Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 40-51.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 28

 

Page 68 of 513
PDF/HTML Page 101 of 546
single page version

athendriyagnAnasyaiv pralInamanutpannan cha gnAtumashakyamiti vitarkayati
atthan akkhaNivadidan IhApuvvehin je vijANanti .
tesin parokkhabhUdan NAdumasakkan ti paNNattan ..40..
arthamakShanipatitamIhApUrvairye vijAnanti .
teShAn parokShabhUtan gnAtumashakyamiti pragnaptam ..40..
ye khalu viShayaviShayisannipAtalakShaNamindriyArthasannikarShamadhigamya kramopajAyamAne-
nehAdikaprakrameN parichchhindanti, te kilAtivAhitasvAstitvakAlamanupasthitasvAstitvakAlan vA
na jAnAtIti vichArayati ---atthan ghaTapaTAdigneyapadArthan . kathambhUtan . akkhaNivadidan akShanipatitan indriyaprAptan
indriyasambaddhan . itthambhUtamarthan IhApuvvehin je vijANanti avagrahehAvAyAdikrameN ye puruShA vijAnanti hi
sphu Tan . tesin parokkhabhUdan teShAn sambandhi gnAnan parokShabhUtan sat NAdumasakkan ti paNNattan sUkShmAdipadArthAn
gnAtumashakyamiti pragnaptan kathitam . kai . gnAnibhiriti . tadyathA --chakShurAdIndriyan ghaTapaTAdipadArthapArshve
gatvA pashchAdarthan jAnAtIti sannikarShalakShaNan naiyAyikamate . athavA sankShepeNendriyArthayo sambandha
sannikarSha sa ev pramANam . sa cha sannikarSha AkAshAdyamUrtapadArtheShu deshAntaritamervAdi-
1. parokSha = akShase par arthAt akShase dUr hove aisA; indriy agochar .
2. sannipAt = milAp; sambandh honA vah .3. sannikarSha = sambandh, samIpatA .
IhAdipUrvak jANatA je akShapatit padArthane,
tene parokSha padArtha jANavun shakya nA
jinajI kahe .40.
ab, indriyagnAnake liye naShTa aur anutpannakA jAnanA ashakya hai (arthAt indriyagnAn
hI naShTa aur anutpanna padArthonko -paryAyonko nahIn jAn sakatA) aisA nyAyase nishchit karate hain .
anvayArtha :[ye ] jo [akShanipatitan ] akShapatit arthAt indriyagochar [arthan ]
padArthako [IhApUrvai ] IhAdik dvArA [vijAnanti ] jAnate hain, [teShAn ] unake liye [parokShabhUtan ]
1parokShabhUt padArthako [gnAtun ] jAnanA [ashakyan ] ashakya hai [iti pragnaptan ] aisA sarvagnadevane
kahA hai ..40..
TIkA :viShay aur viShayIkA 2sannipAt jisakA lakShaN (-svarUp) hai, aise
indriy aur padArthake 3sannikarShako prApta karake, jo anukramase utpanna IhAdikake kramase jAnate
hain ve use nahIn jAn sakate jisakA sva -astitvakAl bIt gayA hai tathA jisakA sva-
astitvakAl upasthit nahIn huA hai kyonki (-atIt -anAgat padArtha aur indriyake) yathokta

Page 69 of 513
PDF/HTML Page 102 of 546
single page version

yathoditalakShaNasya grAhyagrAhakasambandhasyAsambhavata parichchhettun na shaknuvanti ..40..
athAtIndriyagnAnasya tu yadyaduchyate tattatsambhavatIti sambhAvayati
apadesan sapadesan muttamamuttan cha pajjayamajAdan .
palayan gadan cha jANadi tan NANamadindiyan bhaNiyan ..41..
apradeshan sapradeshan mUrtamamUrtan cha paryayamajAtam .
pralayan gatan cha jAnAti tajgnAnamatIndriyan bhaNitam ..41..
indriyagnAnan nAm upadeshAntakaraNendriyAdIni virUpakAraNatvenopalabdhisanskArAdIn
padArtheShu kAlAntaritarAmarAvaNAdiShu svabhAvAntaritabhUtAdiShu tathaivAtisUkShmeShu parachetovRutti-
pudgalaparamANvAdiShu cha na pravartate
. kasmAditi chet . indriyANAn sthUlaviShayatvAt, tathaiv
mUrtaviShayatvAchcha . tata kAraNAdindriyagnAnen sarvagno na bhavati . tat ev chAtIndriyagnAnotpattikAraNan
rAgAdivikalparahitan svasamvedanagnAnan vihAy panychendriyasukhasAdhanabhUtendriyagnAne nAnAmanorathavikalpa-
jAlarUpe mAnasagnAne cha ye ratin kurvanti te sarvagnapadan na labhante iti sUtrAbhiprAya
..40..
1. indriyagochar padArtha grAhya hai aur indriyAn grAhak hain .
je jANatun apradeshane, sapradesh, mUrta, amUrtane,
paryAy naShTa -ajAtane, bhAkhyun atIndriy gnAn te
. 41.
lakShaN (-yathoktasvarUp, U par kahA gayA jaisA) 1grAhyagrAhakasambandhakA asambhav hai .
bhAvArtha :indriyonke sAth padArthakA (arthAt viShayIke sAth viShayakA) sannikarSha
sambandha ho tabhI (avagrah -IhA -avAy -dhAraNArUp kramase) indriy gnAn padArthako jAn sakatA
hai
. naShTa aur anutpanna padArthonke sAth indriyonkA sannikarSha -sambandha na honese indriy gnAn unhen
nahIn jAn sakatA . isaliye indriyagnAn hIn hai, hey hai ..40..
ab, aisA spaShTa karate hain ki atIndriy gnAnake liye jo jo kahA jAtA hai vah (sab)
sambhav hai :
anvayArtha :[apradeshan ] jo gnAn apradeshako, [sapradeshan ] sapradeshako, [mUrtan ]
mUrtako, [amUrta cha ] aur amUrtako tathA [ajAtan ] anutpanna [cha ] aur [pralayangatan ] naShTa
[paryAyan ] paryAyako [jAnAti ] jAnatA hai, [tat gnAnan ] vah gnAn [atIndriyan ] atIndriy
[bhaNitam ] kahA gayA hai
..41..
TIkA :indriyagnAn upadesh, antakaraN aur indriy ityAdiko

Page 70 of 513
PDF/HTML Page 103 of 546
single page version

antarangasvarUpakAraNatvenopAdAy pravartate; pravartamAnan cha sapradeshamevAdhyavasyati sthUlopalambhak-
tvAnnApradesham; mUrtamevAvagachchhati tathAvidhaviShayanibandhanasadbhAvAnnAmUrtam; vartamAnamev parichchhi-
natti viShayaviShayisannipAtasadbhAvAnna tu vRuttan vartsyachcha
. yattu punaranAvaraNamatIndriyan gnAnan tasya
samiddhadhUmadhvajasyevAnekaprakAratAlingitan dAhyan dAhyatAnatikramAddAhyamev yathA tathAtmana apradeshan
sapradeshan mUrtamamUrtamajAtamativAhitan cha paryAyajAtan gneyatAnatikramAtparichchhedyamev bhavatIti
..41..
athAtIndriyagnAnamatItAnAgatasUkShmAdipadArthAn jAnAtItyupadishati ---apadesan apradeshan kAlANuparamANvAdi
sapadesan shuddhajIvAstikAyAdipanychAstikAyasvarUpan muttan mUrtan pudgaladravyan amuttan cha amUrtan cha
shuddhajIvadravyAdi pajjayamajAdan palayan gadan cha paryAyamajAtan bhAvinan pralayan gatan chAtItametatsarvan pUrvoktan gneyan
vastu jANadi jAnAti yadgnAnan kartRu tan NANamadindiyan bhaNiyan tadgnAnamatIndriyan bhaNitan, tenaiv sarvagno
bhavati . tat ev cha pUrvagAthoditamindriyagnAnan mAnasagnAnan cha tyaktvA ye nirvikalpasamAdhi-
rUpasvasamvedanagnAne samastavibhAvapariNAmatyAgen ratin kurvanti ta ev paramAhlAdaikalakShaNasukhasvabhAvan
sarvagnapadan labhante ityabhiprAya
..41.. evamatItAnAgataparyAyA vartamAnagnAne pratyakShA na bhavantIti
1. virUp = gnAnake svarUpase bhinna svarUpavAle . (upadesh, man aur indriyAn paudgalik honese unakA rUp
gnAnake svarUpase bhinna hai . ve indriyagnAnamen bahirang kAraN hain .)
2. upalabdhi = gnAnAvaraNIy karmake kShayopashamake nimittase padArthonko jAnanekI shakti. (yah ‘labdha’ shakti
jab ‘upayukta’ hotI hain tabhI padArtha jAnanemen Ate hai .)
3. sanskAr = bhUtakAlamen jAne huye padArthonkI dhAraNA .
1virUp - kAraNatAse (grahaN karake) aur 2upalabdhi (-kShayopasham), 3sanskAr ityAdiko
antarangga svarUp -kAraNatAse grahaN karake pravRutta hotA hai; aur vah pravRutta hotA huA sapradeshako
hI jAnatA hai kyonki vah sthUlako jAnanevAlA hai, apradeshako nahIn jAnatA, (kyonki vah
sUkShmako jAnanevAlA nahIn hai ); vah mUrtako hI jAnatA hai kyonki vaise (mUrtik) viShayake
sAth usakA sambandha hai, vah amUrtako nahIn jAnatA (kyonki amUrtik viShayake sAth
indriyagnAnakA sambandha nahIn hai ); vah vartamAnako hI jAnatA hai, kyonki viShay -viShayIke
sannipAt sadbhAv hai, vah pravartit ho chukanevAleko aur bhaviShyamen pravRutta honevAleko nahIn
jAnatA (kyonki indriy aur padArthake sannikarShakA abhAv hai )
.
parantu jo anAvaraN atIndriy gnAn hai use apane apradesh, sapradesh, mUrta aur amUrta
(padArtha mAtra) tathA anutpanna evan vyatIt paryAyamAtra, gneyatAkA atikramaN na karanese gney
hI hai
jaise prajvalit agniko anek prakArakA Indhan, dAhyatAkA atikramaN na karanese
dAhya hI hai . (jaise pradIpta agni dAhyamAtrakoIndhanamAtrakojalA detI hai, usIprakAr
nirAvaraN gnAn gneyamAtrakodravyaparyAyamAtrakojAnatA hai ) ..41..

Page 71 of 513
PDF/HTML Page 104 of 546
single page version

ath gneyArthapariNamanalakShaNA kriyA gnAnAnna bhavatIti shraddadhAti
pariNamadi NeyamaTThan NAdA jadi Nev khAigan tassa .
NANan ti tan jiNindA khavayantan kammamevuttA ..42..
pariNamati gneyamarthan gnAtA yadi naiv kShAyikan tasya .
gnAnamiti tan jinendrA kShapayantan karmaivoktavanta ..42..
parichchhettA hi yatparichchhedyamarthan pariNamati tanna tasya sakalakarmakakShakShayapravRuttasvAbhAvik-
parichchhedanidAnamathavA gnAnamev nAsti tasya; yata pratyarthapariNatidvAreN mRugatRuShNAmbhobhAr-
sambhAvanAkaraNamAnasa sudusahan karmabhAramevopabhunjAna sa jinendrairudgIta
..42..
bauddhamatanirAkaraNamukhyatven gAthAtrayan, tadanantaramindriyagnAnen sarvagno na bhavatyatIndriyagnAnen bhavatIti
naiyAyikamatAnusArishiShyasambodhanArthan cha gAthAdvayamiti samudAyen panychamasthale gAthApanychakan gatam
..
ath rAgadveShamohA bandhakAraNan, na cha gnAnamityAdikathanarUpeN gAthApanychakaparyantan vyAkhyAnan karoti .
tadyathA --yasyeShTAniShTavikalparUpeN karmabandhakAraNabhUten gneyaviShaye pariNamanamasti tasya kShAyikagnAnan
nAstItyAvedayati ---
pariNamadi NeyamaTThan NAdA jadi nIlamidan pItamidamityAdivikalparUpeN yadi gneyArthan
pariNamati gnAtAtmA Nev khAigan tassa NANan ti tasyAtmana kShAyikagnAnan naivAsti . athavA gnAnamev
nAsti . kasmAnnAsti . tan jiNindA khavayantan kammamevuttA tan puruShan karmatApannan jinendrA kartAra uktavanta .
ab, aisI shraddhA vyakta karate hain ki gney padArtharUp pariNaman jisakA lakShaN hai aisI
(gneyArthapariNamanasvarUp) kriyA gnAnamense utpanna nahIn hotI :
anvayArtha :[gnAtA ] gnAtA [yadi ] yadi [gneyan arthan ] gney padArtharUp [pariNamati ]
pariNamit hotA ho to [tasya ] usake [kShAyikan gnAnan ] kShAyik gnAn [na ev iti ] hotA hI
nahIn
. [jinendrA:] jinendradevonne [tan ] use [karma ev ] karmako hI [kShapayantan ] anubhav
karanevAlA [uktavanta ] kahA hai ..42..
TIkA :yadi gnAtA gney padArtharUp pariNamit hotA ho , to use sakal karmavanake
kShayase pravartamAn svAbhAvik jAnapanekA kAraN (kShAyik gnAn) nahIn hai; athavA use gnAn hI
nahIn hai; kyonki pratyek padArtharUpase pariNatike dvArA mRugatRuShNAmen jalasamUhakI kalpanA karanekI
bhAvanAvAlA vah (AtmA) atyanta dusah karmabhArako hI bhogatA hai aisA jinendronne kahA hai
.
jo gney arthe pariName gnAtA, na kShAyik gnAn chhe;
te karmane ja anubhave chhe em jinadevo kahe
.42.

Page 72 of 513
PDF/HTML Page 105 of 546
single page version

ath kutastarhi gneyArthapariNamanalakShaNA kriyA tatphalan cha bhavatIti vivechayati
udayagadA kammansA jiNavaravasahehin NiyadiNA bhaNiyA .
tesu vimUDho ratto duTTho vA bandhamaNubhavadi ..43..
udayagatA karmAnshA jinavaravRuShabhai niyatyA bhaNitA .
teShu vimUDho rakto duShTo vA bandhamanubhavati ..43..
sansAriNo hi niyamen tAvadudayagatA pudgalakarmAnshA santyev . ath sa satsu teShu
kin kurvantam . kShapayantamanubhavantam . kimev . karmaiv . nirvikArasahajAnandaikasukhasvabhAvAnubhavanashUnya
sannudayAgatan svakIyakarmaiv sa anubhavannAste na cha gnAnamityartha . athavA dvitIyavyAkhyAnamyadi
gnAtA pratyarthan pariNamya pashchAdarthan jAnAti tadA arthAnAmAnantyAtsarvapadArthaparignAnan nAsti . athavA
tRutIyavyAkhyAnambahiranggagneyapadArthAn yadA chhadmasthAvasthAyAn chintayati tadA rAgAdivikalparahitan
svasamvedanagnAnan nAsti, tadabhAve kShAyikagnAnamev notpadyate ityabhiprAya ..42.. athAnantapadArtha-
parichchhittipariNamanepi gnAnan bandhakAraNan na bhavati, na cha rAgAdirahitakarmodayopIti nishchinoti
udayagadA kammansA jiNavaravasahehin NiyadiNA bhaNiyA udayagatA udayan prAptA karmAnshA
bhAvArtha :gney padArtharUpase pariNaman karanA arthAt ‘yah harA hai, yah pIlA hai’
ityAdi vikalparUpase gney padArthommen pariNaman karanA vah karmakA bhoganA hai, gnAnakA nahIn .
nirvikAr sahaj Anandamen lIn rahakar sahajarUpase jAnate rahanA vahI gnAnakA svarUp hai; gney
padArthommen rukanA
unake sanmukh vRutti honA, vah gnAnakA svarUp nahIn hai ..42..
(yadi aisA hai ) to phi ra gney padArtharUp pariNaman jisakA lakShaN hai aisI
(gneyArthapariNamanasvarUp) kriyA aur usakA phal kahAnse (kis kAraNase) utpanna hotA hai,
aisA ab vivechan karate hain :
anvayArtha :[udayagatA karmAnshA ] (sansArI jIvake) udayaprApta karmAnsh
(gnAnAvaraNIy Adi pudgalakarmake bhed) [niyatyA ] niyamase [jinavaravRuShabhai ] jinavar vRuShabhonne
[bhaNitA] kahe hain
. [teShu ] jIv un karmAnshonke hone par [vimUDha rakta duShTa vA ] mohI, rAgI
athavA dveShI hotA huA [bandhan anubhavati ] bandhakA anubhav karatA hai ..43..
TIkA :pratham to, sansArIke niyamase udayagat pudgal karmAnsh hote hI hain . ab
bhAkhyAn jine karmo udayagat niyamathI sansArIne,
te karma hotAn mohI -rAgI -dveShI bandh anubhave
.43.

Page 73 of 513
PDF/HTML Page 106 of 546
single page version

sanchetayamAno moharAgadveShapariNatatvAt gneyArthapariNamanalakShaNayA kriyayA yujyate . tat ev cha
kriyAphalabhUtan bandhamanubhavati . ato mohodayAt kriyAkriyAphale, na tu gnAnAt ..43..
ath kevalinAn kriyApi kriyAphalan na sAdhayatItyanushAsti
ThANaNisejjavihArA dhammuvadeso ya Niyadayo tesin .
arahantANan kAle mAyAchAro vva itthINan ..44..
gnAnAvaraNAdimUlottarakarmaprakRitibhedA jinavaravRuShabhairniyatyA svabhAven bhaNitA, kintu svakIy-
shubhAshubhaphalan datvA gachchhanti, na cha rAgAdipariNAmarahitA santo bandhan kurvanti
. tarhi kathan bandhan karoti
jIva iti chet . tesu vimUDho ratto duTTho vA bandhamaNubhavadi teShu udayAgateShu satsu karmAnsheShu
moharAgadveShavilakShaNanijashuddhAtmatattvabhAvanArahita san yo visheSheN mUDho rakto duShTo vA bhavati sa
kevalagnAnAdyanantaguNavyaktilakShaNamokShAdvilakShaNan prakRitisthityanubhAgapradeshabhedabhinnan bandhamanubhavati
. tata
sthitametat gnAnan bandhakAraNan na bhavati karmodayopi, kintu rAgAdayo bandhakAraNamiti ..43.. ath
kevalinAn rAgAdyabhAvAddharmopadeshAdayopi bandhakAraNan na bhavantIti kathayati ---ThANaNisejjavihArA dhammuvadeso
ya
sthAnamUrdhvasthitirniShadyA chAsanan shrIvihAro dharmopadeshashcha
Niyadayo ete vyApArA niyataya svabhAvA
પ્ર. ૧૦
vah sansArI, un udayagat karmAnshonke astitvamen, chetate -jAnate -anubhav karate hue, moh -rAg-
dveShamen pariNat honese gney padArthommen pariNaman jisakA lakShaN hai aisI (gneyArthapariNamanasvarUp)
kriyAke sAth yukta hotA hai; aur isIliye kriyAke phalabhUt bandhakA anubhav karatA hai
. isase
(aisA kahA hai ki) mohake udayase hI (mohake udayamen yukta honeke kAraNase hI) kriyA aur
kriyAphal hotA hai, gnAnase nahIn
.
bhAvArtha :samasta sansArI jIvonke karmakA uday hai, parantu vah uday vandhakA kAraN
nahIn hai . yadi karmanimittak iShTa -aniShTa bhAvommen jIv rAgI -dveShI -mohI hokar pariNaman kare to
bandha hotA hai . isase yah bAt siddha huI ki gnAn, uday prApta paudgalik karma yA karmodayase
utpanna dehAdikI kriyAen bandhakA kAraN nahIn hain, bandhake kAraN mAtra rAg -dveSh -mohabhAv hain .
isaliye ve bhAv sarvaprakArase tyAgane yogya hai ..43..
ab, aisA upadesh dete hain ki kevalIbhagavAnake kriyA bhI kriyAphal (-bandha) utpanna
nahIn karatI :
dharmopadesh, vihAr, Asan, sthAn shrI arhantane
varte sahaj te kAlamAn, mAyAcharaN jyam nArIne
. 44.

Page 74 of 513
PDF/HTML Page 107 of 546
single page version

sthAnaniShadyAvihArA dharmopadeshashcha niyatayasteShAm .
arhatAn kAle mAyAchAr iv strINAm ..44..
yathA hi mahilAnAn prayatnamantareNApi tathAvidhayogyatAsadbhAvAt svabhAvabhUt ev
mAyopaguNThanAguNThito vyavahAra pravartate, tathA hi kevalinAn prayatnamantareNApi tathAvidh-
yogyatAsadbhAvAt
sthAnamAsanan viharaNan dharmadeshanA cha svabhAvabhUtA ev pravartante . api
chAviruddhametadambhodharadRuShTAntAt . yathA khalvambhodharAkArapariNatAnAn pudgalAnAn gamanamavasthAnan
garjanamambuvarShan cha puruShaprayatnamantareNApi dRushyante, tathA kevalinAn sthAnAdayobuddhipUrvakA ev
dRushyante
. atomI sthAnAdayo mohodayapUrvakatvAbhAvAt kriyAvisheShA api kevalinAn
kriyAphalabhUtabandhasAdhanAni na bhavanti ..44..
anIhitA . keShAm . tesin arahantANan teShAmarhatAn nirdoShiparamAtmanAm . kva . kAle arhadavasthAyAm . ka
iv . mAyAchAro vva itthINan mAyAchAr iv strINAmiti . tathA hiyathA strINAn strIvedoday-
sadbhAvAtprayatnAbhAvepi mAyAchAra pravartate, tathA bhagavatAn shuddhAtmatattvapratipakShabhUtamohodayakAryehApUrva-
anvayArtha :[teShAm arhatAn ] un arahanta bhagavantonke [kAle ] us samay
[sthAnaniShadyAvihArA ] khaDe rahanA, baiThanA, vihAr [dharmopadesha cha ] aur dharmopadesh-[strINAn
mAyAchAra iv ]
striyonke mAyAchArakI bhAnti, [niyataya ] svAbhAvik hI
prayatna binA hI
hotA hai ..44..
TIkA :jaise striyonke, prayatnake binA bhI, us prakAr yogyatAkA sadbhAv honese
svabhAvabhUt hI mAyAke Dhakkanase DhankA huA vyavahAr pravartatA hai, usIprakAr kevalIbhagavAnake,
prayatnake binA hI (
prayatna na honepar bhI) us prakArakI yogyatAkA sadbhAv honese khaDe rahanA,
baiThanA, vihAr aur dharmadeshanA svabhAvabhUt hI pravartate hain aur yah (prayatnake binA hI vihArAdikA
honA), bAdalake dRuShTAntase aviruddha hai
. jaise bAdalake AkArarUp pariNamit pudgalonkA gaman,
sthiratA, garjan aur jalavRuShTi puruSh -prayatnake binA bhI dekhI jAtI hai, usIprakAr kevalIbhagavAnake
khaDe rahanA ityAdi abuddhipUrvak hI (ichchhAke binA hI) dekhA jAtA hai
. isaliye yah sthAnAdik
(khaDe rahane -baiThane ityAdikA vyApAr), mohodayapUrvak na honese, kriyAvisheSh (kriyAke
prakAr) hone par bhI kevalI bhagavAnake kriyAphalabhUt bandhake sAdhan nahIn hote .
bhAvArtha :kevalI bhagavAnake sthAn, Asan aur vihAr, yah kAyayogasambandhI
kriyAen tathA divyadhvanise nishchay -vyavahArasvarUp dharmakA upadeshvachanayog sambandhI kriyA-

Page 75 of 513
PDF/HTML Page 108 of 546
single page version

athaivan sati tIrthakRutAn puNyavipAkokinchitkar evetyavadhArayati
puNNaphalA arahantA tesin kiriyA puNo hi odaiyA .
mohAdIhin virahidA tamhA sA khAig tti madA ..45..
puNyaphalA arhantasteShAn kriyA punarhi audayikI .
mohAdibhi virahitA tasmAt sA kShAyikIti matA ..45..
arhanta khalu sakalasamyakparipakvapuNyakalpapAdapaphalA ev bhavanti . kriyA tu teShAn
yA kAchan sA sarvApi tadudayAnubhAvasambhAvitAtmasambhUtitayA kilaudayikyev . athaivambhUtApi sA
prayatnAbhAvepi shrIvihArAdaya pravartante . meghAnAn sthAnagamanagarjanajalavarShaNAdivadvA . tata sthitametat
mohAdyabhAvAt kriyAvisheShA api bandhakAraNan na bhavantIti ..44.. ath pUrvan yaduktan rAgAdi-
rahitakarmodayo bandhakAraNan na bhavati vihArAdikriyA cha, tamevArthan prakArAntareN dRuDhayati ---puNNaphalA
arahantA
panychamahAkalyANapUjAjanakan trailokyavijayakaran yattIrthakaranAm puNyakarma tatphalabhUtA arhanto
bhavanti . tesin kiriyA puNo hi odaiyA teShAn yA divyadhvanirUpavachanavyApArAdikriyA sA nikriyashuddhAtma-
aghAtikarmake nimittase sahaj hI hotI hai . usamen kevalI bhagavAnakI kinchit mAtra ichchhA nahIn
hotI, kyonki jahAn mohanIy -karmakA sarvathA kShay ho gayA hai vahAn usakI kAryabhUt ichchhA kahAnse
hogI ? isaprakAr ichchhAke binA hI
moh -rAg -dveShake binA hIhonese kevalI -bhagavAnake
liye ve kriyAen bandhakA kAraN nahIn hotIn ..44..
isaprakAr honese tIrthankaronke puNyakA vipAk akinchitkar hI hai (-kuchh karatA nahIn
hai, svabhAvakA kinchit ghAt nahIn karatA) aisA ab nishchit karate hain :
anvayArtha :[arhanta ] arahantabhagavAn [puNyaphalA ] puNyaphalavAle hain [puna hi ]
aur [teShAn kriyA ] unakI kriyA [audayikI ] audayikI hai; [mohAdibhi virahitA ]
mohAdise rahit hai [tasmAt ] isaliye [sA ] vah [kShAyikI ] kShAyikI [iti matA ] mAnI gaI
hai
..45..
TIkA :arahantabhagavAn jinake vAstavamen puNyarUpI kalpavRukShake samasta phal
bhalIbhAnti paripakva hue hain aise hI hain, aur unakI jo bhI kriyA hai vah sab usake
chhe puNyaphal arhant, ne arhantakiriyA udayikI;
mohAdithI virahit tethI te kriyA kShAyik gaNI
.45.

Page 76 of 513
PDF/HTML Page 109 of 546
single page version

samastamahAmohamUrdhAbhiShiktaskandhAvArasyAtyantakShaye sambhUtatvAnmoharAgadveSharUpANAmuparanjakAnAm-
bhAvAchchaitanyavikArakAraNatAmanAsAdayantI nityamaudayikI kAryabhUtasya bandhasyAkAraNabhUtatayA
kAryabhUtasya mokShasya kAraNabhUtatayA cha kShAyikyev kathan hi nAm nAnumanyet
. athAnumanyet
chettarhi karmavipAkopi na teShAn svabhAvavighAtAy ..45..
tattvaviparItakarmodayajanitatvAtsarvApyaudayikI bhavati hi sphu Tam . mohAdIhin virahidA nirmoh-
shuddhAtmatattvaprachchhAdakamamakArAhangkArotpAdanasamarthamohAdivirahitatvAdyata tamhA sA khAyag tti madA tasmAt
sA yadyapyaudayikI tathApi nirvikArashuddhAtmatattvasya vikriyAmakurvatI satI kShAyikIti matA . atrAh
shiShya ---‘audayikA bhAvA bandhakAraNam’ ityAgamavachanan tarhi vRuthA bhavati . parihAramAh --audayikA
bhAvA bandhakAraNan bhavanti, paran kintu mohodayasahitA . dravyamohodayepi sati yadi shuddhAtmabhAvanAbalen
bhAvamohen na pariNamati tadA bandho na bhavati . yadi puna karmodayamAtreN bandho bhavati tarhi sansAriNAn
sarvadaiv karmodayasya vidyamAnatvAt sarvadaiv bandha ev, na mokSha ityabhiprAya ..45.. ath yathArhatAn
shubhAshubhapariNAmavikAro nAsti tathaikAnten sansAriNAmapi nAstIti sAnkhyamatAnusArishiShyeN pUrvapakShe
1. uparanjakon = uparAg -malinatA karanevAle (vikArIbhAv) .
(puNyake) udayake prabhAvase utpanna honeke kAraN audayikI hI hai . kintu aisI (puNyake
udayase honevAlI) hone par bhI vah sadA audayikI kriyA mahAmoharAjAkI samasta senAke
sarvathA kShayase utpanna hotI hai isaliye moharAgadveSharUpI
1uparanjakonkA abhAv honese chaitanyake
vikArakA kAraN nahIn hotI isaliye kAryabhUt bandhakI akAraNabhUtatAse aur kAryabhUt mokShakI
kAraNabhUtatAse kShAyikI hI kyon na mAnanI chAhiye ? (avashya mAnanI chAhiye) aur jab
kShAyikI hI mAne tab karmavipAk (-karmoday) bhI unake (arahantonke) svabhAvavighAtakA
kAraN nahIn hotA (aisai nishchit hotA hai )
.
bhAvArtha :arahantabhagavAnake jo divyadhvani, vihAr Adi kriyAen hain ve niShkriy
shuddha Atmatattvake pradeshaparispandamen nimittabhUt pUrvabaddha karmodayase utpanna hotI hain isaliye
audayikI hain
. ve kriyAen arahantabhagavAnake chaitanyavikArarUp bhAvakarma utpanna nahIn karatIn,
kyonki (unake) nirmoh shuddha Atmatattvake rAgadveShamoharUp vikAramen nimittabhUt
mohanIyakarmakA kShay ho chukA hai
. aur ve kriyAen unhen, rAgadveShamohakA abhAv ho jAnese
navIn bandhamen kAraNarUp nahIn hotIn, parantu ve pUrvakarmonke kShayamen kAraNarUp hain kyonki jin
karmonke udayase ve kriyAen hotI hain ve karma apanA ras dekar khir jAte hain
. isaprakAr
mohanIyakarmake kShayase utpanna honese aur karmonke kShayamen kAraNabhUt honese arahantabhagavAnakI
vah audayikI kriyA kShAyikI kahalAtI hai
..45..

Page 77 of 513
PDF/HTML Page 110 of 546
single page version

ath kevalinAmiv sarveShAmapi svabhAvavighAtAbhAvan niShedhayati
jadi so suho va asuho Na havadi AdA sayan sahAveN .
sansAro vi Na vijjadi savvesin jIvakAyANan ..46..
yadi sa shubho vA ashubho na bhavati AtmA svayam svabhAven .
sansAropi na vidyate sarveShAn jIvakAyAnAm ..46..
yadi khalvekAnten shubhAshubhabhAvasvabhAven svayamAtmA na pariNamate tadA sarvadaiv sarvathA
nirvighAten shuddhasvabhAvenaivAvatiShThate . tathA cha sarva ev bhUtagrAmA samastabandhasAdhan-
shUnyatvAdAjavanjavAbhAvasvabhAvato nityamuktatAn pratipadyeran . tachcha nAbhyupagamyate; Atmana
kRute sati dUShaNadvAreN parihAran dadAti ---jadi so suho va asuho Na havadi AdA sayan sahAveN yathaiv
shuddhanayenAtmA shubhAshubhAbhyAn na pariNamati tathaivAshuddhanayenApi svayam svakIyopAdAnakAraNen
svabhAvenAshuddhanishchayarUpeNApi yadi na pariNamati tadA
. kin dUShaNan bhavati . sansAro vi Na vijjadi
nissansArashuddhAtmasvarUpAtpratipakShabhUto vyavahAranayenApi sansAro na vidyate . keShAm . savvesin jIvakAyANan
sarveShAn jIvasanghAtAnAmiti . tathA hi --AtmA tAvatpariNAmI, sa cha karmopAdhinimitte sati
spha TikamaNirivopAdhin gRuhNAti, tata kAraNAtsansArAbhAvo na bhavati . ath matam ---sansArAbhAva
ab, kevalIbhagavAnakI bhAnti samasta jIvonke svabhAv vighAtakA abhAv honekA niShedh
karate hain :
anvayArtha :[yadi ] yadi (aisA mAnA jAye ki) [sa AtmA ] AtmA
[svayam ] svayam [svabhAven ] svabhAvase (-apane bhAvase) [shubha vA ashubha ] shubh yA
ashubh [na bhavati ] nahIn hotA (shubhAshubh bhAvamen pariNamit hI nahIn hotA) [sarveShAn jIvakAyAnAn ]
to samasta jIvanikAyonke [sansAra api ] sansAr bhI [na vidyate ] vidyamAn nahIn hai aisA siddha
hogA
..46..
TIkA :yadi ekAntase aisA mAnA jAye ki shubhAshubhabhAvarUp svabhAvamen
(-apane bhAvamen ) AtmA svayam pariNamit nahIn hotA, to yah siddha huA ki (vah) sadA hI
sarvathA nirvighAt shuddhasvabhAvase hI avasthit hai; aur isaprakAr samasta jIvasamUh, samasta
bandhakAraNonse rahit siddha honese sansAr abhAvarUp svabhAvake kAraN nityamuktatAko prApta ho
AtmA svayam nij bhAvathI jo shubh -ashubh bane nahIn,
to sarva jIvanikAyane sansAr paN varte nahIn ! 46.

Page 78 of 513
PDF/HTML Page 111 of 546
single page version

pariNAmadharmatven spha Tikasya japAtApichchharAgasvabhAvatvavat shubhAshubhasvabhAvatvadyotanAt ..46..
ath punarapi prakRutamanusRutyAtIndriyagnAnan sarvagnatvenAbhinandati
jan takkAliyamidaran jANadi jugavan samantado savvan .
atthan vichittavisaman tan NANan khAiyan bhaNiyan ..47..
yattAtkAlikamitaran jAnAti yugapatsamantata sarvam .
arthan vichitraviShaman tat gnAnan kShAyikan bhaNitam ..47..
sAnkhyAnAn dUShaNan na bhavati, bhUShaNamev . naivam . sansArAbhAvo hi mokSho bhaNyate, sa cha sansArijIvAnAn
na dRushyate, pratyakShavirodhAditi bhAvArtha ..46.. evan rAgAdayo bandhakAraNan, na cha gnAnamityAdi-
vyAkhyAnamukhyatven ShaShThasthale gAthApanychakan gatam . ath prathaman tAvat kevalagnAnamev sarvagnasvarUpan,
jAyenge arthAt nityamukta siddha hovenge ! kintu aisA svIkAr nahIn kiyA jA sakatA; kyonki
AtmA pariNAmadharmavAlA honese, jaise spha TikamaNi, japAkusum aur tamAlapuShpake rang -rUp
svabhAvayuktatAse prakAshit hotA hai usIprakAr, use (AtmAke) shubhAshubh -svabhAvayuktatA
prakAshit hotI hai
. (jaise spha TikamaNi lAl aur kAle phU lake nimittase lAl aur kAle
svabhAvamen pariNamit dikhAI detA hai usIprakAr AtmA karmopAdhike nimittase shubhAshubh
svabhAvarUp pariNamit hotA huA dikhAI detA hai)
.
bhAvArtha :jaise shuddhanayase koI jIv shubhAshubh bhAvarUp pariNamit nahIn hotA
usIprakAr yadi ashuddhanayase bhI pariNamit na hotA ho to vyavahAranayase bhI samasta jIvonke
sansArakA abhAv ho jAye aur sabhI jIv sadA mukta hI siddha hojAven ! kintu yah to pratyakSha
viruddha hai
. isaliye jaise kevalIbhagavAnake shubhAshubh pariNAmonkA abhAv hai usIprakAr sabhI
jIvonke sarvathA shubhAshubh pariNAmonkA abhAv nahIn samajhanA chAhiye ..46..
ab, puna prakRutakA (chAlu viShayakA) anusaraN karake atIndriy gnAnako sarvagnarUpase
abhinandan karate hain . (arthAt atIndriy gnAn sabakA gnAtA hai aisI usakI prashansA karate hain )
anvayArtha :[yat ] jo [yugapad ] ek hI sAth [samantata ] sarvata (sarva
Atmapradeshonse) [tAtkAlikan ] tAtkAlik [itaran ] yA atAtkAlik, [vichitraviShaman ]
sau vartamAnavartamAn, vichitra, viSham padArthane
yugapad saravata jANatun, te gnAn kShAyik jin kahe . 47.

Page 79 of 513
PDF/HTML Page 112 of 546
single page version

tatkAlakalitavRuttikamatItodarkakAlakalitavRuttikan chApyekapad ev samantatopi
sakalamapyarthajAtan, pRuthaktvavRuttasvalakShaNalakShmIkaTAkShitAnekaprakAravyanjitavaichitryamitaretaravirodh-
dhApitAsamAnajAtIyatvoddAmitavaiShamyan kShAyikan gnAnan kil jAnIyAt
; tasya hi kram-
pravRuttihetubhUtAnAn kShayopashamAvasthAvasthitagnAnAvaraNIyakarmapudgalAnAmatyantAbhAvAttAtkAli-
kamatAtkAlikan vApyarthajAtan tulyakAlamev prakAshet; sarvato vishuddhasya pratiniyat-
deshavishuddherantaplavanAt
samantatopi prakAshet; sarvAvaraNakShayAddeshAvaraNakShayopashamasyAn-
vasthAnAtsarvamapi prakAshet; sarvaprakAragnAnAvaraNIyakShayAdasarvaprakAragnAnAvaraNIyakShayopashamasya
vilayanAdvichitramapi prakAshet; asamAnajAtIyagnAnAvaraNakShayAtsamAnajAtIyagnAnAvaraNIy-
tadanantaran sarvaparignAne sati ekaparignAnan, ekaparignAne sati sarvaparignAnamityAdikathanarUpeN
gAthApanychakaparyantan vyAkhyAnan karoti
. tadyathA --atra gnAnaprapanychavyAkhyAnan prakRutan tAvattatprastutamanusRutya
punarapi kevalagnAnan sarvagnatven nirUpayati --jan yajgnAnan kartRu jANadi jAnAti . kam . atthan arthan
1. dravyonke bhinna -bhinna vartanevAle nij -nij lakShaN un dravyonkI lakShmI -sampatti -shobhA hain .
vichitra (-anek prakArake) aur viSham (mUrta, amUrta Adi asamAn jAtike) [sarvan arthan ]
samasta padArthonko [jAnAti ] jAnatA hai [tat gnAnan ] us gnAnako [kShAyikan bhaNitam ] kShAyik
kahA hai
..47..
TIkA :kShAyik gnAn vAstavamen ek samayamen hI sarvata (sarva Atmapradeshonse),
vatarmAnamen vartate tathA bhUt -bhaviShyat kAlamen vartate un samasta padArthonko jAnatA hai jinamen
1pRuthakarUpase vartate svalakShaNarUp lakShmIse Alokit anek prakAronke kAraN vaichitrya pragaT
huA hai aur jinamen paraspar virodhase utpanna honevAlI asamAnajAtIyatAke kAraN vaiShamya pragaT
huA hai
. (isI bAtako yuktipUrvak samajhAte hain :) kram -pravRuttike hetubhUt, kShayopasham-
avasthAmen rahanevAle gnAnAvaraNIy karmapudgalonkA usake (kShAyik gnAnake) atyanta abhAv
honese vah tAtkAlik yA atAtkAlik padArtha -mAtrako samakAlamen hI prakAshit karatA hai;
(kShAyik gnAn) sarvata vishuddha honeke kAraN pratiniyat pradeshonkI vishuddhi (sarvata vishuddhi)
ke bhItar DUb jAnese vah sarvata (sarva Atmapradeshonse) bhI prakAshit karatA hai; sarva AvaraNonkA
kShay honese, desh -AvaraNakA kShayopasham na rahanese vah sabako bhI prakAshit karatA hai, sarvaprakAr
gnAnAvaraNake kShayake kAraN (-sarva prakArake padArthonko jAnanevAle gnAnake AvaraNamen nimittabhUt
karmake kShay honese) asarvaprakArake gnAnAvaraNakA kShayopasham (-amuk hI prakArake padArthonko
jAnanevAle gnAnake AvaraNamen nimittabhUt karmonkA kShayopasham) vilayako prApta honese vah vichitra
ko bhI (-anek prakArake padArthon ko bhI) prakAshit karatA hai; asamAnajAtIy -gnAnAvaraNake

Page 80 of 513
PDF/HTML Page 113 of 546
single page version

kShayopashamasya vinAshanAdviShamamapi prakAshet . alamathavAtivistareN, anivAritaprasaraprakAsh-
shAlitayA kShAyikagnAnamavashyamev sarvadA sarvatra sarvathA sarvamev jAnIyAt ..47..
ath sarvamajAnannekamapi na jAnAtIti nishchinoti
jo Na vijANadi jugavan atthe tikkAlige tihuvaNatthe .
NAdun tassa Na sakkan sapajjayan davvamegan vA ..48..
yo na vijAnAti yugapadarthAn traikAlikAn tribhuvanasthAn .
gnAtun tasya na shakyan saparyayan dravyamekan vA ..48..
padArthamiti visheShyapadam . kimvishiShTam . takkAliyamidaran tAtkAlikan vartamAnamitaran chAtItAnAgatam . kathan
jAnAti . jugavan yugapadekasamaye samantado samantata sarvAtmapradeshai sarvaprakAreN vA . katisankhyopetam . savvan
samastam . punarapi kimvishiShTam . vichittan nAnAbhedabhinnam . punarapi kinrUpam . visaman
mUrtAmUrtachetanAchetanAdijAtyantaravisheShairvisaddashan . tan NANan khAiyan bhaNiyan yadevanguNavishiShTan gnAnan tatkShAyikan
kShayake kAraN (-asamAnajAtike padArthonko jAnanevAle gnAnake AvaraNamen nimittabhUt karmonke
kShayake kAraN) samAnajAtIy gnAnAvaraNakA kShayopasham (-samAn jAtike hI padArthonko
jAnanevAle gnAnake AvaraNamen nimittabhUt karmonkA kShayopasham) naShTa ho jAnese vah viSham ko bhI
(-asamAnajAtike padArthonko bhI) prakAshit karatA hai
. athavA, ativistArase pUrA paDe (kuchh
lAbh nahIn) ? jisakA anivAr (rokA na jA sake aisA amaryAdit) phai lAv hai aisA prakAshamAn
honese kShAyik gnAn avashyamev sarvadA sarvatra sarvathA sarvako jAnatA hai
.
bhAvArtha :kramapUrvak jAnanA, niyat Atmapradeshonse hI jAnanA, amukako hI
ityAdi maryAdAyen matishrutAdi kShAyopashamik gnAnamen hI sambhav hain . kShAyikagnAnake
amaryAdit honese ek hI sAth sarva Atmapradeshonse tInon kAlakI paryAyonke sAth sarva padArthonko
un padArthonke anek prakArake aur viruddha jAtike hone par bhI jAnatA hai arthAt kevalagnAn ek
hI samayamen sarva Atmapradeshonse samasta dravya -kShetra -kAl -bhAvako jAnatA hai
..47..
ab, aisA nishchit karate hain ki jo sabako nahIn jAnatA vah ekako bhI nahIn jAnatA :
anvayArtha :[ya ] jo [yugapad ] ek hI sAth [traikAlikAn tribhuvanasthAn ]
traikAlik tribhuvanastha (-tInon kAlake aur tInon lokake) [arthAn ] padArthonko [na
jANe nahi yugapad trikAlik tribhuvanastha padArtha ne,
tene saparyay ek paN nahi dravya jANavun shakya chhe
.48.

Page 81 of 513
PDF/HTML Page 114 of 546
single page version

ih kilaikamAkAshadravyamekan dharmadravyamekamadharmadravyamasankhyeyAni kAladravyANyanantAni
jIvadravyANi . tatopyanantaguNAni pudgaladravyANi . tathaiShAmev pratyekamatItAnAgatAnubhUy-
mAnabhedabhinnaniravadhivRuttipravAhaparipAtinonantA paryAyA . evametatsamastamapi samuditan gneyam .
ihaivaikan kinchijjIvadravyan gnAtRu . ath yathA samastan dAhyan dahan dahana samastadAhyahetuk-
samastadAhyAkAraparyAyapariNatasakalaikadahanAkAramAtmAnan pariNamati, tathA samastan gneyan jAnan
gnAtA samastagneyahetukasamastagneyAkAraparyAyapariNatasakalaikagnAnAkAran chetanatvAt
svAnubhav-
pratyakShamAtmAnan pariNamati . evan kil dravyasvabhAva . yastu samastan gneyan na jAnAti sa samastan
bhaNitam . abhedanayen tadev sarvagnasvarUpan tadevopAdeyabhUtAnantasukhAdyanantaguNAnAmAdhArabhUtan sarva-
prakAropAdeyarUpeN bhAvanIyam iti tAtparyam ..47.. ath ya sarvan na jAnAti sa ekamapi na
jAnAtIti vichArayatijo Na vijANadi ya kartA naiv jAnAti . katham . jugavan yugapadekakShaNe . kAn .
atthe arthAn . kathambhUtAn . tikkAlige trikAlaparyAyapariNatAn . punarapi kathambhUtAn . tihuvaNatthe
tribhuvanasthAn . NAdun tassa Na sakkan tasya puruShasya sambandhi gnAnan gnAtun samarthan na bhavati . kim . davvan
1. niravadhi = avadhihadmaryAdA antarahit .
2. vRutti = vartan karanA; utpAdvyaydhrauvya; astitva, pariNati .
3. dahan = jalAnA, dahanA .
4. sakal = sArA; paripUrNa .
pra. 11
vijAnAti ] nahIn jAnatA, [tasya ] use [saparyayan ] paryAy sahit [ekan dravyan vA ] ek dravya
bhI [gnAtun na shakyan ] jAnanA shakya nahIn hai
..48..
TIkA :is vishvamen ek AkAshadravya, ek dharmadravya, ek adharmadravya, asankhya
kAladravya aur ananta jIvadravya tathA unase bhI anantagune pudgal dravya hain, aur unhInke
pratyekake atIt, anAgat aur vartamAn aise (tIn) prakAronse bhedavAlI
1niravadhi 2vRuttipravAhake
bhItar paDanevAlI (-samA jAnevAlI) ananta paryAyen hain . isaprakAr yah samasta (dravyon aur
paryAyonkA) samudAy gney hai . usImen ek koI bhI jIvadravya gnAtA hai . ab yahAn, jaise samasta
dAhyako dahakatI huI agni samasta -dAhyahetuk (-samasta dAhya jisakA nimitta hai aisA) samasta
dAhyAkAraparyAyarUp pariNamit sakal ek
3dahan jisakA AkAr (svarUp) hai aise apane
rUpamen (-agnirUpamen ) pariNamit hotI hai, vaise hI samasta gneyoko jAnatA huA gnAtA
(-AtmA) samastagneyahetuk samasta gneyAkAraparyAyarUp pariNamit
4sakal ek gnAn jisakA
AkAr (svarUp) hai aise nijarUpasejo chetanatAke kAraN svAnubhavapratyakSha hai us -rUp
pariNamit hotA hai . isaprakAr vAstavamen dravyakA svabhAv hai . kintu jo samasta gneyako nahIn
jAnatA vah (AtmA), jaise samasta dAhyako na dahatI huI agni samastadAhyahetuk

Page 82 of 513
PDF/HTML Page 115 of 546
single page version

dAhyamadahan samastadAhyahetukasamastadAhyAkAraparyAyapariNatasakalaikadahanAkAramAtmAnan dahan iv
samastagneyahetukasamastagneyAkAraparyAyapariNatasakalaikagnAnAkAramAtmAnan chetanatvAt
svAnubhav-
pratyakShatvepi na pariNamati . evametadAyAti ya sarvan na jAnAti sa AtmAnan na jAnAti ..48..
gneyadravyam . kimvishiShTam . sapajjayan anantaparyAyasahitam . katisankhyopetam . egan vA ekamapIti . tathA
hi ---AkAshadravyan tAvadekan, dharmadravyamekan, tathaivAdharmadravyan cha, lokAkAshapramitAsankhyeyakAladravyANi,
tatonantaguNAni jIvadravyANi, tebhyopyanantaguNAni pudgaladravyANi
. tathaiv sarveShAn pratyekamananta-
paryAyA, etatsarvan gneyan tAvattatraikan vivakShitan jIvadravyan gnAtRu bhavati . evan tAvadvastusvabhAva . tatra yathA
dahana samastan dAhyan dahan san samastadAhyahetukasamastadAhyAkAraparyAyapariNatasakalaikadahanasvarUpamuShNa-
pariNatatRuNaparNAdyAkAramAtmAnan (svakIyasvabhAvan) pariNamati, tathAyamAtmA samastan gneyan jAnan san

samastagneyahetukasamastagneyAkAraparyAyapariNatasakalaikAkhaNDagnAnarUpan svakIyamAtmAnan pariNamati jAnAti

parichchhinatti
. yathaiv cha sa ev dahana pUrvokta lakShaNan dAhyamadahan san tadAkAreN na pariNamati,
tathAtmApi pUrvoktalakShaNan samastan gneyamajAnan pUrvoktalakShaNamev sakalaikAkhaNDagnAnAkAran
svakIyamAtmAnan na pariNamati na jAnAti na parichchhinatti
. aparamapyudAharaNan dIyate ---yathA kopyandhak
AdityaprakAshyAn padArthAnapashyannAdityamiv, pradIpaprakAshyAn padArthAnapashyan pradIpamiv, darpaNastha-
bimbAnyapashyan darpaNamiv, svakIyadRuShTiprakAshyAn padArthAnapashyan hastapAdAdyavayavapariNatan svakIy-

dehAkAramAtmAnan
svakIyadRuShTayA na pashyati, tathAyan vivakShitAtmApi kevalagnAnaprakAshyAn padArthAnajAnan
samastadAhyAkAraparyAyarUp pariNamit sakal ek dahan jisakA AkAr hai aise apane rUpamen
pariNamit nahIn hotA usIprakAr samastagneyahetuk samastagneyAkAraparyAyarUp pariNamit sakal ek
gnAn jisakA AkAr hai aise apane rUpamen
svayam chetanAke kAraN svAnubhavapratyakSha hone par bhI
pariNamit nahIn hotA, (apaneko paripUrNa tayA anubhav nahIn karatAnahIn jAnatA) is prakAr
yah phalit hotA hai ki jo sabako nahIn jAnatA vah apaneko (-AtmAko) nahIn jAnatA .
bhAvArtha :jo agni kAShTha, tRuN, patte ityAdi samasta dAhyapadArthonko nahIn jalAtA,
usakA dahanasvabhAv (kAShThAdik samasta dAhya jisakA nimitta hai aisA) samasta
dAhyAkAraparyAyarUp pariNamit na honese apUrNarUpase pariNamit hotA hai
paripUrNarUpase pariNamit
nahIn hotA, isaliye paripUrNa ek dahan jisakA svarUp hai aisI vah agni apane rUp hI pUrNa
rItise pariNamit nahIn hotI; usI prakAr yah AtmA samasta dravya -paryAyarUp samasta gneyako nahIn
jAnatA, usakA gnAn (samasta gney jisakA nimitta hai aise) samastagneyAkAraparyAyarUp pariNamit
na honese apUrNarUpase pariNamit hotA hai
paripUrNa rUpase pariNamit nahIn hotA, isaliye paripUrNa
ek gnAn jisakA svarUp hai aisA vah AtmA apane rUpase hI pUrNa rItise pariNamit nahIn hotA
arthAt nijako hI pUrNa rItise anubhav nahIn karatA
nahIn jAnatA . isaprakAr siddha huA ki
jo sabako nahIn jAnatA vah ekakoapaneko (pUrNa rItise) nahIn jAnatA ..48..

Page 83 of 513
PDF/HTML Page 116 of 546
single page version

athaikamajAnan sarvan na jAnAtIti nishchinoti
davvan aNantapajjayamegamaNantANi davvajAdANi .
Na vijANadi jadi jugavan kidh so savvANi jANAdi ..49..
dravyamanantaparyAyamekamanantAni dravyajAtAni .
na vijAnAti yadi yugapat kathan sa sarvANi jAnAti ..49..
AtmA hi tAvatsvayam gnAnamayatve sati gnAtRutvAt gnAnamev . gnAnan tu pratyAtmavarti
pratibhAsamayan mahAsAmAnyam . tattu pratibhAsamayAnantavisheShavyApi . te cha sarvadravyaparyAy-
sakalAkhaNDaikakevalagnAnarUpamAtmAnamapi na jAnAti . tat etatsthitan ya sarvan na jAnAti sa
AtmAnamapi na jAnAtIti ..48.. athaikamajAnan sarvan na jAnAtIti nishchinoti --davvan dravyan aNantapajjayan
anantaparyAyan egan ekan aNantANi davvajAdINi anantAni dravyajAtIni jo Na vijANadi yo na vijAnAti
jo ek dravya anantaparyay tem dravya anantane
yugapad na jANe jIv, to te kem jANe sarvane ? 49
.
ab, aisA nishchit karate hain ki ekako na jAnanevAlA sabako nahIn jAnatA :
anvayArtha :[yadi ] yadi [anantaparyAyan ] ananta paryAyavAle [ekan dravyan ] ek
dravyako (-Atmadravyako) [anantAni dravyajAtAni ] tathA ananta dravyasamUhako [yugapad ] ek
hI sAth [na vijAnAti ] nahIn jAnatA [sa ] to vah puruSh [sarvANi ] sab ko (-ananta
dravyasamUhako) [kathan jAnAti ] kaise jAn sakegA ? (arthAt jo Atmadravyako nahIn jAnatA ho
vah samasta dravyasamUhako nahIn jAn sakatA)
..49..
prakArAntarase anvayArtha :[yadi ] yadi [anantaparyAyan ] ananta paryAyavAle [ekan
dravyan ] ek dravyako (-Atmadravyako) [na vijAnAti ] nahIn jAnatA [sa ] to vah puruSh
[yugapad ] ek hI sAth [sarvANi anantAni dravyajAtAni ] sarva ananta dravya -samUhako [kathan
jAnAti ]
kaise jAn sakegA ?
TIkA :pratham to AtmA vAstavamen svayam gnAnamay honese gnAtRutvake kAraN gnAn
hI hai; aur gnAn pratyek AtmAmen vartatA (-rahatA) huA pratibhAsamay mahAsAmAnya hai . vah
pratibhAsamay mahAsAmAnya pratibhAsamay ananta visheShommen vyApta honevAlA hai; aur un visheShonke
(-bhedonke) nimitta sarva dravyaparyAy hain
. ab jo puruSh sarva dravyaparyAy jinake nimitta hain aise

Page 84 of 513
PDF/HTML Page 117 of 546
single page version

nibandhanA . ath ya sarvadravyaparyAyanibandhanAnantavisheShavyApipratibhAsamayamahAsAmAnyarUp-
mAtmAnan svAnubhavapratyakShan na karoti sa ka than pratibhAsamayamahAsAmAnyavyApyapratibhAsamayAnanta-
visheShanibandhanabhUtasarvadravyaparyAyAn pratyakShIkuryAt
. evametadAyAti ya AtmAnan na jAnAti sa
sarvan na jAnAti . ath sarvagnAnAdAtmagnAnamAtmagnAnAtsarvagnAnamityavatiShThate . evan cha sati
gnAnamayatven svasanchetakatvAdAtmano gnAtRugneyayorvastutvenAnyatve satyapi pratibhAsapratibhAsya-
mAnayo svasyAmavasthAyAmanyonyasamvalanenAtyantamashakyavivechanatvAtsarvamAtmani nikhAtamiv
pratibhAti
. yadyevan na syAt tadA gnAnasya paripUrNAtmasanchetanAbhAvAt paripUrNasyaikasyAtmanopi
gnAnan na siddhayet ..49..
anantadravyasamUhAn kidh so savvANi jANAdi kathan sa sarvAn jAnAti jugavan yugapadekasamaye, na
kathamapIti . tathA hi --AtmalakShaNan tAvajgnAnan tachchAkhaNDapratibhAsamayan sarvajIvasAdhAraNan mahAsAmAnyam .
tachcha mahAsAmAnyan gnAnamayAnantavisheShavyApi . te cha gnAnavisheShA anantadravyaparyAyANAn viShayabhUtAnAn
1. gnAn sAmAnya vyApak hai, aur gnAn visheSh -bhed vyApya hain . un gnAnavisheShonke nimitta gneyabhUt sarva dravya
aur paryAyen hain .
2. nikhAt = khodak ra bhItar gaharA utar gayA huvA; bhItar praviShTa huA .
ananta visheShommen vyApta honevAle pratibhAsamay mahAsAmAnyarUp AtmAkA svAnubhav pratyakSha nahIn
karatA, vah (puruSh) pratibhAsamay mahAsAmAnyake dvArA
1vyApya (-vyApya hone yogya) jo
pratibhAsamay ananta visheSh hai unakI nimittabhUt sarva dravya paryAyonko kaise pratyakSha kar
sakegA ? (nahIn kar sakegA) isase aisA phalit huA ki jo AtmAko nahIn jAnatA vah
sabako nahIn jAnatA
.
ab, isase aisA nishchit hotA hai ki sarvake gnAnase AtmAkA gnAn aur AtmAke gnAnase
sarvakA gnAn (hotA hai); aur aisA honese, AtmA gnAnamayatAke kAraN svasanchetak honese, gnAtA
aur gneyakA vasturUpase anyatva hone par bhI pratibhAs aur pratibhAsyamAnakar apanI avasthAmen
anyonya milan honeke kAraN (gnAn aur gney, AtmAkI
gnAnakI avasthAmen paraspar mishrit
ekamekarUp honese) unhen bhinna karanA atyanta ashakya honese mAno sab kuchh AtmAmen 2nikhAt
(praviShTa) ho gayA ho isaprakAr pratibhAsit hotA haignAt hotA hai . (AtmA gnAnamay honese
vah apaneko anubhav karatA haijAnatA hai, aur apaneko jAnanepar samasta gney aise gnAt
hote hainmAnon ve gnAnamen sthit hI hon, kyonki gnAnakI avasthAmense gneyAkAronko bhinna karanA
ashakya hai .) yadi aisA na ho to (yadi AtmA sabako na jAnatA ho to) gnAnake paripUrNa
AtmasanchetanakA abhAv honese paripUrNa ek AtmAkA bhI gnAn siddha na ho .

Page 85 of 513
PDF/HTML Page 118 of 546
single page version

ath kramakRutapravRuttyA gnAnasya sarvagatatvan na siddhayatIti nishchinoti
upajjadi jadi NANan kamaso aTThe paDuchcha NANissa .
tan Nev havadi Nichchan Na khAigan Nev savvagadan ..50..
utpadyate yadi gnAnan kramashorthAn pratItya gnAnina .
tannaiv bhavati nityan na kShAyikan naiv sarvagatam ..50..
gneyabhUtAnAn parichchhedakA grAhakA . akhaNDaikapratibhAsamayan yanmahAsAmAnyan tatsvabhAvamAtmAnan yosau
pratyakShan na jAnAti sa puruSha pratibhAsamayen mahAsAmAnyen ye vyAptA anantagnAnavisheShAsteShAn
viShayabhUtA yenantadravyaparyAyAstAn kathan jAnAti, na kathamapi
. ath etadAyAtamya AtmAnan na
jAnAti sa sarvan na jAnAtIti . tathA choktam --‘‘eko bhAva sarvabhAvasvabhAva sarve bhAvA
ekabhAvasvabhAvA . eko bhAvastattvato yen buddha sarve bhAvAstattvatasten buddhA ..’’ atrAh shiShya :
AtmaparignAne sati sarvaparignAnan bhavatItyatra vyAkhyAtan, tatra tu pUrvasUtre bhaNitan sarvaparignAne
satyAtmaparignAnan bhavatIti
. yadyevan tarhi chhadmasthAnAn sarvaparignAnan nAstyAtmaparignAnan kathan bhaviShyati,
AtmaparignAnAbhAve chAtmabhAvanA kathan, tadabhAve kevalagnAnotpattirnAstIti . parihAramAh
parokShapramANabhUtashrutagnAnen sarvapadArthA gnAyante . kathamiti chet --lokAlokAdiparignAnan vyAptignAnarUpeN
chhadmasthAnAmapi vidyate, tachcha vyAptignAnan parokShAkAreN kevalagnAnaviShayagrAhakan kathanchidAtmaiv bhaNyate .
bhAvArtha :48 aur 49vIn gAthAmen aisA batAyA gayA hai ki sabako nahIn jAnatA
vah apaneko nahIn jAnatA, aur jo apaneko nahIn jAnatA vah sabako nahIn jAnatA . apanA gnAn
aur sabakA gnAn ek sAth hI hotA hai . svayam aur sarvain domense ekakA gnAn ho aur
dUsarekA na ho yah asambhav hai .
yah kathan ekadesh gnAnakI apekShAse nahIn kintu pUrNagnAnakI (kevalagnAnakI) apekShAse
hai ..49..
ab, aisA nishchit karate hain ki kramasha pravartamAn gnAnakI sarvagatatA siddha nahIn hotI :
anvayArtha :[yadi ] yadi [gnAnina gnAnan ] AtmAkA gnAn [kramasha ] kramasha
[arthAn pratItya ] padArthonkA avalamban lekar [utpadyate ] utpanna hotA ho [tat ] to vah
(gnAn) [ na ev nityan bhavati ] nitya nahIn hai, [na kShAyikan ] kShAyik nahIn hai, [na ev
sarvagatam ]
aur sarvagat nahIn hai
..50..
jo gnAn ‘gnAnI’nu Upaje kramasha arath avalambIne,
to nitya nahi, kShAyik nahi ne sarvagat nahi gnAn e
.50.

Page 86 of 513
PDF/HTML Page 119 of 546
single page version

yatkil krameNaikaikamarthamAlambya pravartate gnAnan tadekArthAlambanAdutpannamanyArthAlambanAt
pralIyamAnan nityamasattathA karmodayAdekAn vyaktin pratipannan punarvyaktyantaran pratipadyamAnan kShAyik-
mapyasadanantadravyakShetrakAlabhAvAnAkrAntumashaktatvAt
sarvagatan na syAt ..50..
ath yaugapadyapravRuttyaiv gnAnasya sarvagatatvan siddhayatIti vyavatiShThate
tikkAlaNichchavisaman sayalan savvatthasambhavan chittan .
jugavan jANadi joNhan aho hi NANassa mAhappan ..51..
traikAlyanityaviShaman sakalan sarvatrasambhavan chitram .
yugapajjAnAti jainamaho hi gnAnasya mAhAtmyam ..51..
athavA svasamvedanagnAnenAtmA gnAyate, tatashcha bhAvanA kriyate, tayA rAgAdivikalparahitasva-
samvedanagnAnabhAvanayA kevalagnAnan cha jAyate
. iti nAsti doSha ..49.. ath kramapravRuttagnAnen sarvagno na
bhavatIti vyavasthApayatiuppajjadi jadi NANan utpadyate gnAnan yadi chet . kamaso kramasha sakAshAt . kinkin
1. vyakti = pragaTatA; visheSh, bhed .
nitye viSham, vidhavidh, sakal padArthagaN sarvatrano,
jinagnAn jANe yugapade, mahimA aho e gnAnano !
.51.
TIkA :jo gnAn kramasha ek ek padArthakA avalamban lekar pravRutti karatA hai
vah (gnAn) ek padArthake avalambanase utpanna hokar dUsare padArthake avalambanase naShTa ho jAnese
nitya nahIn hotA tathA karmodayake kAraN ek
1vyaktiko prApta karake phi ra anya vyaktiko prApta
karatA hai isaliye kShAyik bhI na hotA huA, vah ananta dravya -kShetra -kAl -bhAvako prApta hone
men (-jAnane men ) asamartha honeke kAraN sarvagat nahIn hai
.
bhAvArtha :kramasha pravartamAn gnAn anitya hai, kShAyopashamik hai; aisA kramik
gnAnavAlA puruSh sarvagna nahIn ho sakatA ..50..
ab aisA nishchit hotA hai ki yugapat pravRuttike dvArA hI gnAnakA sarvagatatva siddha hotA
hai (arthAt akramase pravartamAn gnAn hI sarvagat ho sakatA hai ) :
anvayArtha :[traikAlyanityaviShaman ] tInon kAlamen sadA viSham (asamAn jAtike),
[sarvatra sambhavan ] sarva kShetrake [chitran ] anek prakArake [sakalan ] samasta padArthonko [jainan ]
jinadevakA gnAn [yugapat jAnAti ] ek sAth jAnatA hai [aho hi ] aho ! [gnAnasya
mAhAtmyam ]
gnAnakA mAhAtmya !
..51..

Page 87 of 513
PDF/HTML Page 120 of 546
single page version

kShAyikan hi gnAnamatishayAspadIbhUtaparamamAhAtmyam . yattu yugapadev sarvArthAnAlambya
pravartate gnAnan taTTankotkIrNanyAyAvasthitasamastavastugneyAkAratayAdhiropitanityatvan pratipannasamasta-
vyaktitvenAbhivyaktasvabhAvabhAsikShAyikabhAvan traikAlyen nityamev viShamIkRutAn sakalAmapi
sarvArthasambhUtimanantajAtiprApitavaichitryAn parichchhindadakramasamAkrAntAnantadravyakShetrakAlabhAvatayA
prakaTIkRutAdbhutamAhAtmyan sarvagatamev syAt
..51..
kRutvA . aTThe paDuchcha gneyArthAnAshritya . kasya . NANissa gnAnina Atmana . tan Nev havadi Nichchan
utpattinimittabhUtapadArthavinAshe tasyApi vinAsh iti nityan na bhavati . Na khAigan gnAnAvaraNIy-
karmakShayopashamAdhInatvAt kShAyikamapi na bhavati . Nev savvagadan yat ev pUrvoktaprakAreN parAdhInatven nityan
na bhavati, kShayopashamAdhInatven kShAyikan cha na bhavati, tat ev yugapatsamastadravyakShetrakAlabhAvAnAn
parignAnasAmarthyAbhAvAtsarvagatan na bhavati
. at etatsthitan yadgnAnan krameNArthAn pratItya jAyate ten
sarvagno na bhavati iti ..50.. ath yugapatparichchhittirUpagnAnenaiv sarvagno bhavatItyAvedayati ---jANadi
jAnAti . kin kartRu . joNhan jainagnAnam . katham . jugavan yugapadekasamaye . aho hi NANassa mAhappan aho
hi sphu Tan jainagnAnasya mAhAtmyan pashyatAm . kin jAnAti . arthamityadhyAhAra . kathambhUtam . tikkAlaNi-
chchavisayan trikAlaviShayan trikAlagatan nityan sarvakAlam . punarapi kimvishiShTam . sayalan samastam . punarapi
kathambhUtam . savvatthasambhavan sarvatra loke sambhavan samutpannan sthitam . punashcha kinrUpam . chittan nAnAjAtibheden
vichitramiti . tathA hi --yugapatsakalagrAhakagnAnen sarvagno bhavatIti gnAtvA kin kartavyam . jyotiShka-
1. TankotkIrNa nyAy = pattharamen TAnkIse utkIrNa AkRutikI bhAnti .
TIkA :vAstavamen kShAyik gnAnakA, sarvotkRuShTatAkA sthAnabhUt param mAhAtmya hai;
aur jo gnAn ek sAth hI samasta padArthonkA avalamban lekar pravRutti karatA hai vah gnAn
apanemen samasta vastuonke gneyAkAr 1TankotkIrNanyAyase sthit honese jisane nityatva prApta
kiyA hai aur samasta vyaktiko prApta kar lenese jisane svabhAvaprakAshak kShAyikabhAv pragaT
kiyA hai aisA
trikAlamen sadA viSham rahanevAle (-asamAn jAtirUpase pariNamit honevAle)
aur ananta prakAronke kAraN vichitratAko prApta sampUrNa sarva padArthonke samUhako jAnatA huA,
akramase ananta dravya -kShetra -kAl -bhAvako prApta honese jisane adbhut mAhAtmya pragaT kiyA
hai aisA sarvagat hI hai
.
bhAvArtha :akramase pravartamAn gnAn ek gneyase dUsareke prati nahIn badalatA isaliye
nitya hai, apanI samasta shaktiyonke pragaT ho jAnese kShAyik hai, aise akramik gnAnavAlA
puruSh hI sarvagna ho sakatA hai
. sarvagnake is gnAnakA koI param adbhut mAhAtmya hai ..51..