamasattathA karmodayAdekAn vyaktin pratipannan punarvyaktyantaran pratipadyamAnan kShAyik- mapyasadanantadravyakShetrakAlabhAvAnAkrAntumashaktatvAt sarvagatan na syAt ..50..
athavA svasamvedanagnAnenAtmA gnAyate, tatashcha bhAvanA kriyate, tayA rAgAdivikalparahitasva- samvedanagnAnabhAvanayA kevalagnAnan cha jAyate . iti nAsti doSha ..49.. ath kramapravRuttagnAnen sarvagno na bhavatIti vyavasthApayati — uppajjadi jadi NANan utpadyate gnAnan yadi chet . kamaso kramasha sakAshAt . kinkin
TIkA : — jo gnAn kramasha ek ek padArthakA avalamban lekar pravRutti karatA hai vah (gnAn) ek padArthake avalambanase utpanna hokar dUsare padArthake avalambanase naShTa ho jAnese nitya nahIn hotA tathA karmodayake kAraN ek 1vyaktiko prApta karake phi ra anya vyaktiko prApta karatA hai isaliye kShAyik bhI na hotA huA, vah ananta dravya -kShetra -kAl -bhAvako prApta hone men (-jAnane men ) asamartha honeke kAraN sarvagat nahIn hai .
bhAvArtha : — kramasha pravartamAn gnAn anitya hai, kShAyopashamik hai; aisA kramik gnAnavAlA puruSh sarvagna nahIn ho sakatA ..50..
ab aisA nishchit hotA hai ki yugapat pravRuttike dvArA hI gnAnakA sarvagatatva siddha hotA hai (arthAt akramase pravartamAn gnAn hI sarvagat ho sakatA hai ) : —
anvayArtha : — [traikAlyanityaviShaman ] tInon kAlamen sadA viSham (asamAn jAtike), [sarvatra sambhavan ] sarva kShetrake [chitran ] anek prakArake [sakalan ] samasta padArthonko [jainan ] jinadevakA gnAn [yugapat jAnAti ] ek sAth jAnatA hai [aho hi ] aho ! [gnAnasya mAhAtmyam ] gnAnakA mAhAtmya ! ..51.. 1. vyakti = pragaTatA; visheSh, bhed .
nitye viSham, vidhavidh, sakal padArthagaN sarvatrano, jinagnAn jANe yugapade, mahimA aho e gnAnano ! .51.
Page 87 of 513
PDF/HTML Page 120 of 546
single page version
kShAyikan hi gnAnamatishayAspadIbhUtaparamamAhAtmyam . yattu yugapadev sarvArthAnAlambya pravartate gnAnan taTTankotkIrNanyAyAvasthitasamastavastugneyAkAratayAdhiropitanityatvan pratipannasamasta- vyaktitvenAbhivyaktasvabhAvabhAsikShAyikabhAvan traikAlyen nityamev viShamIkRutAn sakalAmapi sarvArthasambhUtimanantajAtiprApitavaichitryAn parichchhindadakramasamAkrAntAnantadravyakShetrakAlabhAvatayA prakaTIkRutAdbhutamAhAtmyan sarvagatamev syAt ..51.. kRutvA . aTThe paDuchcha gneyArthAnAshritya . kasya . NANissa gnAnina Atmana . tan Nev havadi Nichchan utpattinimittabhUtapadArthavinAshe tasyApi vinAsh iti nityan na bhavati . Na khAigan gnAnAvaraNIy- karmakShayopashamAdhInatvAt kShAyikamapi na bhavati . Nev savvagadan yat ev pUrvoktaprakAreN parAdhInatven nityan na bhavati, kShayopashamAdhInatven kShAyikan cha na bhavati, tat ev yugapatsamastadravyakShetrakAlabhAvAnAn parignAnasAmarthyAbhAvAtsarvagatan na bhavati . at etatsthitan yadgnAnan krameNArthAn pratItya jAyate ten sarvagno na bhavati iti ..50.. ath yugapatparichchhittirUpagnAnenaiv sarvagno bhavatItyAvedayati ---jANadi jAnAti . kin kartRu . joNhan jainagnAnam . katham . jugavan yugapadekasamaye . aho hi NANassa mAhappan aho hi sphu Tan jainagnAnasya mAhAtmyan pashyatAm . kin jAnAti . arthamityadhyAhAra . kathambhUtam . tikkAlaNi- chchavisayan trikAlaviShayan trikAlagatan nityan sarvakAlam . punarapi kimvishiShTam . sayalan samastam . punarapi kathambhUtam . savvatthasambhavan sarvatra loke sambhavan samutpannan sthitam . punashcha kinrUpam . chittan nAnAjAtibheden vichitramiti . tathA hi --yugapatsakalagrAhakagnAnen sarvagno bhavatIti gnAtvA kin kartavyam . jyotiShka-
TIkA : — vAstavamen kShAyik gnAnakA, sarvotkRuShTatAkA sthAnabhUt param mAhAtmya hai; aur jo gnAn ek sAth hI samasta padArthonkA avalamban lekar pravRutti karatA hai vah gnAn — apanemen samasta vastuonke gneyAkAr 1TankotkIrNa – nyAyase sthit honese jisane nityatva prApta kiyA hai aur samasta vyaktiko prApta kar lenese jisane svabhAvaprakAshak kShAyikabhAv pragaT kiyA hai aisA — trikAlamen sadA viSham rahanevAle (-asamAn jAtirUpase pariNamit honevAle) aur ananta prakAronke kAraN vichitratAko prApta sampUrNa sarva padArthonke samUhako jAnatA huA, akramase ananta dravya -kShetra -kAl -bhAvako prApta honese jisane adbhut mAhAtmya pragaT kiyA hai aisA sarvagat hI hai .
bhAvArtha : — akramase pravartamAn gnAn ek gneyase dUsareke prati nahIn badalatA isaliye nitya hai, apanI samasta shaktiyonke pragaT ho jAnese kShAyik hai, aise akramik gnAnavAlA puruSh hI sarvagna ho sakatA hai . sarvagnake is gnAnakA koI param adbhut mAhAtmya hai ..51.. 1. TankotkIrNa nyAy = pattharamen TAnkIse utkIrNa AkRutikI bhAnti .