Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 52-61 ; Sukh adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 28

 

Page 88 of 513
PDF/HTML Page 121 of 546
single page version

ath gnAnino gnaptikriyAsadbhAvepi kriyAphalabhUtan bandhan pratiShedhayannupasanharati
Na vi pariNamadi Na geNhadi uppajjadi Nev tesu aTThesu .
jANaNNavi te AdA abandhago teN paNNatto ..52..
nApi pariNamati na guhNAti utpadyate naiv teShvartheShu .
jAnannapi tAnAtmA abandhakasten pragnapta ..52..
ih khalu ‘udayagadA kammansA jiNavaravasahehin NiyadiNA bhaNiyA . tesu vimUDho ratto
duTTho vA bandhamaNubhavadi ..’ ityatra sUtre udayagateShu pudgalakarmAnsheShu satsu sanchetayamAno
mantravAdarasasiddhayAdIni yAni khaNDavignAnAni mUDhajIvAnAn chittachamatkArakAraNAni paramAtmabhAvanA-
vinAshakAni cha
. tatrAgrahan tyaktvA jagattrayakAlatrayasakalavastuyugapatprakAshakamavinashvaramakhaNDaik-
pratibhAsarUpan sarvagnashabdavAchyan yatkevalagnAnan tasyaivotpattikAraNabhUtan yatsamastarAgAdivikalpajAlen rahitan
sahajashuddhAtmanobhedagnAnan tatra bhAvanA kartavyA, iti tAtparyam
..51.. evan kevalagnAnamev sarvagna iti
kathanarUpeN gAthaikA, tadanantaran sarvapadArthaparignAnAtparamAtmagnAnamiti prathamagAthA paramAtmagnAnAchcha
sarvapadArthaparignAnamiti dvitIyA cheti
. tatashcha kramapravRuttagnAnen sarvagno na bhavatIti prathamagAthA,
yugapadgrAhakeN sa bhavatIti dvitIyA cheti samudAyen saptamasthale gAthApanychakan gatam . ath pUrvan yaduktan
1. gnAnatattvapragnApanakI 43vIn gAthA .
te artharUp na pariName jIv, nav grahe, nav Upaje,
sau arthane jANe chhatAn, tethI abandhak jin kahe
.52.
ab, gnAnIke (-kevalagnAnI AtmAke) gnaptikriyAkA sadbhAv hone par bhI usake
kriyAke phalarUp bandhakA niShedh karate hue upasanhAr karate hain (arthAt kevalagnAnI AtmAke
jAnanekI kriyA hone par bhI bandha nahIn hotA, aisA kahakar gnAn -adhikAr pUrNa karate hain)
anvayArtha :[AtmA ] (kevalagnAnI) AtmA [tAn jAnan api ] padArthonko jAnatA
huA bhI [na api pariNamati ] usarUp pariNamit nahIn hotA, [na gRuhNAti ] unhen grahaN nahIn karatA
[teShu artheShu na ev utpadyate ] aur un padArthonke rUpamen utpanna nahIn hotA [ten ] isaliye
[abandhaka pragnapta ] use abandhak kahA hai
..52..
TIkA :yahAn ‘udayagadA kammansA jinavaravasahehin NiyadiNA bhaNiyA . tesu vimUDho
ratto duTTho vA 1bandhamaNubhavadi ..’ is gAthA sUtramen, ‘udayagat pudgalakarmAnshonke astitvamen
chetit hone parjAnaneparanubhav karane par moh -rAg -dveShamen pariNat honese gneyArthapariNaman-

Page 89 of 513
PDF/HTML Page 122 of 546
single page version

moharAgadveShapariNatatvAt gneyArthapariNamanalakShaNayA kriyayA yujyamAna kriyAphalabhUtan bandham-
nubhavati, na tu gnAnAditi prathamamevArthapariNamanakriyAphalatven bandhasya samarthitatvAt, tathA
‘geNhadi Nev Na munchadi Na paran pariNamadi kevalI bhagavan . pechchhadi samantado so jANadi savvan
Niravasesan ..’ ityarthapariNamanAdikriyANAmabhAvasya shuddhAtmano nirUpitatvAchchArthAnapariNamato-
gRuhNatasteShvanutpadyamAnasya chAtmano gnaptikriyAsadbhAvepi na khalu kriyAphalabhUto bandha
siddhayet
..52..
padArthaparichchhittisadbhAvepi rAgadveShamohAbhAvAt kevalinAn bandho nAstIti tamevArthan prakArAntareN
dRuDhIkurvan gnAnaprapanychAdhikAramupasanharati ---
Na vi pariNamadi yathA svakIyAtmapradeshai samarasIbhAven sah
pariNamati tathA gneyarUpeN na pariNamati . Na geNhadi yathaiv chAnantagnAnAdichatuShTayarUpamAtmarUpamAtmarUpatayA
gRuhNAti tathA gneyarUpan na gRuhNAti . uppajjadi Nev tesu aTThesu yathA cha nirvikAraparamAnandaikasukharUpeN
svakIyasiddhaparyAyeNotpadyate tathaiv cha gneyapadArtheShu notpadyate . kin kurvannapi . jANaNNavi te tAn
gneyapadArthAn svasmAt pRuthagrUpeN jAnannapi . sa ka kartA . AdA muktAtmA . abandhago teN paNNatto tata
kAraNAtkarmaNAmabandhaka pragnapta iti . tadyathA --rAgAdirahitagnAnan bandhakAraNan na bhavatIti gnAtvA
shuddhAtmopalambhalakShaNamokShaviparItasya nArakAdidukhakAraNakarmabandhasya kAraNAnIndriyamanojanitAnyekadesh-
1. gnAnatattva -pragnApanakI 32 vIn gAthA .
pra. 12
svarUp kriyAke sAth yukta hotA huA AtmA kriyAphalabhUt bandhakA anubhav karatA hai, kintu
gnAnase nahIn’ isaprakAr pratham hI arthapariNamanakriyAke phalarUpase bandhakA samarthan kiyA gayA
hai (arthAt bandha to padArtharUpamen pariNamanarUp kriyAkA phal hai aisA nishchit kiyA gayA hai)
tathA ‘geNhadi Nev Na munychadi Na paran pariNamadi kevalI bhagavan
. pechchhadi samantado so jANAdi
savvan 1Niravasesan ..
is gAthA sUtramen shuddhAtmAke artha pariNamanAdi kriyAonkA abhAv nirUpit kiyA gayA
hai isaliye jo (AtmA) padArtharUpamen pariNamit nahIn hotA use grahAN nahIn karatA aur usarUp
utpanna nahIn hotA us AtmAke gnaptikriyAkA sadbhAv hone par bhI vAstavamen kriyAphalabhUt bandha
siddha nahIn hotA
.
bhAvArtha :karmake tIn bhed kiye gaye hainprApyavikArya aur nirvartya . kevalI-
bhagavAnake prApya karma, vikArya karma aur nirvartya karma gnAn hI hai, kyonki ve gnAnako hI grahaN
karate hain, gnAnarUp hI pariNamit hote hain aur gnAnarUp hI utpanna hote hain
. is prakAr gnAn hI
unakA karma aur gnapti hI unakI kriyA hai . aisA honese kevalIbhagavAnake bandha nahIn hotA,
kyonki gnaptikriyA bandhakA kAraN nahIn hai kintu gneyArthapariNamanakriyA arthAt gney padArthonke

Page 90 of 513
PDF/HTML Page 123 of 546
single page version

(sragdharA)
jAnannapyeSh vishvan yugapadapi bhavadbhAvibhUtan samastan
mohAbhAvAdyadAtmA pariNamati paran naiv nirlUnakarmA
.
tenAste mukta ev prasabhavikasitagnaptivistArapIt-
gneyAkArAn trilokIn pRuthagapRuthagath dyotayan gnAnamUrti
..4..
iti gnAnAdhikAra .
ath gnAnAdabhinnasya saukhyasya svarUpan prapanchayan gnAnasaukhyayo heyopAdeyatvan
chintayati
atthi amuttan muttan adindiyan indiyan cha atthesu .
NANan cha tahA sokkhan jan tesu paran cha tan Neyan ..53..
vignAnAni tyaktvA sakalavimalakevalagnAnasya karmabandhAkAraNabhUtasya yadbIjabhUtan nirvikArasvasamvedanagnAnan
tatraiv bhAvanA kartavyetyabhiprAya
..52.. evan rAgadveShamoharahitatvAtkevalinAn bandho nAstIti kathanarUpeN
gnAnaprapanychasamAptimukhyatven chaikasUtreNAShTamasthalan gatam .
sanmukh vRutti honA (-gney padArthonke prati pariNamit honA) vah bandhakA kAraN hai ..52..
(ab, pUrvokta Ashayako kAvyadvArA kahakar, kevalagnAnI AtmAkI mahimA batAkar
yah gnAn -adhikAr pUrNa kiyA jAtA hai .)
artha :jisane karmonko chhed DAlA hai aisA yah AtmA bhUt, bhaviShyat aur vartamAn
samasta vishvako (arthAt tInon kAlakI paryAyonse yukta samasta padArthonko) ek hI sAth jAnatA
huA bhI mohake abhAvake kAraN pararUp pariNamit nahIn hotA, isaliye ab, jisake samasta
gneyAkAronko atyanta vikasit gnaptike vistArase svayam pI gayA hai aisai tInonlokake padArthonko
pRuthak aur apRuthak prakAshit karatA huA vah gnAnamUrti mukta hI rahatA hai
.
is prakAr gnAnadhikAr samApta huA .
ab, gnAnase abhinna sukhakA svarUp vistArapUrvak varNan karate hue gnAn aur sukhakI
heyopAdeyatAkA (arthAt kaunasA gnAn tathA sukh hey hai aur kaunasA upAdey hai vah) vichAr
karate hain :
arthonun gnAn amUrta, mUrta, atIndriy ne aindriy chhe,
chhe sukh paN evunj, tyAn paradhAn je te grAhya chhe. 53
.

Page 91 of 513
PDF/HTML Page 124 of 546
single page version

astyamUrtan mUrtamatIndriyamaindriyan chArtheShu .
gnAnan cha tathA saukhyan yatteShu paran cha tat gneyam ..53..
atra gnAnan saukhyan cha mUrtamindriyajan chaikamasti . itaradamUrtamatIndriyan chAsti . tatra
yadamUrtamatIndriyan cha tatpradhAnatvAdupAdeyatven gnAtavyam . tatrAdyan mUrtAbhi kShAyopashamikIbhirup-
yogashaktibhistathAvidhebhya indriyebhya samutpadyamAnan parAyattatvAt kAdAchitkan kramakRutapravRutti
ath gnAnaprapanychavyAkhyAnAnantaran gnAnAdhArasarvagnan namaskaroti ---
tassa NamAin logo devAsuramaNuarAyasambandho .
bhatto karedi Nichchan uvajutto tan tahA vi ahan ..“2..
karedi karoti . sa ka . logo loka . kathambhUta . devAsuramaNuarAyasambandho devAsuramanuShya-
rAjasambandha . punarapi kathambhUta . bhatto bhakta . Nichchan nityan sarvakAlam . punarapi kimvishiShTa . uvajutto
upayukta udyata . itthambhUto loka kAn karoti . NamAin namasyAn namaskriyAm . kasya . tassa tasya
pUrvoktasarvagnasya . tan tahA vi ahan tan sarvagnan tathA tenaiv prakAreNAhamapi granthakartA namaskaromIti .
ayamatrArtha ---yathA devendrachakravartyAdayonantAkShayasukhAdiguNAspadan sarvagnasvarUpan namaskurvanti, tathaivAh-
mapi tatpadAbhilAShI paramabhaktyA praNamAmi
..2.. evamaShTAbhi sthalairdvAtrinshadgAthAstadanantaran namaskAr-
gAthA cheti samudAyen trayastrinshatsUtrairgnAnaprapanychanAmA tRutIyontarAdhikAra samApta . ath sukh-
prapanychAbhidhAnAntarAdhikAreShTAdash gAthA bhavanti . atra panychasthalAni, teShu prathamasthale ‘atthi amuttan’
1. indriyaj = indriyon dvArA utpanna honevAlA; aindriy .
2. kAdAchitka = kadAchitkabhI kabhI honevAlA; anitya ..
anvayArtha :[artheShu gnAnan ] padArtha sambandhI gnAn [amUrtan mUrtan ] amUrta yA mUrta,
[atIndriyan aindriyan cha asti ] atIndriy yA aindriy hotA hai; [cha tathA saukhyan ] aur isIprakAr
(amUrta yA mUrta, atIndriy yA aindriy) sukh hotA hai
. [teShu cha yat paran ] usamen jo pradhAn
utkRuShTa hai [tat gneyan ] vah upAdeyarUp jAnanA ..53..
TIkA :yahAn, (gnAn tathA sukh do prakArakA hai) ek gnAn tathA sukh mUrta aur
1indriyaj hai; aur dUsarA (gnAn tathA sukh) amUrta aur atIndriy hai . usamen jo amUrta aur
atIndriy hai vah pradhAn honese upAdeyarUp jAnanA .
vahAn, pahalA gnAn tathA sukh mUrtarUp aisI kShAyopashamik upayogashaktiyonse us-
us prakArakI indriyonke dvArA utpanna hotA huA parAdhIn honese 2kAdAchitka, kramasha

Page 92 of 513
PDF/HTML Page 125 of 546
single page version

sapratipakShan sahAnivRuddhi cha gauNamiti kRutvA gnAnan cha saukhyan cha heyam . itaratpunaramUrtAbhi-
shchaitanyAnuvidhAyinIbhirekAkinIbhirevAtmapariNAmashaktibhistathAvidhebhyotIndriyebhya svAbhAvik-
chidAkArapariNAmebhya samutpadyamAnamatyantamAtmAyattatvAnnityan yugapatkRutapravRutti nipratipakSha-
mahAnivRuddhi cha mukhyamiti kRutvA gnAnan saukhyan chopAdeyam
..53..
ityAdyadhikAragAthAsUtramekan, tadanantaramatIndriyagnAnamukhyatven ‘jan pechchhado’ ityAdi sUtramekan,
athendriyagnAnamukhyatven ‘jIvo sayan amutto’ ityAdi gAthAchatuShTayan, tadanantaramatIndriyasukhamukhyatayA

‘jAdan sayan’ ityAdi gAthAchatuShTayan, athAnantaramindriyasukhapratipAdanarUpeN gAthAShTakam, tatrApyaShTakamadhye

prathamat indriyasukhasya dukhatvasthApanArthan ‘maNuAsurA’ ityAdi gAthAdvayan, ath muktAtmanAn dehAbhAvepi

sukhamastIti gnApanArthan deha sukhakAraNan na bhavatIti kathanarUpeN ‘pappA iTThe visaye’ ityAdi sUtradvayan,

tadanantaramindriyaviShayA api sukhakAraNan na bhavantIti kathanen ‘timiraharA’ ityAdi gAthAdvayam,

atopi sarvagnanamaskAramukhyatven ‘tejodiTThi’ ityAdi gAthAdvayam
. evan panychamasthale antarasthalachatuShTayan
bhavatIti sukhaprapanychAdhikAre samudAyapAtanikA .. athAtIndriyasukhasyopAdeyabhUtasya svarUpan prapanycha-
yannatIndriyagnAnamatIndriyasukhan chopAdeyamiti, yatpunarindriyajan gnAnan sukhan cha taddheyamiti pratipAdanarUpeN
prathamatastAvadadhikArasthalagAthayA sthalachatuShTayan sUtrayati
atthi asti vidyate . kin kartRu . NANan
gnAnamiti bhinnaprakramo vyavahitasambandha . kimvishiShTam . amuttan muttan amUrtan mUrtan cha . punarapi
kimvishiShTam . adindiyan indiyan cha yadamUrtan tadatIndriyan mUrtan punarindriyajam . itthambhUtan gnAnamasti . keShu
viShayeShu . atthesu gneyapadArtheShu, tahA sokkhan cha tathaiv gnAnavadamUrtamatIndriyan mUrtamindriyajan cha sukhamiti .
jan tesu paran cha tan Neyan yatteShu pUrvoktagnAnasukheShu madhye paramutkRuShTamatIndriyan tadupAdeyamiti gnAtavyam . tadev
1. mUrtik indriyaj gnAn kramase pravRutta hotA hai; yugapat nahIn hotA; tathA mUrtik indriyaj sukh bhI kramasha
hotA hai, ek hI sAth sarva indriyonke dvArA yA sarva prakArase nahIn hotA .
2. sapratipakSha = pratipakShavirodhI sahit . (mUrta -indriyaj gnAn apane pratipakSha agnAnasahit hI hotA hai, aur
mUrta indriyaj sukh usake pratipakShabhUt dukh sahit hI hotA hai .
3. sahAnivRuddhi = hAnivRuddhi sahit .
4. chaitanyAnuvidhAyI = chaitanyake anusAr vartanevAlI; chaitanyake anukUlarUpaseviruddharUpase nahIn vartanevAlI .
1pravRutta honevAlA, 2sapratipakSha aur 3sahAnivRuddhi hai isaliye gauN hai aisA samajhakar vah
hey hai arthAt chhoDane yogya hai; aur dUsarA gnAn tathA sukh amUrtarUp aisI
4chaitanyAnuvidhAyI aikAkI AtmapariNAm shaktiyonse tathAvidh atIndriy svAbhAvik-
chidAkAr -pariNAmonke dvArA utpanna hotA huA atyanta AtmAdhIn honese nitya yugapat
pravartamAn, nipratipakSha aur hAnivRuddhise rahit hai, isaliye mukhya hai, aisA samajhakar vah
(gnAn aur sukh) upAdey arthAt grahaN karane yogya hai
..53..

Page 93 of 513
PDF/HTML Page 126 of 546
single page version

athAtIndriyasaukhyasAdhanIbhUtamatIndriyagnAnamupAdeyamabhiShTauti
jan pechchhado amuttan muttesu adindiyan cha pachchhaNNan .
sayalan sagan cha idaran tan NANan havadi pachchakkhan ..54..
yatprekShamANasyAmUrtan mUrteShvatIndriyan cha prachchhannam .
sakalan svakan cha itarat tadgnAnan bhavati pratyakSham ..54..
atIndriyan hi gnAnan yadamUrtan yanmUrteShvapyatIndriyan yatprachchhannan cha tatsakalan
vivriyateamUrtAbhi kShAyikIbhiratIndriyAbhishchidAnandaikalakShaNAbhi shuddhAtmashaktibhirutpannatvA-
datIndriyagnAnan sukhan chAtmAdhInatvenAvinashvaratvAdupAdeyamiti; pUrvoktAmUrtashuddhAtmashaktibhyo vilakShaNAbhi
kShAyopashamikendriyashaktibhirutpannatvAdindriyajan gnAnan sukhan cha parAyattatven vinashvaratvAddheyamiti

tAtparyam
..53.. evamadhikAragAthayA prathamasthalan gatam . ath pUrvoktamupAdeyabhUtamatIndriyagnAnan visheSheN
vyaktIkarotijan yadatIndriyan gnAnan kartRu . pechchhado prekShamANapuruShasya jAnAti . kim . amuttan amUrta-
matIndriyaniruparAgasadAnandaikasukhasvabhAvan yatparamAtmadravyan tatprabhRuti samastAmUrtadravyasamUhan muttesu adindiyan
cha
mUrteShu pudgaladravyeShu yadatIndriyan paramANvAdi
. pachchhaNNan kAlANuprabhRutidravyarUpeN prachchhannan vyavahit-
mantaritan, alokAkAshapradeshaprabhRuti kShetraprachchhannan, nirvikAraparamAnandaikasukhAsvAdapariNatirUpaparamAtmano
vartamAnasamayagatapariNAmAstatprabhRutayo ye samastadravyANAn vartamAnasamayagatapariNAmAste kAlaprachchhannA,

tasyaiv paramAtmana siddharUpashuddhavyanyjanaparyAya sheShadravyANAn cha ye yathAsambhavan vyanyjanaparyAyAsteShvanta-
1. prachchhanna = gupta; antarit; DhakA huA .
dekhe amUrtik, mUrtamAny atIndri ne, prachchhannane,
te sarvane
par ke svakIyane, gnAn te pratyakSha chhe. 54.
ab, atIndriy sukhakA sAdhanabhUt (-kAraNarUp) atIndriy gnAn upAdey hai
isaprakAr usakI prashansA karate hain :
anvayArtha :[prekShamANasya yat ] dekhanevAlekA jo gnAn [amUrtan ] amUrtako,
[mUrteShu ] mUrta padArthommen bhI [atIndriyan ] atIndriyako, [cha prachchhannan ] aur prachchhannako,
[sakalan ] in sabako
[svakan cha itarat ] sva tathA parakodekhatA hai, [tad gnAnan ] vah gnAn
[pratyakShan bhavati ] pratyakSha hai ..54..
TIkA :jo amUrta hai, jo mUrta padArthommen bhI atIndriy hai, aur jo 1prachchhanna hai, us
sabakojo ki sva aur par in do bhedommen samA jAtA hai useatIndriy gnAn avashya dekhatA

Page 94 of 513
PDF/HTML Page 127 of 546
single page version

svaparavikalpAntapAti prekShat ev . tasya khalvamUrteShu dharmAdharmAdiShu, mUrteShvapyatIndriyeShu
paramANvAdiShu, dravyaprachchhanneShu kAlAdiShu, kShetraprachchhanneShvalokAkAshapradeshAdiShu, kAlaprachchhanneShva-
sAmpratikaparyAyeShu, bhAvaprachchhanneShu sthUlaparyAyAntarlInasUkShmaparyAyeShu sarveShvapi svaparavyavasthA-
vyavasthiteShvasti draShTRutvan, pratyakShatvAt
. pratyakShan hi gnAnamudbhinnAnantashuddhisannidhAnamanAdi-
siddhachaitanyasAmAnyasambandhamekamevAkShanAmAnamAtmAnan prati niyatamitarAn sAmagrImamRugayamAN-
manantashaktisadbhAvatonantatAmupagatan dahanasyev dAhyAkArANAn gnAnasya gneyAkArANAman-
rbhUtA pratisamayapravartamAnaShaTprakArapravRuddhihAnirUpA arthaparyAyA bhAvaprachchhannA bhaNyante . sayalan tatpUrvoktan
samastan gneyan dvidhA bhavati . kathamiti chet . sagan cha idaran kimapi yathAsambhavan svadravyagatan itaratparadravyagatan
cha . tadubhayan yata kAraNAjjAnAti ten kAraNen tan NANan tatpUrvoktagnAnan havadi bhavati . kathambhUtam . pachchakkhan
pratyakShamiti . atrAhan shiShyagnAnaprapanychAdhikAra pUrvamev gata, asmin sukhaprapanychAdhikAre sukhamev
kathanIyamiti . parihAramAhyadatIndriyan gnAnan pUrvan bhaNitan tadevAbhedanayen sukhan bhavatIti gnApanArthan,
athavA gnAnasya mukhyavRuttyA tatra heyopAdeyachintA nAstIti gnApanArthan vA . evamatIndriyagnAnamupAdeyamiti
1. asAmpratik = atAtkAlik ; vartamAnakAlIn nahi aisA; atItanAgat.
2. antarlIn = andar lIn hue; antarmagna .
3. akSha = AtmAkA nAm ‘akSha’ bhI hai . (indriyagnAn akSha = arthAt indriyonke dvArA jAnatA hai; atIndriy
pratyakSha gnAn akSha arthAt AtmAke dvArA hI jAnatA hai .)
4. gneyAkAr gnAnako pAr nahIn kar sakategnAnakI had bAhar jA nahIn sakate, gnAnamen jAn hI lete hai .
hai . amUrta dharmAstikAy, adharmAstikAy ityAdi, mUrta padArthommen bhI atIndriy paramANu ityAdi,
tathA dravyamen prachchhanna kAl ityAdi (-dravya apekShAse gupta aise jo kAl dharmAstikAy vagairah),
kShetramen prachchhanna alokAkAshake pradesh ityAdi, kAlamen prachchhanna
1asAmpratik (atIt -anAgat)
paryAyen tathA bhAv -prachchhanna sthUl paryAyommen 2antarlIn sUkShma paryAyen hain, un sabakAjo ki sva
aur parake bhedase vibhakta hain unakA vAstavamen us atIndriy gnAnake dRuShTApan hai; (arthAt un
sabako vah atIndriy gnAn dekhatA hai) kyonki vah (atIndriy gnAn) pratyakSha hai
. jise ananta
shuddhikA sadbhAv pragaT huA hai, aise chaitanyasAmAnyake sAth anAdisiddha sambandhavAle ek hI
3‘akSha’ nAmak AtmAke prati jo niyat hai (arthAt jo gnAn AtmAke sAth hI lagA huA hai
AtmAke dvArA sIdhA pravRutti karatA hai), jo (indriyAdik) anya sAmagrIko nahIn DhUnDhatA aur jo
anantashaktike sadbhAvake kAraN anantatAko (-behadatAko) prApta hai, aise us pratyakSha gnAnako
jaise dAhyAkAr dahanakA atikramaN nahIn karate usIprakAr gneyAkAr gnAnakA 4atikram (ullanghan)
na karaneseyathokta prabhAvakA anubhav karate hue (-uparyukta padArthonko jAnate hue) kaun rok

Page 95 of 513
PDF/HTML Page 128 of 546
single page version

tikramAdyathoditAnubhAvamanubhavattat ken nAm nivAryet . atastadupAdeyam ..54..
athendriyasaukhyasAdhanIbhUtamindriyagnAnan heyan praNindati
jIvo sayan amutto muttigado teN muttiNA muttan .
ogeNhittA joggan jANadi vA tan Na jANAdi ..55..
jIva svayamamUrto mUrtigatasten mUrten mUrtam .
avagRuhya yogyan jAnAti vA tanna jAnAti ..55..
indriyagnAnan hi mUrtopalambhakan mUrtopalabhyan cha . tadvAn jIva svayamamUrtopi
kathanamukhyatvenaikagAthayA dvitIyasthalan gatam ..54.. ath heyabhUtasyendriyasukhasya kAraNatvAdalpa-
viShayatvAchchendriyagnAnan heyamityupadishati ---jIvo sayan amutto jIvastAvachchhaktirUpeN shuddhadravyArthik-
1. avagrah = matignAnase kisI padArthako jAnanekA prArambha hone par pahale hI avagrah hotA hai kyonki matignAn
avagrah, IhA, avAy aur dhAraNAis kramase jAnatA hai .
2. upalambhak = batAnevAlA, jAnanemen nimittabhUt . (indriyagnAnako padArthonke jAnanemen nimittabhUt mUrta
panchendriyAtmak sharIr hai) .
3. upalabhya = janAne yogya .
pote amUrtik jIv mUrtasharIragat e mUrtathI,
kadI yogya mUrta avagrahI jANe, kadIk jANe nahIn . 55.
sakatA hai ? (arthAt koI nahIn rok sakatA .) isaliye vah (atIndriy gnAn) upAdey hai ..54..
ab, indriyasukhakA sAdhanabhUt (-kAraNarUp) indriyagnAn hey haiisaprakAr usakI
nindA karate hain
anvayArtha :[svayam amUrta ] svayam amUrta aisA [jIva ] jIv [mUrtigata ] mUrta
sharIrako prApta hotA huA [ten mUrten ] us mUrta sharIrake dvArA [yogya mUrtan ] yogya mUrta padArthako
[avagrahya ]
1avagrah karake (indriyagrahaNayogya mUrta padArthakA avagrah karake) [tat ] use
[jAnAti ] jAnatA hai [vA na jAnAti ] athavA nahIn jAnatA (kabhI jAnatA hai aur kabhI
nahIn jAnatA) ..55..
TIkA :indriyagnAnako 2upalambhak bhI mUrta hai aur 3upalabhya bhI mUrta hai . vah

Page 96 of 513
PDF/HTML Page 129 of 546
single page version

panchendriyAtmakan sharIran mUrtamupAgatasten gnaptiniShpattau balAdhAnanimittatayopalambhaken mUrten mUrtan
sparshAdipradhAnan vastUpalabhyatAmupAgatan yogyamavagRuhya kadAchittaduparyupari shuddhisambhavAdavagachchhati,
kadAchittadasambhavAnnAvagachchhati, parokShatvAt
. parokShan hi gnAnamatidRuDhatarAgnAnatamogranthiguNTha-
nAnnimIlitasyAnAdisiddhachaitanyasAmAnyasambandhasyApyAtmana svayam parichchhettumarthamasamarthasyo-
pAttAnupAttaparapratyayasAmagrImArgaNavyagratayAtyantavisanShThulatvamavalambamAnamanantAyA shakte pari-
skhalanAnnitAntaviklavIbhUtan mahAmohamallasya jIvadavasthatvAt
parapariNatipravartitAbhiprAyamapi
pade pade prAptavipralambhamanupalambhasambhAvanAmev paramArthatorhati . atastaddheyam ..55..
nayenAmUrtAtIndriyagnAnasukhasvabhAva, pashchAdanAdibandhavashAt vyavahAranayen muttigado mUrtasharIragato
mUrtasharIrapariNato bhavati . teN muttiNA ten mUrtasharIreN mUrtasharIrAdhArotpannamUrtadravyendriyabhAvendriyAdhAreN
muttan mUrtan vastu ogeNhittA avagrahAdiken kramakaraNavyavadhAnarUpan kRutvA joggan tatsparshAdimUrtan vastu .
1. sparshAdipradhAn = jisamen sparsha, ras, gandh aur varNa mukhya hain , aisI .
2. upAtta = prApta (indriy, man ityAdi upAtta par padArtha hain )
3. anupAtta = aprApta (prakAsh ityAdi anupAtta par padArtha hain )
4. viklav = khinna; dukhI, ghabarAyA huA
.
indriyagnAnavAlA jIv svayam amUrta hone par bhI mUrta -panchendriyAtmak sharIrako prApta hotA huA,
gnapti utpanna karanemen bal -dhAraNakA nimitta honese jo upalambhak hai aise us mUrta (sharIr) ke
dvArA mUrta aisI
1sparshAdipradhAn vastukojo ki yogya ho arthAt jo (indriyonke dvArA)
upalabhya ho useavagrah karake, kadAchit usase AgeAgekI shuddhike sadbhAvake kAraN use
jAnatA hai aur kadAchit avagrahase Age AgekI shuddhike asadbhAvake kAraN nahIn jAnatA,
kyonki vah (indriy gnAn) parokSha hai
. parokShagnAn, chaitanyasAmAnyake sAth (AtmAkA)
anAdisiddha sambandha hone par bhI jo ati dRuDhatar agnAnarUp tamogranthi (andhakArasamUh) dvArA
AvRut ho gayA hai, aisA AtmA padArthako svayam jAnaneke liye asamartha honese
2upAtta aur
3anupAtta parapadArtharUp sAmagrIko DhUnDhanekI vyagratAse atyanta chanchal -taral -asthir vartatA huA,
anantashaktise chyut honese atyanta 4viklav vartatA huA, mahAmoh -mallake jIvit honese
parapariNatikA (-parako pariNamit karanekA) abhiprAy karane par bhI pad pad par ThagAtA huA,
paramArthata agnAnamen gine jAne yogya hai
. isaliye vah hey hai .
bhAvArtha :indriyagnAn indriyonke nimittase mUrta sthUl indriyagochar padArthonko hI
kShAyopashamik gnAnake anusAr jAn sakatA hai . parokShabhUt vah indriy gnAn indriy, prakAsh,
Adi bAhya sAmagrIko DhUnDhanekI vyagratAke (-asthiratAke) kAraN atishay chanchal -kShubdha

Page 97 of 513
PDF/HTML Page 130 of 546
single page version

athendriyANAn svaviShayamAtrepi yugapatpravRuttyasambhavAddheyamevendriyagnAnamityavadhArayati
phAso raso ya gandho vaNNo saddo ya poggalA honti .
akkhANan te akkhA jugavan te Nev geNhanti ..56..
sparsho rasashcha gandho varNa shabdashcha pudgalA bhavanti .
akShANAn tAnyakShANi yugapattAnnaiv gRuhNanti ..56..
indriyANAn hi sparsharasagandhavarNapradhAnA shabdashcha grahaNayogyA pudgalA . athendriyairyug-
katambhUtam . indriyagrahaNayogyaindriyagrahaNayogyam . jANadi vA tan Na jANAdi svAvaraNakShayopashamayogyan kimapi sthUlan
jAnAti, visheShakShayopashamAbhAvAt sUkShman na jAnAtIti . ayamatra bhAvArthaindriyagnAnan yadyapi
vyavahAreN pratyakShan bhaNyate, tathApi nishchayen kevalagnAnApekShayA parokShamev . parokShan tu yAvatAnshen sUkShmArthan
na jAnAti tAvatAnshen chittakhedakAraNan bhavati . khedashcha dukhan, tato dukhajanakatvAdindriyagnAnan
heyamiti ..55.. ath chakShurAdIndriyagnAnan rUpAdisvaviShayamapi yugapanna jAnAti ten kAraNen heyamiti
ras, gandh, sparsha vaLI varaN ne shabda je paudgalik te
chhe indriviShayo, temaney na indriyo yugapad grahe
. 56.
pra. 13
hai, alpa shaktivAn honese khed khinna hai, parapadArthonko pariNamit karAnekA abhiprAy hone
par bhI pad pad par ThagA jAtA hai (kyonki par padArtha AtmAke AdhIn pariNamit nahIn
hote) isaliye paramArthase vah gnAn ‘agnAn’ nAmake hI yogya hai
. isaliye vah hey
hai ..55..
ab, indriyAn mAtra apane viShayommen bhI yugapat pravRutta nahIn hotIn, isaliye indriyagnAn hey
hI hai, aisA nishchay karate hain :
anvayArtha :[sparsha ] sparsha, [rasa cha ] ras, [gandha ] gandh, [varNa ] varNa [shabda
cha ] aur shabda [pudgalA ] pudgal hain, ve [akShANAn bhavanti ] indriyonke viShay hain [tAni
akShANi ]
(parantu ) ve indriyAn [tAn ] unhen (bhI) [yugapat ] ek sAth [na ev gRuhNanti ]
grahaN nahIn karatIn (nahIn jAn sakatIn)
..56..
TIkA :1mukhya aise sparsha -ras -gandh -varNa tathA shabdajo ki pudgal hain ve
1.* sparsha, ras, gandh aur varNayah pudgalake mukhya guN hain .

Page 98 of 513
PDF/HTML Page 131 of 546
single page version

pattepi na gRuhyante, tathAvidhakShayopashamanashakterasambhavAt . indriyANAn hi kShayopashamasangnikAyA
parichchhetryA shakterantarangAyA kAkAkShitArakavat kramapravRuttivashAdanekata prakAshayitumasamarthatvA-
tsatsvapi dravyendriyadvAreShu na yaugapadyen nikhilendriyArthAvabodha siddhayet, parokShatvAt ..56..
nishchinotiphAso raso ya gandho vaNNo saddo ya poggalA honti sparsharasagandhavarNashabdA pudgalA mUrtA
bhavanti . te cha viShayA . keShAm . akkhANan sparshanAdIndriyANAn . te akkhA tAnyakShANIndriyANI kartRuNi
jugavan te Nev geNhanti yugapattAn svakIyaviShayAnapi na gRuhNanti na jAnantIti . ayamatrAbhiprAyayathA
sarvaprakAropAdeyabhUtasyAnantasukhasyopAdAnakAraNabhUtan ke valagnAnan yugapatsamastan vastu jAnatsat jIvasya
sukhakAraNan
bhavati, tathedamindriyagnAnan svakIyaviShayepi yugapatparignAnAbhAvAtsukhakAraNan na bhavati ......56......
indriyonke dvArA grahaN hone yogya (-gnAt hone yogya), hain . (kintu) indriyonke dvArA ve bhI
yugapad (ek sAth) grahaN nahIn hote (-jAnanemen nahIn Ate) kyonki kShayopashamakI
usaprakArakI shakti nahIn hai
. indriyonke jo kShayopasham nAmakI antarang gnAtRushakti hai vah
kauvekI AnkhakI putalIkI bhAnti kramik pravRuttivAlI honese anekata prakAshake liye
(-ek hI sAth anek viShayonko jAnaneke liye) asamartha hai, isaliye dravyendriyadvAronke
vidyamAn hone par bhI samasta indriyonke viShayonkA (-viShayabhUt padArthonkA) gnAn ek hI
sAth nahIn hotA, kyonki indriy gnAn parokSha hai
.
bhAvArtha :kauvekI do Ankhen hotI hain kintu putalI ek hI hotI hai . kauveko jis
Ankhase dekhanA ho us Ankhamen putalI A jAtI hai; us samay vah dUsarI Ankhase nahIn dekh
sakatA
. aisA hone par bhI vah putalI itanI jaldI donon Ankhommen AtIjAtI hai ki logonko
aisA mAlUm hotA hai ki donon Ankhommen do bhinna -bhinna putaliyAn hain; kintu vAstavamen vah ek
hI hotI hai
. aisI hI dashA kShAyopashamik gnAnakI hai . dravya -indriyarUpI dvAr to pAnch hain, kintu
kShAyopashamik gnAn ek samay ek indriy dvArA hI jAn sakatA hai; us samay dUsarI indriyonke
dvArA kArya nahIn hotA
. jab kShAyopashamik gnAn netrake dvArA varNako dekhanekA kArya karatA hai
tab vah shabda, gandh, ras yA sparshako nahIn jAn sakatA; arthAt jab us gnAnakA upayog netrake
dvArA varNake dekhanemen lagA hotA hai tab kAnamen kaunase shabda paDate hain yA nAkamen kaisI gandha AtI
hai ityAdi khyAl nahIn rahatA
. yadyapi gnAnakA upayog ek viShayamense dUsaremen atyanta shIghratAse
badalatA hai, isaliye sthUladRuShTise dekhanemen aisA lagatA hai ki mAnon sabhI viShay ek hI sAth
gnAt hote hon, tathApi sUkShma dRuShTise dekhane par kShAyopashamik gnAn ek samayamen ek hI indriyake
dvArA pravartamAn hotA huA spaShTatayA bhAsit hotA hai
. isaprakAr indriyAn apane viShayommen bhI
kramasha pravartamAn honese parokShabhUt indriyagnAn hey hai ..56..

Page 99 of 513
PDF/HTML Page 132 of 546
single page version

athendriyagnAnan na pratyakShan bhavatIti nishchinoti
paradavvan te akkhA Nev sahAvo tti appaNo bhaNidA .
uvaladdhan tehi kadhan pachchakkhan appaNo hodi ..57..
paradravyan tAnyakShANi naiv svabhAv ityAtmano bhaNitAni .
upalabdhan tai kathan pratyakShamAtmano bhavati ..57..
AtmAnamev kevalan prati niyatan kil pratyakSham . idan tu vyatiriktAstitvayogitayA
paradravyatAmupagatairAtmana svabhAvatAn manAgapyasanspRushadbhirindriyairupalabhyopajanyamAnan na nAmAtmana
pratyakShan bhavitumarhati
..57..
athendriyagnAnan pratyakShan na bhavatIti vyavasthApayatiparadavvan te akkhA tAni prasiddhAnyakShANIndriyANi par-
dravyan bhavanti . kasya . Atmana . Nev sahAvo tti appaNo bhaNidA yosau vishuddhagnAnadarshanasvabhAv
Atmana sambandhI tatsvabhAvAni nishchayen na bhaNitAnIndriyANi . kasmAt . bhinnAstitvaniShpannatvAt .
uvaladdhan tehi upalabdhan gnAtan yatpanychendriyaviShayabhUtan vastu tairindriyai kadhan pachchakkhan appaNo hodi tadvastu kathan
pratyakShan bhavatyAtmano, na kathamapIti . tathaiv cha nAnAmanorathavyAptiviShaye pratipAdyapratipAdakAdivikalpa-
jAlarUpan yanmanastadapIndriyagnAnavannishchayen parokShan bhavatIti gnAtvA kin kartavyam . sakalaikAkhaNDapratyakSha-
ab, yah nishchay karate hain ki indriyagnAn pratyakSha nahIn hai :
anvayArtha :[tAni akShANi ] ve indriyAn [paradravyan ] par dravya hain [Atmana svabhAva
iti ] unhen AtmasvabhAvarUp [na ev bhaNitAni ] nahIn kahA hai; [tai ] unake dvArA [upalabdhan ]
gnAt [Atmana ] AtmAko [pratyakShan ] pratyakSha [kathan bhavati ] kaise ho sakatA hai ?
..57..
TIkA :jo keval AtmAke prati hI niyat ho vah (gnAn) vAstavamen pratyakSha hai .
yah (indriyagnAn) to, jo bhinna astitvavAlI honese paradravyatvako prApta huI hai, aur
AtmasvabhAvatvako kinchitmAtra sparsha nahIn karatIn (AtmasvabhAvarUp kinchitmAtra bhI nahIn hain )
aisI indriyonke dvArA upalabdhi karake (-aisI indriyonke nimittase padArthonko jAnakar) utpanna
hotA hai, isaliye vah (indriyagnAn) AtmAke liye pratyakSha nahIn ho sakatA
.
bhAvArtha :jo sIdhA AtmAke dvArA hI jAnatA hai vah gnAn pratyakSha hai . indriyagnAn
te indriyo paradravya, jIvasvabhAv bhAkhI na temane;
tenAthI je upalabdha te pratyakSha kaI rIt jIvane ?. 57
.

Page 100 of 513
PDF/HTML Page 133 of 546
single page version

ath parokShapratyakShalakShaNamupalakShayati
jan parado viNNANan tan tu parokkhan ti bhaNidamaTThesu .
jadi kevaleN NAdan havadi hi jIveN pachchakkhan ..58..
yatparato vignAnan tattu parokShamiti bhaNitamartheShu .
yadi kevalen gnAtan bhavati hi jIven pratyakSham ..58..
yattu khalu paradravyabhUtAdantakaraNAdindriyAtparopadeshAdupalabdhe sanskArAdAlokAdervA
pratibhAsamayaparamajyotikAraNabhUte svashuddhAtmasvarUpabhAvanAsamutpannaparamAhlAdaikalakShaNasukhasamvittyAkAr-
pariNatirUpe rAgAdivikalpopAdhirahite svasamvedanagnAne bhAvanA kartavyA ityabhiprAya ..57.. ath punarapi
prakArAntareN pratyakShaparokShalakShaNan kathayatijan parado viNNANan tan tu parokkhan ti bhaNidan yatparata
sakAshAdvignAnan parignAnan bhavati tatpuna parokShamiti bhaNitam . keShu viShayeShu . aTThesu gneyapadArtheShu . jadi
1. paropadesh = anyakA upadesha.
2. upalabdhi = gnAnAvaraNIy karmake kShayopashamake nimittase utpanna padArthonko jAnanekI shakti
. (yah ‘labdha’
shakti jab ‘uparyukta’ hotI hai, tabhI padArtha gnAt hotA hai .)
3. sanskAr = pUrva gnAt padArthakI dhAraNA.
4. chakShuindriy dvArA rUpI padArthako dekhanemen prakAsh bhI nimittarUp hotA hai.
paradravyarUp indriyonke dvArA jAnatA hai isaliye vah pratyakSha nahIn hai ..57..
ab, parokSha aur pratyakShake lakShaN batalAte hain :
anvayArtha :[parata ] parake dvArA honevAlA [yat ] jo [artheShu vignAnan ] padArtha
sambandhI vignAn hai [tat tu ] vah to [parokShan iti bhaNitan ] parokSha kahA gayA hai, [yadi ] yadi
[kevalen jIveN ] mAtra jIvake dvArA hI [gnAtan bhavati hi ] jAnA jAye to [pratyakShan ] vah gnAn
pratyakSha hai
..58..
TIkA :nimittatAko prApta (nimittarUp bane hue) aise jo paradravyabhUt antakaraN
(man), indriy, 1paropadesh, 2upalabdhi, 3sanskAr yA 4prakAshAdik hain unake dvArA honevAlA
artho taNun je gnAn parata thAy teh parokSha chhe;
jIvamAtrathI ja jaNAy jo , to gnAn te pratyakSha chhe. 58.

Page 101 of 513
PDF/HTML Page 134 of 546
single page version

nimittatAmupagatAt svaviShayamupagatasyArthasya parichchhedanan tat parata prAdurbhavatparokShamityA-
lakShyate . yatpunarantakaraNamindriyan paropadeshamupalabdhin sanskAramAlokAdikan vA samastamapi
paradravyamanapekShyAtmasvabhAvamevaikan kAraNatvenopAdAy sarvadravyaparyAyajAtamekapad evAbhivyApya
pravartamAnan parichchhedanan tat
kevalAdevAtmana sambhUtatvAt pratyakShamityAlakShyate . ih hi
sahajasaukhyasAdhanIbhUtamidamev mahApratyakShamabhipretamiti ..58..
athaitadev pratyakShan pAramArthikasaukhyatvenopakShipati
jAdan sayan samantan NANamaNantatthavitthaDan vimalan .
rahiyan tu oggahAdihin suhan ti egantiyan bhaNidan ..59..
kevaleN NAdan havadi hi yadi kevalenAsahAyen gnAtan bhavati hi sphu Tam . ken kartRubhUten . jIveN jIven .
tarhi pachchakkhan pratyakShan bhavatIti . ato vistaraindriyamanaparopadeshAlokAdibahirangganimittabhUtAttathaiv cha
gnAnAvaraNIyakShayopashamajanitArthagrahaNashaktirUpAyA upalabdherarthAvadhAraNarUpasanskArAchchAntaranggakAraNabhUtAt-
sakAshAdutpadyate yadvignAnan tatparAdhInatvAtparokShamityuchyate
. yadi puna pUrvoktasamastaparadravyamanapekShya
kevalAchchhuddhabuddhaikasvabhAvAtparamAtmana sakAshAtsamutpadyate tatokShanAmAnamAtmAnan pratItyotpadyamAnatvA-
tpratyakShan bhavatIti sUtrAbhiprAya
..58.. evan heyabhUtendriyagnAnakathanamukhyatayA gAthAchatuShTayen tRutIyasthalan
gatam . athAbhedanayen panychavisheShaNavishiShTan kevalagnAnamev sukhamiti pratipAdayatijAdan jAtan
jo svaviShayabhUt padArthakA gnAn, vah parake dvArA 1prAdurbhAvako prApta honese ‘parokSha’-ke rUpamen
jAnA jAtA hai, aur antakaraN, indriy, paropadesh, upalabdhi sanskAr yA prakAshAdiksab
paradravyakI apekShA rakhe binA ekamAtra AtmasvabhAvako hI kAraNarUpase grahaN karake sarva
dravya -paryAyonke samUhamen ek samay hI vyApta hokar pravartamAn gnAn vah keval AtmAke dvArA
hI utpanna honese ‘pratyakSha’ ke rUpamen jAnA jAtA hai
.
yahAn (is gAthAmen ) sahaj sukhakA sAdhanabhUt aisA yahI mahApratyakSha gnAn ichchhanIy mAnA
gayA haiupAdey mAnA gayA hai (aisA Ashay samajhanA) ..58..
svayamev jAt, samant, artha anantamAn vistRut ne
avagrah -IhAdi rahit, nirmal gnAn sukh ekAnt chhe
. 59.
1 prAdurbhAvako prApta = pragaT utpanna .

Page 102 of 513
PDF/HTML Page 135 of 546
single page version

jAtan svayam samantan gnAnamanantArthavistRutan vimalam .
rahitan tvavagrahAdibhi sukhamiti aikAntikan bhaNitam ..59..
svayam jAtatvAt, samantatvAt, anantArthavistRutatvAt, vimalatvAt, avagrahAdi-
rahitatvAchcha pratyakShan gnAnan sukhamaikAntikamiti nishchIyate, anAkulatvaikalakShaNatvAtsaukhyasya .
yato hi parato jAyamAnan parAdhInatayA, asamantamitaradvArAvaraNen, katipayArthapravRuttamitarArtha-
bubhutsayA, samalamasamyagavabodhen, avagrahAdisahitan kramakRutArthagrahaNakheden parokShan gnAnamatyanta-
utpannam . kin kartRu . NANan kevalagnAnam . kathan jAtam . sayan svayamev . punarapi kimvishiShTam . samantan
paripUrNam . punarapi kinrUpam . aNantatthavitthaDan anantArthavistIrNam . puna kIdRusham . vimalan sanshayAdimal-
1. samanta = chAron or -sarva bhAgommen vartamAn; sarva Atmapradeshonse jAnatA huA; samasta; sampUrNa, akhaNDa .
2. aikAntik = paripUrNa; antim, akelA; sarvathA .
3. parokSha gnAn khanDit hai arthAt vah amuk pradeshonke dvArA hI jAnatA hai; jaise -varNa Ankh jitane pradeshonke
dvArA hI (indriyagnAnase) gnAt hotA hai; anya dvAr banda hain .
4. itar = dUsare; anya; usake sivAyake .
5. padArthagrahaN arthAt padArthakA bodh ek hI sAth na hone par avagrah, IhA ityAdi kramapUrvak honese khed
hotA hai .
ab, isI pratyakShagnAnako pAramArthik sukharUp batalAte hain :
anvayArtha :[svayam jAtan ] apane Ap hI utpanna [samantan ] samant (sarva pradeshonse
jAnatA huA) [anantArthavistRutan ] ananta padArthommen vistRut [vimalan ] vimal [tu ] aur
[avagrahAdibhi rahitan ] avagrahAdise rahit
[gnAnan ] aisA gnAn [aikAntikan sukhan ] aikAntik
sukh hai [iti bhaNitan ] aisA (sarvagnadevane) kahA hai ..59..
TIkA :(1) ‘svayam utpanna’ honese, (2) ‘samant’ honese, (3) ‘ananta -padArthommen
vistRut’ honese, (4) ‘vimal’ honese aur (5) ‘avagrahAdi rahit’ honese, pratyakShagnAn
2aikAntik sukh hai yah nishchit hotA hai, kyonki ek mAtra anAkulatA hI sukhakA lakShaN hai .
(isI bAtako vistArapUrvak samajhAte hain :)
(1) ‘parake dvArA utpanna’ hotA huA parAdhInatAke kAraN (2) 3‘asamant’ honese 4itar
dvAronke AvaraNake kAraN (3) ‘mAtra kuchh padArthommen pravartamAn’ hotA huA anya padArthonko
jAnanekI ichchhAke kAraN, (4) ‘samal’ honese asamyak avabodhake kAraN (
karmamalayukta
honese sanshay -vimoh -vibhram sahit jAnaneke kAraN), aur (5) ‘avagrahAdi sahit’ honese
kramasha honevAle
5padArthagrahaNake khedake kAraN (-in kAraNonko lekar), parokSha gnAn atyanta

Page 103 of 513
PDF/HTML Page 136 of 546
single page version

mAkulan bhavati . tato na tat paramArthata saukhyam . idan tu punaranAdignAnasAmAnya-
svabhAvasyopari mahAvikAshenAbhivyApya svat ev vyavasthitatvAtsvayam jAyamAnamAtmAdhInatayA,
samantAtmapradeshAn paramasamakShagnAnopayogIbhUyAbhivyApya vyavasthitatvAtsamantam asheShadvArA-
pAvaraNen, prasabhan nipItasamastavastugneyAkAran paraman vaishvarUpyamabhivyApya vyavasthitatvAdanantArtha-
vistRutan samastArthAbubhutsayA, sakalashaktipratibandhakakarmasAmAnyaniShkrAntatayA parispaShTa-
prakAshabhAsvaran svabhAvamabhivyApya vyavasthitatvAdvimalan samyagavabodhen, yugapatsamarpit-
traisamayikAtmasvarUpan lokAlokamabhivyApya vyavasthitatvAdavagrahAdirahitan kramakRutArthagrahaN-
khedAbhAven pratyakShan gnAnamanAkulan bhavati
. tatastatpAramArthikan khalu saukhyam ..59..
rahitam . punarapi kIdRuk . rahiyan tu oggahAdihin avagrahAdirahitan cheti . evan panychavisheShaNavishiShTan
yatkevalagnAnan suhan ti egantiyan bhaNidan tatsukhan bhaNitam . kathambhUtam . aikAntikan niyameneti . tathAhi
paranirapekShatven chidAnandaikasvabhAvan nijashuddhAtmAnamupAdAnakAraNan kRutvA samutpadyamAnatvAtsvayam jAyamAnan
1. samakSha = pratyakSha
2. paramavividhatA = samasta padArthasamUh jo ki ananta vividhatAmay hai
.
Akul hai; isaliye vah paramArthase sukh nahIn hai .
aur yah pratyakSha gnAn to anAkul hai, kyonki(1) anAdi gnAnasAmAnyarUp
svabhAv par mahA vikAsase vyApta hokar svata hI rahanese ‘svayam utpanna hotA hai,’ isaliye
AtmAdhIn hai, (aur AtmAdhIn honese AkulatA nahIn hotI); (2) samasta Atmapradeshommen
param
1samakSha gnAnopayogarUp hokar, vyApta honese ‘samant hai’, isaliye asheSh dvAr khule hue
hain (aur isaprakAr koI dvAr banda na honese AkulatA nahIn hotI); (3) samasta vastuonke
gneyAkAronko sarvathA pI jAnese
2param vividhatAmen vyApta hokar rahanese ‘ananta padArthommen vistRut
hai,’ isaliye sarva padArthonko jAnanekI ichchhAkA abhAv hai (aur isaprakAr kisI padArthako
jAnanekI ichchhA na honese AkulatA nahIn hotI); (4) sakal shaktiko rokanevAlA
karmasAmAnya (gnAnamense) nikal jAnese (gnAn) atyanta spaShTa prakAshake dvArA prakAshamAn
(-tejasvI) svabhAvamen vyApta hokar rahanese ‘vimal hai’ isaliye samyakrUpase (-barAbar)
jAnatA hai (aur isaprakAr sanshayAdi rahitatAse jAnaneke kAraN AkulatA nahIn hotI); tathA
(5) jinane trikAlakA apanA svarUp yugapat samarpit kiyA hai (-ek hI samay batAyA
hai) aise lokAlokamen vyApta hokar rahanese ‘avagrahAdi rahit hai’ isaliye kramasha honevAle
padArtha grahaNake khedakA abhAv hai
.isaprakAr (uparokta pAnch kAraNonse) pratyakSha gnAn
anAkul hai . isaliye vAstavamen vah pAramArthik sukh hai .

Page 104 of 513
PDF/HTML Page 137 of 546
single page version

ath kevalasyApi pariNAmadvAreN khedasya sambhavAdaikAntikasukhatvan nAstIti
pratyAchaShTe
jan kevalan ti NANan tan sokkhan pariNaman cha so chev .
khedo tassa Na bhaNido jamhA ghAdI khayan jAdA ..60..
yatkevalamiti gnAnan tatsaukhyan pariNAmashcha sa chaiv .
khedastasya na bhaNito yasmAt ghAtIni kShayan jAtAni ..60..
atra ko hi nAm kheda, kashcha pariNAma kashcha kevalasukhayorvyatireka, yata
kevalasyaikAntik sukhatvan na syAt . khedasyAyatanAni ghAtikarmANi, na nAm kevalan pariNAm-
sat, sarvashuddhAtmapradeshAdhAratvenotpannatvAtsamastan sarvagnAnAvibhAgaparichchhedaparipUrNan sat, samastAvaraN-
kShayenotpannatvAtsamastagneyapadArthagrAhakatven vistIrNan sat, sanshayavimohavibhramarahitatven sUkShmAdipadArtha-
parichchhittiviShayetyantavishadatvAdvimalan sat, kramakaraNavyavadhAnajanitakhedAbhAvAdavagrahAdirahitan cha sat,

yadevan panychavisheShaNavishiShTan kShAyikagnAnan tadanAkulatvalakShaNaparamAnandaikarUpapAramArthikasukhAtsangnAlakShaN-

prayojanAdibhedepi nishchayenAbhinnatvAtpAramArthikasukhan bhaNyate
ityabhiprAya ..59.. athAnantapadArtha-
parichchhedanAtkevalagnAnepi khedostIti pUrvapakShe sati parihAramAhjan kevalan ti NANan tan sokkhan
1. khed = thakAvaT; santAp; dukh
je gnAn ‘keval’ te ja sukh, pariNAm paN vaLI te ja chhe;
bhAkhyo na temAn khed jethI ghAtikarma vinaShTa chhe
. 60.
bhAvArtha :kShAyikagnAn -kevalagnAn ekAnta sukhasvarUp hain ..59..
ab, aise abhiprAyakA khanDan karate hain ki ‘kevalagnAnako bhI pariNAmake dvArA 1khedakA
sambhav honese kevalagnAn aikAntik sukh nahIn hai :
anvayArtha :[yat ] jo [kevalan iti gnAnan ] ‘keval’ nAmakA gnAn hai [tat
saukhyan ] vah sukh hai [pariNAma cha ] pariNAm bhI [sa cha ev ] vahI hai [tasya kheda na
bhaNita ]
use khed nahIn kahA hai (arthAt kevalagnAnamen sarvagnadevane khed nahIn kahA) [yasmAt ]
kyonki [ghAtIni ] ghAtikarma [kShayan jAtAni ] kShayako prApta hue hain
..60..
TIkA :yahAn (kevalagnAnake sambandhamen), khed kyA, (2) pariNAm kyA tathA
(3) kevalagnAn aur sukhakA vyatirek (-bhed) kyA, ki jisase kevalagnAnako aikAntik
sukhatva na ho ?

Page 105 of 513
PDF/HTML Page 138 of 546
single page version

mAtram . ghAtikarmANi hi mahAmohotpAdakatvAdunmattakavadatasminstadbuddhimAdhAy parichchhedyamarthan
pratyAtmAnan yata pariNAmayanti, tatastAni tasya pratyarthan pariNamya pariNamya shrAmyata
khedanidAnatAn pratipadyante
. tadabhAvAtkuto hi nAm kevale khedasyodbheda . yatashcha trisamayA-
vachchhinnasakalapadArthaparichchhedyAkAravaishvarUpyaprakAshanAspadIbhUtan chitrabhittisthAnIyamanantasvarUpan
svayamev pariNamat kevalamev pariNAma, tata kutonya pariNAmo yaddvAreN khedasyAtma-
lAbha
. yatashcha samastasvabhAvapratighAtAbhAvAtsamullasitaniranku shAnantashaktitayA sakalan
traikAlikan lokAlokAkAramabhivyApya kUTasthatvenAtyantaniShpakampan vyavasthitatvAdanAkulatAn
yatkevalamiti gnAnan tatsaukhyan bhavati, tasmAt khedo tassa Na bhaNido tasya kevalagnAnasya khedo dukhan na
bhaNitam . tadapi kasmAt . jamhA ghAdI khayan jAdA yasmAnmohAdighAtikarmANi kShayan gatAni . tarhi
tasyAnantapadArthaparichchhittipariNAmo dukhakAraNan bhaviShyati . naivam . pariNaman cha so chev tasya
kevalagnAnasya sambandhI pariNAmashcha sa ev sukharUp eveti . idAnIn vistaragnAnadarshanAvaraNodaye sati
yugapadarthAn gnAtumashakyatvAt kramakaraNavyavadhAnagrahaNe khedo bhavati, AvaraNadvayAbhAve sati yugapadgrahaNe
kevalagnAnasya khedo nAstIti sukhamev
. tathaiv tasya bhagavato jagattrayakAlatrayavartisamastapadArtha-
yugapatparichchhittisamarthamakhaNDaikarUpan pratyakShaparichchhittimayan svarUpan pariNamatsat kevalagnAnamev pariNAmo, na
1. atatmen tatbuddhi = vastu jisasvarUp nahIn hai us svarUp honekI mAnyatA; jaise kijaDamen chetanabuddhi
(arthAt jaDamen chetanakI mAnyatA) dukhamen sukhabuddhi vagairah .
2. pratighAt = vighna; rukAvaT; hanan; ghAt .
3. kUTastha = sadA ekarUp rahanevAlA; achal (kevalagnAn sarvathA apariNAmI nahIn hai, kintu vah ek gneyase
dUsare gneyake prati nahIn badalatAsarvathA tInon kAlake samasta gneyAkAronko jAnatA hai, isaliye use kUTastha
kahA hai)
pra. 14
(1) khedake Ayatan (-sthAn) ghAtikarma hain, keval pariNAmamAtra nahIn . ghAtikarma
mahA mohake utpAdak honese dhatUrekI bhAnti 1atatmen tat buddhi dhAraN karavAkar AtmAko
gneyapadArthake prati pariNaman karAte hain; isaliye ve ghAtikarma, pratyek padArthake prati pariNamit ho-
hokar thakanevAle AtmAke liye khedake kAraN hote hain
. unakA (ghAtikarmonkA) abhAv honese
kevalagnAnamen khed kahAnse pragaT hogA ? (2) aur tInakAlarUp tIn bhed jisamen kiye jAte
hain aise samasta padArthonkI gneyAkArarUp (vividhatAko prakAshit karanekA sthAnabhUt kevalagnAn,
chitrit dIvArakI bhAnti, svayam) hI anantasvarUp svayamev pariNamit honese kevalagnAn hI
pariNAm hai
. isaliye anya pariNAm kahAn hain ki jinase khedakI utpatti ho ? (3) aur,
kevalagnAn samasta svabhAvapratighAtake2 abhAvake kAraN nirankush ananta shaktike ullasit
honese samasta traikAlik lokAlokake -AkAramen vyApta hokar 3kUTasthatayA atyanta niShkamp hai,

Page 106 of 513
PDF/HTML Page 139 of 546
single page version

saukhyalakShaN -bhUtAmAtmanovyatiriktAn bibhrANan kevalamev saukhyam, tata kuta
kevalasukhayorvyatireka
. ata sarvathA kevalan sukhamaikAntikamanumodanIyam ..60..
cha kevalagnAnAdbhinnapariNAmosti yen khedo bhaviShyati . athavA pariNAmaviShaye dvitIyavyAkhyAnan
kriyate ---yugapadanantapadArthaparichchhittipariNAmepi vIryAntarAyaniravasheShakShayAdanantavIryatvAt khedakAraNan
nAsti, tathaiv cha shuddhAtmasarvapradesheShu samarasIbhAven pariNamamAnAnAn sahajashuddhAnandaikalakShaNasukh-

rasAsvAdapariNatirUpAmAtmana sakAshAdabhinnAmanAkulatAn prati khedo nAsti
. sangnAlakShaNaprayojanAdi-
bhedepi nishchayenAbhedarUpeN pariNamamAnan kevalagnAnamev sukhan bhaNyate . tata sthitametatkevalagnAnAdbhinnan
sukhan nAsti . tat ev kevalagnAne khedo na sambhavatIti ..60.. ath punarapi kevalagnAnasya sukhasvarUpatAn
prakArAntareN dRuDhayatiNANan atthantagayan gnAnan kevalagnAnamarthAntagatan gneyAntaprAptan . loyAloesu vitthaDA
isaliye AtmAse abhinna aisA sukh -lakShaNabhUt anAkulatAko dhAraN karatA huA kevalagnAn
hI sukh hai, isaliye kevalagnAn aur sukhakA vyatirek kahAn hai ?
isase, yah sarvathA anumodan karane yogya hai (-Anandase sammat karane yogya hai) ki
‘kevalagnAn aikAntik sukh hai’ .
bhAvArtha :kevalagnAnamen bhI pariNAm hote rahanese vahAn bhI thakAn lagegI aur isaliye
dukh hogA ata kevalagnAn aikAntik sukh kaise ho sakatA hai? aisI shankAkA samAdhAn yahAn
kiyA gayA hai :
(1) pariNAm mAtra thakAvaT yA dukhakA kAraN nahIn hai, kintu ghAtikarmonke nimittase
honevAlA paronmukh pariNAm thakAvaT yA dukhakA kAraN hai, kevalagnAnamen ghAtikarma avidyamAn
honese vahAn thakAvaT yA dukh nahIn hai
. (2) kevalagnAn svayam hI pariNamanashIl hai; pariNaman
kevalagnAnakA svarUp hI hai upAdhi nahIn . yadi pariNAmakA nAsh ho jAye to kevalagnAnakA hI
. isaprakAr pariNAm kevalagnAnakA sahaj svarUp honese kevalagnAnako pariNAmake
dvArA khed nahIn ho sakatAnahIn hotA . (3) kevalagnAn samasta traikAlik lokAlokako
AkArako (-samasta padArthonke traikAlik gneyAkArasamUhako) sarvadA aDolarUpase jAnatA huA
atyanta niShkamp -sthir -akShubdha -anAkul hai; aur anAkul honese sukhI hai
sukhasvarUphai,
kyonki anAkulatA sukhakA hI lakShaN hai . isaprakAr kevalagnAn aur akShubdhatAanAkulatA
bhinna nahIn honese kevalagnAn aur sukh bhinna nahIn hain .
isaprakAr (1) ghAtikarmonke abhAvake kAraN, (2) pariNaman koI upAdhi na
honese aur (3) kevalagnAn niShkamp -sthir -anAkul honese kevalagnAn sukhasvarUp hI
hai
..60..

Page 107 of 513
PDF/HTML Page 140 of 546
single page version

ath punarapi kevalasya sukhasvarUpatAn nirUpayannupasanharati
NANan atthantagayan loyAloesu vitthaDA diTThI .
NaTThamaNiTThan savvan iTThan puN jan tu tan laddhan ..61..
gnAnamarthAntagatan lokAlokeShu vistRutA dRuShTi .
naShTamaniShTan sarvamiShTan punaryattu tallabdham ..61..
svabhAvapratighAtAbhAvahetukan hi saukhyam . Atmano hi dRushignaptI svabhAva, tayorlokA-
lokavistRutatvenArthAntagatatven cha svachchhandavijRumbhitatvAdbhavati pratighAtAbhAva . tatastaddhetukan
saukhyamabhedavivakShAyAn kevalasya svarUpam . kinch kevalan saukhyamev; sarvAniShTaprahANAt,
diTThI lokAlokayorvistRutA dRuShTi kevaladarshanam . NaTThamaNiTThan savvan aniShTan dukhamagnAnan cha tatsarvan naShTan . iTThan
puN jan hi tan laddhan iShTan punaryad gnAnan sukhan cha hi sphu Tan tatsarvan labdhamiti . tadyathAsvabhAvapratighAtAbhAv-
hetukan sukhan bhavati . svabhAvo hi kevalagnAnadarshanadvayan, tayo pratighAt AvaraNadvayan, tasyAbhAva
kevalinAn, tata kAraNAtsvabhAvapratighAtAbhAvahetukamakShayAnantasukhan bhavati . yatashcha paramAnandaikalakShaN-
ab, puna ‘keval (arthAt kevalagnAn) sukhasvarUp hai’ aisA nirUpaN karate hue
upasanhAr karate hain :
anvayArtha :[gnAnan ] gnAn [arthAntagatan ] padArthonke pArako prApta hai [dRuShTi ] aur
darshan [lokAlokeShu vistRutA ] lokAlokamen vistRut hai; [sarvan aniShTan ] sarva aniShTa [naShTan ]
naShTa ho chukA hai [puna ] aur [yat tu ] jo [iShTan ] iShTa hai [tat ] vah sab [labdhan ] prApta
huA hai
. [isaliye keval (arthAt kevalagnAn) sukhasvarUp hai .] ..61..
TIkA :sukhakA kAraN svabhAvapratighAtakA abhAv hai . AtmAkA svabhAv darshan-
gnAn hai; (kevaladashAmen) unake (-darshan -gnAnake) pratighAtakA abhAv hai, kyonki darshan
lokAlokamen vistRut honese aur gnAn padArthonke pArako prApta honese ve (darshan -gnAn)
svachchhandatApUrvak (-svatantratApUrvak, binA ankush, kisIse binA dabe) vikasit hain (isaprakAr
darshan -gnAnarUp svabhAvake pratighAtakA abhAv hai) isaliye svabhAvake pratighAtakA abhAv
jisakA kAraN hai aisA sukh abhedavivakShAse kevalagnAnakA svarUp hai
.
arthAntagat chhe gnAn, lokAlokavistRut dRuShTi chhe;
chhe naShTa sarva aniShTa ne je iShTa te sau prApta chhe
. 61.