Page 88 of 513
PDF/HTML Page 121 of 546
single page version
vinAshakAni cha
sahajashuddhAtmanobhedagnAnan tatra bhAvanA kartavyA, iti tAtparyam
sarvapadArthaparignAnamiti dvitIyA cheti
sau arthane jANe chhatAn, tethI abandhak jin kahe
jAnanekI kriyA hone par bhI bandha nahIn hotA, aisA kahakar gnAn -adhikAr pUrNa karate hain)
[teShu artheShu na ev utpadyate ] aur un padArthonke rUpamen utpanna nahIn hotA [ten ] isaliye
[abandhaka pragnapta ] use abandhak kahA hai
Page 89 of 513
PDF/HTML Page 122 of 546
single page version
siddhayet
dRuDhIkurvan gnAnaprapanychAdhikAramupasanharati ---
gnAnase nahIn’ isaprakAr pratham hI arthapariNamanakriyAke phalarUpase bandhakA samarthan kiyA gayA
hai (arthAt bandha to padArtharUpamen pariNamanarUp kriyAkA phal hai aisA nishchit kiyA gayA hai)
tathA ‘geNhadi Nev Na munychadi Na paran pariNamadi kevalI bhagavan
utpanna nahIn hotA us AtmAke gnaptikriyAkA sadbhAv hone par bhI vAstavamen kriyAphalabhUt bandha
siddha nahIn hotA
karate hain, gnAnarUp hI pariNamit hote hain aur gnAnarUp hI utpanna hote hain
Page 90 of 513
PDF/HTML Page 123 of 546
single page version
mohAbhAvAdyadAtmA pariNamati paran naiv nirlUnakarmA
gneyAkArAn trilokIn pRuthagapRuthagath dyotayan gnAnamUrti
tatraiv bhAvanA kartavyetyabhiprAya
huA bhI mohake abhAvake kAraN pararUp pariNamit nahIn hotA, isaliye ab, jisake samasta
gneyAkAronko atyanta vikasit gnaptike vistArase svayam pI gayA hai aisai tInonlokake padArthonko
pRuthak aur apRuthak prakAshit karatA huA vah gnAnamUrti mukta hI rahatA hai
karate hain :
chhe sukh paN evunj, tyAn paradhAn je te grAhya chhe. 53
Page 91 of 513
PDF/HTML Page 124 of 546
single page version
mapi tatpadAbhilAShI paramabhaktyA praNamAmi
(amUrta yA mUrta, atIndriy yA aindriy) sukh hotA hai
Page 92 of 513
PDF/HTML Page 125 of 546
single page version
chidAkArapariNAmebhya samutpadyamAnamatyantamAtmAyattatvAnnityan yugapatkRutapravRutti nipratipakSha-
mahAnivRuddhi cha mukhyamiti kRutvA gnAnan saukhyan chopAdeyam
athendriyagnAnamukhyatven ‘jIvo sayan amutto’ ityAdi gAthAchatuShTayan, tadanantaramatIndriyasukhamukhyatayA
‘jAdan sayan’ ityAdi gAthAchatuShTayan, athAnantaramindriyasukhapratipAdanarUpeN gAthAShTakam, tatrApyaShTakamadhye
prathamat indriyasukhasya dukhatvasthApanArthan ‘maNuAsurA’ ityAdi gAthAdvayan, ath muktAtmanAn dehAbhAvepi
sukhamastIti gnApanArthan deha sukhakAraNan na bhavatIti kathanarUpeN ‘pappA iTThe visaye’ ityAdi sUtradvayan,
tadanantaramindriyaviShayA api sukhakAraNan na bhavantIti kathanen ‘timiraharA’ ityAdi gAthAdvayam,
atopi sarvagnanamaskAramukhyatven ‘tejodiTThi’ ityAdi gAthAdvayam
prathamatastAvadadhikArasthalagAthayA sthalachatuShTayan sUtrayati
pravartamAn, nipratipakSha aur hAnivRuddhise rahit hai, isaliye mukhya hai, aisA samajhakar vah
(gnAn aur sukh) upAdey arthAt grahaN karane yogya hai
Page 93 of 513
PDF/HTML Page 126 of 546
single page version
kShAyopashamikendriyashaktibhirutpannatvAdindriyajan gnAnan sukhan cha parAyattatven vinashvaratvAddheyamiti
tAtparyam
cha mUrteShu pudgaladravyeShu yadatIndriyan paramANvAdi
vartamAnasamayagatapariNAmAstatprabhRutayo ye samastadravyANAn vartamAnasamayagatapariNAmAste kAlaprachchhannA,
tasyaiv paramAtmana siddharUpashuddhavyanyjanaparyAya sheShadravyANAn cha ye yathAsambhavan vyanyjanaparyAyAsteShvanta-
te sarvane
[sakalan ] in sabako
Page 94 of 513
PDF/HTML Page 127 of 546
single page version
sAmpratikaparyAyeShu, bhAvaprachchhanneShu sthUlaparyAyAntarlInasUkShmaparyAyeShu sarveShvapi svaparavyavasthA-
vyavasthiteShvasti draShTRutvan, pratyakShatvAt
manantashaktisadbhAvatonantatAmupagatan dahanasyev dAhyAkArANAn gnAnasya gneyAkArANAman-
kShetramen prachchhanna alokAkAshake pradesh ityAdi, kAlamen prachchhanna
sabako vah atIndriy gnAn dekhatA hai) kyonki vah (atIndriy gnAn) pratyakSha hai
anantashaktike sadbhAvake kAraN anantatAko (-behadatAko) prApta hai, aise us pratyakSha gnAnako
Page 95 of 513
PDF/HTML Page 128 of 546
single page version
[avagrahya ]
Page 96 of 513
PDF/HTML Page 129 of 546
single page version
sparshAdipradhAnan vastUpalabhyatAmupAgatan yogyamavagRuhya kadAchittaduparyupari shuddhisambhavAdavagachchhati,
kadAchittadasambhavAnnAvagachchhati, parokShatvAt
pAttAnupAttaparapratyayasAmagrImArgaNavyagratayAtyantavisanShThulatvamavalambamAnamanantAyA shakte pari-
skhalanAnnitAntaviklavIbhUtan mahAmohamallasya jIvadavasthatvAt
3. anupAtta = aprApta (prakAsh ityAdi anupAtta par padArtha hain )
4. viklav = khinna; dukhI, ghabarAyA huA
gnapti utpanna karanemen bal -dhAraNakA nimitta honese jo upalambhak hai aise us mUrta (sharIr) ke
dvArA mUrta aisI
kyonki vah (indriy gnAn) parokSha hai
AvRut ho gayA hai, aisA AtmA padArthako svayam jAnaneke liye asamartha honese
paramArthata agnAnamen gine jAne yogya hai
Page 97 of 513
PDF/HTML Page 130 of 546
single page version
chhe indriviShayo, temaney na indriyo yugapad grahe
par bhI pad pad par ThagA jAtA hai (kyonki par padArtha AtmAke AdhIn pariNamit nahIn
hote) isaliye paramArthase vah gnAn ‘agnAn’ nAmake hI yogya hai
akShANi ] (parantu ) ve indriyAn [tAn ] unhen (bhI) [yugapat ] ek sAth [na ev gRuhNanti ]
grahaN nahIn karatIn (nahIn jAn sakatIn)
Page 98 of 513
PDF/HTML Page 131 of 546
single page version
sukhakAraNan
usaprakArakI shakti nahIn hai
(-ek hI sAth anek viShayonko jAnaneke liye) asamartha hai, isaliye dravyendriyadvAronke
vidyamAn hone par bhI samasta indriyonke viShayonkA (-viShayabhUt padArthonkA) gnAn ek hI
sAth nahIn hotA, kyonki indriy gnAn parokSha hai
sakatA
hI hotI hai
dvArA kArya nahIn hotA
dvArA varNake dekhanemen lagA hotA hai tab kAnamen kaunase shabda paDate hain yA nAkamen kaisI gandha AtI
hai ityAdi khyAl nahIn rahatA
gnAt hote hon, tathApi sUkShma dRuShTise dekhane par kShAyopashamik gnAn ek samayamen ek hI indriyake
dvArA pravartamAn hotA huA spaShTatayA bhAsit hotA hai
Page 99 of 513
PDF/HTML Page 132 of 546
single page version
pratyakShan bhavitumarhati
gnAt [Atmana ] AtmAko [pratyakShan ] pratyakSha [kathan bhavati ] kaise ho sakatA hai ?
AtmasvabhAvatvako kinchitmAtra sparsha nahIn karatIn (AtmasvabhAvarUp kinchitmAtra bhI nahIn hain )
aisI indriyonke dvArA upalabdhi karake (-aisI indriyonke nimittase padArthonko jAnakar) utpanna
hotA hai, isaliye vah (indriyagnAn) AtmAke liye pratyakSha nahIn ho sakatA
tenAthI je upalabdha te pratyakSha kaI rIt jIvane ?. 57
Page 100 of 513
PDF/HTML Page 133 of 546
single page version
2. upalabdhi = gnAnAvaraNIy karmake kShayopashamake nimittase utpanna padArthonko jAnanekI shakti
4. chakShuindriy dvArA rUpI padArthako dekhanemen prakAsh bhI nimittarUp hotA hai.
[kevalen jIveN ] mAtra jIvake dvArA hI [gnAtan bhavati hi ] jAnA jAye to [pratyakShan ] vah gnAn
pratyakSha hai
jIvamAtrathI ja jaNAy jo , to gnAn te pratyakSha chhe. 58.
Page 101 of 513
PDF/HTML Page 134 of 546
single page version
pravartamAnan parichchhedanan tat
sakAshAdutpadyate yadvignAnan tatparAdhInatvAtparokShamityuchyate
tpratyakShan bhavatIti sUtrAbhiprAya
dravya -paryAyonke samUhamen ek samay hI vyApta hokar pravartamAn gnAn vah keval AtmAke dvArA
hI utpanna honese ‘pratyakSha’ ke rUpamen jAnA jAtA hai
avagrah -IhAdi rahit, nirmal gnAn sukh ekAnt chhe
Page 102 of 513
PDF/HTML Page 135 of 546
single page version
bubhutsayA, samalamasamyagavabodhen, avagrahAdisahitan kramakRutArthagrahaNakheden parokShan gnAnamatyanta-
[avagrahAdibhi rahitan ] avagrahAdise rahit
jAnanekI ichchhAke kAraN, (4) ‘samal’ honese asamyak avabodhake kAraN (
kramasha honevAle
Page 103 of 513
PDF/HTML Page 136 of 546
single page version
samantAtmapradeshAn paramasamakShagnAnopayogIbhUyAbhivyApya vyavasthitatvAtsamantam asheShadvArA-
pAvaraNen, prasabhan nipItasamastavastugneyAkAran paraman vaishvarUpyamabhivyApya vyavasthitatvAdanantArtha-
vistRutan samastArthAbubhutsayA, sakalashaktipratibandhakakarmasAmAnyaniShkrAntatayA parispaShTa-
prakAshabhAsvaran svabhAvamabhivyApya vyavasthitatvAdvimalan samyagavabodhen, yugapatsamarpit-
traisamayikAtmasvarUpan lokAlokamabhivyApya vyavasthitatvAdavagrahAdirahitan kramakRutArthagrahaN-
khedAbhAven pratyakShan gnAnamanAkulan bhavati
2. paramavividhatA = samasta padArthasamUh jo ki ananta vividhatAmay hai
param
gneyAkAronko sarvathA pI jAnese
jAnanekI ichchhA na honese AkulatA nahIn hotI); (4) sakal shaktiko rokanevAlA
karmasAmAnya (gnAnamense) nikal jAnese (gnAn) atyanta spaShTa prakAshake dvArA prakAshamAn
(-tejasvI) svabhAvamen vyApta hokar rahanese ‘vimal hai’ isaliye samyakrUpase (-barAbar)
jAnatA hai (aur isaprakAr sanshayAdi rahitatAse jAnaneke kAraN AkulatA nahIn hotI); tathA
(5) jinane trikAlakA apanA svarUp yugapat samarpit kiyA hai (-ek hI samay batAyA
hai) aise lokAlokamen vyApta hokar rahanese ‘avagrahAdi rahit hai’ isaliye kramasha honevAle
padArtha grahaNake khedakA abhAv hai
Page 104 of 513
PDF/HTML Page 137 of 546
single page version
parichchhittiviShayetyantavishadatvAdvimalan sat, kramakaraNavyavadhAnajanitakhedAbhAvAdavagrahAdirahitan cha sat,
yadevan panychavisheShaNavishiShTan kShAyikagnAnan tadanAkulatvalakShaNaparamAnandaikarUpapAramArthikasukhAtsangnAlakShaN-
prayojanAdibhedepi nishchayenAbhinnatvAtpAramArthikasukhan bhaNyate
bhAkhyo na temAn khed jethI ghAtikarma vinaShTa chhe
bhaNita ] use khed nahIn kahA hai (arthAt kevalagnAnamen sarvagnadevane khed nahIn kahA) [yasmAt ]
kyonki [ghAtIni ] ghAtikarma [kShayan jAtAni ] kShayako prApta hue hain
sukhatva na ho ?
Page 105 of 513
PDF/HTML Page 138 of 546
single page version
khedanidAnatAn pratipadyante
svayamev pariNamat kevalamev pariNAma, tata kutonya pariNAmo yaddvAreN khedasyAtma-
lAbha
kevalagnAnasya khedo nAstIti sukhamev
hokar thakanevAle AtmAke liye khedake kAraN hote hain
hain aise samasta padArthonkI gneyAkArarUp (vividhatAko prakAshit karanekA sthAnabhUt kevalagnAn,
chitrit dIvArakI bhAnti, svayam) hI anantasvarUp svayamev pariNamit honese kevalagnAn hI
pariNAm hai
Page 106 of 513
PDF/HTML Page 139 of 546
single page version
kevalasukhayorvyatireka
nAsti, tathaiv cha shuddhAtmasarvapradesheShu samarasIbhAven pariNamamAnAnAn sahajashuddhAnandaikalakShaNasukh-
rasAsvAdapariNatirUpAmAtmana sakAshAdabhinnAmanAkulatAn prati khedo nAsti
hI sukh hai, isaliye kevalagnAn aur sukhakA vyatirek kahAn hai ?
kiyA gayA hai :
honese vahAn thakAvaT yA dukh nahIn hai
atyanta niShkamp -sthir -akShubdha -anAkul hai; aur anAkul honese sukhI hai
hai
Page 107 of 513
PDF/HTML Page 140 of 546
single page version
naShTa ho chukA hai [puna ] aur [yat tu ] jo [iShTan ] iShTa hai [tat ] vah sab [labdhan ] prApta
huA hai
lokAlokamen vistRut honese aur gnAn padArthonke pArako prApta honese ve (darshan -gnAn)
svachchhandatApUrvak (-svatantratApUrvak, binA ankush, kisIse binA dabe) vikasit hain (isaprakAr
darshan -gnAnarUp svabhAvake pratighAtakA abhAv hai) isaliye svabhAvake pratighAtakA abhAv
jisakA kAraN hai aisA sukh abhedavivakShAse kevalagnAnakA svarUp hai
chhe naShTa sarva aniShTa ne je iShTa te sau prApta chhe