Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 62-75 ; Shubh-parinam adhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 28

 

Page 108 of 513
PDF/HTML Page 141 of 546
single page version

sarveShTopalambhAchcha . yato hi kevalAvasthAyAn sukhapratipattivipakShabhUtasya dukhasya sAdhanatAmup-
gatamagnAnamakhilamev praNashyati, sukhasya sAdhanIbhUtan tu paripUrNan gnAnamupajAyate, tata kevalamev
saukhyamityalan prapanchen
..61..
ath kevalinAmev pAramArthikasukhamiti shraddhApayati
No saddahanti sokkhan suhesu paraman ti vigadaghAdINan .
suNidUN te abhavvA bhavvA vA tan paDichchhanti ..62..
na shraddadhati saukhyan sukheShu paramamiti vigataghAtinAm .
shrutvA te abhavyA bhavyA vA tatpratIchchhanti ..62..
sukhapratipakShabhUtamAkulatvotpAdakamaniShTan dukhamagnAnan cha naShTan, yatashcha pUrvoktalakShaNasukhAvinAbhUtan
trailokyodaravivaravartisamastapadArthayugapatprakAshakamiShTan gnAnan cha labdhan, tato gnAyate kevalinAn gnAnamev
sukhamityabhiprAya
..61.. ath pAramArthikasukhan kevalinAmev, sansAriNAn ye manyante tebhavyA iti
nirUpayatiNo saddahanti naiv shraddadhati na manyante . kim . sokkhan nirvikAraparamAhlAdaikasukham . kathambhUtan
na manyante . suhesu paraman ti sukheShu madhye tadev paramasukham . keShAn sambandhi yatsukham . vigadaghAdINan
vigataghAtikarmaNAn kevalinAm . kin kRutvApi na manyante . suNidUN ‘jAdan sayan samattan’ ityAdi-
pUrvoktagAthAtrayakathitaprakAreN shrutvApi . te abhavvA te abhavyA . te hi jIvA vartamAnakAle
(prakArAntarase kevalagnAnakI sukhasvarUpatA batalAte hain :) aur, keval arthAt
kevalagnAn sukh hI hai, kyonki sarva aniShTonkA nAsh ho chukA hai aur sampUrNa iShTakI prApti ho
chukI hai
. keval -avasthAmen, sukhopalabdhike vipakShabhUt dukhonke sAdhanabhUt agnAnakA
sampUrNatayA nAsh ho jAtA hai aur sukhakA sAdhanabhUt paripUrNa gnAn utpanna hotA hai, isaliye keval
hI sukh hai
. adhik vistArase bas ho ..61..
ab, aisI shraddhA karAte hain ki kevalagnAniyonko hI pAramArthik sukh hotA hai :
anvayArtha :[vigataghAtinAn ] jinake ghAtikarma naShTa ho gaye hain unakA [saukhyan ]
sukh [sukheShu paraman ] (sarva) sukhommen param arthAt utkRuShTa hai’ [iti shrutvA ] aisA vachan sunakar
[na shraddadhati ] jo shraddhA nahIn karate [te abhavyA ] ve abhavya hain; [bhavyA vA ] aur bhavya [tat ]
use [pratIchchhanti ] svIkAr (-Adar) karate hain
usakI shraddhA karate hain ..62..
suNI ‘ghAtikarmavihInanun sukh sau sukhe utkRuShTa chhe’,
shraddhe na teh abhavya chhe, ne bhavya te sammat kare. 62.

Page 109 of 513
PDF/HTML Page 142 of 546
single page version

ih khalu svabhAvapratighAtAdAkulatvAchcha mohanIyAdikarmajAlashAlinAn sukhAbhAse-
pyapAramArthikI sukhamiti rUDhi . kevalinAn tu bhagavatAn prakShINaghAtikarmaNAn svabhAv-
pratighAtAbhAvAdanAkulatvAchcha yathoditasya hetorlakShaNasya cha sadbhAvAtpAramArthikan sukhamiti
shraddheyam
. na kilaivan yeShAn shraddhAnamasti te khalu mokShasukhasudhApAnadUravartino mRugatRuShNAmbho-
bhAramevAbhavyA pashyanti . ye punaridamidAnImev vacha pratIchchhanti te shivashriyo bhAjanan
samAsannabhavyA bhavanti . ye tu purA pratIchchhanti te tu dUrabhavyA iti ..62..
samyaktvarUpabhavyatvavyaktyabhAvAdabhavyA bhaNyante, na puna sarvathA . bhavvA vA tan paDichchhanti ye vartamAnakAle
samyaktvarUpabhavyatvavyaktipariNatAstiShThanti te tadanantasukhamidAnIn manyante . ye cha samyaktvarUp-
bhavyatvavyaktyA bhAvikAle pariNamiShyanti te cha dUrabhavyA agre shraddhAnan kuryuriti . ayamatrArtha
mAraNArthan talavaragRuhItataskarasya maraNamiv yadyapIndriyasukhamiShTan na bhavati, tathApi talavarasthAnIy-
chAritramohodayen mohita sanniruparAgasvAtmotthasukhamalabhamAna san sarAgasamyagdRuShTirAtmanindAdipariNato

heyarUpeN tadanubhavati
. ye punarvItarAgasamyagdRuShTaya shuddhopayoginasteShAn, matsyAnAn sthalagamanamivA-
gnipravesh iv vA, nirvikArashuddhAtmasukhAchchyavanamapi dukhan pratibhAti . tathA choktam
1. sukhakA kAraN svabhAv pratighAtakA abhAv hai .
2. sukhakA lakShaN anAkulatA hai .
TIkA :is lokamen mohanIyaAdikarmajAlavAlonke svabhAvapratighAtake kAraN aur
AkulatAke kAraN sukhAbhAs hone par bhI us sukhAbhAsako ‘sukh’ kahanekI
apAramArthik rUDhi hai; aur jinake ghAtikarma naShTa ho chuke hain aise kevalIbhagavAnake,
svabhAvapratighAtake abhAvake kAraN aur AkulatAke kAraN sukhake yathokta
1kAraNakA aur
2lakShaNakA sadbhAv honese pAramArthik sukh haiaisI shraddhA karane yogya hai . jinhen aisI
shraddhA nahIn hai vemokShasukhake sudhApAnase dUr rahanevAle abhavyamRugatRuShNAke jalasamUhako hI
dekhate (-anubhav karate) hain; aur jo us vachanako isIsamay svIkAr(-shraddhA) karate hain ve
shivashrIke (-mokShalakShmIke) bhAjanAsannabhavya hain, aur jo Age jAkar svIkAr karenge ve
dUrabhavya hain .
bhAvArtha :‘kevalIbhagavAnake hI pAramArthik sukh hai’ aisA vachan sunakar jo kabhI
isakA svIkArAdarshraddhA nahIn karate ve kabhI mokSha prApta nahIn karate; jo uparokta vachan
sunakar antarangase usakI shraddhA karate hain ve hI mokShako prApta karate hain . jo vartamAnamen shraddhA karate
hain ve Asannabhavya hain aur jo bhaviShyamen shraddhA karenge ve dUrabhavya hain ..62..

Page 110 of 513
PDF/HTML Page 143 of 546
single page version

ath parokShagnAninAmapAramArthikamindriyasukhan vichArayati
maNuAsurAmarindA ahiddudA indiehin sahajehin .
asahantA tan dukkhan ramanti visaesu rammesu ..63..
manujAsurAmarendrA abhidrutA indriyai sahajai .
asahamAnAstaddukhan ramante viShayeShu ramyeShu ..63..
amIShAn prANinAn hi pratyakShagnAnAbhAvAtparokShagnAnamupasarpatAn tatsAmagrIbhUteShu svarasat
evendriyeShu maitrI pravartate . ath teShAn teShu maitrImupagatAnAmudIrNamahAmohakAlAnalakavalitAnAn
‘‘samasukhashIlitamanasAn chyavanamapi dveShameti kimu kAmA . sthalamapi dahati jhaShANAn kimangga
punaranggamanggArA’’ ..62.. evamabhedanayen kevalagnAnamev sukhan bhaNyate iti kathanamukhyatayA gAthAchatuShTayen
chaturthasthalan gatam . ath sansAriNAmindriyagnAnasAdhakamindriyasukhan vichArayatimaNuAsurAmarindA manujA-
surAmarendrA . kathambhUtA . ahiddudA indiehin sahajehin abhidrutA kadarthitA dukhitA . kai . indriyai
sahajai . asahantA tan dukkhan taddukhodrekamasahamAnA santa . ramanti visaesu rammesu ramante viShayeShu ramyAbhAseShu
iti . ath vistaramanujAdayo jIvA amUrtAtIndriyagnAnasukhAsvAdamalabhamAnA santa mUrtendriy-
gnAnasukhanimittan tannimittapanychendriyeShu maitrI kurvanti . tatashcha taptalohagolakAnAmudakAkarShaNamiv
viShayeShu tIvratRuShNA jAyate . tAn tRuShNAmasahamAnA viShayAnanubhavanti iti . tato gnAyate panychendriyANi
ab, parokShagnAnavAlonke apAramArthik indriyasukhakA vichAr karate hain :
anvayArtha :[manujAsurAmarendrA ] manuShyendra (chakravartI) asurendra aur surendra
[sahajai indriyai ] svAbhAvik (parokShagnAnavAlonko jo svAbhAvik hai aisI) indriyonse
[abhidrutA ] pIDit vartate hue [tad dukhan ] us dukhako [asahamAnA ] sahan na kar sakanese
[ramyeShu viShayeShu ] ramya viShayommen [ramante ] ramaN karate hain
..63..
TIkA :pratyakSha gnAnake abhAvake kAraN parokSha gnAnakA Ashray lenevAle in
prANiyonko usakI (-parokSha gnAnakI) sAmagrIrUp indriyonke prati nijarasase hI (-svabhAvase
hI) maitrI pravartatI hai
. ab indriyonke prati maitrIko prApta un prANiyonko, udayaprApta
mahAmoharUpI kAlAgnine grAs banA liyA hai, isaliye tapta loheke golekI bhAnti (-jaise garam
sur -asur -narapati pIDit varte sahaj indriyo vaDe,
nav sahI shake te dukh tethI ramya viShayomAn rame
. 63.

Page 111 of 513
PDF/HTML Page 144 of 546
single page version

taptAyogolAnAmivAtyantamupAttatRuShNAnAn taddukhavegamasahamAnAnAn vyAdhisAtmyatAmupagateShu ramyeShu
viShayeShu ratirupajAyate
. tato vyAdhisthAnIyatvAdindriyANAn vyAdhisAtmyasamatvAdviShayANAn cha na
chhadmasthAnAn pAramArthikan saukhyam ..63..
ath yAvadindriyANi tAvatsvabhAvAdev dukhamevan vitarkayati
jesin visaesu radI tesin dukkhan viyAN sabbhAvan .
jai tan Na hi sabbhAvan vAvAro Natthi visayatthan ..64..
yeShAn viShayeShu ratisteShAn dukhan vijAnIhi svAbhAvam .
yadi tanna hi svabhAvo vyApAro nAsti viShayArtham ..64..
vyAdhisthAnIyAni, viShayAshcha tatpratIkArauShadhasthAnIyA iti sansAriNAn vAstavan sukhan nAsti ..63.. ath
yAvadindriyavyApArastAvaddukhameveti kathayatijesin visaesu radI yeShAn nirviShayAtIndriy-
paramAtmasvarUpaviparIteShu viShayeShu rati tesin dukkhan viyAN sabbhAvan teShAn bahirmukhajIvAnAn
nijashuddhAtmadravyasamvittisamutpannanirupAdhipAramArthikasukhaviparItan svabhAvenaiv dukhamastIti vijAnIhi .
kiyA huA lohekA golA pAnIko shIghra hI sokh letA hai) atyanta tRuShNA utpanna huI hai;
us dukhake vegako sahan na kar sakanese unhen vyAdhike pratikArake samAn (-rogamen thoDAsA
ArAm jaisA anubhav karAnevAle upachArake samAn) ramya viShayommen rati utpanna hotI hai
.
isaliye indriyAn vyAdhi samAn honese aur viShay vyAdhike pratikAr samAn honese chhadmasthonke
pAramArthik sukh nahIn hai
..63..
ab, jahAn tak indriyAn hain vahAn tak svabhAvase hI dukh hai, aisA nyAyase nishchit
karate hain :
anvayArtha :[yeShAn ] jinhen [viShayeShu rati ] viShayommen rati hai, [teShAn ] unhen
[dukh ] dukh [svAbhAvan ] svAbhAvik [vijAnIhi ] jAno; [hi ] kyonki [yadi ] yadi
[tad ] vah dukh [svabhAvan na ] svabhAv na ho to [viShayArthan ] viShayArthamen [vyApAra ] vyApAr
[na asti ] na ho
..64..
viShayo viShe rati jemane, dukh chhe svabhAvik temane;
jo te na hoy svabhAv to vyApAr nahi viShayo viShe
. 64.

Page 112 of 513
PDF/HTML Page 145 of 546
single page version

yeShAn jIvadavasthAni hatakAnIndriyANi, na nAm teShAmupAdhipratyayan dukham, kintu
svAbhAvikamev, viShayeShu rateravalokanAt . avalokyate hi teShAn stamberamasya kareNukuTTanIgAtra-
sparsha iv, saph rasya baDishAmiShasvAd iv, indirasya sankochasammukhAravindAmod iv, patangasya
pradIpArchIrUp iv, kurangasya mRugayugeyasvar iv, durnivArendriyavedanAvashIkRutAnAmAsannanipAteShvapi
viShayeShvabhipAta
. yadi punarna teShAn dukhan svAbhAvikamabhyupagamyet tadopashAntashItajvarasya
sansvedanamiv, prahINadAhajvarasyAranAlapariShek iv, nivRuttanetrasanrambhasya cha vaTAchUrNAvachUrNanamiv,
vinaShTakarNashUlasya bastamUtrapUraNamiv, rUDhavraNasyAlepanadAnamiv, viShayavyApAro na dRushyet
. dRushyate
chAsau . tata svabhAvabhUtadukhayogin ev jIvadindriyA parokShagnAnina ..64..
kasmAditi chet . panychendriyaviShayeShu rateravalokanAt . jai tan Na sabbhAvan yadi taddukhan svabhAven nAsti
hi sphu Tan vAvAro Natthi visayatthan tarhi viShayArthan vyApAro nAsti na ghaTate . vyAdhisthAnAmauShadheShviv
TIkA :jinakI hat (nikRuShTa, nindya) indriyAn jIvit (-vidyamAn) hain, unhen
upAdhike kAraN (bAhya sanyogonke kAraN, aupAdhik) dukh nahIn hai kintu svAbhAvik hI
hai, kyonki unakI viShayommen rati dekhI jAtI hai
. jaisehAthI hathinIrUpI kuTTanIke sharIr-
sparshakI or, machhalI bansImen phanse hue mAnsake svAdakI or, bhramar banda ho jAnevAle
kamalake gandhakI or, patangA dIpakakI jyotike rUpakI or aur hiran shikArIke sangItake
svarakI or dauDate hue dikhAI dete hain usIprakAr
durnivAr indriyavedanAke vashIbhUt hote hue
ve yadyapi viShayonkA nAsh ati nikaT hai (arthAt viShay kShaNik hain) tathApi, viShayonkI
or dauDate dikhAI dete hain
. aur yadi ‘unakA dukh svAbhAvik hai’ aisA svIkAr na kiyA
jAye to jaisejisakA shItajvar upashAnt ho gayA hai, vah pasInA Aneke liye upachAr
karatA tathA jisakA dAhajvar utar gayA hai vah kAnjIse sharIrake tApako utAratA tathA jisakI
AnkhonkA dukh dUr ho gayA hai vah vaTAchUrNa (-shankh ityAdikA chUrNa) AnjatA tathA jisakA
karNashUl naShTa ho gayA ho vah kAnamen phi ra bakarekA mUtra DAlatA dikhAI nahIn detA aur
jisakA ghAv bhar jAtA hai vah phi ra lep karatA dikhAI nahIn detA
isIprakAr unake viShay
vyApAr dekhanemen nahIn AnA chAhiye; kintu unake vah (viShayapravRutti) to dekhI jAtI hai .
isase (siddha huA ki) jinake indriyAn jIvit hain aise parokShagnAniyonke dukh svAbhAvik
hI hai
.
bhAvArtha :parokShagnAniyonke svabhAvase hI dukh hai, kyonki unake viShayommen rati
vartatI hai; kabhI -kabhI to ve, asahya tRuShNAkI dAhase (-tIvra ichchhArUpI dukhake kAraN)

Page 113 of 513
PDF/HTML Page 146 of 546
single page version

ath muktAtmasukhaprasiddhaye sharIrasya sukhasAdhanatAn pratihanti
pappA iTThe visaye phAsehin samasside sahAveN .
pariNamamANo appA sayamev suhan Na havadi deho ..65..
prApyeShTAn viShayAn sparshai samAshritAn svabhAven .
pariNamamAn AtmA svayamev sukhan na bhavati deha ..65..
asya khalvAtmana sasharIrAvasthAyAmapi na sharIran sukhasAdhanatAmApadyamAnan pashyAma,
yatastadApi pItonmattakarasairiv prakRuShTamohavashavartibhirindriyairimesmAkamiShTA iti krameN
viShayArthan vyApAro dRushyate chettat ev gnAyate dukhamastItyabhiprAya ..64.. evan paramArthenendriyasukhasya
dukhasthApanArthan gAthAdvayan gatam . ath muktAtmanAn sharIrAbhAvepi sukhamastIti gnApanArthan sharIran sukh-
kAraNan na syAditi vyaktIkarotipappA prApya . kAn . iTThe visae iShTapanychendriyaviShayAn . kathambhUtAn .
pra. 15
marane takakI paravAh na karake kShaNik indriyaviShayommen kUd paDate hain . yadi unhen svabhAvase
hI dukh na ho to viShayommen rati hI na honI chAhiye . jisake sharIrakA dAh dukh naShTa ho
gayA ho vah bAhya shItopachAramen rati kyon karegA ? isase siddha huA ki parokShagnAniyonke dukh
svAbhAvik hI hai
..64..
ab, mukta AtmAke sukhakI prasiddhike liye, sharIr sukhakA sAdhan honekI bAtakA
khanDan karate hain . (siddha bhagavAnake sharIrake binA bhI sukh hotA hai yah bAt spaShTa samajhAneke
liye, sansArAvasthAmen bhI sharIr sukhakAindriyasukhakAsAdhan nahIn hai, aisA nishchit
karate hain) :
anvayArtha :[sparshai samAshritAn ] sparshanAdik indriyAn jinakA Ashray letI hain aise
[iShTAn viShayAn ] iShTa viShayonko [prApya ] pAkar [svabhAven ] (apane shuddha) svabhAvase
[pariNamamAna ] pariNaman karatA huA [AtmA ] AtmA [svayamev ] svayam hI [sukh ] sukharUp
(-indriyasukharUp) hotA hai [deha na bhavati ] deh sukharUp nahIn hotI
..65..
TIkA :vAstavamen is AtmAke liye sasharIr avasthAmen bhI sharIr sukhakA sAdhan
ho aisA hamen dikhAI nahIn detA; kyonki tab bhI, mAnon unmAdajanak madirAkA pAn kiyA ho
indriyasamAshrit iShTa viShayo pAmIne, nij bhAvathI
jIv praNamato svayamev sukharUp thAy, deh thato nathI
. 65.

Page 114 of 513
PDF/HTML Page 147 of 546
single page version

viShayAnabhipatadbhirasamIchInavRuttitAmanubhavannuparuddhashaktisAreNApi gnAnadarshanavIryAtmaken nishchay-
kAraNatAmupAgaten svabhAven pariNamamAna svayamevAyamAtmA sukhatAmApadyate
. sharIran tvachetan-
tvAdev sukhatvapariNaternishchayakAraNatAmanupagachchhanna jAtu sukhatAmupaDhaukat iti ..65..
athaitadev dRuDhayati
eganteN hi deho suhan Na dehissa kuNadi sagge vA .
visayavaseN du sokkhan dukkhan vA havadi sayamAdA ..66..
phAsehin samasside sparshanAdIndriyarahitashuddhAtmatattvavilakShaNai sparshanAdibhirindriyai samAshritAn samyak
prApyAn grAhyAn, itthambhUtAn viShayAn prApya . sa ka . appA AtmA kartA . kimvishiShTa . sahAveN
pariNamamANo anantasukhopAdAnabhUtashuddhAtmasvabhAvaviparItenAshuddhasukhopAdAnabhUtenAshuddhAtmasvabhAven
pariNamamAna . itthambhUta san sayamev suhan svayamevendriyasukhan bhavati pariNamati . Na havadi deho deha
1. indriyasukharUp pariNaman karanevAle AtmAkI gnAnadarshan -vIryAtmak svabhAvakI utkRuShTa shakti ruk gaI hai
arthAt svabhAv ashuddha ho gayA hai .
ekAntathI svargey deh kare nahIn sukh dehIne,
paN viShayavash svayamev AtmA sukh vA dukh thAy chhe
. 66.
aisI, prabal mohake vash vartanevAlI, ‘yah (viShay) hamen iShTa hai’ isaprakAr viShayonkI or dauDatI
huI indriyonke dvArA asamIchIn (ayogya) pariNatikA anubhav karanese jisakI
1shaktikI
utkRuShTatA (-param shuddhatA) ruk gaI hai aise bhI (apane) gnAn -darshan -vIryAtmak svabhAvamen
jo ki (sukhake) nishchayakAraNarUp haipariNaman karatA huA yah AtmA svayamev sukhatvako
prApta karatA hai, (-sukharUp hotA hai;) aur sharIr to achetan hI honese sukhatvapariNatikA
nishchay -kAraN na hotA huA kinchit mAtra bhI sukhatvako prApta nahIn karatA
.
bhAvArtha :sasharIr avasthAmen bhI AtmA hI sukharUp (-indriyasukharUp) pariNatimen
pariNaman karatA hai, sharIr nahIn; isaliye sasharIr avasthAmen bhI sukhakA nishchay kAraN AtmA
hI hai arthAt indriyasukhakA bhI vAstavik kAraN AtmAkA hI ashuddha svabhAv hai
. ashuddha
svabhAvamen pariNamit AtmA hI svayamev indriyasukharUp hotA hai usamen sharIr kAraN nahIn hai;
kyonki sukharUp pariNati aur sharIr sarvathA bhinna honeke kAraN sukh aur sharIramen nishchayase
kinchitmAtra bhI kAryakAraNatA nahIn hai
..65..
ab, isI bAtako dRuDh karate hain :

Page 115 of 513
PDF/HTML Page 148 of 546
single page version

ekAnten hi deha sukhan na dehina karoti svarge vA .
viShayavashen tu saukhyan dukhan vA bhavati svayamAtmA ..66..
ayamatra siddhAnto yaddivyavaikriyikatvepi sharIran na khalu sukhAy kalpyetetIShTAnAm-
niShTAnAn vA viShayANAn vashen sukhan vA dukhan vA svayamevAtmA syAt ..66..
athAtmana svayamev sukhapariNAmashaktiyogitvAdviShayANAmakinchitkaratvan dyotayati
timiraharA jai diTThI jaNassa dIveN Natthi kAyavvan .
tah sokkhan sayamAdA visayA kin tattha kuvvanti ..67..
punarachetanatvAtsukhan na bhavatIti . ayamatrArthakarmAvRutasansArijIvAnAn yadindriyasukhan tatrApi jIv
upAdAnakAraNan, na cha deha . dehakarmarahitamuktAtmanAn punaryadanantAtIndriyasukhan tatra visheSheNAtmaiv
kAraNamiti ..65.. ath manuShyasharIran mA bhavatu, devasharIran divyan tatkil sukhakAraNan bhaviShyatItyAshangkAn
nirAkarotieganteN hi deho suhan Na dehissa kuNadi ekAnten hi sphu Tan deha kartA sukhan na karoti .
kasya . dehina sansArijIvasya . kva . sagge vA AstAn tAvanmanuShyANAn manuShyadeha sukhan na karoti, svarge
anvayArtha :[ekAnten hi ] ekAntase arthAt niyamase [svarge vA ] svargamen bhI
[deha ] sharIr [dehina ] sharIrI (-AtmAko) [sukhan na karoti ] sukh nahIn detA [viShayavashen
tu ]
parantu viShayonke vashase [saukhyan dukhan vA ] sukh athavA dukharUp [svayam AtmA bhavati ]
svayam AtmA hotA hai
..66..
TIkA :yahAn yah siddhAnt hai kibhale hI divya vaikriyik tA prApta ho tathApi
‘sharIr sukh nahIn de sakatA’; isaliye, AtmA svayam hI iShTa athavA aniShTa viShayonke vashase sukh
athavA dukharUp svayam hI hotA hai
.
bhAvArtha :sharIr sukh -dukh nahIn detA . devonkA uttam vaikriyik sharIr sukhakA
kAraN nahIn hai aur nArakiyonkA sharIr dukhakA kAraN nahIn hai . AtmA svayam hI iShTa -aniShTa
viShayonke vash hokar sukh -dukhakI kalpanArUpamen pariNamit hotA hai ..66..
ab, AtmA svayam hI sukhapariNAmakI shaktivAlA honese viShayonkI akinchitkaratA
batalAte hain :
jo dRuShTi prANInI timirahar, to kArya chhe nahi dIpathI;
jyAn jIv svayam sukh pariName, viShayo kare chhe shun tahIn ?
.67.

Page 116 of 513
PDF/HTML Page 149 of 546
single page version

timiraharA yadi dRuShTirjanasya dIpen nAsti kartavyam .
tathA saukhyan svayamAtmA viShayA kin tatra kurvanti ..67..
yathA hi keShAnchinnaktancharANAn chakShuSha svayamev timiravikaraNashaktiyogitvAnna
tadapAkaraNapravaNen pradIpaprakAshAdinA kAryan, evamasyAtmana sansAre muktau vA svayamev
sukhatayA pariNamamAnasya sukhasAdhanadhiyA abudhairmudhAdhyAsyamAnA api viShayA kin hi nAm
kuryu
..67..
vA yosau divyo devadeha sopyupachAran vihAy sukhan na karoti . visayavaseN du sokkhan dukkhan vA
havadi sayamAdA kintu nishchayen nirviShayAmUrtasvAbhAvikasadAnandaikasukhasvabhAvopi vyavahAreNAnAdi-
karmabandhavashAdviShayAdhInatven pariNamya sAnsArikasukhan dukhan vA svayamAtmaiv bhavati, na cha deh
ityabhiprAya
..66.. evan muktAtmanAn dehAbhAvepi sukhamastIti parignAnArthan sansAriNAmapi deha
sukhakAraNan na bhavatItikathanarUpeN gAthAdvayan gatam . athAtmana svayamev sukhasvabhAvatvAnnishchayen
yathA deha sukhakAraNan na bhavati tathA viShayA apIti pratipAdayatijai yadi diTThI naktancharajanasya dRuShTi
timiraharA andhakAraharA bhavati jaNassa janasya dIveN Natthi kAyavvan dIpen nAsti kartavyan . tasya
pradIpAdInAn yathA prayojanan nAsti tah sokkhan sayamAdA visayA kin tattha kuvvanti tathA
anvayArtha :[yadi ] yadi [janasya dRuShTi ] prANIkI dRuShTi [timiraharA ]
timiranAshak ho to [dIpen nAsti kartavyan ] dIpakase koI prayojan nahIn hai, arthAt dIpak kuchh
nahIn kar sakatA, [tathA ] usIprakAr jahAn [AtmA ] AtmA [svayam ] svayam [saukhyan ] sukharUp
pariNaman karatA hai [tatra ] vahAn [viShayA ] viShay [kin kurvanti ] kyA kar sakate hain ?
..67..
TIkA :jaise kinhIn nishAcharonke (ullU, sarpa, bhUt ityAdi) netra svayamev
andhakArako naShTa karanekI shaktivAle hote hain isaliye unhen andhakAr nAshak svabhAvavAle
dIpak -prakAshAdise koI prayojan nahIn hotA, (unhen dIpak -prakAsh kuchh nahIn karatA,)
isIprakAr
yadyapi agnAnI ‘viShay sukhake sAdhan hain’ aisI buddhike dvArA vyartha hI viShayonkA
adhyAs (-Ashray) karate hain tathApisansAramen yA muktimen svayamev sukharUp pariNamit is
AtmAko viShay kyA kar sakate hain ?
bhAvArtha :sansAramen yA mokShamen AtmA apane Ap hI sukharUp pariNamit hotA hai;
usamen viShay akinchitkar hain arthAt kuchh nahIn kar sakate . agnAnI viShayonko sukhakA kAraN
mAnakar vyartha hI unakA avalamban lete hain ..67..

Page 117 of 513
PDF/HTML Page 150 of 546
single page version

athAtmana sukhasvabhAvatvan dRuShTAnten dRuDhayati
sayamev jahAdichcho tejo uNho ya devadA Nabhasi .
siddho vi tahA NANan suhan cha loge tahA devo ..68..
svayamev yathAdityasteja uShNashcha devatA nabhasi .
siddhopi tathA gnAnan sukhan cha loke tathA deva ..68..
yathA khalu nabhasi kAraNAntaramanapekShyaiv svayamev prabhAkara prabhUtaprabhAbhArabhAsvar-
svarUpavikasvaraprakAshashAlitayA teja, yathA cha kAdAchitkauShNyapariNatAyapiNDavannitya-
mevauShNyapariNAmApannatvAduShNa, yathA cha devagatinAmakarmodayAnuvRuttivashavartisvabhAvatayA deva;
nirviShayAmUrtasarvapradeshAhlAdakasahajAnandaikalakShaNasukhasvabhAvo nishchayenAtmaiv, tatra muktau sansAre vA
viShayA kin kurvanti, na kimapIti bhAva ..67.. athAtmana sukhasvabhAvatvan gnAnasvabhAvatvan cha punarapi
dRuShTAnten dRuDhayatisayamev jahAdichcho tejo uNho ya devadA Nabhasi kAraNAntaran nirapekShya svayamev yathAditya
svaparaprakAsharUpan tejo bhavati, tathaiv cha svayamevoShNo bhavati, tathA chAgnAnijanAnAn devatA bhavati . kva
sthita . nabhasi AkAshe . siddho vi tahA NANan suhan cha siddhopi bhagavAnstathaiv kAraNAntaran nirapekShya
svabhAvenaiv svaparaprakAshakan kevalagnAnan, tathaiv paramatRuptirUpamanAkulatvalakShaNan sukham . kva . loge
1. jaise lohekA golA kabhI uShNatApariNAmase pariNamatA hai vaise sUrya sadA hI uShNatApariNAmase pariNamA huA
.
jyam AbhamAn svayamev bhAskar uShNa, dev, prakAsh chhe,
svayamev loke siddha paN tyam gnAn, sukh ne dev chhe
. 68.
ab, AtmAkA sukhasvabhAvatva dRuShTAnta dek ra dRuDh karate hain :
anvayArtha :[yathA ] jaise [nabhasi ] AkAshamen [Aditya ] sUrya [svayamev ]
apane Ap hI [teja ] tej, [uShNa ] uShNa [cha ] aur [devatA ] dev hai, [tathA ] usIprakAr
[loke ] lokamen [siddha api ] siddha bhagavAn bhI (svayamev) [gnAnan ] gnAn [sukhan cha ] sukh
[tathA deva ] aur dev hain
..68..
TIkA :jaise AkAshamen anya kAraNakI apekShA rakhe binA hI sUrya (1) svayamev
atyadhik prabhAsamUhase chamakate hue svarUpake dvArA vikasit prakAshayukta honese tej hai, (2)
kabhI
1uShNatArUp pariNamit loheke golekI bhAnti sadA uShNatA -pariNAmako prApta honese uShNa
hai, aur (3) devagatinAmakarmake dhArAvAhik udayake vashavartI svabhAvase dev hai; isIprakAr

Page 118 of 513
PDF/HTML Page 151 of 546
single page version

tathaiv loke kAraNAntaramanapekShyaiv svayamev bhagavAnAtmApi svaparaprakAshanasamarthanirvitathAnanta-
shaktisahajasamvedanatAdAtmyAt
gnAnan, tathaiv chAtmatRuptisamupajAtaparinirvRuttipravartitAnAkulatva-
susthitatvAt saukhyan, tathaiv chAsannAtmatattvopalambhalabdhavarNajanamAnasashilAstambhotkIrNa-
samudIrNadyutistutiyogidivyAtmasvarUpatvAddeva . atosyAtmana sukhasAdhanAbhAsairviShayai
paryAptam ..68.. iti Anandaprapancha .
jagati . tahA devo nijashuddhAtmasamyakshraddhAngnAnAnuShThAnarUpAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisamutpanna-
sundarAnandasyandisukhAmRutapAnapipAsitAnAn gaNadharadevAdiparamayoginAn devendrAdInAn chAsannabhavyAnAn manasi
nirantaran paramArAdhyan, tathaivAnantagnAnAdiguNastavanen stutyan cha yaddivyamAtmasvarUpan tatsvabhAvatvAttathaiv

devashcheti
. tato gnAyate muktAtmanAn viShayairapi prayojanan nAstIti ..68.. evan svabhAvenaiv
sukhasvabhAvatvAdviShayA api muktAtmanAn sukhakAraNan na bhavantItikathanarUpeN gAthAdvayan gatam . athedAnIn
shrIkundakundAchAryadevA pUrvoktalakShaNAnantasukhAdhArabhUtan sarvagnan vastustaven namaskurvanti
1. parinirvRutti = mokSha; paripUrNatA; antim sampUrNa sukh. (parinirvRutti AtmatRuptise hotI hai arthAt AtmatRuptikI
parAkAShThA hI parinirvRutti hai .)
2. shilAstambh = pattharakA khambhA .
3. dyuti = divyatA; bhavyatA, mahimA (gaNadharadevAdi budh janonke manamen shuddhAtmasvarUpakI divyatAkA stutigAn
utkIrNa ho gayA hai .)
lokamen anya kAraNakI apekShA rakhe binA hI bhagavAn AtmA svayamev hI (1) svaparako
prakAshit karanemen samartha nirvitath (
sachchI) ananta shaktiyukta sahaj samvedanake sAth tAdAtmya
honese gnAn hai, (2) AtmatRuptise utpanna honevAlI jo 1parinivRutti hai; usamen pravartamAn
anAkulatAmen susthitatAke kAraN saukhya hai, aur (3) jinhen AtmatattvakI upalabdhi nikaT
hai aise budh janonke manarUpI
2shilAstambhamen jisakI atishay 3dyuti stuti utkIrNa hai aisA
divya AtmasvarUpavAn honese dev hai . isaliye is AtmAko sukhasAdhanAbhAs (-jo sukhake
sAdhan nahIn hain parantu sukhake sAdhan honekA AbhAsamAtra jinamen hotA hai aise) viShayonse
bas ho
.
bhAvArtha :siddha bhagavAn kisI bAhya kAraNakI apekShAke binA apane Ap hI
svaparaprakAshak gnAnarUp hain, ananta Atmik AnandarUp hain aur achintya divyatArUp hain . siddha
bhagavAnakI bhAnti hI sarva jIvonkA svabhAv hai; isaliye sukhArthI jIvonko viShayAlambI bhAv
chhoDakar nirAlambI paramAnandasvabhAvarUp pariNaman karanA chAhiye
.
-: isaprakAr Ananda -adhikAr pUrNa huA :-

Page 119 of 513
PDF/HTML Page 152 of 546
single page version

ath shubhapariNAmAdhikAraprArambha .
athendriyasukhasvarUpavichAramupakramamANastatsAdhanasvarUpamupanyasyati
devadajadigurupUjAsu chev dANammi vA susIlesu .
uvavAsAdisu ratto suhovaogappago appA ..69..
devatAyatigurupUjAsu chaiv dAne vA sushIleShu .
upavAsAdiShu rakta shubhopayogAtmak AtmA ..69..
tejo diTThI NANan iDDhI sokkhan tahev Isariyan .
tihuvaNapahANadaiyan mAhappan jassa so ariho ..3..
tejo diTThI NANan iDDhI sokkhan tahev Isariyan tihuvaNapahANadaiyan teja prabhAmaNDalan,
jagattrayakAlatrayavastugatayugapatsAmAnyAstitvagrAhakan kevaladarshanan, tathaiv samastavisheShAstitvagrAhakan
kevalagnAnan, Ruddhishabden samavasaraNAdilakShaNA vibhUti, sukhashabdenAvyAbAdhAnantasukhan, tatpadAbhi-

lASheN indrAdayopi bhRutyatvan kurvantItyevanlakShaNamaishvaryan, tribhuvanAdhIshAnAmapi vallabhatvan daivan bhaNyate
.
mAhappan jassa so ariho itthambhUtan mAhAtmyan yasya sorhan bhaNyate . iti vastustavanarUpeN namaskAran
kRutavanta ..



3.. ath tasyaiv bhagavata siddhAvasthAyAn guNastavanarUpeN namaskAran ku rvanti
tan guNado adhigadaran avichchhidan maNuvadevapadibhAvan .
apuNabbhAvaNibaddhan paNamAmi puNo puNo siddhan ..4..
paNamAmi namaskaromi puNo puNo puna puna . kam . tan siddhan paramAgamaprasiddhan siddham .
kathambhUtam . guNado adhigadaran avyAbAdhAnantasukhAdiguNairadhikataran samadhikataraguNam . punarapi kathan-
-: ab, yahAn shubh pariNAmakA adhikAr prArambha hotA hai :-
ab, indriyasukhasvarUp sambandhI vichAronko lekar, usake (indriy sukhake) sAdhanakA
(-shubhopayogakA) svarUp kahate hain :
anvayArtha :[devatAyatigurupUjAsu ] dev, guru aur yatikI pUjAmen, [dAne cha ev ]
dAnamen [sushIleShu vA ] evan sushIlommen [upavAsAdiShu ] aur upavAsAdikamen [rakta AtmA ]
lIn AtmA [shubhopayogAtmaka ] shubhopayogAtmak hai
..69..
guru -dev -yatipUjA viShe, vaLI dAn ne sushIlo viShe,
jIv rakta upavAsAdike, shubh -upayogasvarUp chhe
. 69.

Page 120 of 513
PDF/HTML Page 153 of 546
single page version

yadAyamAtmA dukhasya sAdhanIbhUtAn dveSharUpAmindriyArthAnurAgarUpAn chAshubhopayog-
bhUmikAmatikramya devaguruyatipUjAdAnashIlopavAsaprItilakShaNan dharmAnurAgamangIkaroti tadendriy-
sukhasya sAdhanIbhUtAn shubhopayogabhUmikAmadhirUDhobhilapyet
..69..
bhUtam . avichchhidan maNuvadevapadibhAvan yathA pUrvamarhadavasthAyAn manujadevendrAdaya samavasharaNe samAgatya
namaskurvanti ten prabhutvan bhavati, tadatikrAntatvAdatikrAntamanujadevapatibhAvam . punashcha kimvishiShTam .
apuNabbhAvaNibaddhan dravyakShetrAdipanychaprakArabhavAdvilakShaNa shuddhabuddhaikasvabhAvanijAtmopalambhalakShaNo yosau
mokShastasyAdhInatvAdapunarbhAvanibaddhamiti bhAva ..4.. evan namaskAramukhyatven gAthAdvayan gatam . iti
gAthAShTaken panychamasthalan gnAtavyam . evamaShTAdashagAthAbhi sthalapanychake na sukhaprapanychanAmAntarAdhikAro
gata . iti pUrvoktaprakAreN ‘es surAsur’ ityAdi chaturdashagAthAbhi pIThikA gatA, tadanantaran
saptagAthAbhi sAmAnyasarvagnasiddhi, tadanantaran trayastrinshadgAthAbhi gnAnaprapanycha, tadanantar-
maShTAdashagAthAbhi sukhaprapanycha iti samudAyen dvAsaptatigAthAbhirantarAdhikArachatuShTayen
shuddhopayogAdhikAra
samApta
.. it Urddhvan panychavinshatigAthAparyantan gnAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAnodhikAra prArabhyate . tatra
panychavinshatigAthAmadhye prathaman tAvachchhubhAshubhaviShaye mUDhatvanirAkaraNArthan ‘devadajadiguru’ ityAdi
dashagAthAparyantan prathamagnAnakaNDikA kathyate
. tadanantaramAptAtmasvarUpaparignAnaviShaye mUDhatvanirAkaraNArthan
‘chattA pAvArambhan’ ityAdi saptagAthAparyantan dvitIyagnAnakaNDikA . athAnantaran dravyaguNaparyAyaparignAnaviShaye
mUDhatvanirAk raNArthan ‘davvAdIesu’ ityAdi gAthAShaTka paryantan tRutIyagnAnak NDikA . tadanantaran svapar-
tattvaparignAnaviShaye mUDhatvanirAkaraNArthan ‘NANappagan’ ityAdi gAthAdvayen chaturthagnAnakaNDikA . iti
gnAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAnAdhikAre samudAyapAtanikA . athedAnIn prathamagnAnakaNDikAyAn svatantra-
vyAkhyAnen gAthAchatuShTayan, tadanantaran puNyan jIvasya viShayatRuShNAmutpAdayatIti kathanarUpeN gAthAchatuShTayan,
tadanantaramupasanhArarUpeN gAthAdvayan, iti sthalatrayaparyantan krameN vyAkhyAnan kriyate
. tadyathA --ath yadyapi
pUrvan gAthAShaTkenendriyasukhasvarUpan bhaNitan tathApi punarapi tadev vistareN kathayan san tatsAdhakan
shubhopayogan pratipAdayati, athavA dvitIyapAtanikA --pIThikAyAn yachchhubhopayogasvarUpan sUchitan

tasyedAnImindriyasukhavisheShavichAraprastAve tatsAdhakatven visheShavivaraNan karoti ---
devadajadigurupUjAsu chev
dANammi vA susIlesu
devatAyatigurupUjAsu chaiv dAne vA sushIleShu
uvavAsAdisu ratto tathaivopavAsAdiShu cha
rakta Asakta appA jIva suhovaogappago shubhopayogAtmako bhaNyate iti . tathAhidevatA
TIkA :jab yah AtmA dukhakI sAdhanA bhUt aisI dveSharUp tathA indriy viShayakI
anurAgarUp ashubhopayog bhUmikAkA ullanghan karake, dev -guru -yatikI pUjA, dAn, shIl aur
upavAsAdikake prItisvarUp dharmAnurAgako angIkAr karatA hai tab vah indriyasukhakI sAdhanabhUt
shubhopayogabhUmikAmen ArUDh kahalAtA hai
.

Page 121 of 513
PDF/HTML Page 154 of 546
single page version

ath shubhopayogasAdhyatvenendriyasukhamAkhyAti
jutto suheN AdA tirio vA mANuso va devo vA .
bhUdo tAvadi kAlan lahadi suhan indiyan vivihan ..70..
yukta shubhen AtmA tiryagvA mAnuSho vA devo vA .
bhUtastAvatkAlan labhate sukhamaindriyan vividham ..70..
ayamAtmendriyasukhasAdhanIbhUtasya shubhopayogasya sAmarthyAttadadhiShThAnabhUtAnAn tiryagmAnuSh-
nirdoShiparamAtmA, indriyajayen shuddhAtmasvarUpaprayatnaparo yati, svayam bhedAbhedaratnatrayArAdhakastadarthinAn
bhavyAnAn jinadIkShAdAyako guru, pUrvoktadevatAyatigurUNAn tatpratibimbAdInAn cha yathAsambhavan dravyabhAvarUpA
pUjA, AhArAdichaturvidhadAnan cha AchArAdikathitashIlavratAni tathaivopavAsAdijinaguNasampattyAdividhi-

visheShAshva
. eteShu shubhAnuShThAneShu yosau rata dveSharUpe viShayAnurAgarUpe chAshubhAnuShThAne virata, sa jIva
પ્ર. ૧૬
bhAvArtha :sarva doSh rahit paramAtmA vah dev hain; bhedAbhed ratnatrayake svayam ArAdhak
tathA us ArAdhanAke arthI anya bhavya jIvonko jinadIkShA denevAle ve guru hain; indriyajay karake
shuddhAtmasvarUpamen prayatnaparAyaN ve yati hain
. aise dev -guru -yatikI athavA unakI pratimAkI
pUjAmen, AhArAdik chaturvidh dAnamen, AchArAngAdi shAstrommen kahe hue shIlavratommen tathA
upavAsAdik tapamen prItikA honA vah dharmAnurAg hai
. jo AtmA dveSharUp aur viShayAnurAgarUp
ashubhopayogako pAr karake dharmAnurAgako angIkAr karatA hai vah shubhopayogI hai ..69..
ab, indriyasukhako shubhopayogake sAdhyake rUpamen (arthAt shubhopayog sAdhan hai aur
unakA sAdhya indriyasukh hai aisA) kahate hain :
anvayArtha :[shubhen yukta ] shubhopayogayukta [AtmA ] AtmA [tiryak
vA ] tiryanch, [mAnuSha vA ] manuShya [deva vA ] athavA dev [bhUta ] hokar, [tAvatkAlan ]
utane samay tak [vividhan ] vividh [aindriyan sukhan ] indriyasukh [labhate ] prApta karatA
hai
..70..
TIkA :yah AtmA indriyasukhake sAdhanabhUt shubhopayogakI sAmarthyase usake
adhiShThAnabhUt (-indriyasukhake sthAnabhUt -AdhArabhUt aisI) tiryanch, manuShya aur devatvakI
shubhayukta AtmA dev vA tiryanch vA mAnav bane;
te paryaye tAvatsamay indriyasukh vidhavidh lahe
. 70.

Page 122 of 513
PDF/HTML Page 155 of 546
single page version

devatvabhUmikAnAmanyatamAn bhUmikAmavApya yAvatkAlamavatiShThate, tAvatkAlamanekaprakAramindriyasukhan
samAsAdayatIti
..70..
athaivamindriyasukhamutkShipya dukhatve prakShipati
sokkhan sahAvasiddhan Natthi surANan pi siddhamuvadese .
te dehavedaNaTTA ramanti visaesu rammesu ..71..
saukhyan svabhAvasiddhan nAsti surANAmapi siddhamupadeshe .
te dehavedanArtA ramante viShayeShu ramyeShu ..71..
shubhopayogI bhavatIti sUtrArtha ..69.. ath pUrvoktashubhopayogen sAdhyamindriyasukhan kathayati ---suheN
jutto AdA yathA nishchayaratnatrayAtmakashuddhopayogen yukto mukto bhUtvAyan jIvonantakAlamatIndriyasukhan
labhate, tathA pUrvasUtroktalakShaNashubhopayogen yukta pariNatoyamAtmA tirio vA mANuso va devo vA bhUdo
tiryagmanuShyadevarUpo bhUtvA
tAvadi kAlan tAvatkAlan svakIyAyuparyantan lahadi suhan indiyan vivihan indriyajan
vividhan sukhan labhate, iti sUtrAbhiprAya ..70.. ath pUrvoktamindriyasukhan nishchayanayen dukhamevetyup-
dishati ---sokkhan sahAvasiddhan rAgAdyupAdhirahitan chidAnandaikasvabhAvenopAdAnakAraNabhUten siddhamutpannan
yatsvAbhAvikasukhan tatsvabhAvasiddhan bhaNyate . tachcha Natthi surANan pi AstAn manuShyAdInAn sukhan
devendrAdInAmapi nAsti siddhamuvadese iti siddhamupadiShTamupadeshe paramAgame . te dehavedaNaTTA ramanti visaesu rammesu
tathAbhUtasukhAbhAvAtte devAdayo dehavedanArtA pIDitA kadarthitA santo ramante viShayeShu ramyAbhAseShviti .
ath vistara ---adhobhAge saptanarakasthAnIyamahAjagaraprasAritamukhe, koNachatuShke tu krodhamAnamAyA-
bhUmikAommense kisI ek bhUmikAko prApta karake jitane samay tak (usamen) rahatA hai, utane
samay tak anek prakArakA indriyasukh prApta karatA hai
..70..
isaprakAr indriyasukhakI bAt uThAkar ab indriyasukhako dukhapanemen DAlate hain :
anvayArtha :[upadeshe siddhan ] (jinendradevake) upadeshase siddha hai ki [surANAm
api ] devonke bhI [svabhAvasiddhan ] svabhAvasiddha [saukhyan ] sukh [nAsti ] nahIn hai; [te ] ve
[dehavedanArtA ] (panchendriyamay) dehakI vedanAse pIDit honese [ramyesu viShayesu ] ramya viShayommen
[ramante ] ramate hain
..71..
suraney saukhya svabhAvasiddha nasiddha chhe Agam viShe,
te dehavedanathI pIDit ramaNIy viShayomAn rame. 71.

Page 123 of 513
PDF/HTML Page 156 of 546
single page version

indriyasukhabhAjaneShu hi pradhAnA divaukasa . teShAmapi svAbhAvikan na khalu sukhamasti,
pratyut teShAn svAbhAvikan dukhamevAvalokyate, yataste panchendriyAtmakasharIrapishAchapIDayA paravashA
bhRuguprapAtasthAnIyAn manognaviShayAnabhipatanti
..71..
athaivamindriyasukhasya dukhatAyAn yuktyAvatAritAyAmindriyasukhasAdhanIbhUtapuNyanirvartak-
shubhopayogasya dukhasAdhanIbhUtapApanirvartakAshubhopayogavisheShAdavisheShatvamavatArayati
NaraNArayatiriyasurA bhajanti jadi dehasambhavan dukkhan .
kih so suho va asuho uvaogo havadi jIvANan ..72..
naranArakatiryaksurA bhajanti yadi dehasambhavan dukham .
kathan sa shubho vAshubh upayogo bhavati jIvAnAm ..72..
lobhasthAnIyasarpachatuShkaprasAritavadane dehasthAnIyamahAndhakUpe patita san kashchit puruShavisheSha, sansAr-
sthAnIyamahAraNye mithyAtvAdikumArge naShTa san mRutyusthAnIyahastibhayenAyuShkarmasthAnIye sATikavisheShe

shuklakRiShNapakShasthAnIyashuklakRiShNamUShakadvayachhedyamAnamUle vyAdhisthAnIyamadhumakShikAveShTite lagnastenaiv
1. bhRuguprapAt = atyant dukhase ghabarAkar AtmaghAt karaneke liye parvatake nirAdhAr uchcha shikharase giranA .
(bhRugu = parvatakA nirAdhAr uchchasthAnshikhar; prapAt = giranA)
tiryanch -nArak -sur -naro jo dehagat dukh anubhave,
to jIvano upayog e shubh ne ashubh kaI rIt chhe ?. 72
.
TIkA :indriyasukhake bhAjanommen pradhAn dev hain; unake bhI vAstavamen svAbhAvik sukh
nahIn hai, ulaTA unake svAbhAvik dukh hI dekhA jAtA hai; kyonki ve panchendriyAtmak sharIrarUpI
pishAchakI pIDAse paravash honese
1bhRuguprapAtake samAn manogna viShayonkI or daunDate hai ..71..
isaprakAr yuktipUrvak indriyasukhako dukharUp pragaT karake, ab indriyasukhake
sAdhanabhUt puNyako utpanna karanevAle shubhopayogakI, dukhake sAdhanabhUt pApako utpanna karanevAle
ashubhopayogase avisheShatA pragaT karate hain :
anvayArtha :[naranArakatiryaksurA ] manuShya, nArakI, tiryanch aur dev (sabhI)
[yadi ] yadi [dehasambhavan ] dehotpanna [dukhan ] dukhako [bhajanti ] anubhav karate hain, [jIvAnAn ]
to jIvonkA [sa upayoga ] vah (shuddhopayogase vilakShaN -ashuddha) upayog [shubha vA
ashubha ]
shubh aur ashubh
do prakArakA [kathan bhavati ] kaise hai ? (arthAt nahIn hai )..72..

Page 124 of 513
PDF/HTML Page 157 of 546
single page version

yadi shubhopayogajanyasamudIrNapuNyasampadastridashAdayoshubhopayogajanyaparyAgatapAtakApado
vA nArakAdayashcha, ubhayepi svAbhAvikasukhAbhAvAdavisheSheN panchendriyAtmakasharIrapratyayan dukh-
mevAnubhavanti, tata paramArthata shubhAshubhopayogayo pRuthaktvavyavasthA nAvatiShThate
..72..
ath shubhopayogajanyan phalavatpuNyan visheSheN dUShaNArthamabhyupagamyotthApayati
kulisAuhachakkadharA suhovaogappagehin bhogehin .
dehAdINan viddhin karenti suhidA ivAbhiradA ..73..
hastinA hanyamAne sati viShayasukhasthAnIyamadhubindususvAden yathA sukhan manyate, tathA sansArasukham .
pUrvoktamokShasukhan tu tadviparItamiti tAtparyam ..71.. ath pUrvoktaprakAreN shubhopayogasAdhyasyendriy-
sukhasya nishchayen dukhatvan gnAtvA tatsAdhakashubhopayogasyApyashubhopayogen sah samAnatvan
vyavasthApayati
NaraNArayatiriyasurA bhajanti jadi dehasambhavan dukkhan sahajAtIndriyAmUrtasadAnandaikalakShaNan
vAstavasukhamalabhamAnA santo naranArakatiryaksurA yadi chedavisheSheN pUrvoktaparamArthasukhAdvilakShaNan
panychendriyAtmakasharIrotpannan nishchayanayen dukhamev bhajante sevante,
kih so suho va asuho uvaogo havadi
TIkA :yadi shubhopayogajanya udayagat puNyakI sampattivAle devAdik (arthAt
shubhopayogajanya puNyake udayase prApta honevAlI RuddhivAle dev ityAdi) aur ashubhopayogajanya
udayagat pApakI ApadAvAle nArakAdik
yah donon svAbhAvik sukhake abhAvake kAraN
avisheSharUpase (-binA antarake) panchendriyAtmak sharIr sambandhI dukhakA hI anubhav karate hain,
tab phi ra paramArthase shubh aur ashubh upayogakI pRuthaktvavyavasthA nahIn rahatI
.
bhAvArtha :shubhopayogajanya puNyake phalarUpamen devAdikakI sampadAyen milatI hain aur
ashubhopayogajanya pApake phalarUpamen nArakAdik kI ApadAyen milatI hain . kintu ve devAdik
tathA nArakAdik donon paramArthase dukhI hI hain . isaprakAr dononkA phal samAn honese shubhopayog
aur ashubhopayog donon paramArthase samAn hI hain arthAt upayogamenashuddhopayogamenshubh aur
ashubh nAmak bhed paramArthase ghaTit nahIn hote ..72..
(jaise indriyasukhako dukharUp aur shubhopayogako ashubhopayogake samAn batAyA hai
isIprakAr) ab, shubhopayogajanya phalavAlA jo puNya hai use visheShata dUShaN deneke liye
(arthAt usamen doSh dikhAneke liye) us puNyako (-usake astitvako) svIkAr karake
usakI (puNyakI) bAtakA khanDan karate hain :
chakrI ane devendra shubh -upayogamUlak bhogathI
puShTi kare dehAdinI, sukhI sam dIse abhirat rahI
. 73.

Page 125 of 513
PDF/HTML Page 158 of 546
single page version

kulishAyudhachakradharA shubhopayogAtmakai bhogai .
dehAdInAn vRuddhin kurvanti sukhitA ivAbhiratA ..73..
yato hi shakrAshchakriNashcha svechchhopagatairbhogai sharIrAdIn puShNantasteShu duShTashoNit iv
jalaukasotyantamAsaktA sukhitA iv pratibhAsante, tata shubhopayogajanyAni phalavanti
puNyAnyavalokyante
..73..
jIvANan vyavahAreN visheShepi nishchayen sa prasiddha shuddhopayogAdvilakShaNa shubhAshubhopayoga kathan
bhinnatvan labhate, na kathamapIti bhAva ..72.. evan svatantragAthAchatuShTayen prathamasthalan gatam . ath
puNyAni devendrachakravartyAdipadan prayachchhanti iti pUrvan prashansAn karoti . kimartham . tatphalAdhAreNAgre
tRuShNotpattirUpadukhadarshanArthan . kulisAuhachakkadharA devendrAshchakravartinashcha kartAra . suhovaogappagehin bhogehin
shubhopayogajanyabhogai kRutvA dehAdINan viddhin karenti vikurvaNArUpeN dehaparivArAdInAn vRuddhin kurvanti .
kathambhUtA santa . suhidA ivAbhiradA sukhitA ivAbhiratA AsaktA iti . ayamatrArthayatparamAtishay-
tRuptisamutpAdakan viShayatRuShNAvichchhittikArakan cha svAbhAvikasukhan tadalabhamAnA duShTashoNite jalayUkA
ivAsaktA sukhAbhAsen dehAdInAn vRuddhin kurvanti
. tato gnAyate teShAn svAbhAvikan sukhan nAstIti ..73..
ath puNyAni jIvasya viShayatRuShNAmutpAdayantIti pratipAdayatijadi santi hi puNNANi ya yadi
anvayArtha :[kulishAyudhachakradharA ] vajradhar aur chakradhar (-indra aur
chakravartI) [shubhopayogAtmakai bhogai ] shubhopayogamUlak (puNyonke phalarUp) bhogonke dvArA
[dehAdInAn ] dehAdikI [vRuddhin kurvanti ] puShTi karate hain aur [abhiratA ] (isaprakAr) bhogommen
rat vartate hue [sukhitA iv ] sukhI jaise bhAsit hote hain
. (isaliye puNya vidyamAn avashya
hai) ..73..
TIkA :shakrendra aur chakravartI apanI ichchhAnusAr prApta bhogonke dvArA sharIrAdiko puShTa
karate huejaise gonch (jonk) dUShit raktamen atyanta Asakta vartatI huI sukhI jaisI bhAsit
hotI hai, usIprakArun bhogommen atyanta Asakta vartate hue sukhI jaise bhAsit hote hain; isaliye
shubhopayogajanya phalavAle puNya dikhAI dete hain (arthAt shubhopayogajanya phalavAle puNyonkA
astitva dikhAI detA hai)
.
bhAvArtha :jo bhogommen Asakta vartate hue indra ityAdi gonch (jonk)kI bhAnti sukhI
jaise mAlUm hote hain, ve bhog puNyake phal hain; isaliye puNyakA astitva avashya hai . (isaprakAr
is gAthAmen puNyakI vidyamAnatA svIkAr karake AgekI gAthAommen puNyako dukhakA kAraNarUp
batAyenge)
..73..

Page 126 of 513
PDF/HTML Page 159 of 546
single page version

athaivamabhyupagatAnAn puNyAnAn dukhabIjahetutvamudbhAvayati
jadi santi hi puNNANi ya pariNAmasamubbhavANi vivihANi .
jaNayanti visayataNhan jIvANan devadantANan ..74..
yadi santi hi puNyAni cha pariNAmasamudbhavAni vividhAni .
janayanti viShayatRuShNAn jIvAnAn devatAntAnAm ..74..
yadi nAmaivan shubhopayogapariNAmakRutasamutpattInyanekaprakArANi puNyAni vidyanta itya-
bhyupagamyate, tadA tAni sudhAshanAnapyavadhin kRutvA samastasansAriNAn viShayatRuShNAmavashyamev
samutpAdayanti
. na khalu tRuShNAmantareN duShTashoNit iv jalUkAnAn samastasansAriNAn viShayeShu
pravRuttiravalokyate . avalokyate cha sA . tatostu puNyAnAn tRuShNAyatanatvamabAdhitamev ..74..
chennishchayen puNyapAparahitaparamAtmano viparItAni puNyAni santi . punarapi kimvishiShTAni .
pariNAmasamubbhavANi nirvikArasvasamvittivilakShaNashubhapariNAmasamudbhavAni vivihANi svakIyAnantabheden
bahuvidhAni . tadA tAni kin kurvanti . jaNayanti visayataNhan janayanti . kAm . viShayatRuShNAm . keShAm .
ab, isaprakAr svIkAr kiye gaye puNya dukhake bIjake kAraN hain, (arthAt tRuShNAke
kAraN hain ) isaprakAr nyAyase pragaT karate hain :
anvayArtha :[yadi hi ] (pUrvokta prakArase) yadi [pariNAmasamudbhavAnI ]
(shubhopayogarUp) pariNAmase utpanna honevAle [vividhAni puNyAni cha ] vividh puNya [santi ]
vidyamAn hain, [devatAntAnAn jIvAnAn ] to ve devon takake jIvonko [viShayatRuShNAn ] viShayatRuShNA
[janayanti ] utpanna karate hain
..74..
TIkA :yadi isaprakAr shubhopayogapariNAmase utpanna honevAle anek prakArake puNya
vidyamAn hain aisA svIkAr kiyA hai, to ve (-puNya) devon takake samasta sansAriyonko
viShayatRuShNA avashyamev utpanna karate hain (aisA bhI svIkAr karanA paDatA hai) vAstavamen tRuShNAke
binA; jaise jonk (gonch)ko dUShit raktamen usIprakAr samasta sansAriyonko viShayommen pravRutti
dikhAI na de; kintu vah to dikhAI detI hai
. isaliye puNyonkI tRuShNAyatanatA abAdhit hI hai
(arthAt puNya tRuShNAke ghar hain, aisA avirodharUpase siddha hotA hai) .
pariNAmajanya anekavidh jo puNyanun astitva chhe,
to puNya e devAnta jIvane viShayatRuShNodbhav kare. 74.

Page 127 of 513
PDF/HTML Page 160 of 546
single page version

ath puNyasya dukhabIjavijayamAghoShayati
te puN udiNNataNhA duhidA taNhAhin visayasokkhANi .
ichchhanti aNubhavanti ya AmaraNan dukkhasantattA ..75..
te punarudIrNatRuShNA dukhitAstRuShNAbhirviShayasaukhyAni .
ichchhantyanubhavanti cha AmaraNan dukhasantaptA ..75..
ath te punastridashAvasAnA kRutsnasansAriNa samudIrNatRuShNA puNyanirvartitAbhirapi
jIvANan devadantANan dRuShTashrutAnubhUtabhogAkAngkShArUpanidAnabandhaprabhRutinAnAmanorathahayarUpavikalpajAlarahit-
paramasamAdhisamutpannasukhAmRutarUpAn sarvAtmapradesheShu paramAhlAdotpattibhUtAmekAkAraparamasamarasIbhAvarUpAn
viShayAkAngkShAgnijanitaparamadAhavinAshikAn svarUpatRuptimalabhamAnAnAn devendraprabhRutibahirmukhasansAri-

jIvAnAmiti
. idamatra tAtparyamyadi tathAvidhA viShayatRuShNA nAsti tarhi duShTashoNite jalayUkA iv kathan
te viShayeShu pravRuttin kurvanti . kurvanti chet puNyAni tRuShNotpAdakatven dukhakAraNAni iti gnAyante ..74..
ath puNyAni dukhakAraNAnIti pUrvoktamevArthan visheSheN samarthayatite puN udiNNataNhA sahajashuddhAtma-
tRupterabhAvAtte nikhilasansArijIvA punarudIrNatRuShNA santa duhidA taNhAhin svasamvittisamutpannapAramArthik-
sukhAbhAvAtpUrvoktatRuShNAbhirdukhitA santa . kin kurvanti . visayasokkhANi ichchhanti nirviShayaparamAtma-
bhAvArtha :jaisA ki 73 vIn gAthAmen kahA gayA hai usaprakAr anek tarahake puNya
vidyamAn hain, so bhale rahen . ve sukhake sAdhan nahIn kintu dukhake bIjarUp tRuShNAke hI sAdhan
hain ..74..
ab, puNyamen dukhake bIjakI vijay ghoShit karate hain . (arthAt puNyamen tRuShNAbIj
dukhavRukSharUpase vRuddhiko prApta hotA haiphai latA hai aisA ghoShit karate hain) :
anvayArtha :[puna ] aur, [udIrNatRuShNA te ] jinakI tRuShNA udit hai aise ve jIv
[tRuShNAbhi dukhitA ] tRuShNAonke dvArA dukhI hote hue, [AmaraNan ] maraNaparyant [viShay
saukhyAni ichchhanti ]
viShayasukhonko chAhate hain [cha ] aur [dukhasantaptA ] dukhonse santapta hote
hue (-dukhadAhako sahan na karate hue) [anubhavanti ] unhen bhogate hain
..75..
TIkA :jinake tRuShNA udit hai aise devaparyant samasta sansArI, tRuShNA dukhakA bIj
te uditatRuShNa jIvo, dukhit tRuShNAthI, viShayik sukhane
ichchhe ane AmaraN dukhasantapta tene bhogave. 75.