Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 87-94 ; Gney Tattva pragnyapan; Dravya samanya adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 28

 

Page 148 of 513
PDF/HTML Page 181 of 546
single page version

tattvataḥ samastamapi vastujātan parichchhindataḥ kṣhīyat evātattvābhiniveshasanskārakārī moho-
pachayaḥ
. ato hi mohakṣhapaṇe paraman shabdabrahmopāsanan bhāvagnānāvaṣhṭambhadr̥uḍhīkr̥utapariṇāmen
samyagadhīyamānamupāyāntaram ..86..
ath kathan jainendre shabdabrahmaṇi kilārthānān vyavasthitiriti vitarkayati
davvāṇi guṇā tesin pajjāyā aṭṭhasaṇṇayā bhaṇiyā .
tesu guṇapajjayāṇan appā davva tti uvadeso ..87..
dravyāṇi guṇāsteṣhān paryāyā arthasañgnayā bhaṇitāḥ .
teṣhu guṇaparyāyāṇāmātmā dravyamityupadeshaḥ ..87..
1tattvataḥ samasta vastumātrako jānane par 2atattvaabhiniveshake sanskār karanevālā mohopachay
(mohasamūh) avashya hī kṣhayako prāpta hotā hai . isaliye mohakā kṣhay karanemen, param shabdabrahmakī
upāsanākā bhāvagnānake avalamban dvārā dr̥urḥ kiye gaye pariṇāmase samyak prakār abhyās karanā
so upāyāntar hai
. (jo pariṇām bhāvagnānake avalambanase dr̥urḥīkr̥ut ho aise pariṇāmase dravya
shrutakā abhyās karanā so mohakṣhay karaneke liye upāyāntar hai) ..86..
ab, jinendrake shabda brahmamen arthoṅkī vyavasthā (-padārthoṅkī sthiti) kis prakār hai
so vichār karate hain :
anvayārtha :[dravyāṇi ] dravya, [guṇāḥ] guṇ [teṣhān paryāyāḥ ] aur unakī paryāyen
[arthasañgnayā ] ‘artha’ nāmase [bhaṇitāḥ ] kahī gaī hain . [teṣhu ] unamen, [guṇaparyāyāṇām ātmā
dravyam ] guṇ -paryāyoṅkā ātmā dravya hai (guṇ aur paryāyoṅkā svarūp -sattva dravya hī hai, ve
bhinna vastu nahīn hain) [ iti upadeshaḥ ] isaprakār (jinendrakā) upadesh hai
..87..
pramāṇairbudhyamānasya jānato jīvasya niyamānnishchayāt . kin phalan bhavati . khīyadi mohovachayo
durabhiniveshasanskārakārī mohopachayaḥ kṣhīyate pralīyate kṣhayan yāti . tamhā satthan samadhidavvan tasmāchchhāstran
samyagadhyetavyan paṭhanīyamiti . tadyathāvītarāgasarvagnapraṇītashāstrāt ‘ego me sassado appā’ ityādi
paramātmopadeshakashrutagnānen tāvadātmānan jānīte kashchidbhavyaḥ, tadanantaran vishiṣhṭābhyāsavashen
paramasamādhikāle rāgādivikalparahitamānasapratyakṣheṇ cha tamevātmānan parichchhinatti, tathaivānumānen vā
.
1. tattvataḥ = yathārtha svarūpase . 2. atattvaabhinivesh = yathārtha vastusvarūpase viparīt abhiprāy .
dravyo, guṇo ne paryayo sau ‘artha’ sañgnāthī kahyān;
guṇ -paryayono ātamā chhe dravya jin
upadeshamān. 87.

Page 149 of 513
PDF/HTML Page 182 of 546
single page version

dravyāṇi cha guṇāshcha paryāyāshcha abhidheyabhede‘pyabhidhānābheden arthāḥ . tatra guṇ-
paryāyāniyrati guṇaparyāyairaryanta iti vā arthā dravyāṇi, dravyāṇyāshrayatveneyrati dravyairāshray-
bhūtairaryanta iti vā arthā guṇāḥ, dravyāṇi kramapariṇāmeneyrati dravyaiḥ kramapariṇāmenāryanta iti
vā arthāḥ paryāyāḥ
. yathā hi suvarṇan pītatādīn guṇān kuṇḍalādīnshcha paryāyāniyarti tairaryamāṇan
vā artho dravyasthānīyan, yathā cha suvarṇamāshrayatveneyrati tenāshrayabhūtenāryamāṇā vā arthāḥ
ṭīkā : dravya, guṇ aur paryāyommen abhidheyabhed hone par bhī abhidhānakā abhed
honese ve ‘artha’ hain [arthāt dravyon, guṇon aur paryāyommen vāchyakā bhed hone par bhī vāchakamen
bhed na daṅkhen to ‘artha’ aise ek hī vāchak (-shabda) se ye tīnon pahichāne jāte hain ]
. usamen
(in dravyon, guṇon aur paryāyommense), jo guṇoṅko aur paryāyoṅko prāpta karate hainpahun̐chate hain
athavā jo guṇon aur paryāyoṅke dvārā prāpta kiye jāte haipahun̐che jāte hain aise 1‘artha’ ve dravya
hain, jo dravyoṅko āshrayake rūpamen prāpta karate hainpahun̐chate hainathavā jo āshrayabhūt dravyoṅke dvārā
prāpta kiye jāte hainpahun̐che jāte hain aise ‘artha’ ve guṇ hain, jo dravyoṅko kramapariṇāmase prāpta karate
pahun̐chate hain athavā jo dravyoṅke dvārā kramapariṇāmase (kramashaḥ honevāle pariṇāmake kāraṇ)
prāpta kiye jāte hainpahun̐che jāte hain aise ‘artha’ ve paryāy hai .
jaise dravyasthānīy (-dravyake samān, dravyake dr̥uṣhṭāntarūp) suvarṇa, pīlāpan ityādi
guṇoṅko aur kuṇḍal ityādi paryāyoṅko prāpta karatā haipahun̐chatā hai athavā (suvarṇa) unake dvārā
(-pīlāpanādi guṇon aur kuṇḍalādi paryāyon dvārā) prāpta kiyā jātā haipahun̐chā jātā hai
isaliye dravyasthānīy suvarṇa ‘artha’ hai, jaise pīlāpan ityādi guṇ suvarṇako āshrayake rūpamen
prāpta karate hain
pahun̐chate hain athavā (ve) āshrayabhūt suvarṇake dvārā prāpta kiye jāte hainpahun̐che
jāte hain isaliye pīlāpan ityādi guṇ ‘artha’ hain; aur jaise kuṇḍal ityādi paryāyen suvarṇako
tathāhiatraiv dehe nishchayanayen shuddhabuddhaikasvabhāvaḥ paramātmāsti . kasmāddhetoḥ . nirvikārasvasamvedan-
pratyakṣhatvāt sukhādivat iti, tathaivānye‘pi padārthā yathāsambhavamāgamābhyāsabalotpannapratyakṣheṇānumānen vā
gnāyante
. tato mokṣhārthinā bhavyenāgamābhyāsaḥ kartavya iti tātparyam ..86.. ath dravyaguṇaparyāyā-
ṇāmarthasañgnān kathayatidavvāṇi guṇā tesin pajjāyā aṭṭhasaṇṇayā bhaṇiyā dravyāṇi guṇāsteṣhān dravyāṇān
paryāyāshcha trayo‘pyarthasañgnayā bhaṇitāḥ kathitā arthasañgnā bhavantītyarthaḥ . tesu teṣhu triṣhu dravyaguṇaparyāyeṣhu
madhye guṇapajjayāṇan appā guṇaparyāyāṇān sambandhī ātmā svabhāvaḥ . kaḥ iti pr̥uṣhṭe . davva tti
uvadeso dravyamev svabhāv ityupadeshaḥ, athavā dravyasya kaḥ svabhāv iti pr̥uṣhṭe guṇaparyāyāṇāmātmā
1. ‘r̥u’ dhātumense ‘artha’ shabda banā hai . ‘r̥u’ arthāt pānā, prāpta karanā, pahun̐chanā, jānā . ‘artha’ arthāt
(1) jo pāyeprāpta karepahun̐che, athavā (2) jise pāyā jāyeprāpta kiyā jāyepahun̐chā jāye .

Page 150 of 513
PDF/HTML Page 183 of 546
single page version

pītatādayo guṇāḥ, yathā cha suvarṇan kramapariṇāmeneyrati ten kramapariṇāmenāryamāṇā vā arthāḥ
kuṇḍalādayaḥ paryāyāḥ
. evamanyatrāpi . yathā chaiteṣhu suvarṇapītatādiguṇakuṇḍalādiparyāyeṣhu
pītatādiguṇakuṇḍalādiparyāyāṇān suvarṇādapr̥uthagbhāvāt suvarṇamevātmā tathā cha teṣhu
dravyaguṇaparyāyeṣhu guṇaparyāyāṇān dravyādapr̥uthagbhāvāddravyamevātmā
..87..
kramapariṇāmase prāpta karatī hainpahun̐chatī hain athavā (ve) suvarṇake dvārā kramapariṇāmase prāpta kī
jātī hainpahun̐chī jātī hain isaliye kuṇḍal ityādi paryāyen ‘artha’ hain; isīprakār 1anyatra bhī
hai, (is dr̥uṣhṭāntakī bhān̐ti sarva dravya -guṇ -paryāyommen bhī samajhanā chāhiye) .
aur jaise in suvarṇa, pīlāpan ityādi guṇ aur kuṇḍal ityādi paryāyommen (-in
tīnommen, pīlāpan ityādi guṇoṅkā aur kuṇḍal paryāyoṅkā) suvarṇase apr̥uthaktva honese unakā
(-pīlāpan ityādi guṇoṅkā aur kuṇḍal ityādi paryāyoṅkā) suvarṇa hī ātmā hai, usīprakār
un dravya -guṇ -paryāyommen guṇ -paryāyoṅkā dravyase apr̥uthaktva honese unakā dravya hī ātmā hai
(arthāt dravya hī guṇ aur paryāyoṅkā ātmā -svarūp -sarvasva -satya hai)
.
bhāvārtha :86vīn gāthāmen kahā hai ki jinashāstroṅkā samyak abhyās mohakṣhayakā
upāy hai . yahān̐ saṅkṣhepamen yah batāyā hai ki un jinashāstrommen padārthoṅkī vyavasthā kisaprakār
kahī gaī hai . jinendradevane kahā kiartha (padārtha) arthāt dravya, guṇ aur paryāy . isake
atirikta vishvamen dūsarā kuchh nahīn hai, aur in tīnommen guṇ aur paryāyoṅkā ātmā (-usakā
sarvasva) dravya hī hai
. aisā honese kisī dravyake guṇ aur paryāy anya dravyake guṇ aur
paryāyarūp kiñchit mātra nahīn hote, samasta dravya apane -apane guṇ aur paryāyommen rahate hain .
aisī padārthoṅkī sthiti mohakṣhayake nimittabhūt pavitra jinashāstrommen kahī hai ..87..
ev svabhāv iti . ath vistaraḥanantagnānasukhādiguṇān tathaivāmūrtatvātīndriyatvasiddhatvādiparyāyānshcha
iyarti gachchhati pariṇamatyāshrayati yen kāraṇen tasmādartho bhaṇyate . kim . shuddhātmadravyam .
tachchhuddhātmadravyamādhārabhūtamiyrati gachchhanti pariṇamantyāshrayanti yen kāraṇen tato‘rthā bhaṇyante . ke te .
gnānatvasiddhatvādiguṇaparyāyāḥ . gnānatvasiddhatvādiguṇaparyāyāṇāmātmā svabhāvaḥ ka iti pr̥uṣhṭe shuddhātma-
1 jaise suvarṇa, pīlāpan ādiko aur kuṇḍal ādiko prāpta karatā hai athavā pīlāpan ādi aur kuṇḍal
ādike dvārā prāpta kiyā jātā hai (arthāt pīlāpan ādi aur kuṇḍal ādik suvarṇako prāpta karate
hain) isaliye suvarṇa ‘artha’ hai, vaise dravya ‘artha’; jaise pīlāpan ādi āshrayabhūt suvarṇako prāpta karatā
hai athavā āshrayabhūt suvarṇadvārā prāpta kiye jāte hai (arthāt āshrayabhūt suvarṇa pīlāpan ādiko prāpta karatā
hai) isaliye pīlāpan ādi ‘artha’ hain, vaise guṇ ‘artha’ hain; jaise kuṇḍal ādi suvarṇako kramapariṇāmase
prāpta karate hain athavā suvarṇa dvārā kramapariṇāmase prāpta kiyā jātā hai (arthāt suvarṇa kuṇḍal ādiko
kramapariṇāmase prāpta karatā hai) isaliye kuṇḍal ādi ‘artha’ hain, vaise paryāyen ‘artha’ hain
.

Page 151 of 513
PDF/HTML Page 184 of 546
single page version

athaivan mohakṣhapaṇopāyabhūtajineshvaropadeshalābhe‘pi puruṣhakāro‘rthakriyākārīti pauruṣhan
vyāpārayati
jo moharāgadose ṇihaṇadi uvalabbha joṇhamuvadesan .
so savvadukkhamokkhan pāvadi achireṇ kāleṇ ..88..
yo moharāgadveṣhānnihanti upalabhya jainamupadesham .
sa sarvaduḥkhamokṣhan prāpnotyachireṇ kālen ..88..
ih hi drāghīyasi sadājavañjavapathe kathamapyamun samupalabhyāpi jaineshvaran nishitatar-
vāridhārāpathasthānīyamupadeshan ya ev moharāgadveṣhāṇāmupari dr̥uḍhataran nipātayati sa ev nikhil-
ab, isaprakār mohakṣhayake upāyabhūt jineshvarake upadeshakī prāpti hone par bhī puruṣhārtha
1arthakriyākārī hai isaliye puruṣhārtha karatā hain :
anvayārtha :[yaḥ ] jo [jainan upadeshan ] jinendrake upadeshako [upalabhya ] prāpta
karake [moharāgadveṣhān ] moh -rāg -dveṣhako [nihanti ] hanatā hai, [saḥ ] vah [achireṇ kālen ]
alpa kālamen [sarvaduḥkhamokṣhan prāpnoti ] sarva duḥkhonse mukta ho jātā hai
..88..
ṭīkā :is ati dīrdha, sadā utpātamay sansāramārgamen kisī bhī prakārase
jinendradevake is tīkṣhṇa asidhārā samān upadeshako prāpta karake bhī jo moh -rāg -dveṣh par ati
dr̥uḍhatā pūrvak usakā prahār karatā hai vahī hāthamen talavār liye hue manuṣhyakī bhān̐ti shīghra hī
samasta duḥkhonse parimukta hotā hai; anya (koī) vyāpār (prayatna; kriyā) samasta duḥkhonse
dravyamev svabhāvaḥ, athavā shuddhātmadravyasya kaḥ svabhāv iti pr̥uṣhṭe pūrvoktaguṇaparyāyā ev . evan
sheṣhadravyaguṇaparyāyāṇāmapyarthasañgnā boddhavyetyarthaḥ ..87.. ath durlabhajainopadeshan labdhvāpi ya ev moharāg-
dveṣhānnihanti sa evāsheṣhaduḥkhakṣhayan prāpnotītyāvedayatijo moharāgadose ṇihaṇadi ya ev moharāg-
dveṣhānnihanti . kin kr̥utvā . upalabbha upalabhya prāpya . kam . joṇhamuvadesan jainopadesham . so savvadukkhamokkhan
pāvadi sa sarvaduḥkhamokṣhan prāpnoti . ken . achireṇ kāleṇ stok kāleneti . tadyathāekendriyavikalendriy-
pañchendriyādidurlabhaparamparayā jainopadeshan prāpya moharāgadveṣhavilakṣhaṇan nijashuddhātmanishchalānubhūtilakṣhaṇan
1. arthakriyākārī = prayojanabhūt kriyākā (sarvaduḥkhaparimokṣhakā) karanevālā .
je pāmī jin -upadesh haṇato rāg -dveṣh -vimohane,
te jīv pāme alpa kāle sarvaduḥkhavimokṣhane. 88
.

Page 152 of 513
PDF/HTML Page 185 of 546
single page version

duḥkhaparimokṣhan kṣhipramevāpnoti, nāparo vyāpāraḥ karavālapāṇiriv . at ev sarvārambheṇ moh-
kṣhapaṇāy puruṣhakāre niṣhīdāmi ..88..
ath svaparavivekasiddherev mohakṣhapaṇan bhavatīti svaparavibhāgasiddhaye prayatate
ṇāṇappagamappāṇan paran cha davvattaṇāhisambaddhan .
jāṇadi jadi ṇichchhayado jo so mohakkhayan kuṇadi ..89..
gnānātmakamātmānan paran cha dravyatvenābhisambaddham .
jānāti yadi nishchayato yaḥ sa mohakṣhayan karoti ..89..
parimukta nahīn karatā . (jaise manuṣhyake hāthamen tīkṣhṇa talavār hone par bhī vah shatruon par atyanta
vegase usakā prahār kare tabhī vah shatru sambandhī duḥkhase mukta hotā hai anyathā nahīn, usīprakār
is anādi sansāramen mahābhāgyase jineshvaradevake upadesharūpī tīkṣhṇa talavārako prāpta karake bhī jo
jīv moh -rāg -dveṣharūpī shatruon par atidr̥urḥatā pūrvak usakā prahār karatā hai vahī sarva duḥkhonse
mukta hotā hai anyathā nahīn) isīliye sampūrṇa ārambhase (-prayatnapūrvak) mohakā kṣhay karaneke
liye main puruṣhārthakā āshray grahaṇ karatā hūn̐
..88..
ab, sva -parake vivekakī (-bhedagnānakī) siddhise hī mohakā kṣhay ho sakatā hai,
isaliye sva -parake vibhāgakī siddhike liye prayatna karate hain :
anvayārtha :[yaḥ ] jo [nishchayataḥ ] nishchayase [gnānātmakan ātmānan ] gnānātmak
aise apaneko [cha ] aur [paran ] parako [dravyatven abhisambaddham ] nij nij dravyatvase sambaddha
(-sanyukta) [yadi jānāti ] jānatā hai, [saḥ ] vah [moh kṣhayan karoti ] mohakā kṣhay
karatā hai
..89..
nishchayasamyaktvagnānadvayāvinābhūtan vītarāgachāritrasañgnan nishitakhaṅgan ya ev moharāgadveṣhashatrūṇāmupari dr̥uḍhataran
pātayati sa ev pāramārthikānākulatvalakṣhaṇasukhavilakṣhaṇānān duḥkhānān kṣhayan karotītyarthaḥ
..88.. evan
dravyaguṇaparyāyaviṣhaye mūḍhatvanirākaraṇārthan gāthāṣhaṭken tr̥utīyagnānakaṇḍikā gatā . ath svaparātmanorbhed-
gnānāt mohakṣhayo bhavatīti pragnāpayatiṇāṇappagamappāṇan paran cha davvattaṇāhisambaddhan jāṇadi jadi gnānātmak-
je gnānarūp nij ātmane, parane vaḷī nishchay vaḍe
dravyatvathī sambaddha jāṇe, mohano kṣhay te kare. 89
.

Page 153 of 513
PDF/HTML Page 186 of 546
single page version

ya ev svakīyen chaitanyātmaken dravyatvenābhisambaddhamātmānan paran cha parakīyen yathochiten
dravyatvenābhisambaddhamev nishchayataḥ parichchhinatti, sa ev samyagavāptasvaparavivekaḥ sakalan mohan
kṣhapayati
. ataḥ svaparavivekāy prayato‘smi ..89..
ath sarvathā svaparavivekasiddhirāgamato vidhātavyetyupasanharati
tamhā jiṇamaggādo guṇehin ādan paran cha davvesu .
abhigachchhadu ṇimmohan ichchhadi jadi appaṇo appā ..90..
tasmājjinamārgādguṇairātmānan paran cha dravyeṣhu .
abhigachchhatu nirmohamichchhati yadyātman ātmā ..90..
mātmānan jānāti yadi . kathambhūtam . svakīyashuddhachaitanyadravyatvenābhisambaddhan, na kevalamātmānam, paran cha
yathochitachetanāchetanaparakīyadravyatvenābhisambaddham . kasmāt . ṇichchhayado nishchayataḥ nishchayanayānukūlan
ṭīkā : jo nishchayase apaneko svakīy (apane) chaitanyātmak dravyatvase sambaddha
(-sanyukta) aur parako parakīy (dūsareke) 1yathochit dravyatvase sambaddha jānatā hai, vahī
(jīv), jisane ki samyaktvarūpase sva -parake vivekako prāpta kiyā hai, sampūrṇa mohakā kṣhay
karatā hai
. isaliye main sva -parake vivekake liye prayatnashīl hūn̐ ..89..
ab, sab prakārase svaparake vivekakī siddhi āgamase karane yogya hai, aisā upasanhār
karate hain :
anvayārtha :[tasmāt ] isaliye (sva -parake vivekase mohakā kṣhay kiyā jā
sakatā hai isaliye) [yadi ] yadi [ātmā ] ātmā [ātmanaḥ ] apanī [nirmohan ] nirmohatā
[ichchhati ] chāhatā ho to [jinamārgāt ] jinamārgase [guṇaiḥ ] guṇoṅke dvārā [dravyeṣhu ] dravyommen
[ ātmānan paran cha ] sva aur parako [abhigachchhatu ] jāno (arthāt jināgamake dvārā visheṣh
guṇonse aisā vivek karo ki
ananta dravyommense yah sva hai aur yah par hai) ..90..
1. yathochit = yathāyogyachetan yā achetan (pudgalādi dravya parakīy achetan dravyatvase aur anya ātmā
parakīy chetan dravyatvase sanyukta hain).
tethī yadi jīv ichchhato nirmohatā nij ātmane,
jinamārgathī dravyo mahīn jāṇo sva -parane guṇ vaḍe. 90
.
pra. 20

Page 154 of 513
PDF/HTML Page 187 of 546
single page version

ih khalvāgamanigaditeṣhvananteṣhu guṇeṣhu kaishchid guṇairanyayogavyavachchhedakatayāsādhāraṇ-
tāmupādāy visheṣhaṇatāmupagatairanantāyān dravyasantatau svaparavivekamupagachchhantu mohaprahāṇapravaṇabuddhayo
labdhavarṇāḥ
. tathāhiyadidan sadakāraṇatayā svataḥsiddhamantarbahirmukhaprakāshashālitayā svapar-
parichchhedakan madīyan mam nām chaitanyamahamanen ten samānajātīyamasamānajātīyan vā dravyamanyad-
pahāy mamātmanyev vartamānenātmīyamātmānan sakalatrikālakalitadhrauvyan dravyan jānāmi
. evan
bhedagnānamāshritya . jo yaḥ kartā so sa mohakkhayan kuṇadi nirmohaparamānandaikasvabhāvashuddhātmano
viparītasya mohasya kṣhayan karotīti sūtrārthaḥ ..89.. ath pūrvasūtre yaduktan svaparabhedavignānan tadāgamataḥ
siddhayatīti pratipādayatitamhā jiṇamaggādo yasmādevan bhaṇitan pūrvan svaparabhedavignānād mohakṣhayo
bhavati, tasmātkāraṇājjinamārgājjināgamāt guṇehin guṇaiḥ ādan ātmānan, na kevalamātmānan paran cha
paradravyan cha . keṣhu madhye . davvesu shuddhātmādiṣhaḍdravyeṣhu abhigachchhadu abhigachchhatu jānātu . yadi
kim . ṇimmohan ichchhadi jadi nirmohabhāvamichchhati yadi chet . sa kaḥ . appā ātmā . kasya sambandhitven .
ṭīkā :mohakā kṣhay karaneke prati 1pravaṇ buddhivāle budhajan is jagatamen āgamamen
kathit ananta guṇommense kinhīn guṇoṅke dvārājo guṇ 2anyake sāth yog rahit honese
asādhāraṇatā dhāraṇ karake visheṣhatvako prāpta hue hain unake dvārāananta dravyaparamparāmen sva-
parake vivekako prāpta karo . (arthāt mohakā kṣhay karaneke ichchhuk paṇḍitajan āgam kathit
ananta guṇommense asādhāraṇ aur bhinnalakṣhaṇabhūt guṇoṅke dvārā ananta dravya paramparāmen ‘yah svadravya
hain aur yah paradravya hain’ aisā vivek karo), joki isaprakār hain :
3sat aur 4akāraṇ honese svataḥsiddha, antarmukh aur bahirmukh prakāshavālā honese
sva -parakā gnāyakaisā jo yah, mere sāth sambandhavālā, merā chaitanya hai usake dvārājo
(chaitanya) samānajātīy athavā asamānajātīy anya dravyako chhoṛakar mere ātmāmen hī vartatā
hai usake dvārā
main apane ātmāko 5sakal -trikālamen dhruvatvakā dhārak dravya jānatā hūn̐ .
isaprakār pr̥uthakrūpase vartamān svalakṣhaṇoṅke dvārājo anya dravyako chhoṛakar usī dravyamen
1. pravaṇ = ḍhalatī huī; abhimukh; rat .
2. kitane hī guṇ anya dravyoṅke sāth sambandha rahit honese arthāt anya dravyommen na honese asādhāraṇ hain aur
isaliye visheṣhaṇabhūtbhinna lakṣhaṇabhūt hai; usake dvārā dravyoṅkī bhinnatā nishchit kī jā sakatī hai .
3. sat = astitvavālā; satrūp; sattāvālā .
4. akāraṇ = jisakā koī kāraṇ na ho aisā ahetuk, (chaitanya sat aur ahetuk honese svayanse siddha hai .)
5. sakal = pūrṇa, samasta, niravasheṣh (ātmā koī kālako bākī rakhe binā sampūrṇa tīnon kāl dhruv rahatā
aisā dravya hai .)

Page 155 of 513
PDF/HTML Page 188 of 546
single page version

pr̥uthaktvavr̥uttasvalakṣhaṇairdravyamanyadapahāy tasminnev cha vartamānaiḥ sakalatrikālakalitadhrauvyan
dravyamākāshan dharmamadharman kālan pudgalamātmāntaran cha nishchinomi
. tato nāhamākāshan na dharmo nādharmo
na cha kālo na pudgalo nātmāntaran cha bhavāmi; yato‘mīṣhvekāpavarakaprabodhitānek-
dīpaprakāsheṣhviv sambhūyāvasthiteṣhvapi machchaitanyan svarūpādaprachyutamev mān pr̥uthagavagamayati
. evamasya
nishchitasvaparavivekasyātmano na khalu vikārakāriṇo mohāṅku rasya prādurbhūtiḥ syāt ..90..
appaṇo ātman iti . tathāhiyadidan mam chaitanyan svaparaprakāshakan tenāhan kartā vishuddhagnānadarshan-
svabhāvan svakīyamātmānan jānāmi, paran cha pudgalādipañchadravyarūpan sheṣhajīvāntaran cha pararūpeṇ jānāmi,
tataḥ kāraṇādekāpavarak prabodhitānekapradīpaprakāsheṣhviv sambhūyāvasthiteṣhvapi sarvadravyeṣhu mam sahajashuddha-

chidānandaikasvabhāvasya kenāpi sah moho nāstītyabhiprāyaḥ
..90.. evan svaparaparignānaviṣhaye mūḍhatva-
nirāsārthan gāthādvayen chaturthagnānakaṇḍikā gatā . iti pañchavinshatigāthābhirgnānakaṇḍikāchatuṣhṭayābhidhāno
dvitīyo‘dhikāraḥ samāptaḥ . ath nirdoṣhiparamātmapraṇītapadārthashraddhānamantareṇ shramaṇo na bhavati,
vartate hain unake dvārāākāsh, dharma, adharma, kāl, pudgal aur anya ātmāko sakal
trikālamen dhruvatva dhārak dravyake rūpamen nishchit karatā hūn̐ (jaise chaitanya lakṣhaṇake dvārā ātmāko
dhruv dravyake rūpamen jānā, usīprakār avagāhahetutva, gatihetutva ityādi lakṣhaṇonse
jo ki sva-
lakṣhyabhūt dravyake atirikta anya dravyommen nahīn pāye jāte unake dvārāākāsh dharmāstikāy
ityādiko bhinna -bhinna dhruv dravyoṅke rūpamen jānatā hūn̐) isaliye main ākāsh nahīn hūn̐, main dharma
nahīn hūn̐, adharma nahīn hūn̐, kāl nahīn hūn̐, pudgal nahīn hūn̐, aur ātmāntar nahīn hūn̐; kyoṅki
makānake 1ek kamaremen jalāye gaye anek dīpakoṅke prakāshoṅkī bhān̐ti yah dravya ikaṭṭhe hokar
rahate hue bhī merā chaitanya nijasvarūpase achyut hī rahatā huā mujhe pr̥uthak batalātā hai .
isaprakār jisane sva -parakā vivek nishchit kiyā hai aise is ātmāko vikārakārī
mohāṅkurakā prādurbhāv nahīn hotā .
bhāvārtha :sva -parake vivekase mohakā nāsh kiyā jā sakatā hai . vah sva-
parakā vivek, jināgamake dvārā sva -parake lakṣhaṇoṅko yathārthatayā jānakar kiyā jā
sakatā hai
..90..
1. jaise kisī ek kamaremen anek dīpak jalāye jāyen to sthūladr̥uṣhṭise dekhane par unakā prakāsh ek dūsaremen
milā huā mālūm hotā hai, kintu sūkṣhmadr̥uṣhṭise vichārapūrvak dekhane par ve sab prakāsh bhinna -bhinna hī hain;
(kyoṅki unamense ek dīpak bujh jāne par usī dīpakakā prakāsh naṣhṭa hotā hai; anya dīpakoṅke prakāsh
naṣhṭa nahīn hote) usīprakār jīvādik anek dravya ek hī kṣhetramen rahate hain phi ra bhī sūkṣhmadr̥uṣhṭise dekhane par
ve sab bhinna -bhinna hī hain, ekamek nahīn hote
.

Page 156 of 513
PDF/HTML Page 189 of 546
single page version

ath jinoditārthashraddhānamantareṇ dharmalābho na bhavatīti pratarkayati
sattāsambaddhede savisese jo hi ṇev sāmaṇṇe .
saddahadi ṇa so samaṇo tatto dhammo ṇa sambhavadi ..91..
sattāsambaddhānetān savisheṣhān yo hi naiv shrāmaṇye .
shraddadhāti na sa shramaṇaḥ tato dharmo na sambhavati ..91..
yo hi nāmaitāni sādr̥ushyāstitven sāmānyamanuvrajantyapi svarūpāstitvenāshliṣhṭa-
visheṣhāṇi dravyāṇi svaparāvachchhedenāparichchhindannashraddadhāno vā evamev shrāmaṇyenātmānan damayati
tasmāchchhuddhopayogalakṣhaṇadharmo‘pi na sambhavatīti nishchinotisattāsambaddhe mahāsattāsambandhen sahitān ede
etān pūrvoktashuddhajīvādipadārthān . punarapi kimvishiṣhṭān . savisese visheṣhasattāvāntarasattā svakīy-
svakīyasvarūpasattā tayā sahitān jo hi ṇev sāmaṇṇe saddahadi yaḥ kartā dravyashrāmaṇye sthito‘pi na shraddhatte
ab, nyāyapūrvak aisā vichār karate hain kijinendrokta arthoṅke shraddhān binā dharmalābh
(shuddhātmaanubhavarūp dharmaprāpti) nahīn hotā
anvayārtha :[yaḥ hi ] jo (jīv) [shrāmaṇye ] shramaṇāvasthāmen [etān sattā-
sambaddhān savisheṣhatān ] in 1sattāsanyukta 2savisheṣh padārthoṅkī [na ev shraddadhāti ] shraddhā nahīn
karatā, [saḥ ] vah [shramaṇaḥ na ] shramaṇ nahīn hai; [tataḥ dharmaḥ na sambhavati ] usase dharmakā udbhav
nahīn hotā (arthāt us shramaṇābhāsake dharma nahīn hotā
.) ..91..
ṭīkā :jo (jīv) in dravyoṅkoki jo (dravya) 3sādr̥ushya -astitvake dvārā
samānatāko dhāraṇ karate hue svarūpastitvake dvārā visheṣhayukta hain unhensva -parake
bhedapūrvak na jānatā huā aur shraddhā na karatā huā yon hī (gnān -shraddhāke binā) mātra shramaṇatāse
(dravyamunitvase) ātmākā daman karatā hai vah vāstavamen shramaṇ nahīn hai; isaliye, jaise jise
1. sattāsanyukta = astitvavāle .
2. savisheṣh = visheṣhasahit; bhedavāle; bhinna -bhinna .
3. astitva do prakārakā hai :sādr̥ushyaastitva aur svarūpastitva . sādr̥ushya -astitvakī apekṣhāse
sarva dravyommen samānatā hai, aur svarūp -astitvakī apekṣhāse samasta dravyommen visheṣhatā hai
shrāmaṇyamān sattāmayī savisheṣh ā dravyo taṇī
shraddhā nahi, te shramaṇ nā; temānthī dharmodbhav nahīn. 91
.

Page 157 of 513
PDF/HTML Page 190 of 546
single page version

sa khalu na nām shramaṇaḥ . yatastato‘parichchhinnareṇukanakakaṇikāvisheṣhāddhūlidhāvakātkanakalābh
iv niruparāgātmatattvopalambhalakṣhaṇo dharmopalambho na sambhūtimanubhavati ..91..
ath ‘uvasampayāmi samman jatto ṇivvāṇasampattī’ iti pratignāy ‘chārittan khalu dhammo
dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho’ iti sāmyasya dharmatvan nishchitya ‘pariṇamadi jeṇ davvan
takkālan tammayan ti paṇṇattan, tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇeyavvo’ iti yadātmano
hi sphu ṭan ṇa so samaṇo nijashuddhātmaruchirūpanishchayasamyaktvapūrvakaparamasāmāyikasanyamalakṣhaṇashrāmaṇyā-
bhāvātsa shramaṇo na bhavati . itthambhūtabhāvashrāmaṇyābhāvāt tatto dhammo ṇa sambhavadi tasmātpūrvoktadravya-
shramaṇātsakāshānniruparāgashuddhātmānubhūtilakṣhaṇadharmo‘pi na sambhavatīti sūtrārthaḥ ..91.. ath ‘uv-
sampayāmi samman’ ityādi namaskāragāthāyān yatpratignātan, tadanantaran ‘chārittan khalu dhammo’ ityādisūtreṇ
chāritrasya dharmatvan vyavasthāpitam
. ath ‘pariṇamadi jeṇ davvan’ ityādisūtreṇātmano dharmatvan bhaṇit-
retī aur svarṇakaṇoṅkā antar gnāt nahīn hai, use dhūladhoyekousamense svarṇalābh nahīn hotā,
isīprakār usamense (-shramaṇābhāsamense) 1niruparāg ātmatattvakī upalabdhi (prāpti) lakṣhaṇavāle
dharmalābhakā udbhav nahīn hotā .
bhāvārtha :jo jīv dravyamunitvakā pālan karatā huā bhī sva -parake bhed sahit
padārthoṅkī shraddhā nahīn karatā, vah nishchay samyaktvapūrvak paramasāmāyikasanyamarūp munitvake
abhāvake kāraṇ muni nahīn hai; isaliye jaise jise retī aur svarṇakaṇakā vivek nahīn hai aise
dhūlako dhonevāleko, chāhe jitanā parishram karane par bhī, svarṇakī prāpti nahīn hotī, usīprakār
jise sva aur parakā vivek nahīn hai aise us dravyamuniko, chāhe jitanī dravyamunitvakī
kriyāoṅkā kaṣhṭa uṭhāne par bhī, dharmakī prāpti nahīn hotī
..91..
2‘uvasampayāmi samman jatto ṇivvāṇasampattī’ isaprakār (pān̐chavīn gāthāmen) pratignā karake,
3‘chārittan khalu dhammo dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho’ isaprakār (7vīn gāthāmen) sāmyakā
dharmatva (sāmya hī dharma hai) nishchit karake 4‘pariṇamadi jeṇ davvan takkālan tammayan ti paṇṇattan,
tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇeyavvo’ isaprakār (8vīn gāthāmen) jo ātmākā dharmatva
1. niruparāg = uparāg (-malinatā, vikār) rahit .
2. arthamain sāmyako prāpta karatā hūn̐, jisase nirvāṇakī prāpti hotī hai .
3. arthachāritra vāstavamen dharma hai jo dharma hai vah sāmya hai aisā (shāstrommen) kahā hai .
4. arthadravya jis kālamen jis bhāvarūp pariṇamit hotā hai us kālamen us -may hai aisā (jinendradevane)
kahā hai; isaliye dharmapariṇat ātmāko dharma jānanā chāhiye .

Page 158 of 513
PDF/HTML Page 191 of 546
single page version

dharmatvamāsūtrayitumupakrāntan, yatprasiddhaye cha ‘dhammeṇ pariṇadappā appā jadi suddhasampaogajudo
pāvadi ṇivvāṇasuhan’ iti nirvāṇasukhasādhanashuddhopayogo‘dhikartumārabdhaḥ, shubhāshubhopayogau cha
virodhinau nirdhvastau, shuddhopayogasvarūpan chopavarṇitan, tatprasādajau chātmano gnānānandau sahajau
samudyotayatā samvedanasvarūpan sukhasvarūpan cha prapañchitam, tadadhunā kathan kathamapi shuddho-
payogaprasāden prasādhya paramanispr̥uhāmātmatr̥uptān pārameshvarīpravr̥uttimabhyupagataḥ kr̥utakr̥utyatāmavāpya
nitāntamanākulo bhūtvā pralīnabhedavāsanonmeṣhaḥ svayam sākṣhāddharma evāsmītyavatiṣhṭhate
mityādi . tatsarvan shuddhopayogaprasādātprasādhyedānīn nishchayaratnatrayapariṇat ātmaiv dharma ityavatiṣhṭhate .
athavā dvitīyapātanikāsamyaktvābhāve shramaṇo na bhavati, tasmāt shramaṇāddharmo‘pi na bhavati . tarhi
kathan shramaṇo bhavati, iti pr̥uṣhṭe pratyuttaran prayachchhan gnānādhikāramupasanharatijo ṇihadamohadiṭṭhī tattvārtha-
shraddhānalakṣhaṇavyavahārasamyaktvotpannen nijashuddhātmaruchirūpeṇ nishchayasamyaktven pariṇatatvānnihatamoh-
dr̥uṣhṭirvidhvansitadarshanamoho yaḥ
. punashcha kinrūpaḥ . āgamakusalo nirdoṣhiparamātmapraṇītaparamāgamābhyāsen
nirupādhisvasamvedanagnānakushalatvādāgamakushal āgamapravīṇaḥ . punashcha kinrūpaḥ . virāgachariyamhi
abbhuṭṭhido vratasamitigu ptyādibahiraṅgachāritrānuṣhṭhānavashen svashuddhātmanishchalapariṇatirūpavītarāgachāritra-
kahanā prārambha kiyā aur 1jisakī siddhike liye 2‘dhammeṇ pariṇadappā appā jadi
suddhasampaogajudo, pāvadi ṇivvāṇasuhan’ isaprakār (11vīn gāthāmen) nirvāṇasukhake sādhanabhūt
shuddhopayogakā adhikār prārambha kiyā, virodhī shubhāshubh upayogako naṣhṭa kiyā (-hey
batāyā), shuddhopayogakā svarūp varṇan kiyā, shuddhopayogake prasādase utpanna honevāle aise
ātmāke sahaj gnān aur ānandako samajhāte hue gnānake svarūpakā aur sukhake svarūpakā
vistār kiyā, use (-ātmāke dharmatvako) ab kisī bhī prakār shuddhopayogake prasādase
3siddha karake, 4param nispr̥uh, ātmatr̥upta (aisī) pārameshvarī pravr̥uttiko prāpta hote huye,
kr̥utakr̥utyatāko prāpta karake atyanta anākul hokar, jinake 5bhedavāsanā kī pragaṭatākā pralay
huā hai, aise hote hue, (āchārya bhagavān) ‘main svayam sākṣhāt dharma hī hūn̐’ isaprakār rahate
hain, (-aise bhāvamen nishchal sthit hote hain) :
1. jisakī siddhike liye = ātmāko dharmarūp banavānekā jo kārya sādhanāke liye .
2. arthadharmapariṇat svarūpavālā ātmā yadi shuddha upayogamen yukta ho to mokṣhake sukhako pātā hai .
3. siddha karake = sādhakar . (ātmāko dharmarūp rachanekā jo kārya sādhanā thā us kāryako, mahāpuruṣhārtha
karake shuddhopayog dvārā āchārya bhagavānane siddha kiyā .) .
4. parakī spr̥uhāse rahit aur ātmāmen hī tr̥upta, nishchayaratnatrayamen līnatārūp pravr̥utti .
5. bhedavāsanā = bhedarūp vr̥utti; vikalpapariṇām .

Page 159 of 513
PDF/HTML Page 192 of 546
single page version

jo ṇihadamohadiṭṭhī āgamakusalo virāgachariyamhi .
abbhuṭṭhido mahappā dhammo tti visesido samaṇo ..92..
yo nihatamohadr̥uṣhṭirāgamakushalo virāgacharite .
abhyutthito mahātmā dharma iti visheṣhitaḥ shramaṇaḥ ..92..
yadayan svayamātmā dharmo bhavati sa khalu manorath ev . tasya tvekā bahirmohdraṣhṭirev
vihantrī . sā chāgamakaushalenātmagnānen cha nihatā, nātra mam punarbhāvamāpatsyate . tato
vītarāgachāritrasūtritāvatāro mamāyamātmā svayam dharmo bhūtvā nirastasamastapratyūhatayā nityamev
pariṇatatvāt paramavītarāgachāritre samyagabhyutthitaḥ udyataḥ . punarapi kathambhūtaḥ . mahappā mokṣhalakṣhaṇ-
mahārthasādhakatven mahātmā dhammo tti visesido samaṇo jīvitamaraṇalābhālābhādisamatābhāvanāpariṇatātmā
sa shramaṇ evābhedanayen dharma iti visheṣhito mohakṣhobhavihīnātmapariṇāmarūpo nishchayadharmo bhaṇit
ityarthaḥ
..92.. athaivambhūtanishchayaratnatrayapariṇatamahātapodhanasya yo‘sau bhaktin karoti tasya
phalan darshayati
jo tan diṭṭhā tuṭṭho abbhuṭṭhittā karedi sakkāran .
vandaṇaṇamansaṇādihin tatto so dhammamādiyadi ..“8..
jo tan diṭṭhā tuṭṭho yo bhavyavarapuṇḍarīko niruparāgashuddhātmopalambhalakṣhaṇanishchayadharmapariṇatan
anvayārtha :[yaḥ āgamakushalaḥ ] jo āgamamen kushal hain, [nihatamohadr̥uṣhṭiḥ ]
jisakī mohadr̥uṣhṭi hat ho gaī hai aur [virāgacharite abhyutthitaḥ ] jo vītarāgachāritramen
ārūrḥ hai, [mahātmā shramaṇaḥ ] us mahātmā shramaṇako [dharmaḥ iti visheṣhitaḥ ] (shāstramen) ‘dharma’
kahā hain
..92..
ṭīkā :yah ātmā svayam dharma ho, yah vāstavamen manorath hai . usamen vighna
ḍālanevālī ek 1bahirmohadr̥uṣhṭi hī hai . aur vah (bahirmohadr̥uṣhṭi) to 2āgamakaushalya tathā
ātmagnānase naṣhṭa ho jāneke kāraṇ ab mujhamen punaḥ utpanna nahīn hogī . isaliye
vītarāgachāritrarūpase pragaṭatāko prāpta (-vītarāgachāritrarūp paryāyamen pariṇat) merā yah ātmā
1. bahirmohadr̥uṣhṭi = bahirmukh aisī mohadr̥uṣhṭi . (ātmāko dharmarūp honemen vighna ḍālanevālī ek bahirmohadr̥uṣhṭi
hī hai .) 2. āgamakaushalya = āgamamen kushalatāpravīṇatā .
āgam viṣhe kaushalya chhe ne mohadr̥uṣhṭi vinaṣhṭa chhe
vītarāg
charitārūḍh chhe, te muni -mahātmā ‘dharma’ chhe. 92.

Page 160 of 513
PDF/HTML Page 193 of 546
single page version

niṣhkampa evāvatiṣhṭhate . alamativistareṇ . svasti syādvādamudritāy jainendrāy shabdabrahmaṇe .
svasti tanmūlāyātmatattvopalambhāy cha, yatprasādādudgranthito jhagityevāsansārabaddho mohagranthiḥ .
svasti cha paramavītarāgachāritrātmane shuddhopayogāy, yatprasādādayamātmā svayamev dharmo bhūtaḥ ..92..
(mandākrāntā)
ātmā dharmaḥ svayamiti bhavan prāpya shuddhopayogan
nityānandaprasarasarase gnānatattve nilīy
.
prāpsyatyuchchairavichalatayā niṣhprakampaprakāshān
sphū rjajjyotiḥsahajavilasadratnadīpasya lakṣhmīm
..5..
pūrvasūtroktan munīshvaran dr̥uṣhṭvā tuṣhṭo nirbharaguṇānurāgeṇ santuṣhṭaḥ san . kin karoti . abbhuṭṭhittā karedi sakkāran
abhyutthānan kr̥utvā mokṣhasādhakasamyaktvādiguṇānān satkāran prashansān karoti vandaṇaṇamansaṇādihin tatto so
dhammamādiyadi
‘tavasiddhe ṇayasiddhe’ ityādi vandanā bhaṇyate, namo‘stviti namaskāro bhaṇyate,
tatprabhr̥utibhaktivisheṣhaiḥ tasmādyativarātsa bhavyaḥ puṇyamādatte puṇyan gr̥uhṇāti ityarthaḥ ..



8.. ath ten puṇyen
bhavāntare kin phalan bhavatīti pratipādayati
teṇ ṇarā va tirichchhā devin vā māṇusin gadin pappā .
vihavissariyehin sayā sampuṇṇamaṇorahā honti ..9..
svayam dharma hokar, samasta vighnoṅkā nāsh ho jānese sadā niṣhkamp hī rahatā hai . adhik vistārase
bas ho ! jayavant varto 1syādvādamudrit jainendra shabdabrahma; jayavant varto 2shabdabrahmamūlak
ātmatattvopalabdhiki jisake prasādase, anādi sansārase bandhī huī mohagranthi tatkāl hī chhūṭ
gaī hai; aur jayavant varto param vītarāgachāritrasvarūp shuddhopayog ki jisake prasādase yah ātmā
svayamev dharma huā hai
..92..
[ab shlok dvārā gnānatattva -pragnāpan adhikārakī pūrṇāhuti kī jātī hai . ]
artha :isaprakār shuddhopayogako prāpta karake ātmā svayam dharma hotā huā arthāt
svayam dharmarūp pariṇamit hotā huā nitya ānandake prasārase saras (arthāt jo shāshvat ānandake
prasārase rasayukta) aise gnānatattvamen līn hokar, atyanta avichalatāke kāraṇ, daidīpyamān
jyotimay aur sahajarūpase vilasit (-svabhāvase hī prakāshit) ratnadīpakakī niṣhkamp-
prakāshamay shobhāko pātā hai
. (arthāt ratnadīpakakī bhān̐ti svabhāvase hī niṣhkampatayā atyanta
prakāshit hotājānatārahatā hai) .
1. syādvādamudrit jainendra shabdabrahma = syādvādakī chhāpavālā jinendrakā dravyashrut .
2. shabdabrahmamūlak = shabdabrahma jisakā mūl kāraṇ hai .

Page 161 of 513
PDF/HTML Page 194 of 546
single page version

(mandākrāntā)
nishchityātmanyadhikr̥utamiti gnānatattvan yathāvat
tatsiddhayarthan prashamaviṣhayan gneyatattvan bubhutsuḥ .
sarvānarthān kalayati guṇadravyaparyāyayuktyā
prādurbhūtirna bhavati yathā jātu mohāṅku rasya
..6..
iti pravachanasāravr̥uttau tattvadīpikāyān shrīmadamr̥utachandrasūrivirachitāyān gnānatattvapragnāpano nām prathamaḥ
shrutaskandhaḥ samāptaḥ ..
teṇ ṇarā va tirichchhā ten pūrvoktapuṇyenātra vartamānabhave narā vā tiryañcho vā devin vā māṇusin
gadin pappā bhavāntare daivīn vā mānuṣhīn vā gatin prāpya vihavissariyehin sayā sampuṇṇamaṇorahā honti
rājādhirājarūpalāvaṇyasaubhāgyaputrakalatrādiparipūrṇavibhūtirvibhavo bhaṇyate, āgnāphalamaishvaryan bhaṇyate,
tābhyān vibhavaishvaryābhyān sampūrṇamanorathā bhavantīti
. tadev puṇyan bhogādinidānarahitatven yadi
samyaktvapūrvakan bhavati tarhi ten paramparayā mokṣhan cha labhante iti bhāvārthaḥ ..9..
iti shrījayasenāchāryakr̥utāyān tātparyavr̥uttau pūrvoktaprakāreṇ ‘es surāsuramaṇusindavandidan’ itīmān
gāthāmādin kr̥utvā dvāsaptatigāthābhiḥ shuddhopayogādhikāraḥ, tadanantaran ‘devadajadigurupūjāsu’ ityādi
pañchavinshatigāthābhirgnānakaṇḍikāchatuṣhṭayābhidhāno dvitīyo‘dhikāraḥ, tatashcha ‘sattāsambaddhede’ ityādi

samyakatvakathanarūpeṇ prathamā gāthā, ratnatrayādhārapuruṣhasya dharmaḥ sambhavatīti ‘jo ṇihadamodiṭṭhī’ ityādi

dvitīyā cheti svatantragāthādvayam, tasya nishchayadharmasañgnatapodhanasya yo‘sau bhaktin karoti tatphalakathanen

‘jo tan diṭṭhā’ ityādi gāthādvayam
. ityadhikāradvayen pr̥uthagbhūtagāthāchatuṣhṭayasahitenaikottarashatagāthābhiḥ
gnānatattvapratipādaknāmā prathamo mahādhikāraḥ samāptaḥ ..1..
[ab shlok dvārā gnānatattva -pragnāpan nāmak pratham adhikārakī aur gneyatattva -pragnāpan
nāmak dūsare adhikārakī sandhi batāyī jātī hai . ]
artha :ātmārūpī adhikaraṇamen rahanevāle arthāt ātmāke āshrit rahanevāle
gnānatattvakā isaprakār yathārthatayā nishchay karake, usakī siddhike liye (kevalagnān pragaṭ
karaneke liye) prashamake lakṣhase (upasham prāpta karaneke hetuse) gneyatattvako jānanekā ichchhuk
(jīv) sarva padārthoṅko dravya -guṇ -paryāy sahit jānatā hai, jisase kabhī mohāṅkurakī kiñchit
mātra bhī utpatti na ho
.
is prakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrīpravachanasār shāstrakī
shrīmadamr̥utachandrāchāryadevavirachit tattvadīpikā nāmak ṭīkāmen gnānatattvapragnāpan nāmak pratham
shrutaskandha samāpta huā .
pra. 21

Page 162 of 513
PDF/HTML Page 195 of 546
single page version

2
gneyatattva -pragnāpan
ath gneyatattvapragnāpanam . tatra padārthasya samyagdravyaguṇaparyāyasvarūpamupavarṇayati
attho khalu davvamao davvāṇi guṇappagāṇi bhaṇidāṇi .
tehin puṇo pajjāyā pajjayamūḍhā hi parasamayā ..93..
arthaḥ khalu dravyamayo dravyāṇi guṇātmakāni bhaṇitāni .
taistu punaḥ paryāyāḥ paryayamūḍhā hi parasamayāḥ ..93..
ih kil yaḥ kashchanāpi parichchhidyamānaḥ padārthaḥ sa sarva ev vistārāyatasāmānya-
itaḥ ūrddhvan ‘sattāsambaddhede’ ityādigāthāsūtreṇ pūrvan saṅkṣhepeṇ yadvayākhyātan samyagdarshanan
tasyedānīn viṣhayabhūtapadārthavyākhyānadvāreṇ trayodashādhikashatapramitagāthāparyantan vistaravyākhyānan karoti .
athavā dvitīyapātanikāpūrvan yadvayākhyātan gnānan tasya gneyabhūtapadārthān kathayati . tatra trayodashādhik -
shatagāthāsu madhye prathamatastāvat ‘tamhā tassa ṇamāin’ imān gāthāmādin kr̥utvā pāṭhakrameṇ pañchatrinshad-
gāthāparyantan sāmānyagneyavyākhyānan, tadanantaran ‘davvan jīvamajīvan’ ityādyekonavinshatigāthāparyantan

visheṣhagneyavyākhyānan, athānantaran ‘sapadesehin samaggo logo’ ityādigāthāṣhṭakaparyantan sāmānyabhedabhāvanā,
ab, gneyatattvakā pragnāpan karate hain arthāt gneyatattva batalāte hain . usamen (pratham)
padārthakā samyak (yathārtha) dravyaguṇaparyāyasvarūp varṇan karate hain :
anvayārtha :[arthaḥ khalu ] padārtha [dravyamayaḥ ] dravyasvarūp hai; [dravyāṇi ] dravya
[guṇātmakāni ] guṇātmak [bhaṇitāni ] kahe gaye hain; [taiḥ tu punaḥ ] aur dravya tathā guṇonse
[paryāyāḥ ] paryāyen hotī hain
. [paryayamūḍhā hi ] paryāyamūrḥ jīv [parasamayāḥ ] parasamay (arthāt
mithyādr̥uṣhṭi) hain ..93..
ṭīkā :is vishvamen jo koī jānanemen ānevālā padārtha hai vah samasta hī
chhe artha dravyasvarūp, guṇ -ātmak kahyān chhe dravyane,
vaḷī dravya -guṇathī paryayo; paryāyamūḍh parasamay chhe. 93
.

Page 163 of 513
PDF/HTML Page 196 of 546
single page version

samudāyātmanā dravyeṇābhinirvr̥uttatvād dravyamayaḥ . dravyāṇi tu punarekāshrayavistāravisheṣhātmakai-
rguṇairabhinirvr̥uttatvādguṇātmakāni . paryāyāstu punarāyatavisheṣhātmakā uktalakṣhaṇairdravyairapi guṇairapya-
bhinirvr̥uttatvād dravyātmakā api guṇātmakā api . tatrānekadravyātmakaikyapratipattinibandhano
dravyaparyāyaḥ . sa dvividhaḥ, samānajātīyo‘samānajātīyashcha . tatra samānajātīyo nām yathā
anekapudgalātmako dvayaṇukastryaṇuk ityādi; asamānajātīyo nām yathā jīvapudgalātmako devo
tatashcha ‘atthittaṇichchhidassa hi’ ityādyekapañchāshadgāthāparyantan visheṣhabhedabhāvanā cheti dvitīyamahādhikāre
samudāyapātanikā
. athedānīn sāmānyagneyavyākhyānamadhye prathamā namaskāragāthā, dvitīyā dravyaguṇ-
paryāyavyākhyānagāthā, tr̥utīyā svasamayaparasamayanirūpaṇagāthā, chaturthī dravyasya sattādilakṣhaṇatray-
sūchanagāthā cheti pīṭhikābhidhāne prathamasthale svatantragāthāchatuṣhṭayam
. tadanantaran ‘sabbhāvo hi sahāvo’
ityādigāthāchatuṣhṭayaparyantan sattālakṣhaṇavyākhyānamukhyatvan, tadanantaran ‘ṇa bhavo bhaṅgavihīṇo’ ityādi-
gāthātrayaparyantamutpādavyayadhrauvyalakṣhaṇakathanamukhyatā, tatashcha ‘pāḍubbhavadi ya aṇṇo’ ityādigāthādvayen
1vistārasāmānyasamudāyātmak aur 2āyatasāmānyasamudāyātmak dravyase rachit honese dravyamay
(-dravyasvarūp) hai . aur 3dravya ek jinakā āshray hai aise vistāravisheṣhasvarūp guṇonse rachit
(-guṇonse bane huve) honese guṇātmak hai . aur paryāyenjo ki āyat -visheṣhasvarūp hain ve
jinake lakṣhaṇ (ū par) kahe gaye hain aise dravyonse tathā guṇonse rachit honese dravyātmak bhī hain
guṇātmak bhī hain
. usamen, anekadravyātmak ekatākī 4pratipattikī kāraṇabhūt dravyaparyāy hai . vah
do prakār hai . (1) samānajātīy aur (2) asamānajātīy . usamen (1) samānajātīy vah
haijaise ki anekapudgalātmak 5dviaṇuk, triaṇuk ityādi; (2) asamānajātīy vah
1. vistārasāmānya samudāy = vistārasāmānyarūp samudāy . vistārakā artha hai ki chauṛāī . dravyakī
chauṛāīkī apekṣhāke (ekasāth rahanevāle sahabhāvī) bhedoṅko (vistāravisheṣhoṅko) guṇ kahā jātā hai; jaise
gnān, darshan, chāritra ityādi jīvadravyake vistāravisheṣh arthāt guṇ hain
. un vistāravisheṣhommen rahanevāle
visheṣhatvako gauṇ karen to in sabamen ek ātmasvarūp sāmānyatva bhāsit hotā hai . yah vistārasāmānya
(athavā vistārasāmānyasamudāy) vah dravya hai .
2. āyatasāmānyasamudāy = āyatasāmānyarūp samudāy . āyatakā artha hai lambāī arthāt
kālāpekṣhitapravāh . dravyake lambāīkī apekṣhāke (ekake bād ek pravartamān, kramabhāvī, kālāpekṣhit)
bhedoṅko (āyat visheṣhoṅko) paryāy kahā jātā hai . un kramabhāvī paryāyommen pravartamān visheṣhatvako gauṇ
karen to ek dravyatvarūp sāmānyatva hī bhāsit hotā hai . yah āyatasāmānya (athavā āyatasāmānya
samudāy) vah dravya hai .
3. anantaguṇoṅkā āshray ek dravya hai .
4. pratipatti = prāpti; gnān; svīkār . 5. dviaṇuk = do aṇuonse banā huā skandh .

Page 164 of 513
PDF/HTML Page 197 of 546
single page version

manuṣhya ityādi . guṇadvāreṇāyatānaikyapratipattinibandhano guṇaparyāyaḥ . so‘pi dvividhaḥ,
svabhāvaparyāyo vibhāvaparyāyashcha . tatra svabhāvaparyāyo nām samastadravyāṇāmātmīyātmīyāgurulaghu-
guṇadvāreṇ pratisamayasamudīyamānaṣhaṭsthānapatitavr̥uddhihāninānātvānubhūtiḥ, vibhāvaparyāyo nām
rūpādīnān gnānādīnān vā svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyopadarshitasvabhāv-
visheṣhānekatvāpattiḥ
. athedan dr̥uṣhṭānten draḍhayatiyathaiv hi sarva ev paṭo‘vasthāyinā vistār-
sāmānyasamudāyenābhidhāvatā‘‘yatasāmānyasamudāyen chābhinirvartyamānastanmay ev, tathaiv hi
sarva ev padārtho‘vasthāyinā vistārasāmānyasamudāyenābhidhāvatā‘‘yatasāmānyasamudāyen cha
dravyaparyāyaguṇaparyāyanirūpaṇamukhyatā . athānantaran ‘ṇa havadi jadi saddavvan’ ityādigāthāchatuṣhṭayen sattā-
dravyayorabhedaviṣhaye yuktin kathayati, tadanantaran ‘jo khalu davvasahāvo’ ityādi sattādravyayorguṇaguṇikathanen
prathamagāthā, dravyeṇ sah guṇaparyāyayorabhedamukhyatven ‘ṇatthi guṇo tti va koī’ ityādi dvitīyā cheti

svatantragāthādvayan, tadanantaran dravyasya dravyārthikanayen sadutpādo bhavati, paryāyārthikanayenāsadityādi-

kathanarūpeṇ ‘evamvihan’ itiprabhr̥uti gāthāchatuṣhṭayan, tatashcha ‘atthi tti ya’ ityādyekasūtreṇ

nayasaptabhaṅgīvyākhyānamiti samudāyen chaturvinshatigāthābhiraṣhṭabhiḥ sthalairdravyanirṇayan karoti
. tadyathāath
samyaktvan kathayati
haijaise ki jīvapudgalātmak dev, manuṣhya ityādi . guṇ dvārā āyatakī anekatākī
pratipattikī kāraṇabhūt guṇaparyāy hai . vah bhī do prakār hai . (1) svabhāvaparyāy aur (2)
vibhāvaparyāy . usamen samasta dravyoṅke apane -apane agurulaghuguṇ dvārā pratisamay pragaṭ honevālī
ṣhaṭsthānapatit hāni -vr̥uddhirūp anekatvakī anubhūti vah svabhāvaparyāy hai; (2) rūpādike yā
gnānādike
1sva -parake kāraṇ pravartamān 2pūrvottar avasthāmen honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemen
ānevāle svabhāvavisheṣharūp anekatvakī 3āpatti vibhāvaparyāy hai .
ab yah (pūrvokta kathan) dr̥uṣhṭāntase dr̥urḥ karate hain :
jaise sampūrṇa 4paṭ, avasthāyī (-sthir) vistārasāmānyasamudāyase aur dauṛate
(-bahate, pravāharūp) huye aise āyatasāmānyasamudāyase rachit hotā huā tanmay hī hai,
usīprakār sampūrṇa padārtha ‘dravya’ nāmak avasthāyī vistārasāmānyasamudāyase aur dauṛate huye
āyatasāmānyasamudāyase rachit hotā huā dravyamay hī hai
. aur jaise paṭamen, avasthāyī
vistārasāmānyasamudāy yā dauṛate huye āyatasāmānyasamudāy guṇonse rachit hotā huā guṇonse
1. sva upādān aur par nimitta hai . 2. pūrvottar = pahalekī aur bādakī .
3. āpatti = āpatit, āpaṛanā . 4. paṭ = vastra

Page 165 of 513
PDF/HTML Page 198 of 546
single page version

dravyanāmnābhinirvartyamāno dravyamay ev . yathaiv cha paṭe‘vasthāyī vistārasāmānya-
samudāyo‘bhidhāvannāyatasāmānyasamudāyo vā guṇairabhinirvartyamāno guṇebhyaḥ pr̥uthaganupalambhād
guṇātmak ev, tathaiv cha padārtheṣhvavasthāyī vistārasāmānyasamudāyo‘bhidhāvannāyat-
sāmānyasamudāyo vā dravyanāmā guṇairabhinirvartyamāno guṇebhyaḥ pr̥uthaganupalambhād guṇātmak ev
.
yathaiv chānekapaṭātmako dvipaṭikā tripaṭiketi samānajātīyo dravyaparyāyaḥ, tathaiv
chānekapudgalātmako dvayaṇukastryaṇuk iti samānajātīyo dravyaparyāyaḥ
. yathaiv
chānekakausheyakakārpāsamayapaṭātmako dvipaṭikā tripaṭiketyasamānajātīyo dravyaparyāyaḥ, tathaiv
chānekajīvapudgalātmako devo manuṣhya ityasamānajātīyo dravyaparyāyaḥ
. yathaiv cha kvachitpaṭe
sthūlātmīyāgurulaghuguṇadvāreṇ kālakramapravr̥utten nānāvidhen pariṇamanānnānātva-
pratipattirguṇātmakaḥ svabhāvaparyāyaḥ, tathaiv cha samasteṣhvapi dravyeṣhu sūkṣhmātmīyātmīyāguru-
tamhā tassa ṇamāin kichchā ṇichchan pi tammaṇo hojja .
vochchhāmi saṅgahādo paramaṭṭhaviṇichchhayādhigaman ..10..
tamhā tassa ṇamāin kichchā yasmātsamyaktvan vinā shramaṇo na bhavati tasmātkāraṇāttasya
samyakchāritrayuktasya pūrvoktatapodhanasya namasyān namaskriyān namaskāran kr̥utvā ṇichchan pi tammaṇo hojja
nityamapi tadgatamanā bhūtvā
vochchhāmi vakṣhyāmyahan kartā saṅgahādo saṅgrahātsaṅkṣhepāt sakāshāt . kim . paramaṭṭha-
1. dvipaṭik = do thānoṅko joṛakar (sīṅkar) banāyā gayā ek vastra [yadi donon thān ek hī jātike
hon to samānajātīy dravyaparyāy kahalātā hai, aur yadi do thān bhinna jātike hon (jaise ek reshamī dūsarā
sūtī) to asamānajātīy dravyaparyāy kahalātā hai
. ]
pr̥uthak aprāpta honese guṇātmak hī hai, usīprakār padārthommen, avasthāyī vistārasāmānyasamudāy
yā dauṛatā huā āyatasāmānyasamudāy
jisakā nām ‘dravya’ hai vahguṇonse rachit hotā
huā guṇonse pr̥uthak aprāpta honese guṇātmak hī hai . aur jaise anekapaṭātmak (-ekase
adhik vastronse nirmit) 1dvipaṭik, tripaṭik aise samānajātīy dravyaparyāy hai, usīprakār
anek pudgalātmak dvi -aṇuk, tri -aṇuk aisī samānajātīy dravyaparyāy hai; aur jaise
anek reshamī aur sūtī paṭoṅke bane hue dvipaṭik, tripaṭik aisī asamānajātīy dravyaparyāy
hai, usīprakār anek jīvapudgalātmak dev, manuṣhya aisī asamānajātīy dravyaparyāy hai
. aur
jaise kabhī paṭamen apane sthūl agurulaghuguṇ dvārā kālakramase pravartamān anek prakārarūpase
pariṇamit honeke kāraṇ anekatvakī pratipatti guṇātmak svabhāvaparyāy hai, usīprakār samasta
dravyommen apane -apane sūkṣhma agurulaghuguṇ dvārā pratisamay pragaṭ honevālī ṣhaṭsthānapatit
hānivr̥uddhirūp anekatvakī anubhūti vah guṇātmak svabhāvaparyāy hai; aur jaise paṭamen,

Page 166 of 513
PDF/HTML Page 199 of 546
single page version

laghuguṇadvāreṇ pratisamayasamudīyamānaṣhaṭsthānapatitavr̥uddhihāninānātvānubhūtiḥ guṇātmakaḥ
svabhāvaparyāyaḥ
. yathaiv cha paṭe rūpādīnān svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyo-
padarshitasvabhāvavisheṣhānekatvāpattiḥ guṇātmako vibhāvaparyāyaḥ, tathaiv cha samasteṣhvapi dravyeṣhu
rūpādīnān gnānādīnān vā svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyopadarshitasvabhāv-
visheṣhānekatvāpattiḥ guṇātmako vibhāvaparyāyaḥ
. iyan hi sarvapadārthānān dravyaguṇaparyāyasvabhāv-
prakāshikā pārameshvarī vyavasthā sādhīyasī, na punaritarā . yato hi bahavo‘pi paryāy-
viṇichchhayādhigaman paramārthavinishchayādhigaman samyaktvamiti . paramārthavinishchayādhigamashabden samyaktvan kathan
bhaṇyat iti chetparamo‘rthaḥ paramārthaḥ shuddhabuddhaikasvabhāvaḥ paramātmā, paramārthasya visheṣheṇ
sanshayādirahitatven nishchayaḥ paramārthavinishchayarūpo‘dhigamaḥ shaṅkādyaṣhṭadoṣharahitashcha yaḥ paramārthato‘rthāvabodho
yasmātsamyaktvāttat paramārthavinishchayādhigamam
. athavā paramārthavinishchayo‘nekāntātmakapadārthasamūh-
stasyādhigamo yasmāditi ..10.. ath padārthasya dravyaguṇaparyāyasvarūpan nirūpayatiattho khalu
davvamao artho gnānaviṣhayabhūtaḥ padārthaḥ khalu sphu ṭan dravyamayo bhavati . kasmāt . tiryak-
sāmānyoddharvatāsāmānyalakṣhaṇen dravyeṇ niṣhpannatvāt . tiryaksāmānyorddhvatāsāmānyalakṣhaṇan kathyate
ekakāle nānāvyaktigato‘nvayastiryaksāmānyan bhaṇyate . tatra dr̥uṣhṭānto yathānānāsiddhajīveṣhu siddho‘yan
siddho‘yamityanugatākāraḥ siddhajātipratyayaḥ . nānākāleṣhvekavyaktigatonvay ūrdhvatāsāmānyan bhaṇyate .
tatra dr̥uṣhṭāntaḥ yathāya ev kevalagnānotpattikṣhaṇe muktātmā dvitīyādikṣhaṇeṣhvapi sa eveti pratītiḥ . athavā
nānāgosharīreṣhu gaurayan gaurayamiti gojātipratītistiryaksāmānyam . yathaiv chaikasmin puruṣhe
bālakumārādyavasthāsu sa evāyan devadatta iti pratyay ūrdhvatāsāmānyam . davvāṇi guṇappagāṇi bhaṇidāṇi
dravyāṇi guṇātmakāni bhaṇitāni . anvayino guṇā athavā sahabhuvo guṇā iti guṇalakṣhaṇam .
yathā anantagnānasukhādivisheṣhaguṇebhyastathaivāgurulaghukādisāmānyaguṇebhyashchābhinnatvādguṇātmakan bhavati
siddhajīvadravyan, tathaiv svakīyasvakīyavisheṣhasāmānyaguṇebhyaḥ sakāshādabhinnatvāt sarvadravyāṇi

guṇātmakāni bhavanti
. tehin puṇo pajjāyā taiḥ pūrvoktalakṣhaṇairdravyairguṇaishcha paryāyā bhavanti . vyatirekiṇaḥ
paryāyā athavā kramabhuvaḥ paryāyā iti paryāyalakṣhaṇam . yathaikasmin muktātmadravye kiñchidūnacharam-
rūpādikake sva -parake kāraṇ pravartamān pūrvottar avasthāmen honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemen
ānevāle svabhāvavisheṣharūp anekatvakī āpatti vah guṇātmak vibhāvaparyāy hai, usīprakār
samasta dravyommen, rūpādikake yā gnānādike sva -parake kāraṇ pravartamān pūrvottar avasthāmen
honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemen ānevāle svabhāvavisheṣharūp anekatvakī āpatti vah
guṇātmak vibhāvaparyāy hai
.
vāstavamen yah, sarva padārthoṅke dravyaguṇaparyāyasvabhāvakī prakāshak 1pārameshvarī vyavasthā
bhalī -uttam -pūrṇa -yogya hai, dūsarī koī nahīn; kyoṅki bahutase (jīv) paryāyamātrakā hī avalamban
1. parameshvarakī kahī huī .

Page 167 of 513
PDF/HTML Page 200 of 546
single page version

mātramevāvalambya tattvāpratipattilakṣhaṇan mohamupagachchhantaḥ parasamayā bhavanti ..93..
athānuṣhaṅgikīmimāmev svasamayaparasamayavyavasthān pratiṣhṭhāpyopasanharati
je pajjaesu ṇiradā jīvā parasamaig tti ṇiddiṭṭhā .
ādasahāvamhi ṭhidā te sagasamayā muṇedavvā ..94..
ye paryāyeṣhu niratā jīvāḥ parasamayikā iti nirdiṣhṭāḥ .
ātmasvabhāve sthitāste svakasamayā gnātavyāḥ ..94..
sharīrākāragatimārgaṇāvilakṣhaṇaḥ siddhagatiparyāyaḥ tathā‘gurulaghukaguṇaṣhaḍvr̥uddhihānirūpāḥ sādhāraṇasvabhāv-
guṇaparyāyāshcha, tathā sarvadravyeṣhu svabhāvadravyaparyāyāḥ svajātīyavijātīyavibhāvadravyaparyāyāshcha, tathaiv

svabhāvavibhāvaguṇaparyāyāshcha ‘jesin atthi sahāo’ ityādigāthāyān, tathaiv ‘bhāvā jīvādīyā’ ityādi-

gāthāyān cha
pañchāstikāye pūrvan kathitakrameṇ yathāsambhavan gnātavyāḥ . pajjayamūḍhā hi parasamayā yasmāditthambhūt-
karake, tattvakī apratipatti jisakā lakṣhaṇ hai aise mohako prāpta hote huye parasamay hote hain .
bhāvārtha :padārtha dravyasvarūp hai . dravya anantaguṇamay hai . dravyon aur guṇonse paryāyen
hotī hain . paryāyoṅke do prakār hain :1dravyaparyāy, 2guṇaparyāy . inamense dravyaparyāyake do
bhed hain :1samānajātīyjaise dviaṇuk, tri -aṇuk, ityādi skandha;
2asamānajātīyjaise manuṣhya dev ityādi . guṇaparyāyake bhī do bhed hain :1svabhāv-
paryāyjaise siddhake guṇaparyāy 2vibhāvaparyāyjaise svaparahetuk matignānaparyāy .
aisā jinendra bhagavānakī vāṇīse kathit sarva padārthoṅkā dravya -guṇ -paryāyasvarūp hī
yathārtha hai . jo jīv dravya -guṇako na jānate huye mātra paryāyakā hī ālamban lete hain ve nij
svabhāvako na jānate huye parasamay hain ..93..
ab 1ānuṣhaṅgik aisī yah hī svasamay -parasamayakī vyavasthā (arthāt svasamay aur
parasamayakā bhed) nishchit karake (usakā) upasanhār karate hain :
anvayārtha :[ye jīvāḥ ] jo jīv [paryāyeṣhu niratāḥ ] paryāyommen līn hain
[parasamayikāḥ iti nirdiṣhṭāḥ ] unhen parasamay kahā gayā hai [ātmasvabhāve sthitāḥ ] jo jīv
ātmasvabhāvamen sthit hain [te ] ve [svakasamayāḥ gnātavyāḥ ] svasamay jānane
..94..
1. ānuṣhaṅgik = pūrva gāthāke kathanake sāth sambandhavālī .
paryāyamān rat jīv je te ‘parasamay’ nirdiṣhṭa chhe;
ātmasvabhāve sthit je te ‘svakasamay’ gnātavya chhe
. 94.