Page 148 of 513
PDF/HTML Page 181 of 546
single page version
tattvataḥ samastamapi vastujātan parichchhindataḥ kṣhīyat evātattvābhiniveshasanskārakārī moho- pachayaḥ . ato hi mohakṣhapaṇe paraman shabdabrahmopāsanan bhāvagnānāvaṣhṭambhadr̥uḍhīkr̥utapariṇāmen samyagadhīyamānamupāyāntaram ..86..
paramasamādhikāle rāgādivikalparahitamānasapratyakṣheṇ cha tamevātmānan parichchhinatti, tathaivānumānen vā .
so upāyāntar hai . (jo pariṇām bhāvagnānake avalambanase dr̥urḥīkr̥ut ho aise pariṇāmase dravya
ab, jinendrake shabda brahmamen arthoṅkī vyavasthā (-padārthoṅkī sthiti) kis prakār hai so vichār karate hain : —
anvayārtha : — [dravyāṇi ] dravya, [guṇāḥ] guṇ [teṣhān paryāyāḥ ] aur unakī paryāyen [arthasañgnayā ] ‘artha’ nāmase [bhaṇitāḥ ] kahī gaī hain . [teṣhu ] unamen, [guṇaparyāyāṇām ātmā dravyam ] guṇ -paryāyoṅkā ātmā dravya hai (guṇ aur paryāyoṅkā svarūp -sattva dravya hī hai, ve bhinna vastu nahīn hain) [ iti upadeshaḥ ] isaprakār (jinendrakā) upadesh hai ..87.. 1. tattvataḥ = yathārtha svarūpase . 2. atattva – abhinivesh = yathārtha vastusvarūpase viparīt abhiprāy .
dravyo, guṇo ne paryayo sau ‘artha’ sañgnāthī kahyān; guṇ -paryayono ātamā chhe dravya jin – upadeshamān. 87.
Page 149 of 513
PDF/HTML Page 182 of 546
single page version
dravyāṇi cha guṇāshcha paryāyāshcha abhidheyabhede‘pyabhidhānābheden arthāḥ . tatra guṇ- paryāyāniyrati guṇaparyāyairaryanta iti vā arthā dravyāṇi, dravyāṇyāshrayatveneyrati dravyairāshray- bhūtairaryanta iti vā arthā guṇāḥ, dravyāṇi kramapariṇāmeneyrati dravyaiḥ kramapariṇāmenāryanta iti vā arthāḥ paryāyāḥ . yathā hi suvarṇan pītatādīn guṇān kuṇḍalādīnshcha paryāyāniyarti tairaryamāṇan vā artho dravyasthānīyan, yathā cha suvarṇamāshrayatveneyrati tenāshrayabhūtenāryamāṇā vā arthāḥ tathāhi — atraiv dehe nishchayanayen shuddhabuddhaikasvabhāvaḥ paramātmāsti . kasmāddhetoḥ . nirvikārasvasamvedan- pratyakṣhatvāt sukhādivat iti, tathaivānye‘pi padārthā yathāsambhavamāgamābhyāsabalotpannapratyakṣheṇānumānen vā gnāyante . tato mokṣhārthinā bhavyenāgamābhyāsaḥ kartavya iti tātparyam ..86.. ath dravyaguṇaparyāyā- ṇāmarthasañgnān kathayati — davvāṇi guṇā tesin pajjāyā aṭṭhasaṇṇayā bhaṇiyā dravyāṇi guṇāsteṣhān dravyāṇān paryāyāshcha trayo‘pyarthasañgnayā bhaṇitāḥ kathitā arthasañgnā bhavantītyarthaḥ . tesu teṣhu triṣhu dravyaguṇaparyāyeṣhu madhye guṇapajjayāṇan appā guṇaparyāyāṇān sambandhī ātmā svabhāvaḥ . kaḥ iti pr̥uṣhṭe . davva tti uvadeso dravyamev svabhāv ityupadeshaḥ, athavā dravyasya kaḥ svabhāv iti pr̥uṣhṭe guṇaparyāyāṇāmātmā
ṭīkā : — dravya, guṇ aur paryāyommen abhidheyabhed hone par bhī abhidhānakā abhed honese ve ‘artha’ hain [arthāt dravyon, guṇon aur paryāyommen vāchyakā bhed hone par bhī vāchakamen bhed na daṅkhen to ‘artha’ aise ek hī vāchak (-shabda) se ye tīnon pahichāne jāte hain ] . usamen (in dravyon, guṇon aur paryāyommense), jo guṇoṅko aur paryāyoṅko prāpta karate hain — pahun̐chate hain athavā jo guṇon aur paryāyoṅke dvārā prāpta kiye jāte hai — pahun̐che jāte hain aise 1‘artha’ ve dravya hain, jo dravyoṅko āshrayake rūpamen prāpta karate hain — pahun̐chate hain – athavā jo āshrayabhūt dravyoṅke dvārā prāpta kiye jāte hain — pahun̐che jāte hain aise ‘artha’ ve guṇ hain, jo dravyoṅko kramapariṇāmase prāpta karate
prāpta kiye jāte hain — pahun̐che jāte hain aise ‘artha’ ve paryāy hai .
jaise dravyasthānīy (-dravyake samān, dravyake dr̥uṣhṭāntarūp) suvarṇa, pīlāpan ityādi guṇoṅko aur kuṇḍal ityādi paryāyoṅko prāpta karatā hai – pahun̐chatā hai athavā (suvarṇa) unake dvārā (-pīlāpanādi guṇon aur kuṇḍalādi paryāyon dvārā) prāpta kiyā jātā hai — pahun̐chā jātā hai isaliye dravyasthānīy suvarṇa ‘artha’ hai, jaise pīlāpan ityādi guṇ suvarṇako āshrayake rūpamen prāpta karate hain — pahun̐chate hain athavā (ve) āshrayabhūt suvarṇake dvārā prāpta kiye jāte hain — pahun̐che jāte hain isaliye pīlāpan ityādi guṇ ‘artha’ hain; aur jaise kuṇḍal ityādi paryāyen suvarṇako 1. ‘r̥u’ dhātumense ‘artha’ shabda banā hai . ‘r̥u’ arthāt pānā, prāpta karanā, pahun̐chanā, jānā . ‘artha’ arthāt
Page 150 of 513
PDF/HTML Page 183 of 546
single page version
pītatādayo guṇāḥ, yathā cha suvarṇan kramapariṇāmeneyrati ten kramapariṇāmenāryamāṇā vā arthāḥ kuṇḍalādayaḥ paryāyāḥ . evamanyatrāpi . yathā chaiteṣhu suvarṇapītatādiguṇakuṇḍalādiparyāyeṣhu pītatādiguṇakuṇḍalādiparyāyāṇān suvarṇādapr̥uthagbhāvāt suvarṇamevātmā tathā cha teṣhu dravyaguṇaparyāyeṣhu guṇaparyāyāṇān dravyādapr̥uthagbhāvāddravyamevātmā ..87.. ev svabhāv iti . ath vistaraḥ — anantagnānasukhādiguṇān tathaivāmūrtatvātīndriyatvasiddhatvādiparyāyānshcha iyarti gachchhati pariṇamatyāshrayati yen kāraṇen tasmādartho bhaṇyate . kim . shuddhātmadravyam . tachchhuddhātmadravyamādhārabhūtamiyrati gachchhanti pariṇamantyāshrayanti yen kāraṇen tato‘rthā bhaṇyante . ke te . gnānatvasiddhatvādiguṇaparyāyāḥ . gnānatvasiddhatvādiguṇaparyāyāṇāmātmā svabhāvaḥ ka iti pr̥uṣhṭe shuddhātma- kramapariṇāmase prāpta karatī hain — pahun̐chatī hain athavā (ve) suvarṇake dvārā kramapariṇāmase prāpta kī jātī hain — pahun̐chī jātī hain isaliye kuṇḍal ityādi paryāyen ‘artha’ hain; isīprakār 1anyatra bhī hai, (is dr̥uṣhṭāntakī bhān̐ti sarva dravya -guṇ -paryāyommen bhī samajhanā chāhiye) .
aur jaise in suvarṇa, pīlāpan ityādi guṇ aur kuṇḍal ityādi paryāyommen (-in tīnommen, pīlāpan ityādi guṇoṅkā aur kuṇḍal paryāyoṅkā) suvarṇase apr̥uthaktva honese unakā (-pīlāpan ityādi guṇoṅkā aur kuṇḍal ityādi paryāyoṅkā) suvarṇa hī ātmā hai, usīprakār un dravya -guṇ -paryāyommen guṇ -paryāyoṅkā dravyase apr̥uthaktva honese unakā dravya hī ātmā hai (arthāt dravya hī guṇ aur paryāyoṅkā ātmā -svarūp -sarvasva -satya hai) .
bhāvārtha : — 86vīn gāthāmen kahā hai ki jinashāstroṅkā samyak abhyās mohakṣhayakā upāy hai . yahān̐ saṅkṣhepamen yah batāyā hai ki un jinashāstrommen padārthoṅkī vyavasthā kisaprakār kahī gaī hai . jinendradevane kahā ki — artha (padārtha) arthāt dravya, guṇ aur paryāy . isake atirikta vishvamen dūsarā kuchh nahīn hai, aur in tīnommen guṇ aur paryāyoṅkā ātmā (-usakā sarvasva) dravya hī hai . aisā honese kisī dravyake guṇ aur paryāy anya dravyake guṇ aur paryāyarūp kiñchit mātra nahīn hote, samasta dravya apane -apane guṇ aur paryāyommen rahate hain . — aisī padārthoṅkī sthiti mohakṣhayake nimittabhūt pavitra jinashāstrommen kahī hai ..87.. 1 jaise suvarṇa, pīlāpan ādiko aur kuṇḍal ādiko prāpta karatā hai athavā pīlāpan ādi aur kuṇḍal
hain) isaliye suvarṇa ‘artha’ hai, vaise dravya ‘artha’; jaise pīlāpan ādi āshrayabhūt suvarṇako prāpta karatā
hai athavā āshrayabhūt suvarṇadvārā prāpta kiye jāte hai (arthāt āshrayabhūt suvarṇa pīlāpan ādiko prāpta karatā
hai) isaliye pīlāpan ādi ‘artha’ hain, vaise guṇ ‘artha’ hain; jaise kuṇḍal ādi suvarṇako kramapariṇāmase
prāpta karate hain athavā suvarṇa dvārā kramapariṇāmase prāpta kiyā jātā hai (arthāt suvarṇa kuṇḍal ādiko
kramapariṇāmase prāpta karatā hai) isaliye kuṇḍal ādi ‘artha’ hain, vaise paryāyen ‘artha’ hain
Page 151 of 513
PDF/HTML Page 184 of 546
single page version
athaivan mohakṣhapaṇopāyabhūtajineshvaropadeshalābhe‘pi puruṣhakāro‘rthakriyākārīti pauruṣhan vyāpārayati —
ih hi drāghīyasi sadājavañjavapathe kathamapyamun samupalabhyāpi jaineshvaran nishitatar- vāridhārāpathasthānīyamupadeshan ya ev moharāgadveṣhāṇāmupari dr̥uḍhataran nipātayati sa ev nikhil- dravyamev svabhāvaḥ, athavā shuddhātmadravyasya kaḥ svabhāv iti pr̥uṣhṭe pūrvoktaguṇaparyāyā ev . evan sheṣhadravyaguṇaparyāyāṇāmapyarthasañgnā boddhavyetyarthaḥ ..87.. ath durlabhajainopadeshan labdhvāpi ya ev moharāg- dveṣhānnihanti sa evāsheṣhaduḥkhakṣhayan prāpnotītyāvedayati — jo moharāgadose ṇihaṇadi ya ev moharāg- dveṣhānnihanti . kin kr̥utvā . upalabbha upalabhya prāpya . kam . joṇhamuvadesan jainopadesham . so savvadukkhamokkhan pāvadi sa sarvaduḥkhamokṣhan prāpnoti . ken . achireṇ kāleṇ stok kāleneti . tadyathā – ekendriyavikalendriy- pañchendriyādidurlabhaparamparayā jainopadeshan prāpya moharāgadveṣhavilakṣhaṇan nijashuddhātmanishchalānubhūtilakṣhaṇan
ab, isaprakār mohakṣhayake upāyabhūt jineshvarake upadeshakī prāpti hone par bhī puruṣhārtha 1arthakriyākārī hai isaliye puruṣhārtha karatā hain : —
anvayārtha : — [yaḥ ] jo [jainan upadeshan ] jinendrake upadeshako [upalabhya ] prāpta karake [moharāgadveṣhān ] moh -rāg -dveṣhako [nihanti ] hanatā hai, [saḥ ] vah [achireṇ kālen ] alpa kālamen [sarvaduḥkhamokṣhan prāpnoti ] sarva duḥkhonse mukta ho jātā hai ..88..
ṭīkā : — is ati dīrdha, sadā utpātamay sansāramārgamen kisī bhī prakārase jinendradevake is tīkṣhṇa asidhārā samān upadeshako prāpta karake bhī jo moh -rāg -dveṣh par ati dr̥uḍhatā pūrvak usakā prahār karatā hai vahī hāthamen talavār liye hue manuṣhyakī bhān̐ti shīghra hī samasta duḥkhonse parimukta hotā hai; anya (koī) vyāpār (prayatna; kriyā) samasta duḥkhonse 1. arthakriyākārī = prayojanabhūt kriyākā (sarvaduḥkhaparimokṣhakā) karanevālā .
je pāmī jin -upadesh haṇato rāg -dveṣh -vimohane, te jīv pāme alpa kāle sarvaduḥkhavimokṣhane. 88.
Page 152 of 513
PDF/HTML Page 185 of 546
single page version
duḥkhaparimokṣhan kṣhipramevāpnoti, nāparo vyāpāraḥ karavālapāṇiriv . at ev sarvārambheṇ moh- kṣhapaṇāy puruṣhakāre niṣhīdāmi ..88..
pātayati sa ev pāramārthikānākulatvalakṣhaṇasukhavilakṣhaṇānān duḥkhānān kṣhayan karotītyarthaḥ ..88.. evan
is anādi sansāramen mahābhāgyase jineshvaradevake upadesharūpī tīkṣhṇa talavārako prāpta karake bhī jo
jīv moh -rāg -dveṣharūpī shatruon par atidr̥urḥatā pūrvak usakā prahār karatā hai vahī sarva duḥkhonse
mukta hotā hai anyathā nahīn) isīliye sampūrṇa ārambhase (-prayatnapūrvak) mohakā kṣhay karaneke
liye main puruṣhārthakā āshray grahaṇ karatā hūn̐ ..88..
ab, sva -parake vivekakī (-bhedagnānakī) siddhise hī mohakā kṣhay ho sakatā hai, isaliye sva -parake vibhāgakī siddhike liye prayatna karate hain : —
anvayārtha : — [yaḥ ] jo [nishchayataḥ ] nishchayase [gnānātmakan ātmānan ] gnānātmak aise apaneko [cha ] aur [paran ] parako [dravyatven abhisambaddham ] nij nij dravyatvase sambaddha (-sanyukta) [yadi jānāti ] jānatā hai, [saḥ ] vah [moh kṣhayan karoti ] mohakā kṣhay karatā hai ..89..
je gnānarūp nij ātmane, parane vaḷī nishchay vaḍe dravyatvathī sambaddha jāṇe, mohano kṣhay te kare. 89.
Page 153 of 513
PDF/HTML Page 186 of 546
single page version
ya ev svakīyen chaitanyātmaken dravyatvenābhisambaddhamātmānan paran cha parakīyen yathochiten dravyatvenābhisambaddhamev nishchayataḥ parichchhinatti, sa ev samyagavāptasvaparavivekaḥ sakalan mohan kṣhapayati . ataḥ svaparavivekāy prayato‘smi ..89..
mātmānan jānāti yadi . kathambhūtam . svakīyashuddhachaitanyadravyatvenābhisambaddhan, na kevalamātmānam, paran cha yathochitachetanāchetanaparakīyadravyatvenābhisambaddham . kasmāt . ṇichchhayado nishchayataḥ nishchayanayānukūlan
ṭīkā : — jo nishchayase apaneko svakīy (apane) chaitanyātmak dravyatvase sambaddha (-sanyukta) aur parako parakīy (dūsareke) 1yathochit dravyatvase sambaddha jānatā hai, vahī (jīv), jisane ki samyaktvarūpase sva -parake vivekako prāpta kiyā hai, sampūrṇa mohakā kṣhay karatā hai . isaliye main sva -parake vivekake liye prayatnashīl hūn̐ ..89..
ab, sab prakārase svaparake vivekakī siddhi āgamase karane yogya hai, aisā upasanhār karate hain : —
anvayārtha : — [tasmāt ] isaliye (sva -parake vivekase mohakā kṣhay kiyā jā sakatā hai isaliye) [yadi ] yadi [ātmā ] ātmā [ātmanaḥ ] apanī [nirmohan ] nirmohatā [ichchhati ] chāhatā ho to [jinamārgāt ] jinamārgase [guṇaiḥ ] guṇoṅke dvārā [dravyeṣhu ] dravyommen [ ātmānan paran cha ] sva aur parako [abhigachchhatu ] jāno (arthāt jināgamake dvārā visheṣh guṇonse aisā vivek karo ki – ananta dravyommense yah sva hai aur yah par hai) ..90.. 1. yathochit = yathāyogya – chetan yā achetan (pudgalādi dravya parakīy achetan dravyatvase aur anya ātmā
jinamārgathī dravyo mahīn jāṇo sva -parane guṇ vaḍe. 90.
Page 154 of 513
PDF/HTML Page 187 of 546
single page version
ih khalvāgamanigaditeṣhvananteṣhu guṇeṣhu kaishchid guṇairanyayogavyavachchhedakatayāsādhāraṇ- tāmupādāy visheṣhaṇatāmupagatairanantāyān dravyasantatau svaparavivekamupagachchhantu mohaprahāṇapravaṇabuddhayo labdhavarṇāḥ . tathāhi – yadidan sadakāraṇatayā svataḥsiddhamantarbahirmukhaprakāshashālitayā svapar- parichchhedakan madīyan mam nām chaitanyamahamanen ten samānajātīyamasamānajātīyan vā dravyamanyad- pahāy mamātmanyev vartamānenātmīyamātmānan sakalatrikālakalitadhrauvyan dravyan jānāmi . evan bhedagnānamāshritya . jo yaḥ kartā so sa mohakkhayan kuṇadi nirmohaparamānandaikasvabhāvashuddhātmano viparītasya mohasya kṣhayan karotīti sūtrārthaḥ ..89.. ath pūrvasūtre yaduktan svaparabhedavignānan tadāgamataḥ siddhayatīti pratipādayati — tamhā jiṇamaggādo yasmādevan bhaṇitan pūrvan svaparabhedavignānād mohakṣhayo bhavati, tasmātkāraṇājjinamārgājjināgamāt guṇehin guṇaiḥ ādan ātmānan, na kevalamātmānan paran cha paradravyan cha . keṣhu madhye . davvesu shuddhātmādiṣhaḍdravyeṣhu abhigachchhadu abhigachchhatu jānātu . yadi kim . ṇimmohan ichchhadi jadi nirmohabhāvamichchhati yadi chet . sa kaḥ . appā ātmā . kasya sambandhitven .
ṭīkā : — mohakā kṣhay karaneke prati 1pravaṇ buddhivāle budhajan is jagatamen āgamamen kathit ananta guṇommense kinhīn guṇoṅke dvārā — jo guṇ 2anyake sāth yog rahit honese asādhāraṇatā dhāraṇ karake visheṣhatvako prāpta hue hain unake dvārā — ananta dravyaparamparāmen sva- parake vivekako prāpta karo . (arthāt mohakā kṣhay karaneke ichchhuk paṇḍitajan āgam kathit ananta guṇommense asādhāraṇ aur bhinnalakṣhaṇabhūt guṇoṅke dvārā ananta dravya paramparāmen ‘yah svadravya hain aur yah paradravya hain’ aisā vivek karo), joki isaprakār hain : —
3sat aur 4akāraṇ honese svataḥsiddha, antarmukh aur bahirmukh prakāshavālā honese sva -parakā gnāyak – aisā jo yah, mere sāth sambandhavālā, merā chaitanya hai usake dvārā — jo (chaitanya) samānajātīy athavā asamānajātīy anya dravyako chhoṛakar mere ātmāmen hī vartatā hai usake dvārā — main apane ātmāko 5sakal -trikālamen dhruvatvakā dhārak dravya jānatā hūn̐ . isaprakār pr̥uthakrūpase vartamān svalakṣhaṇoṅke dvārā — jo anya dravyako chhoṛakar usī dravyamen 1. pravaṇ = ḍhalatī huī; abhimukh; rat . 2. kitane hī guṇ anya dravyoṅke sāth sambandha rahit honese arthāt anya dravyommen na honese asādhāraṇ hain aur
isaliye visheṣhaṇabhūt – bhinna lakṣhaṇabhūt hai; usake dvārā dravyoṅkī bhinnatā nishchit kī jā sakatī hai . 3. sat = astitvavālā; satrūp; sattāvālā . 4. akāraṇ = jisakā koī kāraṇ na ho aisā ahetuk, (chaitanya sat aur ahetuk honese svayanse siddha hai .) 5. sakal = pūrṇa, samasta, niravasheṣh (ātmā koī kālako bākī rakhe binā sampūrṇa tīnon kāl dhruv rahatā
Page 155 of 513
PDF/HTML Page 188 of 546
single page version
pr̥uthaktvavr̥uttasvalakṣhaṇairdravyamanyadapahāy tasminnev cha vartamānaiḥ sakalatrikālakalitadhrauvyan dravyamākāshan dharmamadharman kālan pudgalamātmāntaran cha nishchinomi . tato nāhamākāshan na dharmo nādharmo na cha kālo na pudgalo nātmāntaran cha bhavāmi; yato‘mīṣhvekāpavarakaprabodhitānek- dīpaprakāsheṣhviv sambhūyāvasthiteṣhvapi machchaitanyan svarūpādaprachyutamev mān pr̥uthagavagamayati . evamasya nishchitasvaparavivekasyātmano na khalu vikārakāriṇo mohāṅku rasya prādurbhūtiḥ syāt ..90.. appaṇo ātman iti . tathāhi — yadidan mam chaitanyan svaparaprakāshakan tenāhan kartā vishuddhagnānadarshan- svabhāvan svakīyamātmānan jānāmi, paran cha pudgalādipañchadravyarūpan sheṣhajīvāntaran cha pararūpeṇ jānāmi, tataḥ kāraṇādekāpavarak prabodhitānekapradīpaprakāsheṣhviv sambhūyāvasthiteṣhvapi sarvadravyeṣhu mam sahajashuddha- chidānandaikasvabhāvasya kenāpi sah moho nāstītyabhiprāyaḥ ..90.. evan svaparaparignānaviṣhaye mūḍhatva- nirāsārthan gāthādvayen chaturthagnānakaṇḍikā gatā . iti pañchavinshatigāthābhirgnānakaṇḍikāchatuṣhṭayābhidhāno dvitīyo‘dhikāraḥ samāptaḥ . ath nirdoṣhiparamātmapraṇītapadārthashraddhānamantareṇ shramaṇo na bhavati, vartate hain unake dvārā — ākāsh, dharma, adharma, kāl, pudgal aur anya ātmāko sakal trikālamen dhruvatva dhārak dravyake rūpamen nishchit karatā hūn̐ (jaise chaitanya lakṣhaṇake dvārā ātmāko dhruv dravyake rūpamen jānā, usīprakār avagāhahetutva, gatihetutva ityādi lakṣhaṇonse – jo ki sva- lakṣhyabhūt dravyake atirikta anya dravyommen nahīn pāye jāte unake dvārā — ākāsh dharmāstikāy ityādiko bhinna -bhinna dhruv dravyoṅke rūpamen jānatā hūn̐) isaliye main ākāsh nahīn hūn̐, main dharma nahīn hūn̐, adharma nahīn hūn̐, kāl nahīn hūn̐, pudgal nahīn hūn̐, aur ātmāntar nahīn hūn̐; kyoṅki — makānake 1ek kamaremen jalāye gaye anek dīpakoṅke prakāshoṅkī bhān̐ti yah dravya ikaṭṭhe hokar rahate hue bhī merā chaitanya nijasvarūpase achyut hī rahatā huā mujhe pr̥uthak batalātā hai .
isaprakār jisane sva -parakā vivek nishchit kiyā hai aise is ātmāko vikārakārī mohāṅkurakā prādurbhāv nahīn hotā .
bhāvārtha : — sva -parake vivekase mohakā nāsh kiyā jā sakatā hai . vah sva- parakā vivek, jināgamake dvārā sva -parake lakṣhaṇoṅko yathārthatayā jānakar kiyā jā sakatā hai ..90.. 1. jaise kisī ek kamaremen anek dīpak jalāye jāyen to sthūladr̥uṣhṭise dekhane par unakā prakāsh ek dūsaremen
(kyoṅki unamense ek dīpak bujh jāne par usī dīpakakā prakāsh naṣhṭa hotā hai; anya dīpakoṅke prakāsh
naṣhṭa nahīn hote) usīprakār jīvādik anek dravya ek hī kṣhetramen rahate hain phi ra bhī sūkṣhmadr̥uṣhṭise dekhane par
ve sab bhinna -bhinna hī hain, ekamek nahīn hote .
Page 156 of 513
PDF/HTML Page 189 of 546
single page version
yo hi nāmaitāni sādr̥ushyāstitven sāmānyamanuvrajantyapi svarūpāstitvenāshliṣhṭa- visheṣhāṇi dravyāṇi svaparāvachchhedenāparichchhindannashraddadhāno vā evamev shrāmaṇyenātmānan damayati tasmāchchhuddhopayogalakṣhaṇadharmo‘pi na sambhavatīti nishchinoti – sattāsambaddhe mahāsattāsambandhen sahitān ede etān pūrvoktashuddhajīvādipadārthān . punarapi kimvishiṣhṭān . savisese visheṣhasattāvāntarasattā svakīy- svakīyasvarūpasattā tayā sahitān jo hi ṇev sāmaṇṇe saddahadi yaḥ kartā dravyashrāmaṇye sthito‘pi na shraddhatte
ab, nyāyapūrvak aisā vichār karate hain ki – jinendrokta arthoṅke shraddhān binā dharmalābh (shuddhātmaanubhavarūp dharmaprāpti) nahīn hotā —
anvayārtha : — [yaḥ hi ] jo (jīv) [shrāmaṇye ] shramaṇāvasthāmen [etān sattā- sambaddhān savisheṣhatān ] in 1sattāsanyukta 2savisheṣh padārthoṅkī [na ev shraddadhāti ] shraddhā nahīn karatā, [saḥ ] vah [shramaṇaḥ na ] shramaṇ nahīn hai; [tataḥ dharmaḥ na sambhavati ] usase dharmakā udbhav nahīn hotā (arthāt us shramaṇābhāsake dharma nahīn hotā .) ..91..
ṭīkā : — jo (jīv) in dravyoṅko — ki jo (dravya) 3sādr̥ushya -astitvake dvārā samānatāko dhāraṇ karate hue svarūp – astitvake dvārā visheṣhayukta hain unhen — sva -parake bhedapūrvak na jānatā huā aur shraddhā na karatā huā yon hī (gnān -shraddhāke binā) mātra shramaṇatāse (dravyamunitvase) ātmākā daman karatā hai vah vāstavamen shramaṇ nahīn hai; isaliye, jaise jise 1. sattāsanyukta = astitvavāle . 2. savisheṣh = visheṣhasahit; bhedavāle; bhinna -bhinna . 3. astitva do prakārakā hai : — sādr̥ushya – astitva aur svarūp – astitva . sādr̥ushya -astitvakī apekṣhāse
shrāmaṇyamān sattāmayī savisheṣh ā dravyo taṇī shraddhā nahi, te shramaṇ nā; temānthī dharmodbhav nahīn. 91.
Page 157 of 513
PDF/HTML Page 190 of 546
single page version
sa khalu na nām shramaṇaḥ . yatastato‘parichchhinnareṇukanakakaṇikāvisheṣhāddhūlidhāvakātkanakalābh iv niruparāgātmatattvopalambhalakṣhaṇo dharmopalambho na sambhūtimanubhavati ..91..
ath ‘uvasampayāmi samman jatto ṇivvāṇasampattī’ iti pratignāy ‘chārittan khalu dhammo dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho’ iti sāmyasya dharmatvan nishchitya ‘pariṇamadi jeṇ davvan takkālan tammayan ti paṇṇattan, tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇeyavvo’ iti yadātmano hi sphu ṭan ṇa so samaṇo nijashuddhātmaruchirūpanishchayasamyaktvapūrvakaparamasāmāyikasanyamalakṣhaṇashrāmaṇyā- bhāvātsa shramaṇo na bhavati . itthambhūtabhāvashrāmaṇyābhāvāt tatto dhammo ṇa sambhavadi tasmātpūrvoktadravya- shramaṇātsakāshānniruparāgashuddhātmānubhūtilakṣhaṇadharmo‘pi na sambhavatīti sūtrārthaḥ ..91.. ath ‘uv- sampayāmi samman’ ityādi namaskāragāthāyān yatpratignātan, tadanantaran ‘chārittan khalu dhammo’ ityādisūtreṇ chāritrasya dharmatvan vyavasthāpitam . ath ‘pariṇamadi jeṇ davvan’ ityādisūtreṇātmano dharmatvan bhaṇit- retī aur svarṇakaṇoṅkā antar gnāt nahīn hai, use dhūladhoyeko – usamense svarṇalābh nahīn hotā, isīprakār usamense (-shramaṇābhāsamense) 1niruparāg ātmatattvakī upalabdhi (prāpti) lakṣhaṇavāle dharmalābhakā udbhav nahīn hotā .
bhāvārtha : — jo jīv dravyamunitvakā pālan karatā huā bhī sva -parake bhed sahit padārthoṅkī shraddhā nahīn karatā, vah nishchay samyaktvapūrvak paramasāmāyikasanyamarūp munitvake abhāvake kāraṇ muni nahīn hai; isaliye jaise jise retī aur svarṇakaṇakā vivek nahīn hai aise dhūlako dhonevāleko, chāhe jitanā parishram karane par bhī, svarṇakī prāpti nahīn hotī, usīprakār jise sva aur parakā vivek nahīn hai aise us dravyamuniko, chāhe jitanī dravyamunitvakī kriyāoṅkā kaṣhṭa uṭhāne par bhī, dharmakī prāpti nahīn hotī ..91..
2‘uvasampayāmi samman jatto ṇivvāṇasampattī’ isaprakār (pān̐chavīn gāthāmen) pratignā karake, 3‘chārittan khalu dhammo dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho’ isaprakār (7vīn gāthāmen) sāmyakā dharmatva (sāmya hī dharma hai) nishchit karake 4‘pariṇamadi jeṇ davvan takkālan tammayan ti paṇṇattan, tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇeyavvo’ isaprakār (8vīn gāthāmen) jo ātmākā dharmatva 1. niruparāg = uparāg (-malinatā, vikār) rahit . 2. artha – main sāmyako prāpta karatā hūn̐, jisase nirvāṇakī prāpti hotī hai . 3. artha – chāritra vāstavamen dharma hai jo dharma hai vah sāmya hai aisā (shāstrommen) kahā hai . 4. artha – dravya jis kālamen jis bhāvarūp pariṇamit hotā hai us kālamen us -may hai aisā (jinendradevane)
Page 158 of 513
PDF/HTML Page 191 of 546
single page version
dharmatvamāsūtrayitumupakrāntan, yatprasiddhaye cha ‘dhammeṇ pariṇadappā appā jadi suddhasampaogajudo pāvadi ṇivvāṇasuhan’ iti nirvāṇasukhasādhanashuddhopayogo‘dhikartumārabdhaḥ, shubhāshubhopayogau cha virodhinau nirdhvastau, shuddhopayogasvarūpan chopavarṇitan, tatprasādajau chātmano gnānānandau sahajau samudyotayatā samvedanasvarūpan sukhasvarūpan cha prapañchitam, tadadhunā kathan kathamapi shuddho- payogaprasāden prasādhya paramanispr̥uhāmātmatr̥uptān pārameshvarīpravr̥uttimabhyupagataḥ kr̥utakr̥utyatāmavāpya nitāntamanākulo bhūtvā pralīnabhedavāsanonmeṣhaḥ svayam sākṣhāddharma evāsmītyavatiṣhṭhate — mityādi . tatsarvan shuddhopayogaprasādātprasādhyedānīn nishchayaratnatrayapariṇat ātmaiv dharma ityavatiṣhṭhate . athavā dvitīyapātanikā — samyaktvābhāve shramaṇo na bhavati, tasmāt shramaṇāddharmo‘pi na bhavati . tarhi kathan shramaṇo bhavati, iti pr̥uṣhṭe pratyuttaran prayachchhan gnānādhikāramupasanharati — jo ṇihadamohadiṭṭhī tattvārtha- shraddhānalakṣhaṇavyavahārasamyaktvotpannen nijashuddhātmaruchirūpeṇ nishchayasamyaktven pariṇatatvānnihatamoh- dr̥uṣhṭirvidhvansitadarshanamoho yaḥ . punashcha kinrūpaḥ . āgamakusalo nirdoṣhiparamātmapraṇītaparamāgamābhyāsen nirupādhisvasamvedanagnānakushalatvādāgamakushal āgamapravīṇaḥ . punashcha kinrūpaḥ . virāgachariyamhi abbhuṭṭhido vratasamitigu ptyādibahiraṅgachāritrānuṣhṭhānavashen svashuddhātmanishchalapariṇatirūpavītarāgachāritra- kahanā prārambha kiyā aur 1jisakī siddhike liye 2‘dhammeṇ pariṇadappā appā jadi suddhasampaogajudo, pāvadi ṇivvāṇasuhan’ isaprakār (11vīn gāthāmen) nirvāṇasukhake sādhanabhūt shuddhopayogakā adhikār prārambha kiyā, virodhī shubhāshubh upayogako naṣhṭa kiyā (-hey batāyā), shuddhopayogakā svarūp varṇan kiyā, shuddhopayogake prasādase utpanna honevāle aise ātmāke sahaj gnān aur ānandako samajhāte hue gnānake svarūpakā aur sukhake svarūpakā vistār kiyā, use (-ātmāke dharmatvako) ab kisī bhī prakār shuddhopayogake prasādase 3siddha karake, 4param nispr̥uh, ātmatr̥upta (aisī) pārameshvarī pravr̥uttiko prāpta hote huye, kr̥utakr̥utyatāko prāpta karake atyanta anākul hokar, jinake 5bhedavāsanā kī pragaṭatākā pralay huā hai, aise hote hue, (āchārya bhagavān) ‘main svayam sākṣhāt dharma hī hūn̐’ isaprakār rahate hain, (-aise bhāvamen nishchal sthit hote hain) : — 1. jisakī siddhike liye = ātmāko dharmarūp banavānekā jo kārya sādhanāke liye . 2. artha – dharmapariṇat svarūpavālā ātmā yadi shuddha upayogamen yukta ho to mokṣhake sukhako pātā hai . 3. siddha karake = sādhakar . (ātmāko dharmarūp rachanekā jo kārya sādhanā thā us kāryako, mahāpuruṣhārtha
karake shuddhopayog dvārā āchārya bhagavānane siddha kiyā .) . 4. parakī spr̥uhāse rahit aur ātmāmen hī tr̥upta, nishchayaratnatrayamen līnatārūp pravr̥utti . 5. bhedavāsanā = bhedarūp vr̥utti; vikalpa – pariṇām .
Page 159 of 513
PDF/HTML Page 192 of 546
single page version
yadayan svayamātmā dharmo bhavati sa khalu manorath ev . tasya tvekā bahirmohdraṣhṭirev vihantrī . sā chāgamakaushalenātmagnānen cha nihatā, nātra mam punarbhāvamāpatsyate . tato vītarāgachāritrasūtritāvatāro mamāyamātmā svayam dharmo bhūtvā nirastasamastapratyūhatayā nityamev pariṇatatvāt paramavītarāgachāritre samyagabhyutthitaḥ udyataḥ . punarapi kathambhūtaḥ . mahappā mokṣhalakṣhaṇ- mahārthasādhakatven mahātmā dhammo tti visesido samaṇo jīvitamaraṇalābhālābhādisamatābhāvanāpariṇatātmā sa shramaṇ evābhedanayen dharma iti visheṣhito mohakṣhobhavihīnātmapariṇāmarūpo nishchayadharmo bhaṇit ityarthaḥ ..92.. athaivambhūtanishchayaratnatrayapariṇatamahātapodhanasya yo‘sau bhaktin karoti tasya phalan darshayati —
anvayārtha : — [yaḥ āgamakushalaḥ ] jo āgamamen kushal hain, [nihatamohadr̥uṣhṭiḥ ] jisakī mohadr̥uṣhṭi hat ho gaī hai aur [virāgacharite abhyutthitaḥ ] jo vītarāgachāritramen ārūrḥ hai, [mahātmā shramaṇaḥ ] us mahātmā shramaṇako [dharmaḥ iti visheṣhitaḥ ] (shāstramen) ‘dharma’ kahā hain ..92..
ṭīkā : — yah ātmā svayam dharma ho, yah vāstavamen manorath hai . usamen vighna ḍālanevālī ek 1bahirmohadr̥uṣhṭi hī hai . aur vah (bahirmohadr̥uṣhṭi) to 2āgamakaushalya tathā ātmagnānase naṣhṭa ho jāneke kāraṇ ab mujhamen punaḥ utpanna nahīn hogī . isaliye vītarāgachāritrarūpase pragaṭatāko prāpta (-vītarāgachāritrarūp paryāyamen pariṇat) merā yah ātmā 1. bahirmohadr̥uṣhṭi = bahirmukh aisī mohadr̥uṣhṭi . (ātmāko dharmarūp honemen vighna ḍālanevālī ek bahirmohadr̥uṣhṭi
āgam viṣhe kaushalya chhe ne mohadr̥uṣhṭi vinaṣhṭa chhe vītarāg – charitārūḍh chhe, te muni -mahātmā ‘dharma’ chhe. 92.
Page 160 of 513
PDF/HTML Page 193 of 546
single page version
niṣhkampa evāvatiṣhṭhate . alamativistareṇ . svasti syādvādamudritāy jainendrāy shabdabrahmaṇe . svasti tanmūlāyātmatattvopalambhāy cha, yatprasādādudgranthito jhagityevāsansārabaddho mohagranthiḥ . svasti cha paramavītarāgachāritrātmane shuddhopayogāy, yatprasādādayamātmā svayamev dharmo bhūtaḥ ..92..
nityānandaprasarasarase gnānatattve nilīy .
sphū rjajjyotiḥsahajavilasadratnadīpasya lakṣhmīm ..5..
pūrvasūtroktan munīshvaran dr̥uṣhṭvā tuṣhṭo nirbharaguṇānurāgeṇ santuṣhṭaḥ san . kin karoti . abbhuṭṭhittā karedi sakkāran abhyutthānan kr̥utvā mokṣhasādhakasamyaktvādiguṇānān satkāran prashansān karoti vandaṇaṇamansaṇādihin tatto so dhammamādiyadi ‘tavasiddhe ṇayasiddhe’ ityādi vandanā bhaṇyate, namo‘stviti namaskāro bhaṇyate, tatprabhr̥utibhaktivisheṣhaiḥ tasmādyativarātsa bhavyaḥ puṇyamādatte puṇyan gr̥uhṇāti ityarthaḥ ..“ “ “ “ “
bhavāntare kin phalan bhavatīti pratipādayati —
svayamev dharma huā hai ..92..
artha : — isaprakār shuddhopayogako prāpta karake ātmā svayam dharma hotā huā arthāt svayam dharmarūp pariṇamit hotā huā nitya ānandake prasārase saras (arthāt jo shāshvat ānandake prasārase rasayukta) aise gnānatattvamen līn hokar, atyanta avichalatāke kāraṇ, daidīpyamān jyotimay aur sahajarūpase vilasit (-svabhāvase hī prakāshit) ratnadīpakakī niṣhkamp- prakāshamay shobhāko pātā hai . (arthāt ratnadīpakakī bhān̐ti svabhāvase hī niṣhkampatayā atyanta prakāshit hotā — jānatā — rahatā hai) . 1. syādvādamudrit jainendra shabdabrahma = syādvādakī chhāpavālā jinendrakā dravyashrut . 2. shabdabrahmamūlak = shabdabrahma jisakā mūl kāraṇ hai .
Page 161 of 513
PDF/HTML Page 194 of 546
single page version
prādurbhūtirna bhavati yathā jātu mohāṅku rasya ..6..
iti pravachanasāravr̥uttau tattvadīpikāyān shrīmadamr̥utachandrasūrivirachitāyān gnānatattvapragnāpano nām prathamaḥ shrutaskandhaḥ samāptaḥ ..
teṇ ṇarā va tirichchhā ten pūrvoktapuṇyenātra vartamānabhave narā vā tiryañcho vā devin vā māṇusin gadin pappā bhavāntare daivīn vā mānuṣhīn vā gatin prāpya vihavissariyehin sayā sampuṇṇamaṇorahā honti rājādhirājarūpalāvaṇyasaubhāgyaputrakalatrādiparipūrṇavibhūtirvibhavo bhaṇyate, āgnāphalamaishvaryan bhaṇyate, tābhyān vibhavaishvaryābhyān sampūrṇamanorathā bhavantīti . tadev puṇyan bhogādinidānarahitatven yadi samyaktvapūrvakan bhavati tarhi ten paramparayā mokṣhan cha labhante iti bhāvārthaḥ ..✽9..
iti shrījayasenāchāryakr̥utāyān tātparyavr̥uttau pūrvoktaprakāreṇ ‘es surāsuramaṇusindavandidan’ itīmān gāthāmādin kr̥utvā dvāsaptatigāthābhiḥ shuddhopayogādhikāraḥ, tadanantaran ‘devadajadigurupūjāsu’ ityādi pañchavinshatigāthābhirgnānakaṇḍikāchatuṣhṭayābhidhāno dvitīyo‘dhikāraḥ, tatashcha ‘sattāsambaddhede’ ityādi samyakatvakathanarūpeṇ prathamā gāthā, ratnatrayādhārapuruṣhasya dharmaḥ sambhavatīti ‘jo ṇihadamodiṭṭhī’ ityādi dvitīyā cheti svatantragāthādvayam, tasya nishchayadharmasañgnatapodhanasya yo‘sau bhaktin karoti tatphalakathanen ‘jo tan diṭṭhā’ ityādi gāthādvayam . ityadhikāradvayen pr̥uthagbhūtagāthāchatuṣhṭayasahitenaikottarashatagāthābhiḥ gnānatattvapratipādaknāmā prathamo mahādhikāraḥ samāptaḥ ..1..
[ab shlok dvārā gnānatattva -pragnāpan nāmak pratham adhikārakī aur gneyatattva -pragnāpan nāmak dūsare adhikārakī sandhi batāyī jātī hai . ]
artha : — ātmārūpī adhikaraṇamen rahanevāle arthāt ātmāke āshrit rahanevāle gnānatattvakā isaprakār yathārthatayā nishchay karake, usakī siddhike liye ( – kevalagnān pragaṭ karaneke liye) prashamake lakṣhase ( – upasham prāpta karaneke hetuse) gneyatattvako jānanekā ichchhuk (jīv) sarva padārthoṅko dravya -guṇ -paryāy sahit jānatā hai, jisase kabhī mohāṅkurakī kiñchit mātra bhī utpatti na ho .
is prakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrīpravachanasār shāstrakī shrīmadamr̥utachandrāchāryadevavirachit tattvadīpikā nāmak ṭīkāmen gnānatattva – pragnāpan nāmak pratham shrutaskandha samāpta huā .
pra. 21
Page 162 of 513
PDF/HTML Page 195 of 546
single page version
itaḥ ūrddhvan ‘sattāsambaddhede’ ityādigāthāsūtreṇ pūrvan saṅkṣhepeṇ yadvayākhyātan samyagdarshanan tasyedānīn viṣhayabhūtapadārthavyākhyānadvāreṇ trayodashādhikashatapramitagāthāparyantan vistaravyākhyānan karoti . athavā dvitīyapātanikā – pūrvan yadvayākhyātan gnānan tasya gneyabhūtapadārthān kathayati . tatra trayodashādhik - shatagāthāsu madhye prathamatastāvat ‘tamhā tassa ṇamāin’ imān gāthāmādin kr̥utvā pāṭhakrameṇ pañchatrinshad- gāthāparyantan sāmānyagneyavyākhyānan, tadanantaran ‘davvan jīvamajīvan’ ityādyekonavinshatigāthāparyantan visheṣhagneyavyākhyānan, athānantaran ‘sapadesehin samaggo logo’ ityādigāthāṣhṭakaparyantan sāmānyabhedabhāvanā,
ab, gneyatattvakā pragnāpan karate hain arthāt gneyatattva batalāte hain . usamen (pratham) padārthakā samyak ( — yathārtha) dravyaguṇaparyāyasvarūp varṇan karate hain : —
anvayārtha : — [arthaḥ khalu ] padārtha [dravyamayaḥ ] dravyasvarūp hai; [dravyāṇi ] dravya [guṇātmakāni ] guṇātmak [bhaṇitāni ] kahe gaye hain; [taiḥ tu punaḥ ] aur dravya tathā guṇonse [paryāyāḥ ] paryāyen hotī hain . [paryayamūḍhā hi ] paryāyamūrḥ jīv [parasamayāḥ ] parasamay (arthāt mithyādr̥uṣhṭi) hain ..93..
chhe artha dravyasvarūp, guṇ -ātmak kahyān chhe dravyane, vaḷī dravya -guṇathī paryayo; paryāyamūḍh parasamay chhe. 93.
Page 163 of 513
PDF/HTML Page 196 of 546
single page version
samudāyātmanā dravyeṇābhinirvr̥uttatvād dravyamayaḥ . dravyāṇi tu punarekāshrayavistāravisheṣhātmakai- rguṇairabhinirvr̥uttatvādguṇātmakāni . paryāyāstu punarāyatavisheṣhātmakā uktalakṣhaṇairdravyairapi guṇairapya- bhinirvr̥uttatvād dravyātmakā api guṇātmakā api . tatrānekadravyātmakaikyapratipattinibandhano dravyaparyāyaḥ . sa dvividhaḥ, samānajātīyo‘samānajātīyashcha . tatra samānajātīyo nām yathā anekapudgalātmako dvayaṇukastryaṇuk ityādi; asamānajātīyo nām yathā jīvapudgalātmako devo tatashcha ‘atthittaṇichchhidassa hi’ ityādyekapañchāshadgāthāparyantan visheṣhabhedabhāvanā cheti dvitīyamahādhikāre samudāyapātanikā . athedānīn sāmānyagneyavyākhyānamadhye prathamā namaskāragāthā, dvitīyā dravyaguṇ- paryāyavyākhyānagāthā, tr̥utīyā svasamayaparasamayanirūpaṇagāthā, chaturthī dravyasya sattādilakṣhaṇatray- sūchanagāthā cheti pīṭhikābhidhāne prathamasthale svatantragāthāchatuṣhṭayam . tadanantaran ‘sabbhāvo hi sahāvo’ ityādigāthāchatuṣhṭayaparyantan sattālakṣhaṇavyākhyānamukhyatvan, tadanantaran ‘ṇa bhavo bhaṅgavihīṇo’ ityādi- gāthātrayaparyantamutpādavyayadhrauvyalakṣhaṇakathanamukhyatā, tatashcha ‘pāḍubbhavadi ya aṇṇo’ ityādigāthādvayen 1vistārasāmānyasamudāyātmak aur 2āyatasāmānyasamudāyātmak dravyase rachit honese dravyamay (-dravyasvarūp) hai . aur 3dravya ek jinakā āshray hai aise vistāravisheṣhasvarūp guṇonse rachit (-guṇonse bane huve) honese guṇātmak hai . aur paryāyen — jo ki āyat -visheṣhasvarūp hain ve — jinake lakṣhaṇ (ū par) kahe gaye hain aise dravyonse tathā guṇonse rachit honese dravyātmak bhī hain guṇātmak bhī hain . usamen, anekadravyātmak ekatākī 4pratipattikī kāraṇabhūt dravyaparyāy hai . vah do prakār hai . (1) samānajātīy aur (2) asamānajātīy . usamen (1) samānajātīy vah hai — jaise ki anekapudgalātmak 5dviaṇuk, triaṇuk ityādi; (2) asamānajātīy vah 1. vistārasāmānya samudāy = vistārasāmānyarūp samudāy . vistārakā artha hai ki chauṛāī . dravyakī
gnān, darshan, chāritra ityādi jīvadravyake vistāravisheṣh arthāt guṇ hain . un vistāravisheṣhommen rahanevāle
2. āyatasāmānyasamudāy = āyatasāmānyarūp samudāy . āyatakā artha hai lambāī arthāt
3. anantaguṇoṅkā āshray ek dravya hai . 4. pratipatti = prāpti; gnān; svīkār . 5. dviaṇuk = do aṇuonse banā huā skandh .
Page 164 of 513
PDF/HTML Page 197 of 546
single page version
manuṣhya ityādi . guṇadvāreṇāyatānaikyapratipattinibandhano guṇaparyāyaḥ . so‘pi dvividhaḥ, svabhāvaparyāyo vibhāvaparyāyashcha . tatra svabhāvaparyāyo nām samastadravyāṇāmātmīyātmīyāgurulaghu- guṇadvāreṇ pratisamayasamudīyamānaṣhaṭsthānapatitavr̥uddhihāninānātvānubhūtiḥ, vibhāvaparyāyo nām rūpādīnān gnānādīnān vā svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyopadarshitasvabhāv- visheṣhānekatvāpattiḥ . athedan dr̥uṣhṭānten draḍhayati — yathaiv hi sarva ev paṭo‘vasthāyinā vistār- sāmānyasamudāyenābhidhāvatā‘‘yatasāmānyasamudāyen chābhinirvartyamānastanmay ev, tathaiv hi sarva ev padārtho‘vasthāyinā vistārasāmānyasamudāyenābhidhāvatā‘‘yatasāmānyasamudāyen cha dravyaparyāyaguṇaparyāyanirūpaṇamukhyatā . athānantaran ‘ṇa havadi jadi saddavvan’ ityādigāthāchatuṣhṭayen sattā- dravyayorabhedaviṣhaye yuktin kathayati, tadanantaran ‘jo khalu davvasahāvo’ ityādi sattādravyayorguṇaguṇikathanen prathamagāthā, dravyeṇ sah guṇaparyāyayorabhedamukhyatven ‘ṇatthi guṇo tti va koī’ ityādi dvitīyā cheti svatantragāthādvayan, tadanantaran dravyasya dravyārthikanayen sadutpādo bhavati, paryāyārthikanayenāsadityādi- kathanarūpeṇ ‘evamvihan’ itiprabhr̥uti gāthāchatuṣhṭayan, tatashcha ‘atthi tti ya’ ityādyekasūtreṇ nayasaptabhaṅgīvyākhyānamiti samudāyen chaturvinshatigāthābhiraṣhṭabhiḥ sthalairdravyanirṇayan karoti . tadyathā – ath samyaktvan kathayati — hai — jaise ki jīvapudgalātmak dev, manuṣhya ityādi . guṇ dvārā āyatakī anekatākī pratipattikī kāraṇabhūt guṇaparyāy hai . vah bhī do prakār hai . (1) svabhāvaparyāy aur (2) vibhāvaparyāy . usamen samasta dravyoṅke apane -apane agurulaghuguṇ dvārā pratisamay pragaṭ honevālī ṣhaṭsthānapatit hāni -vr̥uddhirūp anekatvakī anubhūti vah svabhāvaparyāy hai; (2) rūpādike yā gnānādike 1sva -parake kāraṇ pravartamān 2pūrvottar avasthāmen honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemen ānevāle svabhāvavisheṣharūp anekatvakī 3āpatti vibhāvaparyāy hai .
(-bahate, pravāharūp) huye aise āyatasāmānyasamudāyase rachit hotā huā tanmay hī hai, usīprakār sampūrṇa padārtha ‘dravya’ nāmak avasthāyī vistārasāmānyasamudāyase aur dauṛate huye āyatasāmānyasamudāyase rachit hotā huā dravyamay hī hai . aur jaise paṭamen, avasthāyī vistārasāmānyasamudāy yā dauṛate huye āyatasāmānyasamudāy guṇonse rachit hotā huā guṇonse 1. sva upādān aur par nimitta hai . 2. pūrvottar = pahalekī aur bādakī . 3. āpatti = āpatit, āpaṛanā . 4. paṭ = vastra
Page 165 of 513
PDF/HTML Page 198 of 546
single page version
dravyanāmnābhinirvartyamāno dravyamay ev . yathaiv cha paṭe‘vasthāyī vistārasāmānya- samudāyo‘bhidhāvannāyatasāmānyasamudāyo vā guṇairabhinirvartyamāno guṇebhyaḥ pr̥uthaganupalambhād guṇātmak ev, tathaiv cha padārtheṣhvavasthāyī vistārasāmānyasamudāyo‘bhidhāvannāyat- sāmānyasamudāyo vā dravyanāmā guṇairabhinirvartyamāno guṇebhyaḥ pr̥uthaganupalambhād guṇātmak ev . yathaiv chānekapaṭātmako dvipaṭikā tripaṭiketi samānajātīyo dravyaparyāyaḥ, tathaiv chānekapudgalātmako dvayaṇukastryaṇuk iti samānajātīyo dravyaparyāyaḥ . yathaiv chānekakausheyakakārpāsamayapaṭātmako dvipaṭikā tripaṭiketyasamānajātīyo dravyaparyāyaḥ, tathaiv chānekajīvapudgalātmako devo manuṣhya ityasamānajātīyo dravyaparyāyaḥ . yathaiv cha kvachitpaṭe sthūlātmīyāgurulaghuguṇadvāreṇ kālakramapravr̥utten nānāvidhen pariṇamanānnānātva- pratipattirguṇātmakaḥ svabhāvaparyāyaḥ, tathaiv cha samasteṣhvapi dravyeṣhu sūkṣhmātmīyātmīyāguru-
tamhā tassa ṇamāin kichchā yasmātsamyaktvan vinā shramaṇo na bhavati tasmātkāraṇāttasya samyakchāritrayuktasya pūrvoktatapodhanasya namasyān namaskriyān namaskāran kr̥utvā ṇichchan pi tammaṇo hojja nityamapi tadgatamanā bhūtvā vochchhāmi vakṣhyāmyahan kartā saṅgahādo saṅgrahātsaṅkṣhepāt sakāshāt . kim . paramaṭṭha- pr̥uthak aprāpta honese guṇātmak hī hai, usīprakār padārthommen, avasthāyī vistārasāmānyasamudāy yā dauṛatā huā āyatasāmānyasamudāy — jisakā nām ‘dravya’ hai vah — guṇonse rachit hotā huā guṇonse pr̥uthak aprāpta honese guṇātmak hī hai . aur jaise anekapaṭātmak (-ekase adhik vastronse nirmit) 1dvipaṭik, tripaṭik aise samānajātīy dravyaparyāy hai, usīprakār anek pudgalātmak dvi -aṇuk, tri -aṇuk aisī samānajātīy dravyaparyāy hai; aur jaise anek reshamī aur sūtī paṭoṅke bane hue dvipaṭik, tripaṭik aisī asamānajātīy dravyaparyāy hai, usīprakār anek jīvapudgalātmak dev, manuṣhya aisī asamānajātīy dravyaparyāy hai . aur jaise kabhī paṭamen apane sthūl agurulaghuguṇ dvārā kālakramase pravartamān anek prakārarūpase pariṇamit honeke kāraṇ anekatvakī pratipatti guṇātmak svabhāvaparyāy hai, usīprakār samasta dravyommen apane -apane sūkṣhma agurulaghuguṇ dvārā pratisamay pragaṭ honevālī ṣhaṭsthānapatit hānivr̥uddhirūp anekatvakī anubhūti vah guṇātmak svabhāvaparyāy hai; aur jaise paṭamen, 1. dvipaṭik = do thānoṅko joṛakar (sīṅkar) banāyā gayā ek vastra [yadi donon thān ek hī jātike
sūtī) to asamānajātīy dravyaparyāy kahalātā hai . ]
Page 166 of 513
PDF/HTML Page 199 of 546
single page version
laghuguṇadvāreṇ pratisamayasamudīyamānaṣhaṭsthānapatitavr̥uddhihāninānātvānubhūtiḥ guṇātmakaḥ svabhāvaparyāyaḥ . yathaiv cha paṭe rūpādīnān svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyo- padarshitasvabhāvavisheṣhānekatvāpattiḥ guṇātmako vibhāvaparyāyaḥ, tathaiv cha samasteṣhvapi dravyeṣhu rūpādīnān gnānādīnān vā svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyopadarshitasvabhāv- visheṣhānekatvāpattiḥ guṇātmako vibhāvaparyāyaḥ . iyan hi sarvapadārthānān dravyaguṇaparyāyasvabhāv- prakāshikā pārameshvarī vyavasthā sādhīyasī, na punaritarā . yato hi bahavo‘pi paryāy- viṇichchhayādhigaman paramārthavinishchayādhigaman samyaktvamiti . paramārthavinishchayādhigamashabden samyaktvan kathan bhaṇyat iti chet – paramo‘rthaḥ paramārthaḥ shuddhabuddhaikasvabhāvaḥ paramātmā, paramārthasya visheṣheṇ sanshayādirahitatven nishchayaḥ paramārthavinishchayarūpo‘dhigamaḥ shaṅkādyaṣhṭadoṣharahitashcha yaḥ paramārthato‘rthāvabodho yasmātsamyaktvāttat paramārthavinishchayādhigamam . athavā paramārthavinishchayo‘nekāntātmakapadārthasamūh- stasyādhigamo yasmāditi ..✽10.. ath padārthasya dravyaguṇaparyāyasvarūpan nirūpayati — attho khalu davvamao artho gnānaviṣhayabhūtaḥ padārthaḥ khalu sphu ṭan dravyamayo bhavati . kasmāt . tiryak- sāmānyoddharvatāsāmānyalakṣhaṇen dravyeṇ niṣhpannatvāt . tiryaksāmānyorddhvatāsāmānyalakṣhaṇan kathyate – ekakāle nānāvyaktigato‘nvayastiryaksāmānyan bhaṇyate . tatra dr̥uṣhṭānto yathā – nānāsiddhajīveṣhu siddho‘yan siddho‘yamityanugatākāraḥ siddhajātipratyayaḥ . nānākāleṣhvekavyaktigatonvay ūrdhvatāsāmānyan bhaṇyate . tatra dr̥uṣhṭāntaḥ yathā – ya ev kevalagnānotpattikṣhaṇe muktātmā dvitīyādikṣhaṇeṣhvapi sa eveti pratītiḥ . athavā nānāgosharīreṣhu gaurayan gaurayamiti gojātipratītistiryaksāmānyam . yathaiv chaikasmin puruṣhe bālakumārādyavasthāsu sa evāyan devadatta iti pratyay ūrdhvatāsāmānyam . davvāṇi guṇappagāṇi bhaṇidāṇi dravyāṇi guṇātmakāni bhaṇitāni . anvayino guṇā athavā sahabhuvo guṇā iti guṇalakṣhaṇam . yathā anantagnānasukhādivisheṣhaguṇebhyastathaivāgurulaghukādisāmānyaguṇebhyashchābhinnatvādguṇātmakan bhavati siddhajīvadravyan, tathaiv svakīyasvakīyavisheṣhasāmānyaguṇebhyaḥ sakāshādabhinnatvāt sarvadravyāṇi guṇātmakāni bhavanti . tehin puṇo pajjāyā taiḥ pūrvoktalakṣhaṇairdravyairguṇaishcha paryāyā bhavanti . vyatirekiṇaḥ paryāyā athavā kramabhuvaḥ paryāyā iti paryāyalakṣhaṇam . yathaikasmin muktātmadravye kiñchidūnacharam- rūpādikake sva -parake kāraṇ pravartamān pūrvottar avasthāmen honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemen ānevāle svabhāvavisheṣharūp anekatvakī āpatti vah guṇātmak vibhāvaparyāy hai, usīprakār samasta dravyommen, rūpādikake yā gnānādike sva -parake kāraṇ pravartamān pūrvottar avasthāmen honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemen ānevāle svabhāvavisheṣharūp anekatvakī āpatti vah guṇātmak vibhāvaparyāy hai .
vāstavamen yah, sarva padārthoṅke dravyaguṇaparyāyasvabhāvakī prakāshak 1pārameshvarī vyavasthā bhalī -uttam -pūrṇa -yogya hai, dūsarī koī nahīn; kyoṅki bahutase (jīv) paryāyamātrakā hī avalamban 1. parameshvarakī kahī huī .
Page 167 of 513
PDF/HTML Page 200 of 546
single page version
mātramevāvalambya tattvāpratipattilakṣhaṇan mohamupagachchhantaḥ parasamayā bhavanti ..93..
guṇaparyāyāshcha, tathā sarvadravyeṣhu svabhāvadravyaparyāyāḥ svajātīyavijātīyavibhāvadravyaparyāyāshcha, tathaiv
svabhāvavibhāvaguṇaparyāyāshcha ‘jesin atthi sahāo’ ityādigāthāyān, tathaiv ‘bhāvā jīvādīyā’ ityādi-
gāthāyān cha pañchāstikāye pūrvan kathitakrameṇ yathāsambhavan gnātavyāḥ . pajjayamūḍhā hi parasamayā yasmāditthambhūt-
bhāvārtha : — padārtha dravyasvarūp hai . dravya anantaguṇamay hai . dravyon aur guṇonse paryāyen hotī hain . paryāyoṅke do prakār hain : — 1 – dravyaparyāy, 2 – guṇaparyāy . inamense dravyaparyāyake do bhed hain : — 1 – samānajātīy — jaise dvi – aṇuk, tri -aṇuk, ityādi skandha; 2 – asamānajātīy — jaise manuṣhya dev ityādi . guṇaparyāyake bhī do bhed hain : — 1 – svabhāv- paryāy — jaise siddhake guṇaparyāy 2 – vibhāvaparyāy — jaise svaparahetuk matignānaparyāy .
aisā jinendra bhagavānakī vāṇīse kathit sarva padārthoṅkā dravya -guṇ -paryāyasvarūp hī yathārtha hai . jo jīv dravya -guṇako na jānate huye mātra paryāyakā hī ālamban lete hain ve nij svabhāvako na jānate huye parasamay hain ..93..
ab 1ānuṣhaṅgik aisī yah hī svasamay -parasamayakī vyavasthā (arthāt svasamay aur parasamayakā bhed) nishchit karake (usakā) upasanhār karate hain : —
anvayārtha : — [ye jīvāḥ ] jo jīv [paryāyeṣhu niratāḥ ] paryāyommen līn hain [parasamayikāḥ iti nirdiṣhṭāḥ ] unhen parasamay kahā gayā hai [ātmasvabhāve sthitāḥ ] jo jīv ātmasvabhāvamen sthit hain [te ] ve [svakasamayāḥ gnātavyāḥ ] svasamay jānane ..94.. 1. ānuṣhaṅgik = pūrva gāthāke kathanake sāth sambandhavālī .
paryāyamān rat jīv je te ‘parasamay’ nirdiṣhṭa chhe; ātmasvabhāve sthit je te ‘svakasamay’ gnātavya chhe . 94.