Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 87-94 ; Gney Tattva pragnyapan; Dravya samanya adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 28

 

Page 148 of 513
PDF/HTML Page 181 of 546
single page version

tattvataḥ samastamapi vastujātan parichchhindataḥ kṣhīyat evātattvābhiniveshasanskārakārī moho- pachayaḥ . ato hi mohakṣhapaṇe paraman shabdabrahmopāsanan bhāvagnānāvaṣhṭambhadr̥uḍhīkr̥utapariṇāmen samyagadhīyamānamupāyāntaram ..86..

ath kathan jainendre shabdabrahmaṇi kilārthānān vyavasthitiriti vitarkayati
davvāṇi guṇā tesin pajjāyā aṭṭhasaṇṇayā bhaṇiyā .
tesu guṇapajjayāṇan appā davva tti uvadeso ..87..
dravyāṇi guṇāsteṣhān paryāyā arthasañgnayā bhaṇitāḥ .
teṣhu guṇaparyāyāṇāmātmā dravyamityupadeshaḥ ..87..
pramāṇairbudhyamānasya jānato jīvasya niyamānnishchayāt . kin phalan bhavati . khīyadi mohovachayo
durabhiniveshasanskārakārī mohopachayaḥ kṣhīyate pralīyate kṣhayan yāti . tamhā satthan samadhidavvan tasmāchchhāstran
samyagadhyetavyan paṭhanīyamiti . tadyathāvītarāgasarvagnapraṇītashāstrāt ‘ego me sassado appā’ ityādi
paramātmopadeshakashrutagnānen tāvadātmānan jānīte kashchidbhavyaḥ, tadanantaran vishiṣhṭābhyāsavashen
paramasamādhikāle rāgādivikalparahitamānasapratyakṣheṇ cha tamevātmānan parichchhinatti, tathaivānumānen vā
.
1tattvataḥ samasta vastumātrako jānane par 2atattvaabhiniveshake sanskār karanevālā mohopachay
(mohasamūh) avashya hī kṣhayako prāpta hotā hai . isaliye mohakā kṣhay karanemen, param shabdabrahmakī
upāsanākā bhāvagnānake avalamban dvārā dr̥urḥ kiye gaye pariṇāmase samyak prakār abhyās karanā
so upāyāntar hai
. (jo pariṇām bhāvagnānake avalambanase dr̥urḥīkr̥ut ho aise pariṇāmase dravya
shrutakā abhyās karanā so mohakṣhay karaneke liye upāyāntar hai) ..86..

ab, jinendrake shabda brahmamen arthoṅkī vyavasthā (-padārthoṅkī sthiti) kis prakār hai so vichār karate hain :

anvayārtha :[dravyāṇi ] dravya, [guṇāḥ] guṇ [teṣhān paryāyāḥ ] aur unakī paryāyen [arthasañgnayā ] ‘artha’ nāmase [bhaṇitāḥ ] kahī gaī hain . [teṣhu ] unamen, [guṇaparyāyāṇām ātmā dravyam ] guṇ -paryāyoṅkā ātmā dravya hai (guṇ aur paryāyoṅkā svarūp -sattva dravya hī hai, ve bhinna vastu nahīn hain) [ iti upadeshaḥ ] isaprakār (jinendrakā) upadesh hai ..87.. 1. tattvataḥ = yathārtha svarūpase . 2. atattvaabhinivesh = yathārtha vastusvarūpase viparīt abhiprāy .

dravyo, guṇo ne paryayo sau ‘artha’ sañgnāthī kahyān; guṇ -paryayono ātamā chhe dravya jinupadeshamān. 87.


Page 149 of 513
PDF/HTML Page 182 of 546
single page version

dravyāṇi cha guṇāshcha paryāyāshcha abhidheyabhede‘pyabhidhānābheden arthāḥ . tatra guṇ- paryāyāniyrati guṇaparyāyairaryanta iti vā arthā dravyāṇi, dravyāṇyāshrayatveneyrati dravyairāshray- bhūtairaryanta iti vā arthā guṇāḥ, dravyāṇi kramapariṇāmeneyrati dravyaiḥ kramapariṇāmenāryanta iti vā arthāḥ paryāyāḥ . yathā hi suvarṇan pītatādīn guṇān kuṇḍalādīnshcha paryāyāniyarti tairaryamāṇan vā artho dravyasthānīyan, yathā cha suvarṇamāshrayatveneyrati tenāshrayabhūtenāryamāṇā vā arthāḥ tathāhiatraiv dehe nishchayanayen shuddhabuddhaikasvabhāvaḥ paramātmāsti . kasmāddhetoḥ . nirvikārasvasamvedan- pratyakṣhatvāt sukhādivat iti, tathaivānye‘pi padārthā yathāsambhavamāgamābhyāsabalotpannapratyakṣheṇānumānen vā gnāyante . tato mokṣhārthinā bhavyenāgamābhyāsaḥ kartavya iti tātparyam ..86.. ath dravyaguṇaparyāyā- ṇāmarthasañgnān kathayatidavvāṇi guṇā tesin pajjāyā aṭṭhasaṇṇayā bhaṇiyā dravyāṇi guṇāsteṣhān dravyāṇān paryāyāshcha trayo‘pyarthasañgnayā bhaṇitāḥ kathitā arthasañgnā bhavantītyarthaḥ . tesu teṣhu triṣhu dravyaguṇaparyāyeṣhu madhye guṇapajjayāṇan appā guṇaparyāyāṇān sambandhī ātmā svabhāvaḥ . kaḥ iti pr̥uṣhṭe . davva tti uvadeso dravyamev svabhāv ityupadeshaḥ, athavā dravyasya kaḥ svabhāv iti pr̥uṣhṭe guṇaparyāyāṇāmātmā

ṭīkā : dravya, guṇ aur paryāyommen abhidheyabhed hone par bhī abhidhānakā abhed honese ve ‘artha’ hain [arthāt dravyon, guṇon aur paryāyommen vāchyakā bhed hone par bhī vāchakamen bhed na daṅkhen to ‘artha’ aise ek hī vāchak (-shabda) se ye tīnon pahichāne jāte hain ] . usamen (in dravyon, guṇon aur paryāyommense), jo guṇoṅko aur paryāyoṅko prāpta karate hainpahun̐chate hain athavā jo guṇon aur paryāyoṅke dvārā prāpta kiye jāte haipahun̐che jāte hain aise 1‘artha’ ve dravya hain, jo dravyoṅko āshrayake rūpamen prāpta karate hainpahun̐chate hainathavā jo āshrayabhūt dravyoṅke dvārā prāpta kiye jāte hainpahun̐che jāte hain aise ‘artha’ ve guṇ hain, jo dravyoṅko kramapariṇāmase prāpta karate

pahun̐chate hain athavā jo dravyoṅke dvārā kramapariṇāmase (kramashaḥ honevāle pariṇāmake kāraṇ)

prāpta kiye jāte hainpahun̐che jāte hain aise ‘artha’ ve paryāy hai .

jaise dravyasthānīy (-dravyake samān, dravyake dr̥uṣhṭāntarūp) suvarṇa, pīlāpan ityādi guṇoṅko aur kuṇḍal ityādi paryāyoṅko prāpta karatā haipahun̐chatā hai athavā (suvarṇa) unake dvārā (-pīlāpanādi guṇon aur kuṇḍalādi paryāyon dvārā) prāpta kiyā jātā haipahun̐chā jātā hai isaliye dravyasthānīy suvarṇa ‘artha’ hai, jaise pīlāpan ityādi guṇ suvarṇako āshrayake rūpamen prāpta karate hainpahun̐chate hain athavā (ve) āshrayabhūt suvarṇake dvārā prāpta kiye jāte hainpahun̐che jāte hain isaliye pīlāpan ityādi guṇ ‘artha’ hain; aur jaise kuṇḍal ityādi paryāyen suvarṇako 1. ‘r̥u’ dhātumense ‘artha’ shabda banā hai . ‘r̥u’ arthāt pānā, prāpta karanā, pahun̐chanā, jānā . ‘artha’ arthāt

(1) jo pāyeprāpta karepahun̐che, athavā (2) jise pāyā jāyeprāpta kiyā jāyepahun̐chā jāye .

Page 150 of 513
PDF/HTML Page 183 of 546
single page version

pītatādayo guṇāḥ, yathā cha suvarṇan kramapariṇāmeneyrati ten kramapariṇāmenāryamāṇā vā arthāḥ kuṇḍalādayaḥ paryāyāḥ . evamanyatrāpi . yathā chaiteṣhu suvarṇapītatādiguṇakuṇḍalādiparyāyeṣhu pītatādiguṇakuṇḍalādiparyāyāṇān suvarṇādapr̥uthagbhāvāt suvarṇamevātmā tathā cha teṣhu dravyaguṇaparyāyeṣhu guṇaparyāyāṇān dravyādapr̥uthagbhāvāddravyamevātmā ..87.. ev svabhāv iti . ath vistaraḥanantagnānasukhādiguṇān tathaivāmūrtatvātīndriyatvasiddhatvādiparyāyānshcha iyarti gachchhati pariṇamatyāshrayati yen kāraṇen tasmādartho bhaṇyate . kim . shuddhātmadravyam . tachchhuddhātmadravyamādhārabhūtamiyrati gachchhanti pariṇamantyāshrayanti yen kāraṇen tato‘rthā bhaṇyante . ke te . gnānatvasiddhatvādiguṇaparyāyāḥ . gnānatvasiddhatvādiguṇaparyāyāṇāmātmā svabhāvaḥ ka iti pr̥uṣhṭe shuddhātma- kramapariṇāmase prāpta karatī hainpahun̐chatī hain athavā (ve) suvarṇake dvārā kramapariṇāmase prāpta kī jātī hainpahun̐chī jātī hain isaliye kuṇḍal ityādi paryāyen ‘artha’ hain; isīprakār 1anyatra bhī hai, (is dr̥uṣhṭāntakī bhān̐ti sarva dravya -guṇ -paryāyommen bhī samajhanā chāhiye) .

aur jaise in suvarṇa, pīlāpan ityādi guṇ aur kuṇḍal ityādi paryāyommen (-in tīnommen, pīlāpan ityādi guṇoṅkā aur kuṇḍal paryāyoṅkā) suvarṇase apr̥uthaktva honese unakā (-pīlāpan ityādi guṇoṅkā aur kuṇḍal ityādi paryāyoṅkā) suvarṇa hī ātmā hai, usīprakār un dravya -guṇ -paryāyommen guṇ -paryāyoṅkā dravyase apr̥uthaktva honese unakā dravya hī ātmā hai (arthāt dravya hī guṇ aur paryāyoṅkā ātmā -svarūp -sarvasva -satya hai) .

bhāvārtha :86vīn gāthāmen kahā hai ki jinashāstroṅkā samyak abhyās mohakṣhayakā upāy hai . yahān̐ saṅkṣhepamen yah batāyā hai ki un jinashāstrommen padārthoṅkī vyavasthā kisaprakār kahī gaī hai . jinendradevane kahā kiartha (padārtha) arthāt dravya, guṇ aur paryāy . isake atirikta vishvamen dūsarā kuchh nahīn hai, aur in tīnommen guṇ aur paryāyoṅkā ātmā (-usakā sarvasva) dravya hī hai . aisā honese kisī dravyake guṇ aur paryāy anya dravyake guṇ aur paryāyarūp kiñchit mātra nahīn hote, samasta dravya apane -apane guṇ aur paryāyommen rahate hain . aisī padārthoṅkī sthiti mohakṣhayake nimittabhūt pavitra jinashāstrommen kahī hai ..87.. 1 jaise suvarṇa, pīlāpan ādiko aur kuṇḍal ādiko prāpta karatā hai athavā pīlāpan ādi aur kuṇḍal

ādike dvārā prāpta kiyā jātā hai (arthāt pīlāpan ādi aur kuṇḍal ādik suvarṇako prāpta karate
hain) isaliye suvarṇa ‘artha’ hai, vaise dravya ‘artha’; jaise pīlāpan ādi āshrayabhūt suvarṇako prāpta karatā
hai athavā āshrayabhūt suvarṇadvārā prāpta kiye jāte hai (arthāt āshrayabhūt suvarṇa pīlāpan ādiko prāpta karatā
hai) isaliye pīlāpan ādi ‘artha’ hain, vaise guṇ ‘artha’ hain; jaise kuṇḍal ādi suvarṇako kramapariṇāmase
prāpta karate hain athavā suvarṇa dvārā kramapariṇāmase prāpta kiyā jātā hai (arthāt suvarṇa kuṇḍal ādiko
kramapariṇāmase prāpta karatā hai) isaliye kuṇḍal ādi ‘artha’ hain, vaise paryāyen ‘artha’ hain
.

Page 151 of 513
PDF/HTML Page 184 of 546
single page version

athaivan mohakṣhapaṇopāyabhūtajineshvaropadeshalābhe‘pi puruṣhakāro‘rthakriyākārīti pauruṣhan vyāpārayati

jo moharāgadose ṇihaṇadi uvalabbha joṇhamuvadesan .
so savvadukkhamokkhan pāvadi achireṇ kāleṇ ..88..
yo moharāgadveṣhānnihanti upalabhya jainamupadesham .
sa sarvaduḥkhamokṣhan prāpnotyachireṇ kālen ..88..

ih hi drāghīyasi sadājavañjavapathe kathamapyamun samupalabhyāpi jaineshvaran nishitatar- vāridhārāpathasthānīyamupadeshan ya ev moharāgadveṣhāṇāmupari dr̥uḍhataran nipātayati sa ev nikhil- dravyamev svabhāvaḥ, athavā shuddhātmadravyasya kaḥ svabhāv iti pr̥uṣhṭe pūrvoktaguṇaparyāyā ev . evan sheṣhadravyaguṇaparyāyāṇāmapyarthasañgnā boddhavyetyarthaḥ ..87.. ath durlabhajainopadeshan labdhvāpi ya ev moharāg- dveṣhānnihanti sa evāsheṣhaduḥkhakṣhayan prāpnotītyāvedayatijo moharāgadose ṇihaṇadi ya ev moharāg- dveṣhānnihanti . kin kr̥utvā . upalabbha upalabhya prāpya . kam . joṇhamuvadesan jainopadesham . so savvadukkhamokkhan pāvadi sa sarvaduḥkhamokṣhan prāpnoti . ken . achireṇ kāleṇ stok kāleneti . tadyathāekendriyavikalendriy- pañchendriyādidurlabhaparamparayā jainopadeshan prāpya moharāgadveṣhavilakṣhaṇan nijashuddhātmanishchalānubhūtilakṣhaṇan

ab, isaprakār mohakṣhayake upāyabhūt jineshvarake upadeshakī prāpti hone par bhī puruṣhārtha 1arthakriyākārī hai isaliye puruṣhārtha karatā hain :

anvayārtha :[yaḥ ] jo [jainan upadeshan ] jinendrake upadeshako [upalabhya ] prāpta karake [moharāgadveṣhān ] moh -rāg -dveṣhako [nihanti ] hanatā hai, [saḥ ] vah [achireṇ kālen ] alpa kālamen [sarvaduḥkhamokṣhan prāpnoti ] sarva duḥkhonse mukta ho jātā hai ..88..

ṭīkā :is ati dīrdha, sadā utpātamay sansāramārgamen kisī bhī prakārase jinendradevake is tīkṣhṇa asidhārā samān upadeshako prāpta karake bhī jo moh -rāg -dveṣh par ati dr̥uḍhatā pūrvak usakā prahār karatā hai vahī hāthamen talavār liye hue manuṣhyakī bhān̐ti shīghra hī samasta duḥkhonse parimukta hotā hai; anya (koī) vyāpār (prayatna; kriyā) samasta duḥkhonse 1. arthakriyākārī = prayojanabhūt kriyākā (sarvaduḥkhaparimokṣhakā) karanevālā .

je pāmī jin -upadesh haṇato rāg -dveṣh -vimohane, te jīv pāme alpa kāle sarvaduḥkhavimokṣhane. 88.


Page 152 of 513
PDF/HTML Page 185 of 546
single page version

duḥkhaparimokṣhan kṣhipramevāpnoti, nāparo vyāpāraḥ karavālapāṇiriv . at ev sarvārambheṇ moh- kṣhapaṇāy puruṣhakāre niṣhīdāmi ..88..

ath svaparavivekasiddherev mohakṣhapaṇan bhavatīti svaparavibhāgasiddhaye prayatate
ṇāṇappagamappāṇan paran cha davvattaṇāhisambaddhan .
jāṇadi jadi ṇichchhayado jo so mohakkhayan kuṇadi ..89..
gnānātmakamātmānan paran cha dravyatvenābhisambaddham .
jānāti yadi nishchayato yaḥ sa mohakṣhayan karoti ..89..
nishchayasamyaktvagnānadvayāvinābhūtan vītarāgachāritrasañgnan nishitakhaṅgan ya ev moharāgadveṣhashatrūṇāmupari dr̥uḍhataran
pātayati sa ev pāramārthikānākulatvalakṣhaṇasukhavilakṣhaṇānān duḥkhānān kṣhayan karotītyarthaḥ
..88.. evan
dravyaguṇaparyāyaviṣhaye mūḍhatvanirākaraṇārthan gāthāṣhaṭken tr̥utīyagnānakaṇḍikā gatā . ath svaparātmanorbhed-
gnānāt mohakṣhayo bhavatīti pragnāpayatiṇāṇappagamappāṇan paran cha davvattaṇāhisambaddhan jāṇadi jadi gnānātmak-
parimukta nahīn karatā . (jaise manuṣhyake hāthamen tīkṣhṇa talavār hone par bhī vah shatruon par atyanta
vegase usakā prahār kare tabhī vah shatru sambandhī duḥkhase mukta hotā hai anyathā nahīn, usīprakār
is anādi sansāramen mahābhāgyase jineshvaradevake upadesharūpī tīkṣhṇa talavārako prāpta karake bhī jo
jīv moh -rāg -dveṣharūpī shatruon par atidr̥urḥatā pūrvak usakā prahār karatā hai vahī sarva duḥkhonse
mukta hotā hai anyathā nahīn) isīliye sampūrṇa ārambhase (-prayatnapūrvak) mohakā kṣhay karaneke
liye main puruṣhārthakā āshray grahaṇ karatā hūn̐
..88..

ab, sva -parake vivekakī (-bhedagnānakī) siddhise hī mohakā kṣhay ho sakatā hai, isaliye sva -parake vibhāgakī siddhike liye prayatna karate hain :

anvayārtha :[yaḥ ] jo [nishchayataḥ ] nishchayase [gnānātmakan ātmānan ] gnānātmak aise apaneko [cha ] aur [paran ] parako [dravyatven abhisambaddham ] nij nij dravyatvase sambaddha (-sanyukta) [yadi jānāti ] jānatā hai, [saḥ ] vah [moh kṣhayan karoti ] mohakā kṣhay karatā hai ..89..

je gnānarūp nij ātmane, parane vaḷī nishchay vaḍe dravyatvathī sambaddha jāṇe, mohano kṣhay te kare. 89.


Page 153 of 513
PDF/HTML Page 186 of 546
single page version

ya ev svakīyen chaitanyātmaken dravyatvenābhisambaddhamātmānan paran cha parakīyen yathochiten dravyatvenābhisambaddhamev nishchayataḥ parichchhinatti, sa ev samyagavāptasvaparavivekaḥ sakalan mohan kṣhapayati . ataḥ svaparavivekāy prayato‘smi ..89..

ath sarvathā svaparavivekasiddhirāgamato vidhātavyetyupasanharati
tamhā jiṇamaggādo guṇehin ādan paran cha davvesu .
abhigachchhadu ṇimmohan ichchhadi jadi appaṇo appā ..90..
tasmājjinamārgādguṇairātmānan paran cha dravyeṣhu .
abhigachchhatu nirmohamichchhati yadyātman ātmā ..90..

mātmānan jānāti yadi . kathambhūtam . svakīyashuddhachaitanyadravyatvenābhisambaddhan, na kevalamātmānam, paran cha yathochitachetanāchetanaparakīyadravyatvenābhisambaddham . kasmāt . ṇichchhayado nishchayataḥ nishchayanayānukūlan

ṭīkā : jo nishchayase apaneko svakīy (apane) chaitanyātmak dravyatvase sambaddha (-sanyukta) aur parako parakīy (dūsareke) 1yathochit dravyatvase sambaddha jānatā hai, vahī (jīv), jisane ki samyaktvarūpase sva -parake vivekako prāpta kiyā hai, sampūrṇa mohakā kṣhay karatā hai . isaliye main sva -parake vivekake liye prayatnashīl hūn̐ ..89..

ab, sab prakārase svaparake vivekakī siddhi āgamase karane yogya hai, aisā upasanhār karate hain :

anvayārtha :[tasmāt ] isaliye (sva -parake vivekase mohakā kṣhay kiyā jā sakatā hai isaliye) [yadi ] yadi [ātmā ] ātmā [ātmanaḥ ] apanī [nirmohan ] nirmohatā [ichchhati ] chāhatā ho to [jinamārgāt ] jinamārgase [guṇaiḥ ] guṇoṅke dvārā [dravyeṣhu ] dravyommen [ ātmānan paran cha ] sva aur parako [abhigachchhatu ] jāno (arthāt jināgamake dvārā visheṣh guṇonse aisā vivek karo kiananta dravyommense yah sva hai aur yah par hai) ..90.. 1. yathochit = yathāyogyachetan yā achetan (pudgalādi dravya parakīy achetan dravyatvase aur anya ātmā

parakīy chetan dravyatvase sanyukta hain).
tethī yadi jīv ichchhato nirmohatā nij ātmane,
jinamārgathī dravyo mahīn jāṇo sva -parane guṇ vaḍe. 90
.
pra. 20

Page 154 of 513
PDF/HTML Page 187 of 546
single page version

ih khalvāgamanigaditeṣhvananteṣhu guṇeṣhu kaishchid guṇairanyayogavyavachchhedakatayāsādhāraṇ- tāmupādāy visheṣhaṇatāmupagatairanantāyān dravyasantatau svaparavivekamupagachchhantu mohaprahāṇapravaṇabuddhayo labdhavarṇāḥ . tathāhiyadidan sadakāraṇatayā svataḥsiddhamantarbahirmukhaprakāshashālitayā svapar- parichchhedakan madīyan mam nām chaitanyamahamanen ten samānajātīyamasamānajātīyan vā dravyamanyad- pahāy mamātmanyev vartamānenātmīyamātmānan sakalatrikālakalitadhrauvyan dravyan jānāmi . evan bhedagnānamāshritya . jo yaḥ kartā so sa mohakkhayan kuṇadi nirmohaparamānandaikasvabhāvashuddhātmano viparītasya mohasya kṣhayan karotīti sūtrārthaḥ ..89.. ath pūrvasūtre yaduktan svaparabhedavignānan tadāgamataḥ siddhayatīti pratipādayatitamhā jiṇamaggādo yasmādevan bhaṇitan pūrvan svaparabhedavignānād mohakṣhayo bhavati, tasmātkāraṇājjinamārgājjināgamāt guṇehin guṇaiḥ ādan ātmānan, na kevalamātmānan paran cha paradravyan cha . keṣhu madhye . davvesu shuddhātmādiṣhaḍdravyeṣhu abhigachchhadu abhigachchhatu jānātu . yadi kim . ṇimmohan ichchhadi jadi nirmohabhāvamichchhati yadi chet . sa kaḥ . appā ātmā . kasya sambandhitven .

ṭīkā :mohakā kṣhay karaneke prati 1pravaṇ buddhivāle budhajan is jagatamen āgamamen kathit ananta guṇommense kinhīn guṇoṅke dvārājo guṇ 2anyake sāth yog rahit honese asādhāraṇatā dhāraṇ karake visheṣhatvako prāpta hue hain unake dvārāananta dravyaparamparāmen sva- parake vivekako prāpta karo . (arthāt mohakā kṣhay karaneke ichchhuk paṇḍitajan āgam kathit ananta guṇommense asādhāraṇ aur bhinnalakṣhaṇabhūt guṇoṅke dvārā ananta dravya paramparāmen ‘yah svadravya hain aur yah paradravya hain’ aisā vivek karo), joki isaprakār hain :

3sat aur 4akāraṇ honese svataḥsiddha, antarmukh aur bahirmukh prakāshavālā honese sva -parakā gnāyakaisā jo yah, mere sāth sambandhavālā, merā chaitanya hai usake dvārājo (chaitanya) samānajātīy athavā asamānajātīy anya dravyako chhoṛakar mere ātmāmen hī vartatā hai usake dvārāmain apane ātmāko 5sakal -trikālamen dhruvatvakā dhārak dravya jānatā hūn̐ . isaprakār pr̥uthakrūpase vartamān svalakṣhaṇoṅke dvārājo anya dravyako chhoṛakar usī dravyamen 1. pravaṇ = ḍhalatī huī; abhimukh; rat . 2. kitane hī guṇ anya dravyoṅke sāth sambandha rahit honese arthāt anya dravyommen na honese asādhāraṇ hain aur

isaliye visheṣhaṇabhūtbhinna lakṣhaṇabhūt hai; usake dvārā dravyoṅkī bhinnatā nishchit kī jā sakatī hai . 3. sat = astitvavālā; satrūp; sattāvālā . 4. akāraṇ = jisakā koī kāraṇ na ho aisā ahetuk, (chaitanya sat aur ahetuk honese svayanse siddha hai .) 5. sakal = pūrṇa, samasta, niravasheṣh (ātmā koī kālako bākī rakhe binā sampūrṇa tīnon kāl dhruv rahatā

aisā dravya hai .)

Page 155 of 513
PDF/HTML Page 188 of 546
single page version

pr̥uthaktvavr̥uttasvalakṣhaṇairdravyamanyadapahāy tasminnev cha vartamānaiḥ sakalatrikālakalitadhrauvyan dravyamākāshan dharmamadharman kālan pudgalamātmāntaran cha nishchinomi . tato nāhamākāshan na dharmo nādharmo na cha kālo na pudgalo nātmāntaran cha bhavāmi; yato‘mīṣhvekāpavarakaprabodhitānek- dīpaprakāsheṣhviv sambhūyāvasthiteṣhvapi machchaitanyan svarūpādaprachyutamev mān pr̥uthagavagamayati . evamasya nishchitasvaparavivekasyātmano na khalu vikārakāriṇo mohāṅku rasya prādurbhūtiḥ syāt ..90.. appaṇo ātman iti . tathāhiyadidan mam chaitanyan svaparaprakāshakan tenāhan kartā vishuddhagnānadarshan- svabhāvan svakīyamātmānan jānāmi, paran cha pudgalādipañchadravyarūpan sheṣhajīvāntaran cha pararūpeṇ jānāmi, tataḥ kāraṇādekāpavarak prabodhitānekapradīpaprakāsheṣhviv sambhūyāvasthiteṣhvapi sarvadravyeṣhu mam sahajashuddha- chidānandaikasvabhāvasya kenāpi sah moho nāstītyabhiprāyaḥ ..90.. evan svaparaparignānaviṣhaye mūḍhatva- nirāsārthan gāthādvayen chaturthagnānakaṇḍikā gatā . iti pañchavinshatigāthābhirgnānakaṇḍikāchatuṣhṭayābhidhāno dvitīyo‘dhikāraḥ samāptaḥ . ath nirdoṣhiparamātmapraṇītapadārthashraddhānamantareṇ shramaṇo na bhavati, vartate hain unake dvārāākāsh, dharma, adharma, kāl, pudgal aur anya ātmāko sakal trikālamen dhruvatva dhārak dravyake rūpamen nishchit karatā hūn̐ (jaise chaitanya lakṣhaṇake dvārā ātmāko dhruv dravyake rūpamen jānā, usīprakār avagāhahetutva, gatihetutva ityādi lakṣhaṇonsejo ki sva- lakṣhyabhūt dravyake atirikta anya dravyommen nahīn pāye jāte unake dvārāākāsh dharmāstikāy ityādiko bhinna -bhinna dhruv dravyoṅke rūpamen jānatā hūn̐) isaliye main ākāsh nahīn hūn̐, main dharma nahīn hūn̐, adharma nahīn hūn̐, kāl nahīn hūn̐, pudgal nahīn hūn̐, aur ātmāntar nahīn hūn̐; kyoṅki makānake 1ek kamaremen jalāye gaye anek dīpakoṅke prakāshoṅkī bhān̐ti yah dravya ikaṭṭhe hokar rahate hue bhī merā chaitanya nijasvarūpase achyut hī rahatā huā mujhe pr̥uthak batalātā hai .

isaprakār jisane sva -parakā vivek nishchit kiyā hai aise is ātmāko vikārakārī mohāṅkurakā prādurbhāv nahīn hotā .

bhāvārtha :sva -parake vivekase mohakā nāsh kiyā jā sakatā hai . vah sva- parakā vivek, jināgamake dvārā sva -parake lakṣhaṇoṅko yathārthatayā jānakar kiyā jā sakatā hai ..90.. 1. jaise kisī ek kamaremen anek dīpak jalāye jāyen to sthūladr̥uṣhṭise dekhane par unakā prakāsh ek dūsaremen

milā huā mālūm hotā hai, kintu sūkṣhmadr̥uṣhṭise vichārapūrvak dekhane par ve sab prakāsh bhinna -bhinna hī hain;
(kyoṅki unamense ek dīpak bujh jāne par usī dīpakakā prakāsh naṣhṭa hotā hai; anya dīpakoṅke prakāsh
naṣhṭa nahīn hote) usīprakār jīvādik anek dravya ek hī kṣhetramen rahate hain phi ra bhī sūkṣhmadr̥uṣhṭise dekhane par
ve sab bhinna -bhinna hī hain, ekamek nahīn hote
.

Page 156 of 513
PDF/HTML Page 189 of 546
single page version

ath jinoditārthashraddhānamantareṇ dharmalābho na bhavatīti pratarkayati
sattāsambaddhede savisese jo hi ṇev sāmaṇṇe .
saddahadi ṇa so samaṇo tatto dhammo ṇa sambhavadi ..91..
sattāsambaddhānetān savisheṣhān yo hi naiv shrāmaṇye .
shraddadhāti na sa shramaṇaḥ tato dharmo na sambhavati ..91..

yo hi nāmaitāni sādr̥ushyāstitven sāmānyamanuvrajantyapi svarūpāstitvenāshliṣhṭa- visheṣhāṇi dravyāṇi svaparāvachchhedenāparichchhindannashraddadhāno vā evamev shrāmaṇyenātmānan damayati tasmāchchhuddhopayogalakṣhaṇadharmo‘pi na sambhavatīti nishchinotisattāsambaddhe mahāsattāsambandhen sahitān ede etān pūrvoktashuddhajīvādipadārthān . punarapi kimvishiṣhṭān . savisese visheṣhasattāvāntarasattā svakīy- svakīyasvarūpasattā tayā sahitān jo hi ṇev sāmaṇṇe saddahadi yaḥ kartā dravyashrāmaṇye sthito‘pi na shraddhatte

ab, nyāyapūrvak aisā vichār karate hain kijinendrokta arthoṅke shraddhān binā dharmalābh (shuddhātmaanubhavarūp dharmaprāpti) nahīn hotā

anvayārtha :[yaḥ hi ] jo (jīv) [shrāmaṇye ] shramaṇāvasthāmen [etān sattā- sambaddhān savisheṣhatān ] in 1sattāsanyukta 2savisheṣh padārthoṅkī [na ev shraddadhāti ] shraddhā nahīn karatā, [saḥ ] vah [shramaṇaḥ na ] shramaṇ nahīn hai; [tataḥ dharmaḥ na sambhavati ] usase dharmakā udbhav nahīn hotā (arthāt us shramaṇābhāsake dharma nahīn hotā .) ..91..

ṭīkā :jo (jīv) in dravyoṅkoki jo (dravya) 3sādr̥ushya -astitvake dvārā samānatāko dhāraṇ karate hue svarūpastitvake dvārā visheṣhayukta hain unhensva -parake bhedapūrvak na jānatā huā aur shraddhā na karatā huā yon hī (gnān -shraddhāke binā) mātra shramaṇatāse (dravyamunitvase) ātmākā daman karatā hai vah vāstavamen shramaṇ nahīn hai; isaliye, jaise jise 1. sattāsanyukta = astitvavāle . 2. savisheṣh = visheṣhasahit; bhedavāle; bhinna -bhinna . 3. astitva do prakārakā hai :sādr̥ushyaastitva aur svarūpastitva . sādr̥ushya -astitvakī apekṣhāse

sarva dravyommen samānatā hai, aur svarūp -astitvakī apekṣhāse samasta dravyommen visheṣhatā hai

shrāmaṇyamān sattāmayī savisheṣh ā dravyo taṇī shraddhā nahi, te shramaṇ nā; temānthī dharmodbhav nahīn. 91.


Page 157 of 513
PDF/HTML Page 190 of 546
single page version

sa khalu na nām shramaṇaḥ . yatastato‘parichchhinnareṇukanakakaṇikāvisheṣhāddhūlidhāvakātkanakalābh iv niruparāgātmatattvopalambhalakṣhaṇo dharmopalambho na sambhūtimanubhavati ..91..

ath ‘uvasampayāmi samman jatto ṇivvāṇasampattī’ iti pratignāy ‘chārittan khalu dhammo dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho’ iti sāmyasya dharmatvan nishchitya ‘pariṇamadi jeṇ davvan takkālan tammayan ti paṇṇattan, tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇeyavvo’ iti yadātmano hi sphu ṭan ṇa so samaṇo nijashuddhātmaruchirūpanishchayasamyaktvapūrvakaparamasāmāyikasanyamalakṣhaṇashrāmaṇyā- bhāvātsa shramaṇo na bhavati . itthambhūtabhāvashrāmaṇyābhāvāt tatto dhammo ṇa sambhavadi tasmātpūrvoktadravya- shramaṇātsakāshānniruparāgashuddhātmānubhūtilakṣhaṇadharmo‘pi na sambhavatīti sūtrārthaḥ ..91.. ath ‘uv- sampayāmi samman’ ityādi namaskāragāthāyān yatpratignātan, tadanantaran ‘chārittan khalu dhammo’ ityādisūtreṇ chāritrasya dharmatvan vyavasthāpitam . ath ‘pariṇamadi jeṇ davvan’ ityādisūtreṇātmano dharmatvan bhaṇit- retī aur svarṇakaṇoṅkā antar gnāt nahīn hai, use dhūladhoyekousamense svarṇalābh nahīn hotā, isīprakār usamense (-shramaṇābhāsamense) 1niruparāg ātmatattvakī upalabdhi (prāpti) lakṣhaṇavāle dharmalābhakā udbhav nahīn hotā .

bhāvārtha :jo jīv dravyamunitvakā pālan karatā huā bhī sva -parake bhed sahit padārthoṅkī shraddhā nahīn karatā, vah nishchay samyaktvapūrvak paramasāmāyikasanyamarūp munitvake abhāvake kāraṇ muni nahīn hai; isaliye jaise jise retī aur svarṇakaṇakā vivek nahīn hai aise dhūlako dhonevāleko, chāhe jitanā parishram karane par bhī, svarṇakī prāpti nahīn hotī, usīprakār jise sva aur parakā vivek nahīn hai aise us dravyamuniko, chāhe jitanī dravyamunitvakī kriyāoṅkā kaṣhṭa uṭhāne par bhī, dharmakī prāpti nahīn hotī ..91..

2‘uvasampayāmi samman jatto ṇivvāṇasampattī’ isaprakār (pān̐chavīn gāthāmen) pratignā karake, 3‘chārittan khalu dhammo dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho’ isaprakār (7vīn gāthāmen) sāmyakā dharmatva (sāmya hī dharma hai) nishchit karake 4‘pariṇamadi jeṇ davvan takkālan tammayan ti paṇṇattan, tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇeyavvo’ isaprakār (8vīn gāthāmen) jo ātmākā dharmatva 1. niruparāg = uparāg (-malinatā, vikār) rahit . 2. arthamain sāmyako prāpta karatā hūn̐, jisase nirvāṇakī prāpti hotī hai . 3. arthachāritra vāstavamen dharma hai jo dharma hai vah sāmya hai aisā (shāstrommen) kahā hai . 4. arthadravya jis kālamen jis bhāvarūp pariṇamit hotā hai us kālamen us -may hai aisā (jinendradevane)

kahā hai; isaliye dharmapariṇat ātmāko dharma jānanā chāhiye .

Page 158 of 513
PDF/HTML Page 191 of 546
single page version

dharmatvamāsūtrayitumupakrāntan, yatprasiddhaye cha ‘dhammeṇ pariṇadappā appā jadi suddhasampaogajudo pāvadi ṇivvāṇasuhan’ iti nirvāṇasukhasādhanashuddhopayogo‘dhikartumārabdhaḥ, shubhāshubhopayogau cha virodhinau nirdhvastau, shuddhopayogasvarūpan chopavarṇitan, tatprasādajau chātmano gnānānandau sahajau samudyotayatā samvedanasvarūpan sukhasvarūpan cha prapañchitam, tadadhunā kathan kathamapi shuddho- payogaprasāden prasādhya paramanispr̥uhāmātmatr̥uptān pārameshvarīpravr̥uttimabhyupagataḥ kr̥utakr̥utyatāmavāpya nitāntamanākulo bhūtvā pralīnabhedavāsanonmeṣhaḥ svayam sākṣhāddharma evāsmītyavatiṣhṭhate mityādi . tatsarvan shuddhopayogaprasādātprasādhyedānīn nishchayaratnatrayapariṇat ātmaiv dharma ityavatiṣhṭhate . athavā dvitīyapātanikāsamyaktvābhāve shramaṇo na bhavati, tasmāt shramaṇāddharmo‘pi na bhavati . tarhi kathan shramaṇo bhavati, iti pr̥uṣhṭe pratyuttaran prayachchhan gnānādhikāramupasanharatijo ṇihadamohadiṭṭhī tattvārtha- shraddhānalakṣhaṇavyavahārasamyaktvotpannen nijashuddhātmaruchirūpeṇ nishchayasamyaktven pariṇatatvānnihatamoh- dr̥uṣhṭirvidhvansitadarshanamoho yaḥ . punashcha kinrūpaḥ . āgamakusalo nirdoṣhiparamātmapraṇītaparamāgamābhyāsen nirupādhisvasamvedanagnānakushalatvādāgamakushal āgamapravīṇaḥ . punashcha kinrūpaḥ . virāgachariyamhi abbhuṭṭhido vratasamitigu ptyādibahiraṅgachāritrānuṣhṭhānavashen svashuddhātmanishchalapariṇatirūpavītarāgachāritra- kahanā prārambha kiyā aur 1jisakī siddhike liye 2‘dhammeṇ pariṇadappā appā jadi suddhasampaogajudo, pāvadi ṇivvāṇasuhan’ isaprakār (11vīn gāthāmen) nirvāṇasukhake sādhanabhūt shuddhopayogakā adhikār prārambha kiyā, virodhī shubhāshubh upayogako naṣhṭa kiyā (-hey batāyā), shuddhopayogakā svarūp varṇan kiyā, shuddhopayogake prasādase utpanna honevāle aise ātmāke sahaj gnān aur ānandako samajhāte hue gnānake svarūpakā aur sukhake svarūpakā vistār kiyā, use (-ātmāke dharmatvako) ab kisī bhī prakār shuddhopayogake prasādase 3siddha karake, 4param nispr̥uh, ātmatr̥upta (aisī) pārameshvarī pravr̥uttiko prāpta hote huye, kr̥utakr̥utyatāko prāpta karake atyanta anākul hokar, jinake 5bhedavāsanā kī pragaṭatākā pralay huā hai, aise hote hue, (āchārya bhagavān) ‘main svayam sākṣhāt dharma hī hūn̐’ isaprakār rahate hain, (-aise bhāvamen nishchal sthit hote hain) : 1. jisakī siddhike liye = ātmāko dharmarūp banavānekā jo kārya sādhanāke liye . 2. arthadharmapariṇat svarūpavālā ātmā yadi shuddha upayogamen yukta ho to mokṣhake sukhako pātā hai . 3. siddha karake = sādhakar . (ātmāko dharmarūp rachanekā jo kārya sādhanā thā us kāryako, mahāpuruṣhārtha

karake shuddhopayog dvārā āchārya bhagavānane siddha kiyā .) . 4. parakī spr̥uhāse rahit aur ātmāmen hī tr̥upta, nishchayaratnatrayamen līnatārūp pravr̥utti . 5. bhedavāsanā = bhedarūp vr̥utti; vikalpapariṇām .


Page 159 of 513
PDF/HTML Page 192 of 546
single page version

jo ṇihadamohadiṭṭhī āgamakusalo virāgachariyamhi .
abbhuṭṭhido mahappā dhammo tti visesido samaṇo ..92..
yo nihatamohadr̥uṣhṭirāgamakushalo virāgacharite .
abhyutthito mahātmā dharma iti visheṣhitaḥ shramaṇaḥ ..92..

yadayan svayamātmā dharmo bhavati sa khalu manorath ev . tasya tvekā bahirmohdraṣhṭirev vihantrī . sā chāgamakaushalenātmagnānen cha nihatā, nātra mam punarbhāvamāpatsyate . tato vītarāgachāritrasūtritāvatāro mamāyamātmā svayam dharmo bhūtvā nirastasamastapratyūhatayā nityamev pariṇatatvāt paramavītarāgachāritre samyagabhyutthitaḥ udyataḥ . punarapi kathambhūtaḥ . mahappā mokṣhalakṣhaṇ- mahārthasādhakatven mahātmā dhammo tti visesido samaṇo jīvitamaraṇalābhālābhādisamatābhāvanāpariṇatātmā sa shramaṇ evābhedanayen dharma iti visheṣhito mohakṣhobhavihīnātmapariṇāmarūpo nishchayadharmo bhaṇit ityarthaḥ ..92.. athaivambhūtanishchayaratnatrayapariṇatamahātapodhanasya yo‘sau bhaktin karoti tasya phalan darshayati

jo tan diṭṭhā tuṭṭho abbhuṭṭhittā karedi sakkāran .
vandaṇaṇamansaṇādihin tatto so dhammamādiyadi ..“8..
jo tan diṭṭhā tuṭṭho yo bhavyavarapuṇḍarīko niruparāgashuddhātmopalambhalakṣhaṇanishchayadharmapariṇatan

anvayārtha :[yaḥ āgamakushalaḥ ] jo āgamamen kushal hain, [nihatamohadr̥uṣhṭiḥ ] jisakī mohadr̥uṣhṭi hat ho gaī hai aur [virāgacharite abhyutthitaḥ ] jo vītarāgachāritramen ārūrḥ hai, [mahātmā shramaṇaḥ ] us mahātmā shramaṇako [dharmaḥ iti visheṣhitaḥ ] (shāstramen) ‘dharma’ kahā hain ..92..

ṭīkā :yah ātmā svayam dharma ho, yah vāstavamen manorath hai . usamen vighna ḍālanevālī ek 1bahirmohadr̥uṣhṭi hī hai . aur vah (bahirmohadr̥uṣhṭi) to 2āgamakaushalya tathā ātmagnānase naṣhṭa ho jāneke kāraṇ ab mujhamen punaḥ utpanna nahīn hogī . isaliye vītarāgachāritrarūpase pragaṭatāko prāpta (-vītarāgachāritrarūp paryāyamen pariṇat) merā yah ātmā 1. bahirmohadr̥uṣhṭi = bahirmukh aisī mohadr̥uṣhṭi . (ātmāko dharmarūp honemen vighna ḍālanevālī ek bahirmohadr̥uṣhṭi

hī hai .) 2. āgamakaushalya = āgamamen kushalatāpravīṇatā .

āgam viṣhe kaushalya chhe ne mohadr̥uṣhṭi vinaṣhṭa chhe vītarāgcharitārūḍh chhe, te muni -mahātmā ‘dharma’ chhe. 92.


Page 160 of 513
PDF/HTML Page 193 of 546
single page version

niṣhkampa evāvatiṣhṭhate . alamativistareṇ . svasti syādvādamudritāy jainendrāy shabdabrahmaṇe . svasti tanmūlāyātmatattvopalambhāy cha, yatprasādādudgranthito jhagityevāsansārabaddho mohagranthiḥ . svasti cha paramavītarāgachāritrātmane shuddhopayogāy, yatprasādādayamātmā svayamev dharmo bhūtaḥ ..92..

(mandākrāntā)
ātmā dharmaḥ svayamiti bhavan prāpya shuddhopayogan
nityānandaprasarasarase gnānatattve nilīy
.
prāpsyatyuchchairavichalatayā niṣhprakampaprakāshān
sphū rjajjyotiḥsahajavilasadratnadīpasya lakṣhmīm
..5..

pūrvasūtroktan munīshvaran dr̥uṣhṭvā tuṣhṭo nirbharaguṇānurāgeṇ santuṣhṭaḥ san . kin karoti . abbhuṭṭhittā karedi sakkāran abhyutthānan kr̥utvā mokṣhasādhakasamyaktvādiguṇānān satkāran prashansān karoti vandaṇaṇamansaṇādihin tatto so dhammamādiyadi ‘tavasiddhe ṇayasiddhe’ ityādi vandanā bhaṇyate, namo‘stviti namaskāro bhaṇyate, tatprabhr̥utibhaktivisheṣhaiḥ tasmādyativarātsa bhavyaḥ puṇyamādatte puṇyan gr̥uhṇāti ityarthaḥ ..“ “ “ “ “

8.. ath ten puṇyen

bhavāntare kin phalan bhavatīti pratipādayati

teṇ ṇarā va tirichchhā devin vā māṇusin gadin pappā .
vihavissariyehin sayā sampuṇṇamaṇorahā honti ..9..
svayam dharma hokar, samasta vighnoṅkā nāsh ho jānese sadā niṣhkamp hī rahatā hai . adhik vistārase
bas ho ! jayavant varto 1syādvādamudrit jainendra shabdabrahma; jayavant varto 2shabdabrahmamūlak
ātmatattvopalabdhiki jisake prasādase, anādi sansārase bandhī huī mohagranthi tatkāl hī chhūṭ
gaī hai; aur jayavant varto param vītarāgachāritrasvarūp shuddhopayog ki jisake prasādase yah ātmā
svayamev dharma huā hai
..92..
[ab shlok dvārā gnānatattva -pragnāpan adhikārakī pūrṇāhuti kī jātī hai . ]

artha :isaprakār shuddhopayogako prāpta karake ātmā svayam dharma hotā huā arthāt svayam dharmarūp pariṇamit hotā huā nitya ānandake prasārase saras (arthāt jo shāshvat ānandake prasārase rasayukta) aise gnānatattvamen līn hokar, atyanta avichalatāke kāraṇ, daidīpyamān jyotimay aur sahajarūpase vilasit (-svabhāvase hī prakāshit) ratnadīpakakī niṣhkamp- prakāshamay shobhāko pātā hai . (arthāt ratnadīpakakī bhān̐ti svabhāvase hī niṣhkampatayā atyanta prakāshit hotājānatārahatā hai) . 1. syādvādamudrit jainendra shabdabrahma = syādvādakī chhāpavālā jinendrakā dravyashrut . 2. shabdabrahmamūlak = shabdabrahma jisakā mūl kāraṇ hai .


Page 161 of 513
PDF/HTML Page 194 of 546
single page version

(mandākrāntā)
nishchityātmanyadhikr̥utamiti gnānatattvan yathāvat
tatsiddhayarthan prashamaviṣhayan gneyatattvan bubhutsuḥ .
sarvānarthān kalayati guṇadravyaparyāyayuktyā
prādurbhūtirna bhavati yathā jātu mohāṅku rasya
..6..

iti pravachanasāravr̥uttau tattvadīpikāyān shrīmadamr̥utachandrasūrivirachitāyān gnānatattvapragnāpano nām prathamaḥ shrutaskandhaḥ samāptaḥ ..

teṇ ṇarā va tirichchhā ten pūrvoktapuṇyenātra vartamānabhave narā vā tiryañcho vā devin vā māṇusin gadin pappā bhavāntare daivīn vā mānuṣhīn vā gatin prāpya vihavissariyehin sayā sampuṇṇamaṇorahā honti rājādhirājarūpalāvaṇyasaubhāgyaputrakalatrādiparipūrṇavibhūtirvibhavo bhaṇyate, āgnāphalamaishvaryan bhaṇyate, tābhyān vibhavaishvaryābhyān sampūrṇamanorathā bhavantīti . tadev puṇyan bhogādinidānarahitatven yadi samyaktvapūrvakan bhavati tarhi ten paramparayā mokṣhan cha labhante iti bhāvārthaḥ ..9..

iti shrījayasenāchāryakr̥utāyān tātparyavr̥uttau pūrvoktaprakāreṇ ‘es surāsuramaṇusindavandidan’ itīmān gāthāmādin kr̥utvā dvāsaptatigāthābhiḥ shuddhopayogādhikāraḥ, tadanantaran ‘devadajadigurupūjāsu’ ityādi pañchavinshatigāthābhirgnānakaṇḍikāchatuṣhṭayābhidhāno dvitīyo‘dhikāraḥ, tatashcha ‘sattāsambaddhede’ ityādi samyakatvakathanarūpeṇ prathamā gāthā, ratnatrayādhārapuruṣhasya dharmaḥ sambhavatīti ‘jo ṇihadamodiṭṭhī’ ityādi dvitīyā cheti svatantragāthādvayam, tasya nishchayadharmasañgnatapodhanasya yo‘sau bhaktin karoti tatphalakathanen ‘jo tan diṭṭhā’ ityādi gāthādvayam . ityadhikāradvayen pr̥uthagbhūtagāthāchatuṣhṭayasahitenaikottarashatagāthābhiḥ gnānatattvapratipādaknāmā prathamo mahādhikāraḥ samāptaḥ ..1..

[ab shlok dvārā gnānatattva -pragnāpan nāmak pratham adhikārakī aur gneyatattva -pragnāpan nāmak dūsare adhikārakī sandhi batāyī jātī hai . ]

artha :ātmārūpī adhikaraṇamen rahanevāle arthāt ātmāke āshrit rahanevāle gnānatattvakā isaprakār yathārthatayā nishchay karake, usakī siddhike liye (kevalagnān pragaṭ karaneke liye) prashamake lakṣhase (upasham prāpta karaneke hetuse) gneyatattvako jānanekā ichchhuk (jīv) sarva padārthoṅko dravya -guṇ -paryāy sahit jānatā hai, jisase kabhī mohāṅkurakī kiñchit mātra bhī utpatti na ho .

is prakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrīpravachanasār shāstrakī shrīmadamr̥utachandrāchāryadevavirachit tattvadīpikā nāmak ṭīkāmen gnānatattvapragnāpan nāmak pratham shrutaskandha samāpta huā .

pra. 21


Page 162 of 513
PDF/HTML Page 195 of 546
single page version

2
gneyatattva -pragnāpan
ath gneyatattvapragnāpanam . tatra padārthasya samyagdravyaguṇaparyāyasvarūpamupavarṇayati
attho khalu davvamao davvāṇi guṇappagāṇi bhaṇidāṇi .
tehin puṇo pajjāyā pajjayamūḍhā hi parasamayā ..93..
arthaḥ khalu dravyamayo dravyāṇi guṇātmakāni bhaṇitāni .
taistu punaḥ paryāyāḥ paryayamūḍhā hi parasamayāḥ ..93..
ih kil yaḥ kashchanāpi parichchhidyamānaḥ padārthaḥ sa sarva ev vistārāyatasāmānya-

itaḥ ūrddhvan ‘sattāsambaddhede’ ityādigāthāsūtreṇ pūrvan saṅkṣhepeṇ yadvayākhyātan samyagdarshanan tasyedānīn viṣhayabhūtapadārthavyākhyānadvāreṇ trayodashādhikashatapramitagāthāparyantan vistaravyākhyānan karoti . athavā dvitīyapātanikāpūrvan yadvayākhyātan gnānan tasya gneyabhūtapadārthān kathayati . tatra trayodashādhik - shatagāthāsu madhye prathamatastāvat ‘tamhā tassa ṇamāin’ imān gāthāmādin kr̥utvā pāṭhakrameṇ pañchatrinshad- gāthāparyantan sāmānyagneyavyākhyānan, tadanantaran ‘davvan jīvamajīvan’ ityādyekonavinshatigāthāparyantan visheṣhagneyavyākhyānan, athānantaran ‘sapadesehin samaggo logo’ ityādigāthāṣhṭakaparyantan sāmānyabhedabhāvanā,

ab, gneyatattvakā pragnāpan karate hain arthāt gneyatattva batalāte hain . usamen (pratham) padārthakā samyak (yathārtha) dravyaguṇaparyāyasvarūp varṇan karate hain :

anvayārtha :[arthaḥ khalu ] padārtha [dravyamayaḥ ] dravyasvarūp hai; [dravyāṇi ] dravya [guṇātmakāni ] guṇātmak [bhaṇitāni ] kahe gaye hain; [taiḥ tu punaḥ ] aur dravya tathā guṇonse [paryāyāḥ ] paryāyen hotī hain . [paryayamūḍhā hi ] paryāyamūrḥ jīv [parasamayāḥ ] parasamay (arthāt mithyādr̥uṣhṭi) hain ..93..

ṭīkā :is vishvamen jo koī jānanemen ānevālā padārtha hai vah samasta hī

chhe artha dravyasvarūp, guṇ -ātmak kahyān chhe dravyane, vaḷī dravya -guṇathī paryayo; paryāyamūḍh parasamay chhe. 93.


Page 163 of 513
PDF/HTML Page 196 of 546
single page version

samudāyātmanā dravyeṇābhinirvr̥uttatvād dravyamayaḥ . dravyāṇi tu punarekāshrayavistāravisheṣhātmakai- rguṇairabhinirvr̥uttatvādguṇātmakāni . paryāyāstu punarāyatavisheṣhātmakā uktalakṣhaṇairdravyairapi guṇairapya- bhinirvr̥uttatvād dravyātmakā api guṇātmakā api . tatrānekadravyātmakaikyapratipattinibandhano dravyaparyāyaḥ . sa dvividhaḥ, samānajātīyo‘samānajātīyashcha . tatra samānajātīyo nām yathā anekapudgalātmako dvayaṇukastryaṇuk ityādi; asamānajātīyo nām yathā jīvapudgalātmako devo tatashcha ‘atthittaṇichchhidassa hi’ ityādyekapañchāshadgāthāparyantan visheṣhabhedabhāvanā cheti dvitīyamahādhikāre samudāyapātanikā . athedānīn sāmānyagneyavyākhyānamadhye prathamā namaskāragāthā, dvitīyā dravyaguṇ- paryāyavyākhyānagāthā, tr̥utīyā svasamayaparasamayanirūpaṇagāthā, chaturthī dravyasya sattādilakṣhaṇatray- sūchanagāthā cheti pīṭhikābhidhāne prathamasthale svatantragāthāchatuṣhṭayam . tadanantaran ‘sabbhāvo hi sahāvo’ ityādigāthāchatuṣhṭayaparyantan sattālakṣhaṇavyākhyānamukhyatvan, tadanantaran ‘ṇa bhavo bhaṅgavihīṇo’ ityādi- gāthātrayaparyantamutpādavyayadhrauvyalakṣhaṇakathanamukhyatā, tatashcha ‘pāḍubbhavadi ya aṇṇo’ ityādigāthādvayen 1vistārasāmānyasamudāyātmak aur 2āyatasāmānyasamudāyātmak dravyase rachit honese dravyamay (-dravyasvarūp) hai . aur 3dravya ek jinakā āshray hai aise vistāravisheṣhasvarūp guṇonse rachit (-guṇonse bane huve) honese guṇātmak hai . aur paryāyenjo ki āyat -visheṣhasvarūp hain ve jinake lakṣhaṇ (ū par) kahe gaye hain aise dravyonse tathā guṇonse rachit honese dravyātmak bhī hain guṇātmak bhī hain . usamen, anekadravyātmak ekatākī 4pratipattikī kāraṇabhūt dravyaparyāy hai . vah do prakār hai . (1) samānajātīy aur (2) asamānajātīy . usamen (1) samānajātīy vah haijaise ki anekapudgalātmak 5dviaṇuk, triaṇuk ityādi; (2) asamānajātīy vah 1. vistārasāmānya samudāy = vistārasāmānyarūp samudāy . vistārakā artha hai ki chauṛāī . dravyakī

chauṛāīkī apekṣhāke (ekasāth rahanevāle sahabhāvī) bhedoṅko (vistāravisheṣhoṅko) guṇ kahā jātā hai; jaise
gnān, darshan, chāritra ityādi jīvadravyake vistāravisheṣh arthāt guṇ hain
. un vistāravisheṣhommen rahanevāle
visheṣhatvako gauṇ karen to in sabamen ek ātmasvarūp sāmānyatva bhāsit hotā hai . yah vistārasāmānya
(athavā vistārasāmānyasamudāy) vah dravya hai .

2. āyatasāmānyasamudāy = āyatasāmānyarūp samudāy . āyatakā artha hai lambāī arthāt

kālāpekṣhitapravāh . dravyake lambāīkī apekṣhāke (ekake bād ek pravartamān, kramabhāvī, kālāpekṣhit)
bhedoṅko (āyat visheṣhoṅko) paryāy kahā jātā hai . un kramabhāvī paryāyommen pravartamān visheṣhatvako gauṇ
karen to ek dravyatvarūp sāmānyatva hī bhāsit hotā hai . yah āyatasāmānya (athavā āyatasāmānya
samudāy) vah dravya hai .

3. anantaguṇoṅkā āshray ek dravya hai . 4. pratipatti = prāpti; gnān; svīkār . 5. dviaṇuk = do aṇuonse banā huā skandh .


Page 164 of 513
PDF/HTML Page 197 of 546
single page version

manuṣhya ityādi . guṇadvāreṇāyatānaikyapratipattinibandhano guṇaparyāyaḥ . so‘pi dvividhaḥ, svabhāvaparyāyo vibhāvaparyāyashcha . tatra svabhāvaparyāyo nām samastadravyāṇāmātmīyātmīyāgurulaghu- guṇadvāreṇ pratisamayasamudīyamānaṣhaṭsthānapatitavr̥uddhihāninānātvānubhūtiḥ, vibhāvaparyāyo nām rūpādīnān gnānādīnān vā svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyopadarshitasvabhāv- visheṣhānekatvāpattiḥ . athedan dr̥uṣhṭānten draḍhayatiyathaiv hi sarva ev paṭo‘vasthāyinā vistār- sāmānyasamudāyenābhidhāvatā‘‘yatasāmānyasamudāyen chābhinirvartyamānastanmay ev, tathaiv hi sarva ev padārtho‘vasthāyinā vistārasāmānyasamudāyenābhidhāvatā‘‘yatasāmānyasamudāyen cha dravyaparyāyaguṇaparyāyanirūpaṇamukhyatā . athānantaran ‘ṇa havadi jadi saddavvan’ ityādigāthāchatuṣhṭayen sattā- dravyayorabhedaviṣhaye yuktin kathayati, tadanantaran ‘jo khalu davvasahāvo’ ityādi sattādravyayorguṇaguṇikathanen prathamagāthā, dravyeṇ sah guṇaparyāyayorabhedamukhyatven ‘ṇatthi guṇo tti va koī’ ityādi dvitīyā cheti svatantragāthādvayan, tadanantaran dravyasya dravyārthikanayen sadutpādo bhavati, paryāyārthikanayenāsadityādi- kathanarūpeṇ ‘evamvihan’ itiprabhr̥uti gāthāchatuṣhṭayan, tatashcha ‘atthi tti ya’ ityādyekasūtreṇ nayasaptabhaṅgīvyākhyānamiti samudāyen chaturvinshatigāthābhiraṣhṭabhiḥ sthalairdravyanirṇayan karoti . tadyathāath samyaktvan kathayati haijaise ki jīvapudgalātmak dev, manuṣhya ityādi . guṇ dvārā āyatakī anekatākī pratipattikī kāraṇabhūt guṇaparyāy hai . vah bhī do prakār hai . (1) svabhāvaparyāy aur (2) vibhāvaparyāy . usamen samasta dravyoṅke apane -apane agurulaghuguṇ dvārā pratisamay pragaṭ honevālī ṣhaṭsthānapatit hāni -vr̥uddhirūp anekatvakī anubhūti vah svabhāvaparyāy hai; (2) rūpādike yā gnānādike 1sva -parake kāraṇ pravartamān 2pūrvottar avasthāmen honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemen ānevāle svabhāvavisheṣharūp anekatvakī 3āpatti vibhāvaparyāy hai .

ab yah (pūrvokta kathan) dr̥uṣhṭāntase dr̥urḥ karate hain :
jaise sampūrṇa 4paṭ, avasthāyī (-sthir) vistārasāmānyasamudāyase aur dauṛate

(-bahate, pravāharūp) huye aise āyatasāmānyasamudāyase rachit hotā huā tanmay hī hai, usīprakār sampūrṇa padārtha ‘dravya’ nāmak avasthāyī vistārasāmānyasamudāyase aur dauṛate huye āyatasāmānyasamudāyase rachit hotā huā dravyamay hī hai . aur jaise paṭamen, avasthāyī vistārasāmānyasamudāy yā dauṛate huye āyatasāmānyasamudāy guṇonse rachit hotā huā guṇonse 1. sva upādān aur par nimitta hai . 2. pūrvottar = pahalekī aur bādakī . 3. āpatti = āpatit, āpaṛanā . 4. paṭ = vastra


Page 165 of 513
PDF/HTML Page 198 of 546
single page version

dravyanāmnābhinirvartyamāno dravyamay ev . yathaiv cha paṭe‘vasthāyī vistārasāmānya- samudāyo‘bhidhāvannāyatasāmānyasamudāyo vā guṇairabhinirvartyamāno guṇebhyaḥ pr̥uthaganupalambhād guṇātmak ev, tathaiv cha padārtheṣhvavasthāyī vistārasāmānyasamudāyo‘bhidhāvannāyat- sāmānyasamudāyo vā dravyanāmā guṇairabhinirvartyamāno guṇebhyaḥ pr̥uthaganupalambhād guṇātmak ev . yathaiv chānekapaṭātmako dvipaṭikā tripaṭiketi samānajātīyo dravyaparyāyaḥ, tathaiv chānekapudgalātmako dvayaṇukastryaṇuk iti samānajātīyo dravyaparyāyaḥ . yathaiv chānekakausheyakakārpāsamayapaṭātmako dvipaṭikā tripaṭiketyasamānajātīyo dravyaparyāyaḥ, tathaiv chānekajīvapudgalātmako devo manuṣhya ityasamānajātīyo dravyaparyāyaḥ . yathaiv cha kvachitpaṭe sthūlātmīyāgurulaghuguṇadvāreṇ kālakramapravr̥utten nānāvidhen pariṇamanānnānātva- pratipattirguṇātmakaḥ svabhāvaparyāyaḥ, tathaiv cha samasteṣhvapi dravyeṣhu sūkṣhmātmīyātmīyāguru-

tamhā tassa ṇamāin kichchā ṇichchan pi tammaṇo hojja .
vochchhāmi saṅgahādo paramaṭṭhaviṇichchhayādhigaman ..10..

tamhā tassa ṇamāin kichchā yasmātsamyaktvan vinā shramaṇo na bhavati tasmātkāraṇāttasya samyakchāritrayuktasya pūrvoktatapodhanasya namasyān namaskriyān namaskāran kr̥utvā ṇichchan pi tammaṇo hojja nityamapi tadgatamanā bhūtvā vochchhāmi vakṣhyāmyahan kartā saṅgahādo saṅgrahātsaṅkṣhepāt sakāshāt . kim . paramaṭṭha- pr̥uthak aprāpta honese guṇātmak hī hai, usīprakār padārthommen, avasthāyī vistārasāmānyasamudāy yā dauṛatā huā āyatasāmānyasamudāyjisakā nām ‘dravya’ hai vahguṇonse rachit hotā huā guṇonse pr̥uthak aprāpta honese guṇātmak hī hai . aur jaise anekapaṭātmak (-ekase adhik vastronse nirmit) 1dvipaṭik, tripaṭik aise samānajātīy dravyaparyāy hai, usīprakār anek pudgalātmak dvi -aṇuk, tri -aṇuk aisī samānajātīy dravyaparyāy hai; aur jaise anek reshamī aur sūtī paṭoṅke bane hue dvipaṭik, tripaṭik aisī asamānajātīy dravyaparyāy hai, usīprakār anek jīvapudgalātmak dev, manuṣhya aisī asamānajātīy dravyaparyāy hai . aur jaise kabhī paṭamen apane sthūl agurulaghuguṇ dvārā kālakramase pravartamān anek prakārarūpase pariṇamit honeke kāraṇ anekatvakī pratipatti guṇātmak svabhāvaparyāy hai, usīprakār samasta dravyommen apane -apane sūkṣhma agurulaghuguṇ dvārā pratisamay pragaṭ honevālī ṣhaṭsthānapatit hānivr̥uddhirūp anekatvakī anubhūti vah guṇātmak svabhāvaparyāy hai; aur jaise paṭamen, 1. dvipaṭik = do thānoṅko joṛakar (sīṅkar) banāyā gayā ek vastra [yadi donon thān ek hī jātike

hon to samānajātīy dravyaparyāy kahalātā hai, aur yadi do thān bhinna jātike hon (jaise ek reshamī dūsarā
sūtī) to asamānajātīy dravyaparyāy kahalātā hai
. ]

Page 166 of 513
PDF/HTML Page 199 of 546
single page version

laghuguṇadvāreṇ pratisamayasamudīyamānaṣhaṭsthānapatitavr̥uddhihāninānātvānubhūtiḥ guṇātmakaḥ svabhāvaparyāyaḥ . yathaiv cha paṭe rūpādīnān svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyo- padarshitasvabhāvavisheṣhānekatvāpattiḥ guṇātmako vibhāvaparyāyaḥ, tathaiv cha samasteṣhvapi dravyeṣhu rūpādīnān gnānādīnān vā svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyopadarshitasvabhāv- visheṣhānekatvāpattiḥ guṇātmako vibhāvaparyāyaḥ . iyan hi sarvapadārthānān dravyaguṇaparyāyasvabhāv- prakāshikā pārameshvarī vyavasthā sādhīyasī, na punaritarā . yato hi bahavo‘pi paryāy- viṇichchhayādhigaman paramārthavinishchayādhigaman samyaktvamiti . paramārthavinishchayādhigamashabden samyaktvan kathan bhaṇyat iti chetparamo‘rthaḥ paramārthaḥ shuddhabuddhaikasvabhāvaḥ paramātmā, paramārthasya visheṣheṇ sanshayādirahitatven nishchayaḥ paramārthavinishchayarūpo‘dhigamaḥ shaṅkādyaṣhṭadoṣharahitashcha yaḥ paramārthato‘rthāvabodho yasmātsamyaktvāttat paramārthavinishchayādhigamam . athavā paramārthavinishchayo‘nekāntātmakapadārthasamūh- stasyādhigamo yasmāditi ..10.. ath padārthasya dravyaguṇaparyāyasvarūpan nirūpayatiattho khalu davvamao artho gnānaviṣhayabhūtaḥ padārthaḥ khalu sphu ṭan dravyamayo bhavati . kasmāt . tiryak- sāmānyoddharvatāsāmānyalakṣhaṇen dravyeṇ niṣhpannatvāt . tiryaksāmānyorddhvatāsāmānyalakṣhaṇan kathyate ekakāle nānāvyaktigato‘nvayastiryaksāmānyan bhaṇyate . tatra dr̥uṣhṭānto yathānānāsiddhajīveṣhu siddho‘yan siddho‘yamityanugatākāraḥ siddhajātipratyayaḥ . nānākāleṣhvekavyaktigatonvay ūrdhvatāsāmānyan bhaṇyate . tatra dr̥uṣhṭāntaḥ yathāya ev kevalagnānotpattikṣhaṇe muktātmā dvitīyādikṣhaṇeṣhvapi sa eveti pratītiḥ . athavā nānāgosharīreṣhu gaurayan gaurayamiti gojātipratītistiryaksāmānyam . yathaiv chaikasmin puruṣhe bālakumārādyavasthāsu sa evāyan devadatta iti pratyay ūrdhvatāsāmānyam . davvāṇi guṇappagāṇi bhaṇidāṇi dravyāṇi guṇātmakāni bhaṇitāni . anvayino guṇā athavā sahabhuvo guṇā iti guṇalakṣhaṇam . yathā anantagnānasukhādivisheṣhaguṇebhyastathaivāgurulaghukādisāmānyaguṇebhyashchābhinnatvādguṇātmakan bhavati siddhajīvadravyan, tathaiv svakīyasvakīyavisheṣhasāmānyaguṇebhyaḥ sakāshādabhinnatvāt sarvadravyāṇi guṇātmakāni bhavanti . tehin puṇo pajjāyā taiḥ pūrvoktalakṣhaṇairdravyairguṇaishcha paryāyā bhavanti . vyatirekiṇaḥ paryāyā athavā kramabhuvaḥ paryāyā iti paryāyalakṣhaṇam . yathaikasmin muktātmadravye kiñchidūnacharam- rūpādikake sva -parake kāraṇ pravartamān pūrvottar avasthāmen honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemen ānevāle svabhāvavisheṣharūp anekatvakī āpatti vah guṇātmak vibhāvaparyāy hai, usīprakār samasta dravyommen, rūpādikake yā gnānādike sva -parake kāraṇ pravartamān pūrvottar avasthāmen honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemen ānevāle svabhāvavisheṣharūp anekatvakī āpatti vah guṇātmak vibhāvaparyāy hai .

vāstavamen yah, sarva padārthoṅke dravyaguṇaparyāyasvabhāvakī prakāshak 1pārameshvarī vyavasthā bhalī -uttam -pūrṇa -yogya hai, dūsarī koī nahīn; kyoṅki bahutase (jīv) paryāyamātrakā hī avalamban 1. parameshvarakī kahī huī .


Page 167 of 513
PDF/HTML Page 200 of 546
single page version

mātramevāvalambya tattvāpratipattilakṣhaṇan mohamupagachchhantaḥ parasamayā bhavanti ..93..

athānuṣhaṅgikīmimāmev svasamayaparasamayavyavasthān pratiṣhṭhāpyopasanharati
je pajjaesu ṇiradā jīvā parasamaig tti ṇiddiṭṭhā .
ādasahāvamhi ṭhidā te sagasamayā muṇedavvā ..94..
ye paryāyeṣhu niratā jīvāḥ parasamayikā iti nirdiṣhṭāḥ .
ātmasvabhāve sthitāste svakasamayā gnātavyāḥ ..94..
sharīrākāragatimārgaṇāvilakṣhaṇaḥ siddhagatiparyāyaḥ tathā‘gurulaghukaguṇaṣhaḍvr̥uddhihānirūpāḥ sādhāraṇasvabhāv-
guṇaparyāyāshcha, tathā sarvadravyeṣhu svabhāvadravyaparyāyāḥ svajātīyavijātīyavibhāvadravyaparyāyāshcha, tathaiv

svabhāvavibhāvaguṇaparyāyāshcha ‘jesin atthi sahāo’ ityādigāthāyān, tathaiv ‘bhāvā jīvādīyā’ ityādi-

gāthāyān cha
pañchāstikāye pūrvan kathitakrameṇ yathāsambhavan gnātavyāḥ . pajjayamūḍhā hi parasamayā yasmāditthambhūt-
karake, tattvakī apratipatti jisakā lakṣhaṇ hai aise mohako prāpta hote huye parasamay hote hain .

bhāvārtha :padārtha dravyasvarūp hai . dravya anantaguṇamay hai . dravyon aur guṇonse paryāyen hotī hain . paryāyoṅke do prakār hain :1dravyaparyāy, 2guṇaparyāy . inamense dravyaparyāyake do bhed hain :1samānajātīyjaise dviaṇuk, tri -aṇuk, ityādi skandha; 2asamānajātīyjaise manuṣhya dev ityādi . guṇaparyāyake bhī do bhed hain :1svabhāv- paryāyjaise siddhake guṇaparyāy 2vibhāvaparyāyjaise svaparahetuk matignānaparyāy .

aisā jinendra bhagavānakī vāṇīse kathit sarva padārthoṅkā dravya -guṇ -paryāyasvarūp hī yathārtha hai . jo jīv dravya -guṇako na jānate huye mātra paryāyakā hī ālamban lete hain ve nij svabhāvako na jānate huye parasamay hain ..93..

ab 1ānuṣhaṅgik aisī yah hī svasamay -parasamayakī vyavasthā (arthāt svasamay aur parasamayakā bhed) nishchit karake (usakā) upasanhār karate hain :

anvayārtha :[ye jīvāḥ ] jo jīv [paryāyeṣhu niratāḥ ] paryāyommen līn hain [parasamayikāḥ iti nirdiṣhṭāḥ ] unhen parasamay kahā gayā hai [ātmasvabhāve sthitāḥ ] jo jīv ātmasvabhāvamen sthit hain [te ] ve [svakasamayāḥ gnātavyāḥ ] svasamay jānane ..94.. 1. ānuṣhaṅgik = pūrva gāthāke kathanake sāth sambandhavālī .

paryāyamān rat jīv je te ‘parasamay’ nirdiṣhṭa chhe; ātmasvabhāve sthit je te ‘svakasamay’ gnātavya chhe . 94.