Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 62-75 ; Shubh-parinam adhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 28

 

Page 108 of 513
PDF/HTML Page 141 of 546
single page version

sarveShTopalambhAchcha . yato hi kevalAvasthAyAn sukhapratipattivipakShabhUtasya dukhasya sAdhanatAmup- gatamagnAnamakhilamev praNashyati, sukhasya sAdhanIbhUtan tu paripUrNan gnAnamupajAyate, tata kevalamev saukhyamityalan prapanchen ..61..

ath kevalinAmev pAramArthikasukhamiti shraddhApayati
No saddahanti sokkhan suhesu paraman ti vigadaghAdINan .
suNidUN te abhavvA bhavvA vA tan paDichchhanti ..62..
na shraddadhati saukhyan sukheShu paramamiti vigataghAtinAm .
shrutvA te abhavyA bhavyA vA tatpratIchchhanti ..62..
sukhapratipakShabhUtamAkulatvotpAdakamaniShTan dukhamagnAnan cha naShTan, yatashcha pUrvoktalakShaNasukhAvinAbhUtan
trailokyodaravivaravartisamastapadArthayugapatprakAshakamiShTan gnAnan cha labdhan, tato gnAyate kevalinAn gnAnamev
sukhamityabhiprAya
..61.. ath pAramArthikasukhan kevalinAmev, sansAriNAn ye manyante tebhavyA iti
nirUpayatiNo saddahanti naiv shraddadhati na manyante . kim . sokkhan nirvikAraparamAhlAdaikasukham . kathambhUtan
na manyante . suhesu paraman ti sukheShu madhye tadev paramasukham . keShAn sambandhi yatsukham . vigadaghAdINan
vigataghAtikarmaNAn kevalinAm . kin kRutvApi na manyante . suNidUN ‘jAdan sayan samattan’ ityAdi-
pUrvoktagAthAtrayakathitaprakAreN shrutvApi . te abhavvA te abhavyA . te hi jIvA vartamAnakAle

(prakArAntarase kevalagnAnakI sukhasvarUpatA batalAte hain :) aur, keval arthAt kevalagnAn sukh hI hai, kyonki sarva aniShTonkA nAsh ho chukA hai aur sampUrNa iShTakI prApti ho chukI hai . keval -avasthAmen, sukhopalabdhike vipakShabhUt dukhonke sAdhanabhUt agnAnakA sampUrNatayA nAsh ho jAtA hai aur sukhakA sAdhanabhUt paripUrNa gnAn utpanna hotA hai, isaliye keval hI sukh hai . adhik vistArase bas ho ..61..

ab, aisI shraddhA karAte hain ki kevalagnAniyonko hI pAramArthik sukh hotA hai :

anvayArtha :[vigataghAtinAn ] jinake ghAtikarma naShTa ho gaye hain unakA [saukhyan ] sukh [sukheShu paraman ] (sarva) sukhommen param arthAt utkRuShTa hai’ [iti shrutvA ] aisA vachan sunakar [na shraddadhati ] jo shraddhA nahIn karate [te abhavyA ] ve abhavya hain; [bhavyA vA ] aur bhavya [tat ] use [pratIchchhanti ] svIkAr (-Adar) karate hainusakI shraddhA karate hain ..62..

suNI ‘ghAtikarmavihInanun sukh sau sukhe utkRuShTa chhe’, shraddhe na teh abhavya chhe, ne bhavya te sammat kare. 62.


Page 109 of 513
PDF/HTML Page 142 of 546
single page version

ih khalu svabhAvapratighAtAdAkulatvAchcha mohanIyAdikarmajAlashAlinAn sukhAbhAse- pyapAramArthikI sukhamiti rUDhi . kevalinAn tu bhagavatAn prakShINaghAtikarmaNAn svabhAv- pratighAtAbhAvAdanAkulatvAchcha yathoditasya hetorlakShaNasya cha sadbhAvAtpAramArthikan sukhamiti shraddheyam . na kilaivan yeShAn shraddhAnamasti te khalu mokShasukhasudhApAnadUravartino mRugatRuShNAmbho- bhAramevAbhavyA pashyanti . ye punaridamidAnImev vacha pratIchchhanti te shivashriyo bhAjanan samAsannabhavyA bhavanti . ye tu purA pratIchchhanti te tu dUrabhavyA iti ..62.. samyaktvarUpabhavyatvavyaktyabhAvAdabhavyA bhaNyante, na puna sarvathA . bhavvA vA tan paDichchhanti ye vartamAnakAle samyaktvarUpabhavyatvavyaktipariNatAstiShThanti te tadanantasukhamidAnIn manyante . ye cha samyaktvarUp- bhavyatvavyaktyA bhAvikAle pariNamiShyanti te cha dUrabhavyA agre shraddhAnan kuryuriti . ayamatrArtha mAraNArthan talavaragRuhItataskarasya maraNamiv yadyapIndriyasukhamiShTan na bhavati, tathApi talavarasthAnIy- chAritramohodayen mohita sanniruparAgasvAtmotthasukhamalabhamAna san sarAgasamyagdRuShTirAtmanindAdipariNato heyarUpeN tadanubhavati . ye punarvItarAgasamyagdRuShTaya shuddhopayoginasteShAn, matsyAnAn sthalagamanamivA- gnipravesh iv vA, nirvikArashuddhAtmasukhAchchyavanamapi dukhan pratibhAti . tathA choktam

TIkA :is lokamen mohanIyaAdikarmajAlavAlonke svabhAvapratighAtake kAraN aur AkulatAke kAraN sukhAbhAs hone par bhI us sukhAbhAsako ‘sukh’ kahanekI apAramArthik rUDhi hai; aur jinake ghAtikarma naShTa ho chuke hain aise kevalIbhagavAnake, svabhAvapratighAtake abhAvake kAraN aur AkulatAke kAraN sukhake yathokta 1kAraNakA aur 2lakShaNakA sadbhAv honese pAramArthik sukh haiaisI shraddhA karane yogya hai . jinhen aisI shraddhA nahIn hai vemokShasukhake sudhApAnase dUr rahanevAle abhavyamRugatRuShNAke jalasamUhako hI dekhate (-anubhav karate) hain; aur jo us vachanako isIsamay svIkAr(-shraddhA) karate hain ve shivashrIke (-mokShalakShmIke) bhAjanAsannabhavya hain, aur jo Age jAkar svIkAr karenge ve dUrabhavya hain .

bhAvArtha :‘kevalIbhagavAnake hI pAramArthik sukh hai’ aisA vachan sunakar jo kabhI isakA svIkArAdarshraddhA nahIn karate ve kabhI mokSha prApta nahIn karate; jo uparokta vachan sunakar antarangase usakI shraddhA karate hain ve hI mokShako prApta karate hain . jo vartamAnamen shraddhA karate hain ve Asannabhavya hain aur jo bhaviShyamen shraddhA karenge ve dUrabhavya hain ..62.. 1. sukhakA kAraN svabhAv pratighAtakA abhAv hai . 2. sukhakA lakShaN anAkulatA hai .


Page 110 of 513
PDF/HTML Page 143 of 546
single page version

ath parokShagnAninAmapAramArthikamindriyasukhan vichArayati
maNuAsurAmarindA ahiddudA indiehin sahajehin .
asahantA tan dukkhan ramanti visaesu rammesu ..63..
manujAsurAmarendrA abhidrutA indriyai sahajai .
asahamAnAstaddukhan ramante viShayeShu ramyeShu ..63..

amIShAn prANinAn hi pratyakShagnAnAbhAvAtparokShagnAnamupasarpatAn tatsAmagrIbhUteShu svarasat evendriyeShu maitrI pravartate . ath teShAn teShu maitrImupagatAnAmudIrNamahAmohakAlAnalakavalitAnAn ‘‘samasukhashIlitamanasAn chyavanamapi dveShameti kimu kAmA . sthalamapi dahati jhaShANAn kimangga punaranggamanggArA’’ ..62.. evamabhedanayen kevalagnAnamev sukhan bhaNyate iti kathanamukhyatayA gAthAchatuShTayen chaturthasthalan gatam . ath sansAriNAmindriyagnAnasAdhakamindriyasukhan vichArayatimaNuAsurAmarindA manujA- surAmarendrA . kathambhUtA . ahiddudA indiehin sahajehin abhidrutA kadarthitA dukhitA . kai . indriyai sahajai . asahantA tan dukkhan taddukhodrekamasahamAnA santa . ramanti visaesu rammesu ramante viShayeShu ramyAbhAseShu iti . ath vistaramanujAdayo jIvA amUrtAtIndriyagnAnasukhAsvAdamalabhamAnA santa mUrtendriy- gnAnasukhanimittan tannimittapanychendriyeShu maitrI kurvanti . tatashcha taptalohagolakAnAmudakAkarShaNamiv viShayeShu tIvratRuShNA jAyate . tAn tRuShNAmasahamAnA viShayAnanubhavanti iti . tato gnAyate panychendriyANi

ab, parokShagnAnavAlonke apAramArthik indriyasukhakA vichAr karate hain :

anvayArtha :[manujAsurAmarendrA ] manuShyendra (chakravartI) asurendra aur surendra [sahajai indriyai ] svAbhAvik (parokShagnAnavAlonko jo svAbhAvik hai aisI) indriyonse [abhidrutA ] pIDit vartate hue [tad dukhan ] us dukhako [asahamAnA ] sahan na kar sakanese [ramyeShu viShayeShu ] ramya viShayommen [ramante ] ramaN karate hain ..63..

TIkA :pratyakSha gnAnake abhAvake kAraN parokSha gnAnakA Ashray lenevAle in prANiyonko usakI (-parokSha gnAnakI) sAmagrIrUp indriyonke prati nijarasase hI (-svabhAvase hI) maitrI pravartatI hai . ab indriyonke prati maitrIko prApta un prANiyonko, udayaprApta mahAmoharUpI kAlAgnine grAs banA liyA hai, isaliye tapta loheke golekI bhAnti (-jaise garam

sur -asur -narapati pIDit varte sahaj indriyo vaDe, nav sahI shake te dukh tethI ramya viShayomAn rame. 63.


Page 111 of 513
PDF/HTML Page 144 of 546
single page version

taptAyogolAnAmivAtyantamupAttatRuShNAnAn taddukhavegamasahamAnAnAn vyAdhisAtmyatAmupagateShu ramyeShu viShayeShu ratirupajAyate . tato vyAdhisthAnIyatvAdindriyANAn vyAdhisAtmyasamatvAdviShayANAn cha na chhadmasthAnAn pAramArthikan saukhyam ..63..

ath yAvadindriyANi tAvatsvabhAvAdev dukhamevan vitarkayati
jesin visaesu radI tesin dukkhan viyAN sabbhAvan .
jai tan Na hi sabbhAvan vAvAro Natthi visayatthan ..64..
yeShAn viShayeShu ratisteShAn dukhan vijAnIhi svAbhAvam .
yadi tanna hi svabhAvo vyApAro nAsti viShayArtham ..64..
vyAdhisthAnIyAni, viShayAshcha tatpratIkArauShadhasthAnIyA iti sansAriNAn vAstavan sukhan nAsti ..63.. ath
yAvadindriyavyApArastAvaddukhameveti kathayatijesin visaesu radI yeShAn nirviShayAtIndriy-
paramAtmasvarUpaviparIteShu viShayeShu rati tesin dukkhan viyAN sabbhAvan teShAn bahirmukhajIvAnAn
nijashuddhAtmadravyasamvittisamutpannanirupAdhipAramArthikasukhaviparItan svabhAvenaiv dukhamastIti vijAnIhi .
kiyA huA lohekA golA pAnIko shIghra hI sokh letA hai) atyanta tRuShNA utpanna huI hai;
us dukhake vegako sahan na kar sakanese unhen vyAdhike pratikArake samAn (-rogamen thoDAsA
ArAm jaisA anubhav karAnevAle upachArake samAn) ramya viShayommen rati utpanna hotI hai
.
isaliye indriyAn vyAdhi samAn honese aur viShay vyAdhike pratikAr samAn honese chhadmasthonke
pAramArthik sukh nahIn hai
..63..

ab, jahAn tak indriyAn hain vahAn tak svabhAvase hI dukh hai, aisA nyAyase nishchit karate hain :

anvayArtha :[yeShAn ] jinhen [viShayeShu rati ] viShayommen rati hai, [teShAn ] unhen [dukh ] dukh [svAbhAvan ] svAbhAvik [vijAnIhi ] jAno; [hi ] kyonki [yadi ] yadi [tad ] vah dukh [svabhAvan na ] svabhAv na ho to [viShayArthan ] viShayArthamen [vyApAra ] vyApAr [na asti ] na ho ..64..

viShayo viShe rati jemane, dukh chhe svabhAvik temane; jo te na hoy svabhAv to vyApAr nahi viShayo viShe. 64.


Page 112 of 513
PDF/HTML Page 145 of 546
single page version

yeShAn jIvadavasthAni hatakAnIndriyANi, na nAm teShAmupAdhipratyayan dukham, kintu svAbhAvikamev, viShayeShu rateravalokanAt . avalokyate hi teShAn stamberamasya kareNukuTTanIgAtra- sparsha iv, saph rasya baDishAmiShasvAd iv, indirasya sankochasammukhAravindAmod iv, patangasya pradIpArchIrUp iv, kurangasya mRugayugeyasvar iv, durnivArendriyavedanAvashIkRutAnAmAsannanipAteShvapi viShayeShvabhipAta . yadi punarna teShAn dukhan svAbhAvikamabhyupagamyet tadopashAntashItajvarasya sansvedanamiv, prahINadAhajvarasyAranAlapariShek iv, nivRuttanetrasanrambhasya cha vaTAchUrNAvachUrNanamiv, vinaShTakarNashUlasya bastamUtrapUraNamiv, rUDhavraNasyAlepanadAnamiv, viShayavyApAro na dRushyet . dRushyate chAsau . tata svabhAvabhUtadukhayogin ev jIvadindriyA parokShagnAnina ..64.. kasmAditi chet . panychendriyaviShayeShu rateravalokanAt . jai tan Na sabbhAvan yadi taddukhan svabhAven nAsti hi sphu Tan vAvAro Natthi visayatthan tarhi viShayArthan vyApAro nAsti na ghaTate . vyAdhisthAnAmauShadheShviv

TIkA :jinakI hat (nikRuShTa, nindya) indriyAn jIvit (-vidyamAn) hain, unhen upAdhike kAraN (bAhya sanyogonke kAraN, aupAdhik) dukh nahIn hai kintu svAbhAvik hI hai, kyonki unakI viShayommen rati dekhI jAtI hai . jaisehAthI hathinIrUpI kuTTanIke sharIr- sparshakI or, machhalI bansImen phanse hue mAnsake svAdakI or, bhramar banda ho jAnevAle kamalake gandhakI or, patangA dIpakakI jyotike rUpakI or aur hiran shikArIke sangItake svarakI or dauDate hue dikhAI dete hain usIprakArdurnivAr indriyavedanAke vashIbhUt hote hue ve yadyapi viShayonkA nAsh ati nikaT hai (arthAt viShay kShaNik hain) tathApi, viShayonkI or dauDate dikhAI dete hain . aur yadi ‘unakA dukh svAbhAvik hai’ aisA svIkAr na kiyA jAye to jaisejisakA shItajvar upashAnt ho gayA hai, vah pasInA Aneke liye upachAr karatA tathA jisakA dAhajvar utar gayA hai vah kAnjIse sharIrake tApako utAratA tathA jisakI AnkhonkA dukh dUr ho gayA hai vah vaTAchUrNa (-shankh ityAdikA chUrNa) AnjatA tathA jisakA karNashUl naShTa ho gayA ho vah kAnamen phi ra bakarekA mUtra DAlatA dikhAI nahIn detA aur jisakA ghAv bhar jAtA hai vah phi ra lep karatA dikhAI nahIn detAisIprakAr unake viShay vyApAr dekhanemen nahIn AnA chAhiye; kintu unake vah (viShayapravRutti) to dekhI jAtI hai . isase (siddha huA ki) jinake indriyAn jIvit hain aise parokShagnAniyonke dukh svAbhAvik hI hai .

bhAvArtha :parokShagnAniyonke svabhAvase hI dukh hai, kyonki unake viShayommen rati vartatI hai; kabhI -kabhI to ve, asahya tRuShNAkI dAhase (-tIvra ichchhArUpI dukhake kAraN)


Page 113 of 513
PDF/HTML Page 146 of 546
single page version

ath muktAtmasukhaprasiddhaye sharIrasya sukhasAdhanatAn pratihanti
pappA iTThe visaye phAsehin samasside sahAveN .
pariNamamANo appA sayamev suhan Na havadi deho ..65..
prApyeShTAn viShayAn sparshai samAshritAn svabhAven .
pariNamamAn AtmA svayamev sukhan na bhavati deha ..65..

asya khalvAtmana sasharIrAvasthAyAmapi na sharIran sukhasAdhanatAmApadyamAnan pashyAma, yatastadApi pItonmattakarasairiv prakRuShTamohavashavartibhirindriyairimesmAkamiShTA iti krameN viShayArthan vyApAro dRushyate chettat ev gnAyate dukhamastItyabhiprAya ..64.. evan paramArthenendriyasukhasya dukhasthApanArthan gAthAdvayan gatam . ath muktAtmanAn sharIrAbhAvepi sukhamastIti gnApanArthan sharIran sukh- kAraNan na syAditi vyaktIkarotipappA prApya . kAn . iTThe visae iShTapanychendriyaviShayAn . kathambhUtAn . marane takakI paravAh na karake kShaNik indriyaviShayommen kUd paDate hain . yadi unhen svabhAvase hI dukh na ho to viShayommen rati hI na honI chAhiye . jisake sharIrakA dAh dukh naShTa ho gayA ho vah bAhya shItopachAramen rati kyon karegA ? isase siddha huA ki parokShagnAniyonke dukh svAbhAvik hI hai ..64..

ab, mukta AtmAke sukhakI prasiddhike liye, sharIr sukhakA sAdhan honekI bAtakA khanDan karate hain . (siddha bhagavAnake sharIrake binA bhI sukh hotA hai yah bAt spaShTa samajhAneke liye, sansArAvasthAmen bhI sharIr sukhakAindriyasukhakAsAdhan nahIn hai, aisA nishchit karate hain) :

anvayArtha :[sparshai samAshritAn ] sparshanAdik indriyAn jinakA Ashray letI hain aise [iShTAn viShayAn ] iShTa viShayonko [prApya ] pAkar [svabhAven ] (apane shuddha) svabhAvase [pariNamamAna ] pariNaman karatA huA [AtmA ] AtmA [svayamev ] svayam hI [sukh ] sukharUp (-indriyasukharUp) hotA hai [deha na bhavati ] deh sukharUp nahIn hotI ..65..

TIkA :vAstavamen is AtmAke liye sasharIr avasthAmen bhI sharIr sukhakA sAdhan ho aisA hamen dikhAI nahIn detA; kyonki tab bhI, mAnon unmAdajanak madirAkA pAn kiyA ho

indriyasamAshrit iShTa viShayo pAmIne, nij bhAvathI
jIv praNamato svayamev sukharUp thAy, deh thato nathI
. 65.
pra. 15

Page 114 of 513
PDF/HTML Page 147 of 546
single page version

viShayAnabhipatadbhirasamIchInavRuttitAmanubhavannuparuddhashaktisAreNApi gnAnadarshanavIryAtmaken nishchay- kAraNatAmupAgaten svabhAven pariNamamAna svayamevAyamAtmA sukhatAmApadyate . sharIran tvachetan- tvAdev sukhatvapariNaternishchayakAraNatAmanupagachchhanna jAtu sukhatAmupaDhaukat iti ..65..

athaitadev dRuDhayati
eganteN hi deho suhan Na dehissa kuNadi sagge vA .
visayavaseN du sokkhan dukkhan vA havadi sayamAdA ..66..

phAsehin samasside sparshanAdIndriyarahitashuddhAtmatattvavilakShaNai sparshanAdibhirindriyai samAshritAn samyak prApyAn grAhyAn, itthambhUtAn viShayAn prApya . sa ka . appA AtmA kartA . kimvishiShTa . sahAveN pariNamamANo anantasukhopAdAnabhUtashuddhAtmasvabhAvaviparItenAshuddhasukhopAdAnabhUtenAshuddhAtmasvabhAven pariNamamAna . itthambhUta san sayamev suhan svayamevendriyasukhan bhavati pariNamati . Na havadi deho deha aisI, prabal mohake vash vartanevAlI, ‘yah (viShay) hamen iShTa hai’ isaprakAr viShayonkI or dauDatI huI indriyonke dvArA asamIchIn (ayogya) pariNatikA anubhav karanese jisakI 1shaktikI utkRuShTatA (-param shuddhatA) ruk gaI hai aise bhI (apane) gnAn -darshan -vIryAtmak svabhAvamen jo ki (sukhake) nishchayakAraNarUp haipariNaman karatA huA yah AtmA svayamev sukhatvako prApta karatA hai, (-sukharUp hotA hai;) aur sharIr to achetan hI honese sukhatvapariNatikA nishchay -kAraN na hotA huA kinchit mAtra bhI sukhatvako prApta nahIn karatA .

bhAvArtha :sasharIr avasthAmen bhI AtmA hI sukharUp (-indriyasukharUp) pariNatimen pariNaman karatA hai, sharIr nahIn; isaliye sasharIr avasthAmen bhI sukhakA nishchay kAraN AtmA hI hai arthAt indriyasukhakA bhI vAstavik kAraN AtmAkA hI ashuddha svabhAv hai . ashuddha svabhAvamen pariNamit AtmA hI svayamev indriyasukharUp hotA hai usamen sharIr kAraN nahIn hai; kyonki sukharUp pariNati aur sharIr sarvathA bhinna honeke kAraN sukh aur sharIramen nishchayase kinchitmAtra bhI kAryakAraNatA nahIn hai ..65..

ab, isI bAtako dRuDh karate hain : 1. indriyasukharUp pariNaman karanevAle AtmAkI gnAnadarshan -vIryAtmak svabhAvakI utkRuShTa shakti ruk gaI hai

arthAt svabhAv ashuddha ho gayA hai .
ekAntathI svargey deh kare nahIn sukh dehIne,
paN viShayavash svayamev AtmA sukh vA dukh thAy chhe
. 66.

Page 115 of 513
PDF/HTML Page 148 of 546
single page version

ekAnten hi deha sukhan na dehina karoti svarge vA .
viShayavashen tu saukhyan dukhan vA bhavati svayamAtmA ..66..

ayamatra siddhAnto yaddivyavaikriyikatvepi sharIran na khalu sukhAy kalpyetetIShTAnAm- niShTAnAn vA viShayANAn vashen sukhan vA dukhan vA svayamevAtmA syAt ..66..

athAtmana svayamev sukhapariNAmashaktiyogitvAdviShayANAmakinchitkaratvan dyotayati
timiraharA jai diTThI jaNassa dIveN Natthi kAyavvan .
tah sokkhan sayamAdA visayA kin tattha kuvvanti ..67..

punarachetanatvAtsukhan na bhavatIti . ayamatrArthakarmAvRutasansArijIvAnAn yadindriyasukhan tatrApi jIv upAdAnakAraNan, na cha deha . dehakarmarahitamuktAtmanAn punaryadanantAtIndriyasukhan tatra visheSheNAtmaiv kAraNamiti ..65.. ath manuShyasharIran mA bhavatu, devasharIran divyan tatkil sukhakAraNan bhaviShyatItyAshangkAn nirAkarotieganteN hi deho suhan Na dehissa kuNadi ekAnten hi sphu Tan deha kartA sukhan na karoti . kasya . dehina sansArijIvasya . kva . sagge vA AstAn tAvanmanuShyANAn manuShyadeha sukhan na karoti, svarge

anvayArtha :[ekAnten hi ] ekAntase arthAt niyamase [svarge vA ] svargamen bhI [deha ] sharIr [dehina ] sharIrI (-AtmAko) [sukhan na karoti ] sukh nahIn detA [viShayavashen tu ] parantu viShayonke vashase [saukhyan dukhan vA ] sukh athavA dukharUp [svayam AtmA bhavati ] svayam AtmA hotA hai ..66..

TIkA :yahAn yah siddhAnt hai kibhale hI divya vaikriyik tA prApta ho tathApi ‘sharIr sukh nahIn de sakatA’; isaliye, AtmA svayam hI iShTa athavA aniShTa viShayonke vashase sukh athavA dukharUp svayam hI hotA hai .

bhAvArtha :sharIr sukh -dukh nahIn detA . devonkA uttam vaikriyik sharIr sukhakA kAraN nahIn hai aur nArakiyonkA sharIr dukhakA kAraN nahIn hai . AtmA svayam hI iShTa -aniShTa viShayonke vash hokar sukh -dukhakI kalpanArUpamen pariNamit hotA hai ..66..

ab, AtmA svayam hI sukhapariNAmakI shaktivAlA honese viShayonkI akinchitkaratA batalAte hain :

jo dRuShTi prANInI timirahar, to kArya chhe nahi dIpathI;
jyAn jIv svayam sukh pariName, viShayo kare chhe shun tahIn ?
.67.

Page 116 of 513
PDF/HTML Page 149 of 546
single page version

timiraharA yadi dRuShTirjanasya dIpen nAsti kartavyam .
tathA saukhyan svayamAtmA viShayA kin tatra kurvanti ..67..

yathA hi keShAnchinnaktancharANAn chakShuSha svayamev timiravikaraNashaktiyogitvAnna tadapAkaraNapravaNen pradIpaprakAshAdinA kAryan, evamasyAtmana sansAre muktau vA svayamev sukhatayA pariNamamAnasya sukhasAdhanadhiyA abudhairmudhAdhyAsyamAnA api viShayA kin hi nAm kuryu ..67.. vA yosau divyo devadeha sopyupachAran vihAy sukhan na karoti . visayavaseN du sokkhan dukkhan vA havadi sayamAdA kintu nishchayen nirviShayAmUrtasvAbhAvikasadAnandaikasukhasvabhAvopi vyavahAreNAnAdi- karmabandhavashAdviShayAdhInatven pariNamya sAnsArikasukhan dukhan vA svayamAtmaiv bhavati, na cha deh ityabhiprAya ..66.. evan muktAtmanAn dehAbhAvepi sukhamastIti parignAnArthan sansAriNAmapi deha sukhakAraNan na bhavatItikathanarUpeN gAthAdvayan gatam . athAtmana svayamev sukhasvabhAvatvAnnishchayen yathA deha sukhakAraNan na bhavati tathA viShayA apIti pratipAdayatijai yadi diTThI naktancharajanasya dRuShTi timiraharA andhakAraharA bhavati jaNassa janasya dIveN Natthi kAyavvan dIpen nAsti kartavyan . tasya pradIpAdInAn yathA prayojanan nAsti tah sokkhan sayamAdA visayA kin tattha kuvvanti tathA

anvayArtha :[yadi ] yadi [janasya dRuShTi ] prANIkI dRuShTi [timiraharA ] timiranAshak ho to [dIpen nAsti kartavyan ] dIpakase koI prayojan nahIn hai, arthAt dIpak kuchh nahIn kar sakatA, [tathA ] usIprakAr jahAn [AtmA ] AtmA [svayam ] svayam [saukhyan ] sukharUp pariNaman karatA hai [tatra ] vahAn [viShayA ] viShay [kin kurvanti ] kyA kar sakate hain ? ..67..

TIkA :jaise kinhIn nishAcharonke (ullU, sarpa, bhUt ityAdi) netra svayamev andhakArako naShTa karanekI shaktivAle hote hain isaliye unhen andhakAr nAshak svabhAvavAle dIpak -prakAshAdise koI prayojan nahIn hotA, (unhen dIpak -prakAsh kuchh nahIn karatA,) isIprakAryadyapi agnAnI ‘viShay sukhake sAdhan hain’ aisI buddhike dvArA vyartha hI viShayonkA adhyAs (-Ashray) karate hain tathApisansAramen yA muktimen svayamev sukharUp pariNamit is AtmAko viShay kyA kar sakate hain ?

bhAvArtha :sansAramen yA mokShamen AtmA apane Ap hI sukharUp pariNamit hotA hai; usamen viShay akinchitkar hain arthAt kuchh nahIn kar sakate . agnAnI viShayonko sukhakA kAraN mAnakar vyartha hI unakA avalamban lete hain ..67..


Page 117 of 513
PDF/HTML Page 150 of 546
single page version

athAtmana sukhasvabhAvatvan dRuShTAnten dRuDhayati
sayamev jahAdichcho tejo uNho ya devadA Nabhasi .
siddho vi tahA NANan suhan cha loge tahA devo ..68..
svayamev yathAdityasteja uShNashcha devatA nabhasi .
siddhopi tathA gnAnan sukhan cha loke tathA deva ..68..

yathA khalu nabhasi kAraNAntaramanapekShyaiv svayamev prabhAkara prabhUtaprabhAbhArabhAsvar- svarUpavikasvaraprakAshashAlitayA teja, yathA cha kAdAchitkauShNyapariNatAyapiNDavannitya- mevauShNyapariNAmApannatvAduShNa, yathA cha devagatinAmakarmodayAnuvRuttivashavartisvabhAvatayA deva; nirviShayAmUrtasarvapradeshAhlAdakasahajAnandaikalakShaNasukhasvabhAvo nishchayenAtmaiv, tatra muktau sansAre vA viShayA kin kurvanti, na kimapIti bhAva ..67.. athAtmana sukhasvabhAvatvan gnAnasvabhAvatvan cha punarapi dRuShTAnten dRuDhayatisayamev jahAdichcho tejo uNho ya devadA Nabhasi kAraNAntaran nirapekShya svayamev yathAditya svaparaprakAsharUpan tejo bhavati, tathaiv cha svayamevoShNo bhavati, tathA chAgnAnijanAnAn devatA bhavati . kva sthita . nabhasi AkAshe . siddho vi tahA NANan suhan cha siddhopi bhagavAnstathaiv kAraNAntaran nirapekShya svabhAvenaiv svaparaprakAshakan kevalagnAnan, tathaiv paramatRuptirUpamanAkulatvalakShaNan sukham . kva . loge

ab, AtmAkA sukhasvabhAvatva dRuShTAnta dek ra dRuDh karate hain :

anvayArtha :[yathA ] jaise [nabhasi ] AkAshamen [Aditya ] sUrya [svayamev ] apane Ap hI [teja ] tej, [uShNa ] uShNa [cha ] aur [devatA ] dev hai, [tathA ] usIprakAr [loke ] lokamen [siddha api ] siddha bhagavAn bhI (svayamev) [gnAnan ] gnAn [sukhan cha ] sukh [tathA deva ] aur dev hain ..68..

TIkA :jaise AkAshamen anya kAraNakI apekShA rakhe binA hI sUrya (1) svayamev atyadhik prabhAsamUhase chamakate hue svarUpake dvArA vikasit prakAshayukta honese tej hai, (2) kabhI 1uShNatArUp pariNamit loheke golekI bhAnti sadA uShNatA -pariNAmako prApta honese uShNa hai, aur (3) devagatinAmakarmake dhArAvAhik udayake vashavartI svabhAvase dev hai; isIprakAr 1. jaise lohekA golA kabhI uShNatApariNAmase pariNamatA hai vaise sUrya sadA hI uShNatApariNAmase pariNamA huA

.

jyam AbhamAn svayamev bhAskar uShNa, dev, prakAsh chhe, svayamev loke siddha paN tyam gnAn, sukh ne dev chhe. 68.


Page 118 of 513
PDF/HTML Page 151 of 546
single page version

tathaiv loke kAraNAntaramanapekShyaiv svayamev bhagavAnAtmApi svaparaprakAshanasamarthanirvitathAnanta- shaktisahajasamvedanatAdAtmyAt gnAnan, tathaiv chAtmatRuptisamupajAtaparinirvRuttipravartitAnAkulatva- susthitatvAt saukhyan, tathaiv chAsannAtmatattvopalambhalabdhavarNajanamAnasashilAstambhotkIrNa- samudIrNadyutistutiyogidivyAtmasvarUpatvAddeva . atosyAtmana sukhasAdhanAbhAsairviShayai paryAptam ..68.. iti Anandaprapancha . jagati . tahA devo nijashuddhAtmasamyakshraddhAngnAnAnuShThAnarUpAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisamutpanna- sundarAnandasyandisukhAmRutapAnapipAsitAnAn gaNadharadevAdiparamayoginAn devendrAdInAn chAsannabhavyAnAn manasi nirantaran paramArAdhyan, tathaivAnantagnAnAdiguNastavanen stutyan cha yaddivyamAtmasvarUpan tatsvabhAvatvAttathaiv devashcheti . tato gnAyate muktAtmanAn viShayairapi prayojanan nAstIti ..68.. evan svabhAvenaiv sukhasvabhAvatvAdviShayA api muktAtmanAn sukhakAraNan na bhavantItikathanarUpeN gAthAdvayan gatam . athedAnIn shrIkundakundAchAryadevA pUrvoktalakShaNAnantasukhAdhArabhUtan sarvagnan vastustaven namaskurvanti lokamen anya kAraNakI apekShA rakhe binA hI bhagavAn AtmA svayamev hI (1) svaparako prakAshit karanemen samartha nirvitath (sachchI) ananta shaktiyukta sahaj samvedanake sAth tAdAtmya honese gnAn hai, (2) AtmatRuptise utpanna honevAlI jo 1parinivRutti hai; usamen pravartamAn anAkulatAmen susthitatAke kAraN saukhya hai, aur (3) jinhen AtmatattvakI upalabdhi nikaT hai aise budh janonke manarUpI 2shilAstambhamen jisakI atishay 3dyuti stuti utkIrNa hai aisA divya AtmasvarUpavAn honese dev hai . isaliye is AtmAko sukhasAdhanAbhAs (-jo sukhake sAdhan nahIn hain parantu sukhake sAdhan honekA AbhAsamAtra jinamen hotA hai aise) viShayonse bas ho .

bhAvArtha :siddha bhagavAn kisI bAhya kAraNakI apekShAke binA apane Ap hI svaparaprakAshak gnAnarUp hain, ananta Atmik AnandarUp hain aur achintya divyatArUp hain . siddha bhagavAnakI bhAnti hI sarva jIvonkA svabhAv hai; isaliye sukhArthI jIvonko viShayAlambI bhAv chhoDakar nirAlambI paramAnandasvabhAvarUp pariNaman karanA chAhiye .

-: isaprakAr Ananda -adhikAr pUrNa huA :-

1. parinirvRutti = mokSha; paripUrNatA; antim sampUrNa sukh. (parinirvRutti AtmatRuptise hotI hai arthAt AtmatRuptikI

parAkAShThA hI parinirvRutti hai .) 2. shilAstambh = pattharakA khambhA . 3. dyuti = divyatA; bhavyatA, mahimA (gaNadharadevAdi budh janonke manamen shuddhAtmasvarUpakI divyatAkA stutigAn

utkIrNa ho gayA hai .)

Page 119 of 513
PDF/HTML Page 152 of 546
single page version

ath shubhapariNAmAdhikAraprArambha .
athendriyasukhasvarUpavichAramupakramamANastatsAdhanasvarUpamupanyasyati
devadajadigurupUjAsu chev dANammi vA susIlesu .
uvavAsAdisu ratto suhovaogappago appA ..69..
devatAyatigurupUjAsu chaiv dAne vA sushIleShu .
upavAsAdiShu rakta shubhopayogAtmak AtmA ..69..
tejo diTThI NANan iDDhI sokkhan tahev Isariyan .
tihuvaNapahANadaiyan mAhappan jassa so ariho ..3..

tejo diTThI NANan iDDhI sokkhan tahev Isariyan tihuvaNapahANadaiyan teja prabhAmaNDalan, jagattrayakAlatrayavastugatayugapatsAmAnyAstitvagrAhakan kevaladarshanan, tathaiv samastavisheShAstitvagrAhakan kevalagnAnan, Ruddhishabden samavasaraNAdilakShaNA vibhUti, sukhashabdenAvyAbAdhAnantasukhan, tatpadAbhi- lASheN indrAdayopi bhRutyatvan kurvantItyevanlakShaNamaishvaryan, tribhuvanAdhIshAnAmapi vallabhatvan daivan bhaNyate . mAhappan jassa so ariho itthambhUtan mAhAtmyan yasya sorhan bhaNyate . iti vastustavanarUpeN namaskAran kRutavanta ..“ “ “ “ “

3.. ath tasyaiv bhagavata siddhAvasthAyAn guNastavanarUpeN namaskAran ku rvanti
tan guNado adhigadaran avichchhidan maNuvadevapadibhAvan .
apuNabbhAvaNibaddhan paNamAmi puNo puNo siddhan ..4..

paNamAmi namaskaromi puNo puNo puna puna . kam . tan siddhan paramAgamaprasiddhan siddham . kathambhUtam . guNado adhigadaran avyAbAdhAnantasukhAdiguNairadhikataran samadhikataraguNam . punarapi kathan-

-: ab, yahAn shubh pariNAmakA adhikAr prArambha hotA hai :-

ab, indriyasukhasvarUp sambandhI vichAronko lekar, usake (indriy sukhake) sAdhanakA (-shubhopayogakA) svarUp kahate hain :

anvayArtha :[devatAyatigurupUjAsu ] dev, guru aur yatikI pUjAmen, [dAne cha ev ] dAnamen [sushIleShu vA ] evan sushIlommen [upavAsAdiShu ] aur upavAsAdikamen [rakta AtmA ] lIn AtmA [shubhopayogAtmaka ] shubhopayogAtmak hai ..69..

guru -dev -yatipUjA viShe, vaLI dAn ne sushIlo viShe, jIv rakta upavAsAdike, shubh -upayogasvarUp chhe. 69.


Page 120 of 513
PDF/HTML Page 153 of 546
single page version

yadAyamAtmA dukhasya sAdhanIbhUtAn dveSharUpAmindriyArthAnurAgarUpAn chAshubhopayog- bhUmikAmatikramya devaguruyatipUjAdAnashIlopavAsaprItilakShaNan dharmAnurAgamangIkaroti tadendriy- sukhasya sAdhanIbhUtAn shubhopayogabhUmikAmadhirUDhobhilapyet ..69.. bhUtam . avichchhidan maNuvadevapadibhAvan yathA pUrvamarhadavasthAyAn manujadevendrAdaya samavasharaNe samAgatya namaskurvanti ten prabhutvan bhavati, tadatikrAntatvAdatikrAntamanujadevapatibhAvam . punashcha kimvishiShTam . apuNabbhAvaNibaddhan dravyakShetrAdipanychaprakArabhavAdvilakShaNa shuddhabuddhaikasvabhAvanijAtmopalambhalakShaNo yosau mokShastasyAdhInatvAdapunarbhAvanibaddhamiti bhAva ..4.. evan namaskAramukhyatven gAthAdvayan gatam . iti gAthAShTaken panychamasthalan gnAtavyam . evamaShTAdashagAthAbhi sthalapanychake na sukhaprapanychanAmAntarAdhikAro gata . iti pUrvoktaprakAreN ‘es surAsur’ ityAdi chaturdashagAthAbhi pIThikA gatA, tadanantaran saptagAthAbhi sAmAnyasarvagnasiddhi, tadanantaran trayastrinshadgAthAbhi gnAnaprapanycha, tadanantar- maShTAdashagAthAbhi sukhaprapanycha iti samudAyen dvAsaptatigAthAbhirantarAdhikArachatuShTayen shuddhopayogAdhikAra samApta .. it Urddhvan panychavinshatigAthAparyantan gnAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAnodhikAra prArabhyate . tatra panychavinshatigAthAmadhye prathaman tAvachchhubhAshubhaviShaye mUDhatvanirAkaraNArthan ‘devadajadiguru’ ityAdi dashagAthAparyantan prathamagnAnakaNDikA kathyate . tadanantaramAptAtmasvarUpaparignAnaviShaye mUDhatvanirAkaraNArthan ‘chattA pAvArambhan’ ityAdi saptagAthAparyantan dvitIyagnAnakaNDikA . athAnantaran dravyaguNaparyAyaparignAnaviShaye mUDhatvanirAk raNArthan ‘davvAdIesu’ ityAdi gAthAShaTka paryantan tRutIyagnAnak NDikA . tadanantaran svapar- tattvaparignAnaviShaye mUDhatvanirAkaraNArthan ‘NANappagan’ ityAdi gAthAdvayen chaturthagnAnakaNDikA . iti gnAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAnAdhikAre samudAyapAtanikA . athedAnIn prathamagnAnakaNDikAyAn svatantra- vyAkhyAnen gAthAchatuShTayan, tadanantaran puNyan jIvasya viShayatRuShNAmutpAdayatIti kathanarUpeN gAthAchatuShTayan, tadanantaramupasanhArarUpeN gAthAdvayan, iti sthalatrayaparyantan krameN vyAkhyAnan kriyate . tadyathA --ath yadyapi pUrvan gAthAShaTkenendriyasukhasvarUpan bhaNitan tathApi punarapi tadev vistareN kathayan san tatsAdhakan shubhopayogan pratipAdayati, athavA dvitIyapAtanikA --pIThikAyAn yachchhubhopayogasvarUpan sUchitan tasyedAnImindriyasukhavisheShavichAraprastAve tatsAdhakatven visheShavivaraNan karoti ---devadajadigurupUjAsu chev dANammi vA susIlesu devatAyatigurupUjAsu chaiv dAne vA sushIleShu uvavAsAdisu ratto tathaivopavAsAdiShu cha rakta Asakta appA jIva suhovaogappago shubhopayogAtmako bhaNyate iti . tathAhidevatA

TIkA :jab yah AtmA dukhakI sAdhanA bhUt aisI dveSharUp tathA indriy viShayakI anurAgarUp ashubhopayog bhUmikAkA ullanghan karake, dev -guru -yatikI pUjA, dAn, shIl aur upavAsAdikake prItisvarUp dharmAnurAgako angIkAr karatA hai tab vah indriyasukhakI sAdhanabhUt shubhopayogabhUmikAmen ArUDh kahalAtA hai .


Page 121 of 513
PDF/HTML Page 154 of 546
single page version

ath shubhopayogasAdhyatvenendriyasukhamAkhyAti
jutto suheN AdA tirio vA mANuso va devo vA .
bhUdo tAvadi kAlan lahadi suhan indiyan vivihan ..70..
yukta shubhen AtmA tiryagvA mAnuSho vA devo vA .
bhUtastAvatkAlan labhate sukhamaindriyan vividham ..70..

ayamAtmendriyasukhasAdhanIbhUtasya shubhopayogasya sAmarthyAttadadhiShThAnabhUtAnAn tiryagmAnuSh- nirdoShiparamAtmA, indriyajayen shuddhAtmasvarUpaprayatnaparo yati, svayam bhedAbhedaratnatrayArAdhakastadarthinAn bhavyAnAn jinadIkShAdAyako guru, pUrvoktadevatAyatigurUNAn tatpratibimbAdInAn cha yathAsambhavan dravyabhAvarUpA pUjA, AhArAdichaturvidhadAnan cha AchArAdikathitashIlavratAni tathaivopavAsAdijinaguNasampattyAdividhi- visheShAshva . eteShu shubhAnuShThAneShu yosau rata dveSharUpe viShayAnurAgarUpe chAshubhAnuShThAne virata, sa jIva

bhAvArtha :sarva doSh rahit paramAtmA vah dev hain; bhedAbhed ratnatrayake svayam ArAdhak tathA us ArAdhanAke arthI anya bhavya jIvonko jinadIkShA denevAle ve guru hain; indriyajay karake shuddhAtmasvarUpamen prayatnaparAyaN ve yati hain . aise dev -guru -yatikI athavA unakI pratimAkI pUjAmen, AhArAdik chaturvidh dAnamen, AchArAngAdi shAstrommen kahe hue shIlavratommen tathA upavAsAdik tapamen prItikA honA vah dharmAnurAg hai . jo AtmA dveSharUp aur viShayAnurAgarUp ashubhopayogako pAr karake dharmAnurAgako angIkAr karatA hai vah shubhopayogI hai ..69..

ab, indriyasukhako shubhopayogake sAdhyake rUpamen (arthAt shubhopayog sAdhan hai aur unakA sAdhya indriyasukh hai aisA) kahate hain :

anvayArtha :[shubhen yukta ] shubhopayogayukta [AtmA ] AtmA [tiryak vA ] tiryanch, [mAnuSha vA ] manuShya [deva vA ] athavA dev [bhUta ] hokar, [tAvatkAlan ] utane samay tak [vividhan ] vividh [aindriyan sukhan ] indriyasukh [labhate ] prApta karatA hai ..70..

TIkA :yah AtmA indriyasukhake sAdhanabhUt shubhopayogakI sAmarthyase usake adhiShThAnabhUt (-indriyasukhake sthAnabhUt -AdhArabhUt aisI) tiryanch, manuShya aur devatvakI

shubhayukta AtmA dev vA tiryanch vA mAnav bane;
te paryaye tAvatsamay indriyasukh vidhavidh lahe
. 70.
પ્ર. ૧૬

Page 122 of 513
PDF/HTML Page 155 of 546
single page version

devatvabhUmikAnAmanyatamAn bhUmikAmavApya yAvatkAlamavatiShThate, tAvatkAlamanekaprakAramindriyasukhan samAsAdayatIti ..70..

athaivamindriyasukhamutkShipya dukhatve prakShipati
sokkhan sahAvasiddhan Natthi surANan pi siddhamuvadese .
te dehavedaNaTTA ramanti visaesu rammesu ..71..
saukhyan svabhAvasiddhan nAsti surANAmapi siddhamupadeshe .
te dehavedanArtA ramante viShayeShu ramyeShu ..71..
shubhopayogI bhavatIti sUtrArtha ..69.. ath pUrvoktashubhopayogen sAdhyamindriyasukhan kathayati ---suheN
jutto AdA yathA nishchayaratnatrayAtmakashuddhopayogen yukto mukto bhUtvAyan jIvonantakAlamatIndriyasukhan
labhate, tathA pUrvasUtroktalakShaNashubhopayogen yukta pariNatoyamAtmA tirio vA mANuso va devo vA bhUdo
tiryagmanuShyadevarUpo bhUtvA
tAvadi kAlan tAvatkAlan svakIyAyuparyantan lahadi suhan indiyan vivihan indriyajan
vividhan sukhan labhate, iti sUtrAbhiprAya ..70.. ath pUrvoktamindriyasukhan nishchayanayen dukhamevetyup-
dishati ---sokkhan sahAvasiddhan rAgAdyupAdhirahitan chidAnandaikasvabhAvenopAdAnakAraNabhUten siddhamutpannan
yatsvAbhAvikasukhan tatsvabhAvasiddhan bhaNyate . tachcha Natthi surANan pi AstAn manuShyAdInAn sukhan
devendrAdInAmapi nAsti siddhamuvadese iti siddhamupadiShTamupadeshe paramAgame . te dehavedaNaTTA ramanti visaesu rammesu
tathAbhUtasukhAbhAvAtte devAdayo dehavedanArtA pIDitA kadarthitA santo ramante viShayeShu ramyAbhAseShviti .
ath vistara ---adhobhAge saptanarakasthAnIyamahAjagaraprasAritamukhe, koNachatuShke tu krodhamAnamAyA-
bhUmikAommense kisI ek bhUmikAko prApta karake jitane samay tak (usamen) rahatA hai, utane
samay tak anek prakArakA indriyasukh prApta karatA hai
..70..
isaprakAr indriyasukhakI bAt uThAkar ab indriyasukhako dukhapanemen DAlate hain :

anvayArtha :[upadeshe siddhan ] (jinendradevake) upadeshase siddha hai ki [surANAm api ] devonke bhI [svabhAvasiddhan ] svabhAvasiddha [saukhyan ] sukh [nAsti ] nahIn hai; [te ] ve [dehavedanArtA ] (panchendriyamay) dehakI vedanAse pIDit honese [ramyesu viShayesu ] ramya viShayommen [ramante ] ramate hain ..71..

suraney saukhya svabhAvasiddha nasiddha chhe Agam viShe,
te dehavedanathI pIDit ramaNIy viShayomAn rame. 71.

Page 123 of 513
PDF/HTML Page 156 of 546
single page version

indriyasukhabhAjaneShu hi pradhAnA divaukasa . teShAmapi svAbhAvikan na khalu sukhamasti, pratyut teShAn svAbhAvikan dukhamevAvalokyate, yataste panchendriyAtmakasharIrapishAchapIDayA paravashA bhRuguprapAtasthAnIyAn manognaviShayAnabhipatanti ..71..

athaivamindriyasukhasya dukhatAyAn yuktyAvatAritAyAmindriyasukhasAdhanIbhUtapuNyanirvartak- shubhopayogasya dukhasAdhanIbhUtapApanirvartakAshubhopayogavisheShAdavisheShatvamavatArayati

NaraNArayatiriyasurA bhajanti jadi dehasambhavan dukkhan .
kih so suho va asuho uvaogo havadi jIvANan ..72..
naranArakatiryaksurA bhajanti yadi dehasambhavan dukham .
kathan sa shubho vAshubh upayogo bhavati jIvAnAm ..72..
lobhasthAnIyasarpachatuShkaprasAritavadane dehasthAnIyamahAndhakUpe patita san kashchit puruShavisheSha, sansAr-
sthAnIyamahAraNye mithyAtvAdikumArge naShTa san mRutyusthAnIyahastibhayenAyuShkarmasthAnIye sATikavisheShe

shuklakRiShNapakShasthAnIyashuklakRiShNamUShakadvayachhedyamAnamUle vyAdhisthAnIyamadhumakShikAveShTite lagnastenaiv

TIkA :indriyasukhake bhAjanommen pradhAn dev hain; unake bhI vAstavamen svAbhAvik sukh nahIn hai, ulaTA unake svAbhAvik dukh hI dekhA jAtA hai; kyonki ve panchendriyAtmak sharIrarUpI pishAchakI pIDAse paravash honese 1bhRuguprapAtake samAn manogna viShayonkI or daunDate hai ..71..

isaprakAr yuktipUrvak indriyasukhako dukharUp pragaT karake, ab indriyasukhake sAdhanabhUt puNyako utpanna karanevAle shubhopayogakI, dukhake sAdhanabhUt pApako utpanna karanevAle ashubhopayogase avisheShatA pragaT karate hain :

anvayArtha :[naranArakatiryaksurA ] manuShya, nArakI, tiryanch aur dev (sabhI) [yadi ] yadi [dehasambhavan ] dehotpanna [dukhan ] dukhako [bhajanti ] anubhav karate hain, [jIvAnAn ] to jIvonkA [sa upayoga ] vah (shuddhopayogase vilakShaN -ashuddha) upayog [shubha vA ashubha ] shubh aur ashubhdo prakArakA [kathan bhavati ] kaise hai ? (arthAt nahIn hai )..72.. 1. bhRuguprapAt = atyant dukhase ghabarAkar AtmaghAt karaneke liye parvatake nirAdhAr uchcha shikharase giranA .

(bhRugu = parvatakA nirAdhAr uchchasthAnshikhar; prapAt = giranA)

tiryanch -nArak -sur -naro jo dehagat dukh anubhave, to jIvano upayog e shubh ne ashubh kaI rIt chhe ?. 72.


Page 124 of 513
PDF/HTML Page 157 of 546
single page version

yadi shubhopayogajanyasamudIrNapuNyasampadastridashAdayoshubhopayogajanyaparyAgatapAtakApado vA nArakAdayashcha, ubhayepi svAbhAvikasukhAbhAvAdavisheSheN panchendriyAtmakasharIrapratyayan dukh- mevAnubhavanti, tata paramArthata shubhAshubhopayogayo pRuthaktvavyavasthA nAvatiShThate ..72..

ath shubhopayogajanyan phalavatpuNyan visheSheN dUShaNArthamabhyupagamyotthApayati
kulisAuhachakkadharA suhovaogappagehin bhogehin .
dehAdINan viddhin karenti suhidA ivAbhiradA ..73..
hastinA hanyamAne sati viShayasukhasthAnIyamadhubindususvAden yathA sukhan manyate, tathA sansArasukham .
pUrvoktamokShasukhan tu tadviparItamiti tAtparyam ..71.. ath pUrvoktaprakAreN shubhopayogasAdhyasyendriy-
sukhasya nishchayen dukhatvan gnAtvA tatsAdhakashubhopayogasyApyashubhopayogen sah samAnatvan
vyavasthApayati
NaraNArayatiriyasurA bhajanti jadi dehasambhavan dukkhan sahajAtIndriyAmUrtasadAnandaikalakShaNan
vAstavasukhamalabhamAnA santo naranArakatiryaksurA yadi chedavisheSheN pUrvoktaparamArthasukhAdvilakShaNan
panychendriyAtmakasharIrotpannan nishchayanayen dukhamev bhajante sevante,
kih so suho va asuho uvaogo havadi

TIkA :yadi shubhopayogajanya udayagat puNyakI sampattivAle devAdik (arthAt shubhopayogajanya puNyake udayase prApta honevAlI RuddhivAle dev ityAdi) aur ashubhopayogajanya udayagat pApakI ApadAvAle nArakAdik yah donon svAbhAvik sukhake abhAvake kAraN avisheSharUpase (-binA antarake) panchendriyAtmak sharIr sambandhI dukhakA hI anubhav karate hain, tab phi ra paramArthase shubh aur ashubh upayogakI pRuthaktvavyavasthA nahIn rahatI .

bhAvArtha :shubhopayogajanya puNyake phalarUpamen devAdikakI sampadAyen milatI hain aur ashubhopayogajanya pApake phalarUpamen nArakAdik kI ApadAyen milatI hain . kintu ve devAdik tathA nArakAdik donon paramArthase dukhI hI hain . isaprakAr dononkA phal samAn honese shubhopayog aur ashubhopayog donon paramArthase samAn hI hain arthAt upayogamenashuddhopayogamenshubh aur ashubh nAmak bhed paramArthase ghaTit nahIn hote ..72..

(jaise indriyasukhako dukharUp aur shubhopayogako ashubhopayogake samAn batAyA hai isIprakAr) ab, shubhopayogajanya phalavAlA jo puNya hai use visheShata dUShaN deneke liye (arthAt usamen doSh dikhAneke liye) us puNyako (-usake astitvako) svIkAr karake usakI (puNyakI) bAtakA khanDan karate hain :

chakrI ane devendra shubh -upayogamUlak bhogathI puShTi kare dehAdinI, sukhI sam dIse abhirat rahI. 73.


Page 125 of 513
PDF/HTML Page 158 of 546
single page version

kulishAyudhachakradharA shubhopayogAtmakai bhogai .
dehAdInAn vRuddhin kurvanti sukhitA ivAbhiratA ..73..

yato hi shakrAshchakriNashcha svechchhopagatairbhogai sharIrAdIn puShNantasteShu duShTashoNit iv jalaukasotyantamAsaktA sukhitA iv pratibhAsante, tata shubhopayogajanyAni phalavanti puNyAnyavalokyante ..73.. jIvANan vyavahAreN visheShepi nishchayen sa prasiddha shuddhopayogAdvilakShaNa shubhAshubhopayoga kathan bhinnatvan labhate, na kathamapIti bhAva ..72.. evan svatantragAthAchatuShTayen prathamasthalan gatam . ath puNyAni devendrachakravartyAdipadan prayachchhanti iti pUrvan prashansAn karoti . kimartham . tatphalAdhAreNAgre tRuShNotpattirUpadukhadarshanArthan . kulisAuhachakkadharA devendrAshchakravartinashcha kartAra . suhovaogappagehin bhogehin shubhopayogajanyabhogai kRutvA dehAdINan viddhin karenti vikurvaNArUpeN dehaparivArAdInAn vRuddhin kurvanti . kathambhUtA santa . suhidA ivAbhiradA sukhitA ivAbhiratA AsaktA iti . ayamatrArthayatparamAtishay- tRuptisamutpAdakan viShayatRuShNAvichchhittikArakan cha svAbhAvikasukhan tadalabhamAnA duShTashoNite jalayUkA ivAsaktA sukhAbhAsen dehAdInAn vRuddhin kurvanti . tato gnAyate teShAn svAbhAvikan sukhan nAstIti ..73.. ath puNyAni jIvasya viShayatRuShNAmutpAdayantIti pratipAdayatijadi santi hi puNNANi ya yadi

anvayArtha :[kulishAyudhachakradharA ] vajradhar aur chakradhar (-indra aur chakravartI) [shubhopayogAtmakai bhogai ] shubhopayogamUlak (puNyonke phalarUp) bhogonke dvArA [dehAdInAn ] dehAdikI [vRuddhin kurvanti ] puShTi karate hain aur [abhiratA ] (isaprakAr) bhogommen rat vartate hue [sukhitA iv ] sukhI jaise bhAsit hote hain . (isaliye puNya vidyamAn avashya hai) ..73..

TIkA :shakrendra aur chakravartI apanI ichchhAnusAr prApta bhogonke dvArA sharIrAdiko puShTa karate huejaise gonch (jonk) dUShit raktamen atyanta Asakta vartatI huI sukhI jaisI bhAsit hotI hai, usIprakArun bhogommen atyanta Asakta vartate hue sukhI jaise bhAsit hote hain; isaliye shubhopayogajanya phalavAle puNya dikhAI dete hain (arthAt shubhopayogajanya phalavAle puNyonkA astitva dikhAI detA hai) .

bhAvArtha :jo bhogommen Asakta vartate hue indra ityAdi gonch (jonk)kI bhAnti sukhI jaise mAlUm hote hain, ve bhog puNyake phal hain; isaliye puNyakA astitva avashya hai . (isaprakAr is gAthAmen puNyakI vidyamAnatA svIkAr karake AgekI gAthAommen puNyako dukhakA kAraNarUp batAyenge) ..73..


Page 126 of 513
PDF/HTML Page 159 of 546
single page version

athaivamabhyupagatAnAn puNyAnAn dukhabIjahetutvamudbhAvayati
jadi santi hi puNNANi ya pariNAmasamubbhavANi vivihANi .
jaNayanti visayataNhan jIvANan devadantANan ..74..
yadi santi hi puNyAni cha pariNAmasamudbhavAni vividhAni .
janayanti viShayatRuShNAn jIvAnAn devatAntAnAm ..74..

yadi nAmaivan shubhopayogapariNAmakRutasamutpattInyanekaprakArANi puNyAni vidyanta itya- bhyupagamyate, tadA tAni sudhAshanAnapyavadhin kRutvA samastasansAriNAn viShayatRuShNAmavashyamev samutpAdayanti . na khalu tRuShNAmantareN duShTashoNit iv jalUkAnAn samastasansAriNAn viShayeShu pravRuttiravalokyate . avalokyate cha sA . tatostu puNyAnAn tRuShNAyatanatvamabAdhitamev ..74.. chennishchayen puNyapAparahitaparamAtmano viparItAni puNyAni santi . punarapi kimvishiShTAni . pariNAmasamubbhavANi nirvikArasvasamvittivilakShaNashubhapariNAmasamudbhavAni vivihANi svakIyAnantabheden bahuvidhAni . tadA tAni kin kurvanti . jaNayanti visayataNhan janayanti . kAm . viShayatRuShNAm . keShAm .

ab, isaprakAr svIkAr kiye gaye puNya dukhake bIjake kAraN hain, (arthAt tRuShNAke kAraN hain ) isaprakAr nyAyase pragaT karate hain :

anvayArtha :[yadi hi ] (pUrvokta prakArase) yadi [pariNAmasamudbhavAnI ] (shubhopayogarUp) pariNAmase utpanna honevAle [vividhAni puNyAni cha ] vividh puNya [santi ] vidyamAn hain, [devatAntAnAn jIvAnAn ] to ve devon takake jIvonko [viShayatRuShNAn ] viShayatRuShNA [janayanti ] utpanna karate hain ..74..

TIkA :yadi isaprakAr shubhopayogapariNAmase utpanna honevAle anek prakArake puNya vidyamAn hain aisA svIkAr kiyA hai, to ve (-puNya) devon takake samasta sansAriyonko viShayatRuShNA avashyamev utpanna karate hain (aisA bhI svIkAr karanA paDatA hai) vAstavamen tRuShNAke binA; jaise jonk (gonch)ko dUShit raktamen usIprakAr samasta sansAriyonko viShayommen pravRutti dikhAI na de; kintu vah to dikhAI detI hai . isaliye puNyonkI tRuShNAyatanatA abAdhit hI hai (arthAt puNya tRuShNAke ghar hain, aisA avirodharUpase siddha hotA hai) .

pariNAmajanya anekavidh jo puNyanun astitva chhe, to puNya e devAnta jIvane viShayatRuShNodbhav kare. 74.


Page 127 of 513
PDF/HTML Page 160 of 546
single page version

ath puNyasya dukhabIjavijayamAghoShayati
te puN udiNNataNhA duhidA taNhAhin visayasokkhANi .
ichchhanti aNubhavanti ya AmaraNan dukkhasantattA ..75..
te punarudIrNatRuShNA dukhitAstRuShNAbhirviShayasaukhyAni .
ichchhantyanubhavanti cha AmaraNan dukhasantaptA ..75..

ath te punastridashAvasAnA kRutsnasansAriNa samudIrNatRuShNA puNyanirvartitAbhirapi jIvANan devadantANan dRuShTashrutAnubhUtabhogAkAngkShArUpanidAnabandhaprabhRutinAnAmanorathahayarUpavikalpajAlarahit- paramasamAdhisamutpannasukhAmRutarUpAn sarvAtmapradesheShu paramAhlAdotpattibhUtAmekAkAraparamasamarasIbhAvarUpAn viShayAkAngkShAgnijanitaparamadAhavinAshikAn svarUpatRuptimalabhamAnAnAn devendraprabhRutibahirmukhasansAri- jIvAnAmiti . idamatra tAtparyamyadi tathAvidhA viShayatRuShNA nAsti tarhi duShTashoNite jalayUkA iv kathan te viShayeShu pravRuttin kurvanti . kurvanti chet puNyAni tRuShNotpAdakatven dukhakAraNAni iti gnAyante ..74.. ath puNyAni dukhakAraNAnIti pUrvoktamevArthan visheSheN samarthayatite puN udiNNataNhA sahajashuddhAtma- tRupterabhAvAtte nikhilasansArijIvA punarudIrNatRuShNA santa duhidA taNhAhin svasamvittisamutpannapAramArthik- sukhAbhAvAtpUrvoktatRuShNAbhirdukhitA santa . kin kurvanti . visayasokkhANi ichchhanti nirviShayaparamAtma-

bhAvArtha :jaisA ki 73 vIn gAthAmen kahA gayA hai usaprakAr anek tarahake puNya vidyamAn hain, so bhale rahen . ve sukhake sAdhan nahIn kintu dukhake bIjarUp tRuShNAke hI sAdhan hain ..74..

ab, puNyamen dukhake bIjakI vijay ghoShit karate hain . (arthAt puNyamen tRuShNAbIj dukhavRukSharUpase vRuddhiko prApta hotA haiphai latA hai aisA ghoShit karate hain) :

anvayArtha :[puna ] aur, [udIrNatRuShNA te ] jinakI tRuShNA udit hai aise ve jIv [tRuShNAbhi dukhitA ] tRuShNAonke dvArA dukhI hote hue, [AmaraNan ] maraNaparyant [viShay saukhyAni ichchhanti ] viShayasukhonko chAhate hain [cha ] aur [dukhasantaptA ] dukhonse santapta hote hue (-dukhadAhako sahan na karate hue) [anubhavanti ] unhen bhogate hain ..75..

TIkA :jinake tRuShNA udit hai aise devaparyant samasta sansArI, tRuShNA dukhakA bIj

te uditatRuShNa jIvo, dukhit tRuShNAthI, viShayik sukhane ichchhe ane AmaraN dukhasantapta tene bhogave. 75.