Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 76-86.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 28

 

Page 128 of 513
PDF/HTML Page 161 of 546
single page version

tr̥uṣhṇābhirduḥkhabījatayā‘tyantaduḥkhitāḥ santo mr̥ugatr̥uṣhṇābhya ivāmbhānsi viṣhayebhyaḥ saukhyānya-
bhilaṣhanti
. tadduḥkhasantāpavegamasahamānā anubhavanti cha viṣhayān, jalāyukā iv, tāvadyāvat
kṣhayan yānti . yathā hi jalāyukāstr̥uṣhṇābījen vijayamānen duḥkhāṅku reṇ kramataḥ samākramyamāṇā
duṣhṭakīlālamabhilaṣhantyastadevānubhavantyashchāpralayāt klishyante, evamamī api puṇyashālinaḥ
pāpashālin iv tr̥uṣhṇābījen vijayamānen duḥkhāṅku reṇ kramataḥ samākramyamāṇā viṣhayān-
bhilaṣhantastānevānubhavantashchāpralayāt
klishyante . ataḥ puṇyāni sukhābhāsasya duḥkhasyaiv
sādhanāni syuḥ ..75..
sukhādvilakṣhaṇāni viṣhayasukhāni ichchhanti . na kevalamichchhanti, na kevalamichchhanti, aṇubhavanti ya anubhavanti cha . kimparyantam .
āmaraṇan maraṇaparyantam . kathambhūtāḥ . dukkhasantattā duḥkhasantaptā iti . ayamatrārthaḥyathā tr̥uṣhṇodrekeṇ
1. jaise mr̥ugajalamense jal nahīn milatā vaise hī indriyaviṣhayommense sukh prāpta nahīn hotā .
2. duḥkhasantāp = duḥkhadāh; duḥkhakī jalanpīṛā .
honese puṇyajanit tr̥uṣhṇāoṅke dvārā bhī atyanta duḥkhī hote hue 1mr̥ugatr̥uṣhṇāmense jalakī bhān̐ti
viṣhayommense sukh chāhate hain aur us 2duḥkhasantāpake vegako sahan na kar sakanese viṣhayoṅko tab
-tak bhogate hain, jab tak ki vināshako [-maraṇako ] prāpta nahīn hote . jaise joṅk (goñch)
tr̥uṣhṇā jisakā bīj hai aise vijayako prāpta hotī huī duḥkhāṅkurase kramashaḥ ākrānta honese dūṣhit
rakta ko chāhatī hai aur usīko bhogatī huī maraṇaparyanta kleshako pātī hai, usīprakār yah
puṇyashālī jīv bhī, pāpashālī jīvoṅkī bhān̐ti, tr̥uṣhṇā jisakā bīj hai aise vijay prāpta
duḥkhāṅkuroṅke dvārā kramashaḥ ākrānt honese, viṣhayoṅko chāhate hue aur unhīṅko bhogate hue
vināshaparyant (-maraṇaparyanta) klesh pāte hain
.
isase puṇya sukhābhās aise duḥkhakā hī sādhan hai .
bhāvārtha :jinhen samastavikalpajāl rahit paramasamādhise utpanna sukhāmr̥utarūp sarva
ātmapradeshommen paramaāhlādabhūt svarūpatr̥upti nahīn vartatī aise samasta sansārī jīvoṅke nirantar
viṣhayatr̥uṣhṇā vyakta yā avyaktarūpase avashya vartatī hai
. ve tr̥uṣhṇārūpī bīj kramashaḥ aṅkurarūp
hokar duḥkhavr̥ukṣharūpase vr̥uddhiko prāpta hokar, isaprakār duḥkhadāhakā veg asahya hone par, ve jīv
viṣhayommen pravr̥utta hote hain
. isaliye jinakī viṣhayommen pravr̥utti dekhī jātī hai aise devon takake samasta
sansārī jīv duḥkhī hī hain .
isaprakār duḥkhabhāv hī puṇyoṅkāpuṇyajanit sāmagrīkāālamban karatā hai
isaliye puṇya sukhābhās aise duḥkhakā hī avalambansādhan hai ..75..

Page 129 of 513
PDF/HTML Page 162 of 546
single page version

ath punarapi puṇyajanyasyendriyasukhasya bahudhā duḥkhatvamudyotayati
saparan bādhāsahidan vichchhiṇṇan bandhakāraṇan visaman .
jan indiehin laddhan tan sokkhan dukkhamev tahā ..76..
saparan bādhāsahitan vichchhinnan bandhakāraṇan viṣhamam .
yadindriyairlabdhan tatsaukhyan duḥkhamev tathā ..76..
saparatvāt bādhāsahitatvāt vichchhinnatvāt bandhakāraṇatvāt viṣhamatvāchcha puṇya-
janyamapīndriyasukhan duḥkhamev syāt . saparan hi sat parapratyayatvāt parādhīnatayā, bādhāsahitan
preritāḥ jalaukasaḥ kīlālamabhilaṣhantyastadevānubhavantyashchāmaraṇan duḥkhitā bhavanti, tathā nijashuddhātma-
samvittiparāṅmukhā jīvā api mr̥ugatr̥uṣhṇābhyo‘mbhānsīv viṣhayānabhilaṣhantastathaivānubhavantashchāmaraṇan

duḥkhitā bhavanti
. tat etadāyātan tr̥uṣhṇātaṅkotpādakatven puṇyāni vastuto duḥkhakāraṇāni iti ..75..
ath punarapi puṇyotpannasyendriyasukhasya bahudhā duḥkhatvan prakāshayatisaparan sah paradravyāpekṣhayā vartate
saparan bhavatīndriyasukhan, pāramārthikasukhan tu paradravyanirapekṣhatvādātmādhīnan bhavati . bādhāsahidan tīvrakṣhudhā-
tr̥uṣhṇādyanekabādhāsahitatvādbādhāsahitamindriyasukhan, nijātmasukhan tu pūrvoktasamastabādhārahitatvād-
vyābādham
. vichchhiṇṇan pratipakṣhabhūtāsātodayen sahitatvādvichchhinnan sāntaritan bhavatīndriyasukhan,
atīndriyasukhan tu pratipakṣhabhūtāsātodayābhāvānnirantaram . bandhakāraṇan dr̥uṣhṭashrutānubhūtabhogākāṅkṣhā-
pra. 17
ab, punaḥ puṇyajanya indriyasukhako anek prakārase duḥkharūp prakāshit karate hain :
anvayārtha :[yat ] jo [indriyaiḥ labdhan ] indriyonse prāpta hotā hai [tat saukhyan ]
vah sukh [saparan ] parasambandhayukta, [bādhāsahitan ] bādhāsahit [vichchhinnan ] vichchhinna
[bandhakāraṇan ] bandhakā kāraṇ [viṣhaman ] aur viṣham hai; [tathā ] isaprakār [duḥkham ev ] vah
duḥkh hī hai
..76..
ṭīkā :parasambandhayukta honese, bādhā sahit honese, vichchhanna honese, bandhakā kāraṇ
honese, aur viṣham honese, indriyasukhpuṇyajanya hone par bhīduḥkh hī hai .
indriyasukh (1) ‘parake sambandhavālā’ hotā huā parāshrayatāke kāraṇ parādhīn hai,
parayukta, bādhāsahit, khaṇḍit, bandhakāraṇ, viṣham chhe;
je indriyothī labdha te sukh e rīte duḥkh ja khare. 76.

Page 130 of 513
PDF/HTML Page 163 of 546
single page version

hi sadashanāyodanyāvr̥uṣhasyādibhistr̥uṣhṇāvyaktibhirupetatvāt atyantākulatayā, vichchhinnan hi
sadasadvedyodayaprachyāvitasadvedyodayapravr̥uttatayā‘nubhavatvādudbhūtavipakṣhatayā, bandhakāraṇan hi sadviṣhayo-
pabhogamārgānulagnarāgādidoṣhasenānusārasaṅgachchhamānaghanakarmapānsupaṭalatvādudarkaduḥsahatayā, viṣhaman
hi sadabhivr̥uddhiparihāṇipariṇatatvādatyantavisanṣhṭhulatayā cha duḥkhamev bhavati
. athaivan puṇyamapi
pāpavad duḥkhasādhanamāyātam ..76..
prabhr̥utyanekāpadhyānavashen bhāvinarakādiduḥkhotpādakakarmabandhotpādakatvādbandhakāraṇamindriyasukhan, atīndriy-
sukhan tu sarvāpadhyānarahitatvādabandhakāraṇam . visaman vigataḥ shamaḥ paramopashamo yatra tadviṣhamamatr̥uptikaran
hānivr̥uddhisahitatvādvā viṣhaman, atīndriyasukhan tu paramatr̥uptikaran hānivr̥uddhirahitam . jan indiehin laddhan tan sokkhan
dukkhamev tahā yadindriyairlabdhan sansārasukhan tatsukhan yathā pūrvoktapañchavisheṣhaṇavishiṣhṭan bhavati tathaiv
duḥkhamevetyabhiprāyaḥ ..76.. evan puṇyāni jīvasya tr̥uṣhṇotpādakatven duḥkhakāraṇāni bhavantīti kathanarūpeṇ
dvitīyasthale gāthāchatuṣhṭayan gatam . ath nishchayen puṇyapāpayorvisheṣho nāstīti kathayan puṇya-
1. chyut karanā = haṭā denā; padabhraṣhṭa karanā; (sātāvedanīyakā uday usakī sthiti anusār rahakar haṭ jātā
hai aur asātā vedanīyakā uday ātā hai)
2. ghan paṭal = saghan (gārḥ) parta, baṛā jhuṇḍa .
(2) ‘bādhāsahit’ hotā huā khāne, pīne aur maithunakī ichchhā ityādi tr̥uṣhṇākī vyaktiyonse
(-tr̥uṣhṇākī pragaṭatāonse) yukta honese atyanta ākul hai, (3)‘vichchhinna’ hotā huā
asātāvedanīyakā uday jise
1chyut kar detā hai aise sātāvedanīyake udayase pravartamān hotā
huā anubhavamen ātā hai, isaliye vipakṣhakī utpattivālā hai, (4) ‘bandhakā kāraṇ’ hotā
huā viṣhayopabhogake mārgamen lagī huī rāgādi doṣhoṅkī senāke anusār karmarajake
2ghan
paṭalakā sambandha honeke kāraṇ pariṇāmase duḥsah hai, aur (5) ‘viṣham’ hotā huā hāni
vr̥uddhimen pariṇamit honese atyanta asthir hai; isaliye vah (indriyasukh) duḥkh hī hai .
jab ki aisā hai (indriyasukh duḥkh hī hai) to puṇya bhī, pāpakī bhān̐ti, duḥkhakā
sādhan hai aisā phalit huā .
bhāvārtha :indriyasukh duḥkh hī hai, kyoṅki vah parādhīn hai, atyanta ākul hai,
vipakṣhakī (-virodhakī) utpattivālā hai, pariṇāmase duḥssah hai, aur atyanta asthir hai .
isase yah siddha huā ki puṇya bhī duḥkhakā hī sādhan hai ..76..

Page 131 of 513
PDF/HTML Page 164 of 546
single page version

ath puṇyapāpayoravisheṣhatvan nishchinvannupasanharati
ṇa hi maṇṇadi jo evan ṇatthi viseso tti puṇṇapāvāṇan .
hiṇḍadi ghoramapāran sansāran mohasañchhaṇṇo ..77..
na hi manyate ya evan nāsti visheṣh iti puṇyapāpayoḥ .
hiṇḍati ghoramapāran sansāran mohasañchhannaḥ ..77..
evamuktakrameṇ shubhāshubhopayogadvaitamiv sukhaduḥkhadvaitamiv cha na khalu paramārthataḥ
puṇyapāpadvaitamavatiṣhṭhate, ubhayatrāpyanātmadharmatvāvisheṣhatvāt . yastu punaranayoḥ kalyāṇakālāyas-
pāpayorvyākhyānamupasanharatiṇa hi maṇṇadi jo evan na hi manyate ya evam . kim . ṇatthi viseso tti
puṇṇapāvāṇan puṇyapāpayornishchayen visheṣho nāsti . sa kin karoti . hiṇḍadi ghoramapāran sansāran hiṇḍati bhramati .
kam . sansāram . kathambhūtam . ghoram apāran chābhavyāpekṣhayā . kathambhūtaḥ . mohasañchhaṇṇo mohaprachchhādit iti .
tathāhidravyapuṇyapāpayorvyavahāreṇ bhedaḥ, bhāvapuṇyapāpayostatphalabhūtasukhaduḥkhayoshchāshuddhanishchayen bhedaḥ,
1. sukh = indriyasukh
nahi mānatoe rīt puṇye pāpamān na visheṣh chhe,
te mohathī āchchhanna ghor apār sansāre bhame. 77.
ab, puṇya aur pāpakī avisheṣhatākā nishchay karate hue (is viṣhayakā) upasanhār
karate hain :
anvayārtha :[evan ] isaprakār [puṇyapāpayoḥ ] puṇya aur pāpamen [visheṣhaḥ nāsti ]
antar nahīn hai [iti ] aisā [yaḥ ] jo [na hi manyate ] nahīn mānatā, [mohasañchhannaḥ ]
vah mohāchchhādit hotā huā [ghor apāran sansāran ] ghor apār sansāramen [hiṇḍati ] paribhramaṇ
karatā hai
..77..
ṭīkā : yon pūrvokta prakārase, shubhāshubh upayogake dvaitakī bhān̐ti aur sukhaduḥkhake
dvaitakī bhān̐ti, paramārthase puṇyapāpakā dvait nahīn ṭikatānahīn rahatā, kyoṅki donommen anātmadharmatva
avisheṣh arthāt samān hai . (paramārthase jaise shubhopayog aur ashubhopayogarūp dvait vidyamān nahīn
hai, jaise 1sukh aur duḥkharūp dvait vidyamān nahīn hai, usīprakār puṇya aur pāparūp dvaitakā bhī
astitva nahīn hai; kyoṅki puṇya aur pāp donon ātmāke dharma na honese nishchayase samān hī hain .)

Page 132 of 513
PDF/HTML Page 165 of 546
single page version

nigaḍayorivāhaṅkārikan visheṣhamabhimanyamāno‘hamindrapadādisampadān nidānamiti nirbharataran dharmānu-
rāgamavalambate sa khalūparaktachittabhittitayā tiraskr̥utashuddhopayogashaktirāsansāran shārīran duḥkh-
mevānubhavati
..77..
athaivamavadhāritashubhāshubhopayogāvisheṣhaḥ samastamapi rāgadveṣhadvaitamapahāsayannasheṣhaduḥkh-
kṣhayāy sunishchitamanāḥ shuddhopayogamadhivasati
evan vididattho jo davvesu ṇa rāgamedi dosan vā .
uvaogavisuddho so khavedi dehubbhavan dukkhan ..78..
shuddhanishchayen tu shuddhātmano bhinnatvādbhedo nāsti . evan shuddhanayen puṇyapāpayorabhedan yo‘sau na manyate
sa devendrachakravartibaladevavāsudevakāmadevādipadanimittan nidānabandhen puṇyamichchhannirmohashuddhātmatattva-
viparītadarshanachāritramohaprachchhāditaḥ suvarṇalohanigaḍadvayasamānapuṇyapāpadvayabaddhaḥ san sansārarahitashuddhātmano

viparītan sansāran bhramatītyarthaḥ
..77.. athaivan shubhāshubhayoḥ samānatvaparignānen nishchitashuddhātmatattvaḥ san
aisā hone par bhī, jo jīv un donommensuvarṇa aur lohekī beṛīkī bhān̐ti1ahaṅkārik
antar mānatā huā, ahamindrapadādi sampadāoṅke kāraṇabhūt dharmānurāg par atyanta
nirbharamayarūpase (-gāḍharūpase) avalambit hai, vah jīv vāstavamen chittabhūmike uparakta honese
(-chittakī bhūmi karmopādhike nimittase raṅgī huī
malin vikr̥ut honese) jisane shuddhopayog
shaktikā tiraskār kiyā hai, aisā vartatā huā sansāraparyanta (-jabatak is sansārakā astitva
hai tabatak arthāt sadāke liye) shārīrik duḥkhakā hī anubhav karatā hai
.
bhāvārtha :jaise sonekī beḍī aur lohekī beḍī donon avisheṣharūpase bān̐dhanekā hī
kām karatī hain usīprakār puṇya -pāp donon avisheṣharūpase bandhan hī hain . jo jīv puṇya aur
pāpakī avisheṣhatāko kabhī nahīn mānatā usakā us bhayaṅkar sansāramen paribhramaṇakā kabhī anta
nahīn ātā
..77..
ab, isaprakār shubh aur ashubh upayogakī avisheṣhatā avadhārit karake, samasta
rāgadveṣhake dvaitako dūr karate hue, asheṣh duḥkhakā kṣhay karanekā manamen dr̥urḥ nishchay karake
shuddhopayogamen nivās karatā hai (-use aṅgīkār karatā hai ) :
1. puṇya aur pāpamen antar honekā mat ahaṅkārajanya (avidyājanya, agnānajanya hai) .
viditārtha e rīt, rāgadveṣh lahe na je dravyo viṣhe,
shuddhopayogī jīv te kṣhay dehagat duḥkhano kare
. 78.

Page 133 of 513
PDF/HTML Page 166 of 546
single page version

evan viditārtho yo dravyeṣhu na rāgameti dveṣhan vā .
upayogavishuddhaḥ saḥ kṣhapayati dehodbhavan duḥkham ..78..
yo hi nām shubhānāmashubhānān cha bhāvānāmavisheṣhadarshanen samyakparichchhinna-
vastusvarūpaḥ svaparavibhāgāvasthiteṣhu samagreṣhu sasamagraparyāyeṣhu dravyeṣhu rāgan dveṣhan chāsheṣhamev
parivarjayati sa kilaikāntenopayogavishuddhatayā parityaktaparadravyālambano‘gnirivāyaḥpiṇḍā-
dananuṣhṭhitāyaḥsāraḥ prachaṇḍaghanaghātasthānīyan shārīran duḥkhan kṣhapayati
. tato mamāyamevaikaḥ sharaṇan
shuddhopayogaḥ ..78..
duḥkhkṣhayāy shuddhopayogānuṣhṭhānan svīkarotievan vididattho jo evan chidānandaikasvabhāvan paramātmatattva-
mevopādeyamanyadasheṣhan heyamiti heyopādeyaparignānen viditārthatattvo bhūtvā yaḥ davvesu ṇa rāgamedi dosan vā
nijashuddhātmadravyādanyeṣhu shubhāshubhasarvadravyeṣhu rāgan dveṣhan vā na gachchhati
uvaogavisuddho so rāgādirahit-
shuddhātmānubhūtilakṣhaṇen shuddhopayogen vishuddhaḥ san saḥ khavedi dehubbhavan dukkhan taptalohapiṇḍasthānīy-
dehādudbhavan anāku latvalakṣhaṇapāramārthik sukhādvilakṣhaṇan paramāku latvotpādakan lohapiṇḍarahito‘gniriv
ghanaghātaparamparāsthānīyadeharahito bhūtvā shārīran duḥkhan kṣhapayatītyabhiprāyaḥ
..78.. evamupasanhārarūpeṇ
tr̥utīyasthale gāthādvayan gatam . iti shubhāshubhamūḍhatvanirāsārthan gāthādashakaparyantan sthalatrayasamudāyen
anvayārtha :[evan ] isaprakār [viditārthaḥ ] vastusvarūpako jānakar [yaḥ ] jo
[dravyeṣhu ] dravyoṅke prati [rāgan dveṣhan vā ] rāg yā dveṣhako [na eti ] prāpta nahīn hotā, [sa ] vah
[upayogavishuddhaḥ ] upayogavishuddhaḥ hotā huā [dehodbhavan duḥkhan ] dohotpanna duḥkhakā [kṣhapayati ]
kṣhay karatā hai
..78..
ṭīkā :jo jīv shubh aur ashubh bhāvoṅke avisheṣhadarshanase (-samānatākī
shraddhāse) vastusvarūpako samyakprakārase jānatā hai, sva aur par do vibhāgommen rahanevālī, samasta
paryāyon sahit samasta dravyoṅke prati rāg aur dveṣhako niravasheṣharūpase chhoṛatā hai, vah jīv,
ekāntase upayogavishuddha (-sarvathā shuddhopayogī) honese jisane paradravyakā ālamban chhoṛ diyā
hai aisā vartatā huā
loheke golemense loheke 1sārakā anusaraṇ na karanevālī agnikī
bhān̐tiprachaṇḍ ghanake āghāt samān shārīrik duḥkhakā kṣhay karatā hai . (jaise agni loheke
tapta golemense loheke satvako dhāraṇ nahīn karatī isaliye agni par prachaṇḍ ghanake prahār nahīn
hote, usīprakār paradravyakā ālamban na karanevāle ātmāko shārīrik duḥkhakā vedan nahīn
hotā
.) isaliye yahī ek shuddhopayog merī sharaṇ hai ..78..
1. sār = satva, ghanatā, kaṭhinatā .

Page 134 of 513
PDF/HTML Page 167 of 546
single page version

ath yadi sarvasāvadyayogamatītya charitramupasthito‘pi shubhopayogānuvr̥uttivashatayā
mohādīnnonmūlayāmi, tataḥ kuto me shuddhātmalābh iti sarvārambheṇottiṣhṭhate
chattā pāvārambhan samuṭṭhido vā suhammi chariyammi .
ṇa jahadi jadi mohādī ṇa lahadi so appagan suddhan ..79..
tyaktvā pāpārambhan samutthito vā shubhe charitre .
na jahāti yadi mohādīnna labhate sa ātmakan shuddham ..79..
yaḥ khalu samastasāvadyayogapratyākhyānalakṣhaṇan paramasāmāyikan nām chāritran pratignāyāpi
shubhopayogavr̥uttyā bakābhisārik yevābhisāryamāṇo na mohavāhinīvidheyatāmavakirati sa kil
prathamagnānakaṇḍikā samāptā . ath shubhāshubhopayoganivr̥uttilakṣhaṇashuddhopayogen mokṣho bhavatīti pūrvasūtre
bhaṇitam . atra tu dvitīyagnānakaṇḍikāprārambhe shuddhopayogābhāve shuddhātmānan na labhate iti tamevārthan
ab, sarva sāvadyayogako chhoṛakar chāritra aṅgīkār kiyā hone par bhī yadi main
shubhopayogapariṇatike vash hokar mohādikā 1unmūlan na karūn̐, to mujhe shuddha ātmākī prāpti
kahān̐se hogī ?isaprakār vichār karake mohādike unmūlanake prati sarvārambha (-sarvaudyam)
pūrvak kaṭibaddha hotā hai :
anvayārtha :[pāpārambhan ] pāparambhako [tyaktvā ] chhoṛakar [shubhe charitre ] shubh
chāritramen [samutthitaḥ vā ] udyat hone par bhī [yadi ] yadi jīv [mohādīn ] mohādiko [na
jahāti ]
nahīn chhoṛatā, to [saḥ ] vah [shuddhan ātmakan ] shuddha ātmāko [ na labhate ] prāpta nahīn
hotā
..79..
ṭīkā :jo jīv samasta sāvadyayogake pratyākhyānasvarūp paramasāmāyik nāmak
chāritrakī pratignā karake bhī dhūrta 2abhisārikā (nāyikā) kī bhān̐ti shubhopayogapariṇatise
3abhisār (-milan) ko prāpta hotā huā (arthāt shubhopayogapariṇatike premamen phan̐satā huā)
1. unmūlan = jaṛamūlase nikāl denā; nikandan .
2. abhisārikā = saṅket anusār premīse milane jānevālī strī .
3. abhisār = premīse milane jānā .
jīv chhoḍī pāpārambhane shubh charitamān udyat bhale,
jo nav taje mohādine to nav lahe shuddhātmane
. 79.

Page 135 of 513
PDF/HTML Page 168 of 546
single page version

samāsannamahāduḥkhasaṅk ṭaḥ kathamātmānamaviplutan labhate . ato mayā mohavāhinīvijayāy baddhā
kakṣheyam ..79..
ath kathan mayā vijetavyā mohavāhinītyupāyamālochayati
jo jāṇadi arahantan davvattaguṇattapajjayattehin .
so jāṇadi appāṇan moho khalu jādi tassa layan ..80..
yo jānātyarhantan dravyatvaguṇatvaparyayatvaiḥ .
sa jānātyātmānan mohaḥ khalu yāti tasya layam ..80..
yo hi nāmārhantan dravyatvaguṇatvaparyayatvaiḥ parichchhinatti sa khalvātmānan parichchhinatti,
vyatirekarūpeṇ dr̥uḍhayatichattā pāvārambhan pūrvan gr̥uhavāsādirūpan pāpārambhan tyaktvā samuṭṭhido vā suhammi
chariyamhi samyagupasthito vā punaḥ . kva . shubhacharitre . ṇa jahadi jadi mohādī na tyajati yadi
chenmoharāgadveṣhān ṇa lahadi so appagan suddhan na labhate sa ātmānan shuddhamiti . ito vistaraḥko‘pi
mokṣhārthī paramopekṣhālakṣhaṇan paramasāmāyikan pūrvan pratignāy pashchādviṣhayasukhasādhakashubhopayogapariṇatyā
mohitāntaraṅgaḥ san nirvikalpasamādhilakṣhaṇapūrvoktasāmāyikachāritrābhāve sati nirmohashuddhātmatattvaprati-

pakṣhabhūtān mohādīnna tyajati yadi chettarhi jinasiddhasadr̥ushan nijashuddhātmānan na labhat iti sūtrārthaḥ
..79..
mohakī senāke vashavartanapaneko dūr nahīn kar ḍālatājisake mahā duḥkh saṅkaṭ nikaṭ hain aisā
vah, shuddha (-vikār rahit, nirmal) ātmāko kaise prāpta kar sakatā hai ? (nahīn prāpta kar
sakatā) isaliye mainne mohakī senā par vijay prāpta karaneko kamar kasī hai
.
ab, ‘main mohakī senāko kaise jītūn’aisā upāy vichāratā hai :
anvayārtha :[yaḥ ] jo [arhantan ] arahantako [dravyatva -guṇatvaparyayatvaiḥ ] dravyapane
guṇapane aur paryāyapane [jānāti ] jānatā hai, [saḥ ] vah [ātmānan ] (apane) ātmāko
[jānāti ] jānatā hai aur [tasya mohaḥ ] usakā moh [khalu ] avashya [layan yāti ] layako
prāpta hotā hai
..80..
ṭīkā :jo vāstavamen arahantako dravyarūpase, guṇarūpase aur paryāyarūpase jānatā hai
je jāṇato arhantane guṇ, dravya ne paryayapaṇe,
te jīv jāṇe ātmane, tasu moh pāme lay khare. 80
.

Page 136 of 513
PDF/HTML Page 169 of 546
single page version

ubhayorapi nishchayenāvisheṣhāt . arhato‘pi pākakāṣhṭhāgatakārtasvarasyev parispaṣhṭamātmarūpan,
tatastatparichchhede sarvātmaparichchhedaḥ . tatrānvayo dravyan, anvayavisheṣhaṇan guṇaḥ, anvayavyatirekāḥ
paryāyāḥ . tatra bhagavatyarhati sarvato vishuddhe tribhūmikamapi svamanasā samayamutpashyati .
ath shuddhopayogābhāve yādr̥ushan jinasiddhasvarūpan na labhate tamev kathayati
tavasañjamappasiddho suddho saggāpavaggamaggakaro .
amarāsurindamahido devo so loyasiharattho ..5..
tavasañjamappasiddho samastarāgādiparabhāvechchhātyāgen svasvarūpe pratapanan vijayanan tapaḥ, bahiraṅgendriy
prāṇasanyamabalen svashuddhātmani sanyamanātsamarasībhāven pariṇamanan sanyamaḥ, tābhyān prasiddho jāt
utpannastapaḥsanyamaprasiddhaḥ,
suddho kṣhudhādyaṣhṭādashadoṣharahitaḥ, saggāpavaggamaggakaro svargaḥ prasiddhaḥ keval-
gnānādyanantachatuṣhṭayalakṣhaṇo‘pavargo mokṣhastayormārgan karotyupadishati svargāpavargamārgakaraḥ, amarāsurindamahido
tatpadābhilāṣhibhiramarāsurendrairmahitaḥ pūjito‘marāsurendramahitaḥ,
devo so sa evaṅguṇavishiṣhṭo‘rhan devo
bhavati . loyasiharattho sa ev bhagavān lokāgrashikharasthaḥ san siddho bhavatīti jinasiddhasvarūpan
gnātavyam ..5.. ath tamitthambhūtan nirdoṣhiparamātmānan ye shraddadhati manyante te‘kṣhayasukhan labhanta iti
pragnāpayati
tan devadevadevan jadivaravasahan gurun tiloyassa .
paṇamanti je maṇussā te sokkhan akkhayan janti ..6..
tan devadevadevan devadevāḥ saudharmendraprabhr̥utayasteṣhān dev ārādhyo devadevadevastan devadevadevan, jadivaravasahan
jitendriyatven nijashuddhātmani yatnaparāste yatayasteṣhān varā gaṇadharadevādayastebhyo‘pi vr̥uṣhabhaḥ pradhāno
yativaravr̥uṣhabhastan yativaravr̥uṣhabhan,
gurun tiloyassa anantagnānādiguruguṇaistrailokyasyāpi gurustan trilokagurun,
paṇamanti je maṇussā tamitthambhūtan bhagavantan ye manuṣhyādayo dravyabhāvanamaskārābhyān praṇamantyārādhayanti te
sokkhan akkhayan janti te tadārādhanāphalen paramparayā‘kṣhayānantasaukhyan yānti labhanta iti sūtrārthaḥ ..6..
ath ‘chattā pāvārambhan’ ityādisūtreṇ yaduktan shuddhopayogābhāve mohādivināsho na bhavati, mohādi-
vah vāstavamen ātmāko jānatā hai, kyoṅki donommen nishchayase antar nahīn hai; aur arahantakā
svarūp, antim tāvako prāpta soneke svarūpakī bhān̐ti, parispaṣhṭa (-sarvaprakārase spaṣhṭa) hai,
isaliye usakā gnān honepar sarva ātmākā gnān hotā hai
. vahān̐ anvay vah dravya hai, anvayakā
visheṣhaṇ vah guṇ hai aur anvayake vyatirek(-bhed) ve paryāyen hain . sarvataḥ vishuddha bhagavān
arahantamen (-arahantake svarūpakā khyāl karane par) jīv tīnon prakārayukta samayako
(-dravyaguṇaparyāyamay nij ātmāko) apane manase jān letā hai
samajh letā hai . yathā ‘yah

Page 137 of 513
PDF/HTML Page 170 of 546
single page version

yashchetano‘yamityanvayastaddravyan, yachchānvayāshritan chaitanyamiti visheṣhaṇan sa guṇaḥ, ye chaikasamay-
mātrāvadhr̥utakālaparimāṇatayā parasparaparāvr̥uttā anvayavyatirekāste paryāyāshchidvivartanagranthay iti
yāvat
. athaivamasya trikālamapyekakālamākalayato muktāphalānīv pralambe prālambe
chidvivartānshchetan ev saṅkṣhipya visheṣhaṇavisheṣhyatvavāsanāntardhānāddhavalimānamiv prālambe chetan
ev chaitanyamantarhitan vidhāy kevalan prālambamiv kevalamātmānan parichchhindatasta-
vināshābhāve shuddhātmalābho na bhavati, tadarthamevedānīmupāyan samālochayatijo jāṇadi arahantan yaḥ kartā
jānāti . kam . arhantam . kaiḥ kr̥utvā . davvattaguṇattapajjayattehin dravyatvaguṇatvaparyāyatvaiḥ . so jāṇadi appāṇan
sa puruṣho‘rhatparignānātpashchādātmānan jānāti, moho khalu jādi tassa layan tat ātmaparignānāttasya moho
darshanamoho layan vināshan kṣhayan yātīti . tadyathākevalagnānādayo visheṣhaguṇā, astitvādayaḥ
sāmānyaguṇāḥ, paramaudārikasharīrākāreṇ yadātmapradeshānāmavasthānan sa vyañjanaparyāyaḥ, agurulaghuk guṇ-
ṣhaḍvr̥uddhihānirūpeṇ pratikṣhaṇan pravartamānā arthaparyāyāḥ, evanlakṣhaṇaguṇaparyāyādhārabhūtamamūrtamasaṅkhyātapradeshan
1chetan hai’ isaprakārakā anvay vah dravya hai, anvayake āshrit rahanevālā ‘chaitanya’ visheṣhaṇ vah
guṇ hai, aur ek samay mātrakī maryādāvālā kālaparimāṇ honese paraspar apravr̥utta
2anvayavyatirek ve paryāyen hainjo ki chidvivartanakī [-ātmāke pariṇamanakī ] granthiyān̐
[gāṇṭhen ] hain .
ab, isaprakār traikālikako bhī [-traikālik ātmāko bhī ] ek kālamen samajh
lenevālā vah jīv, jaisai motiyoṅko jhūlate hue hāramen antargat mānā jātā hai, usī prakār
chidvivartoṅkā chetanamen hī saṅkṣhepaṇ [-antargat ] karake, tathā
3visheṣhaṇavisheṣhyatākī vāsanākā
4antardhān honesejaise saphe dīko hāramen 5antarhit kiyā jātā hai, usī prakārchaitanyako
chetanamen hī antarhit karake, jaise mātra 6hārako jānā jātā hai, usīprakār keval ātmāko
1. chetan = ātmā .
2. anvayavyatirek = ek dūsaremen nahīn pravartate aise jo anvayake vyatirek .
3. visheṣhaṇ guṇ hai aur visheṣhya vo dravya hai .
4. antardhān = adr̥ushya ho jānā .
5. antarhit = gupta; adr̥ushya .
6. hārako kharīdanevālā manuṣhya hārako kharīdate samay hār, usakī saphe dī aur unake motiyon ityādikī parīkṣhā
karatā hai, kintu bādamen saphe dī aur motiyoṅko hāramen hī samāviṣhṭa karake unakā lakṣha chhoṛakar vah mātra
hārako hī jānatā hai
. yadi aisā na kare to hārake pahinane par bhī usakī saphe dī ādike vikalpa bane
rahanese hārako pahananeke sukhakā vedan nahīn kar sakegā .
પ્ર. ૧૮

Page 138 of 513
PDF/HTML Page 171 of 546
single page version

duttarottarakṣhaṇakṣhīyamāṇakartr̥ukarmakriyāvibhāgatayā niṣhkriyan chinmātran bhāvamadhigatasya jātasya
maṇerivākampapravr̥uttanirmalālokasyāvashyamev nirāshrayatayā mohatamaḥ pralīyate
. yadyevan labdho mayā
mohavāhinīvijayopāyaḥ ..80..
shuddhachaitanyānvayarūpan dravyan cheti . itthambhūtan dravyaguṇaparyāyasvarūpan pūrvamarhadabhidhāne paramātmani gnātvā
pashchānnishchayanayen tadevāgamasārapadabhūtayā‘dhyātmabhāṣhayā nijashuddhātmabhāvanābhimukharūpeṇ savikalpasva-
samvedanagnānen tathaivāgamabhāṣhayādhaḥpravr̥uttikaraṇāpūrvakaraṇānivr̥uttikaraṇasañgnadarshanamohakṣhapaṇasamarthapariṇām-

visheṣhabalen pashchādātmani yojayati
. tadanantaramavikalpasvarūpe prāpte, yathā paryāyasthānīyamuktāphalāni
guṇasthānīyan dhavalatvan chābhedanayen hār ev, tathā pūrvoktadravyaguṇaparyāyā abhedanayenātmaiveti bhāvayato
darshanamohāndhakāraḥ pralīyate
. iti bhāvārthaḥ ..80.. ath pramādotpādakachāritramohasañgnashchauro‘stīti
matvā‘‘ptaparignānādupalabdhasya shuddhātmachintāmaṇeḥ rakṣhaṇārthan jāgartīti kathayatijīvo jīvaḥ kartā .
jānane par, usake uttarottar kṣhaṇamen kartā -karma -kriyākā vibhāg kṣhayako prāpta hotā jātā hai
isaliye niṣhkriy chinmātra bhāvako prāpta hotā hai; aur isaprakār maṇikī bhān̐ti jisakā nirmal
prakāsh akamparūpase pravartamān hai aise us (chinmātra bhāvako prāpta) jīvake mohāndhakār
nirāshrayatāke kāraṇ avashyamev pralayako prāpta hotā hai
.
yadi aisā hai to mainne mohakī senāko jītanekā upāy prāpta kar liyā hai .
bhāvārtha :arahant bhagavān aur apanā ātmā nishchayase samān hai . arahant bhagavān
moh -rāg -dveṣharahit honese unakā svarūp atyanta spaṣhṭa hai, isaliye yadi jīv dravya -guṇ-
paryāy rūpase us (arahant bhagavānake) svarūpako manake dvārā pratham samajh le to ‘‘yah
jo ātmā, ātmākā ekarūp (-kathañchit sadr̥ush) traikālik pravāh hai so dravya hai, usakā
jo ekarūp rahanevālā chaitanyarūp visheṣhaṇ hai so guṇ hai aur us pravāhamen jo kṣhaṇavartī
vyatirek hain so paryāyen hain’’ isaprakār apanā ātmā bhī dravya -guṇ -paryāyarūpase manake dvārā
gnānamen ātā hai
. isaprakār traikālik nij ātmāko manake dvārā gnānamen lekarjaise
motiyoṅko aur saphe dīko hāramen hī antargat karake mātra hār hī jānā jātā hai, usīprakār
ātmaparyāyoṅko aur chaitanya -guṇako ātmāmen hī antargarbhit karake keval ātmāko jānane
par pariṇāmī -pariṇām -pariṇatike bhedakā vikalpa naṣhṭa ho jātā hai, isaliye jīv niṣhkriy
chinmātra bhāvako prāpta hotā hai, aur usase darshanamoh nirāshray hotā huā naṣhṭa ho jātā hai
.
yadi aisā hai to mainne mohakī senā par vijay prāpta karanekā upāy prāpta kar liyā hai,
aisā kahā hai ..80..

Page 139 of 513
PDF/HTML Page 172 of 546
single page version

athaivan prāptachintāmaṇerapi me pramādo dasyuriti jāgarti
jīvo vavagadamoho uvaladdho tachchamappaṇo samman .
jahadi jadi rāgadose so appāṇan lahadi suddhan ..81..
jīvo vyapagatamoh upalabdhavānstattvamātmanaḥ samyak .
jahāti yadi rāgadveṣhau sa ātmānan labhate shuddham ..81..
evamupavarṇitasvarūpeṇopāyen mohamapasāryāpi samyagātmatattvamupalabhyāpi yadi nām
rāgadveṣhau nirmūlayati tadā shuddhamātmānamanubhavati . yadi punaḥ punarapi tāvanuvartate tadā
pramādatantratayā luṇṭhitashuddhātmatattvopalambhachintāratno‘ntastāmyati . ato mayā rāgadveṣh-
niṣhedhāyātyantan jāgaritavyam ..81..
kimvishiṣhṭaḥ . vavagadamoho shuddhātmatattvaruchipratibandhakavināshitadarshanamohaḥ . punarapi kimvishiṣhṭaḥ . uvaladdho
upalabdhavān gnātavān . kim . tachchan paramānandaikasvabhāvātmatattvam . kasya sambandhi . appaṇo
nijashuddhātmanaḥ . katham . samman samyak sanshayādirahitatven jahadi jadi rāgadose shuddhātmānubhūti-
lakṣhaṇavītarāgachāritrapratibandhakau chāritramohasañgnau rāgadveṣhau yadi tyajati so appāṇan lahadi suddhan sa
ab, isaprakār mainne chintāmaṇi -ratna prāpta kar liyā hai tathāpi pramād chor vidyamān hai,
aisā vichār kar jāgr̥ut rahatā hai :
anvayārtha :[vyapagatamohaḥ ] jisane mohako dūr kiyā hai aur [samyak ātmanaḥ
tattvan ] ātmāke samyak tattvako (-sachche svarūpako) [upalabdhavān ] prāpta kiyā hai aisā
[jīvaḥ ] jīv [yadi ] yadi [rāgadveṣhau ] rāgadveṣhako [jahāti ] chhoṛatā hai, [saḥ ] to vah [shuddhan
ātmānan ]
shuddha ātmāko [ labhate ] prāpta karatā hai
..81..
ṭīkā :isaprakār jis upāyakā svarūp varṇan kiyā hai, us upāyake dvārā mohako
dūr karake bhī samyak ātmatattvako (yathārtha svarūpako) prāpta karake bhī yadi jīv rāgadveṣhako
nirmūl karatā hai, to shuddha ātmākā anubhav karatā hai
. (kintu) yadi punaḥ -punaḥ unakā
anusaraṇ karatā hai,rāgadveṣharūp pariṇaman karatā hai, to pramādake adhīn honese shuddhātmatattvake
anubhavarūp chintāmaṇi -ratnake churāye jānese antaraṅgamen khedako prāpta hotā hai . isaliye mujhe
jīv mohane karī dūr, ātmasvarūp samyak pāmīne,
jo rāgadveṣh parihare to pāmato shuddhātmane. 81
.

Page 140 of 513
PDF/HTML Page 173 of 546
single page version

athāyamevaiko bhagavadbhiḥ svayamanubhūyopadarshito niḥshreyasasya pāramārthikaḥ panthā iti
matin vyavasthāpayati
savve vi ya arahantā teṇ vidhāṇeṇ khavidakammansā .
kichchā tadhovadesan ṇivvādā te ṇamo tesin ..82..
sarve‘pi chārhantasten vidhānen kṣhapitakarmānshāḥ .
kr̥utvā tathopadeshan nirvr̥utāste namastebhyaḥ ..82..
evamabhedaratnatrayapariṇato jīvaḥ shuddhabuddhaikasvabhāvamātmānan labhate mukto bhavatīti . kiñch pūrvan
gnānakaṇḍikāyān ‘uvaogavisuddho so khavedi dehubbhavan dukkhan’ ityuktan, atra tu ‘jahadi jadi rāgadose
so appāṇan lahadi suddhan’ iti bhaṇitam, ubhayatra mokṣho‘sti
. ko visheṣhaḥ . pratyuttaramāhtatra
shubhāshubhayornishchayen samānatvan gnātvā pashchāchchhuddhe shubharahite nijasvarūpe sthitvā mokṣhan labhate, ten
kāraṇen shubhāshubhamūḍhatvanirāsārthan gnānakaṇḍikā bhaṇyate
. atra tu dravyaguṇaparyāyairāptasvarūpan gnātvā
pashchāttadrūpe svashuddhātmani sthitvā mokṣhan prāpnoti, tataḥ kāraṇādiyamāptātmamūḍhatvanirāsārthan gnānakaṇḍikā
rāgadveṣhako dūr karaneke liye atyanta jāgr̥ut rahanā chāhiye .
bhāvārtha :80 vīn gāthāmen batāye gaye upāyase darshanamohako dūr karake, arthāt
samyakdarshan prāpta karake jo jīv shuddhātmānubhūtisvarūp vītarāgachāritrake pratibandhak rāg -dveṣhako
chhoṛatā hai, punaḥ -punaḥ rāgadveṣhabhāvamen pariṇamit nahīn hotā, vahī abhedaratnatrayapariṇat jīv shuddha-
buddha -ekasvabhāv ātmāko prāpta karatā hai
mukta hotā hai . isaliye jīvako samyagdarshan prāpta
karake bhī sarāg chāritra prāpta karake bhī, rāgadveṣhake nivāraṇārtha atyanta sāvadhān rahanā
chāhiye
..81..
ab, yahī ek (-pūrvokta gāthāommen varṇit yahī ek), bhagavantonne svayam anubhav karake
pragaṭ kiyā huā 1niḥshreyasakā pāramārthikapantha haiisaprakār matiko 2vyavasthit karate hain :
anvayārtha :[sarve api cha ] sabhī [arhantaḥ ] arahanta bhagavān [ten vidhānen ]
usī vidhise [kṣhapitakarmānshāḥ ] karmānshoṅkā kṣhay karake [tathā ] tathā usīprakārase [upadeshan
1. niḥshreyas = mokṣha .
2. vyavasthit = nishchit; sthir .
arhant sau karmo taṇo karī nāsh e ja vidhi vaḍe,
upadesh paṇ em ja karī, nirvr̥ut thayā; namun temane. 82
.

Page 141 of 513
PDF/HTML Page 174 of 546
single page version

yataḥ khalvatītakālānubhūtakramapravr̥uttayaḥ samastā api bhagavantastīrthakarāḥ, prakārāntar-
syāsambhavādasambhāvitadvaitenāmunaivaiken prakāreṇ kṣhapaṇan karmānshānān svayamanubhūy, paramāptatayā
pareṣhāmapyāyatyāmidānīntve vā mumukṣhūṇān tathaiv tadupadishya, niḥshreyasamadhyāshritāḥ
. tato
nānyadvartma nirvāṇasyetyavadhāryate . alamathavā pralapiten . vyavasthitā matirmam . namo
bhagavadbhayaḥ ..82..
ityetāvān visheṣhaḥ ..81.. ath pūrvan dravyaguṇaparyāyairāptasvarūpan vignāy pashchāttathābhūte svātmani sthitvā
sarve‘pyarhanto mokṣhan gatā iti svamanasi nishchayan karotisavve vi ya arahantā sarve‘pi chārhantaḥ teṇ
vidhāṇeṇ dravyaguṇaparyāyaiḥ pūrvamarhatparignānātpashchāttathābhūtasvātmāvasthānarūpeṇ ten pūrvoktaprakāreṇ
khavidakammansā kṣhapitakarmānshā vināshitakarmabhedā bhūtvā, kichchā tadhovadesan aho bhavyā ayamev nishchay-
ratnatrayātmakashuddhātmopalambhalakṣhaṇo mokṣhamārgo nānya ityupadeshan kr̥utvā ṇivvādā nirvr̥utā akṣhayānantasukhen
tr̥uptā jātāḥ, te te bhagavantaḥ . ṇamo tesin evan mokṣhamārganishchayan kr̥utvā shrīkundakundāchāryadevāstasmai
nijashuddhātmānubhūtisvarūpamokṣhamārgāy tadupadeshakebhyo‘rhadbhayashcha tadubhayasvarūpābhilāṣhiṇ; santo ‘namostu
tebhya’ ityanen paden namaskāran kurvantītyabhiprāyaḥ
..82.. ath ratnatrayārādhakā ev puruṣhā dānapūjā-
guṇaprashansānamaskārārhā bhavanti nānyā iti kathayati
kr̥utvā ] upadesh karake [nirvr̥utāḥ te ] mokṣhako prāpta hue hain [ namaḥ tebhyaḥ ] unhen
namaskār ho
..82..
ṭīkā :atīt kālamen kramashaḥ hue samasta tīrtharṅkar bhagavān, 1prakārāntarakā asambhav
honese jisamen dvait sambhav nahīn hai; aise isī ekaprakārase karmānshon (gnānāvaraṇādi karma bhedon)kā
kṣhay svayam anubhav karake (tathā)
2paramāptatāke kāraṇ bhaviṣhyakālamen athavā is (vartamān)
kālamen anya mumukṣhuoṅko bhī isīprakārase usakā (-karma kṣhayakā) upadesh dekar niḥshreyas
(mokṣha)ko prāpta hue hain; isaliye nirvāṇakā anya (koī) mārga nahīn hai aisā nishchit hotā hai
.
athavā adhik pralāpase bas hoo ! merī mati vyavasthit ho gaī hai . bhagavantoṅko namaskār ho .
bhāvārtha :80 aur 81 vīn gāthāke kathanānusār samyakdarshan prāpta karake
vītarāgachāritrake virodhī rāg -dveṣhako dūr karanā arthāt nishchayaratnatrayātmak shuddhānubhūtimen līn
honā hī ek mātra mokṣhamārga hai; trikālamen bhī koī dūsarā mokṣhakā mārga nahīn hai
. samasta
1. prakārāntar = anya prakār (karmakṣhay ek hī prakārase hotā hai, anya -prakārase nahīn hotā, isaliye us
karmakṣhayake prakāramen dvait arthāt do -rūpapanā nahīn hai) .
2. paramāpta = param āpta; param vishvāsapātra (tīrthaṅkar bhagavān sarvagna aur vītarāg honese param āpta hai, arthāt
upadeṣhṭā hain )

Page 142 of 513
PDF/HTML Page 175 of 546
single page version

ath shuddhātmalābhaparipanthino mohasya svabhāvan bhūmikāshcha vibhāvayati
davvādiesu mūḍho bhāvo jīvassa havadi moho tti .
khubbhadi teṇuchchhaṇṇo pappā rāgan va dosan vā ..83..
dravyādikeṣhu mūḍho bhāvo jīvasya bhavati moh iti .
kṣhubhyati tenāvachchhannaḥ prāpya rāgan vā dveṣhan vā ..83..
yo hi dravyaguṇaparyāyeṣhu pūrvamupavarṇiteṣhu pītonmattakasyev jīvasya tattvāpratipattilakṣhaṇo
dansaṇasuddhā purisā ṇāṇapahāṇā samaggachariyatthā .
pūjāsakkārarihā dāṇassa ya hi te ṇamo tesin ..7..
dansaṇasuddhā nijashuddhātmaruchirūpanishchayasamyaktvasādhaken mūḍhatrayādipañchavinshatimalarahiten
tattvārthashraddhānalakṣhaṇen darshanen shuddhā darshanashuddhāḥ . purisā puruṣhā jīvāḥ . punarapi kathambhūtāḥ . ṇāṇapahāṇā
niruparāgasvasamvedanagnānasādhaken vītarāgasarvagnapraṇītaparamāgamābhyāsalakṣhaṇagnānen pradhānāḥ samarthāḥ prauḍhā
gnānapradhānāḥ
. punashcha kathambhūtāḥ . samaggachariyatthā nirvikāranishchalātmānubhūtilakṣhaṇanishchayachāritrasādhake-
nāchārādishāstrakathitamūlottaraguṇānuṣhṭhānādirūpeṇ chāritreṇ samagrāḥ paripūrṇāḥ samagrachāritrasthāḥ
pūjāsakkārarihā dravyabhāvalakṣhaṇapūjā guṇaprashansā satkārastayorarhā yogyā bhavanti
. dāṇassa ya hi
arahantonne isī mārgase mokṣha prāpta kiyā hai aur anya mumukṣhuoṅko bhī isī mārgakā upadesh diyā
hai
. un bhagavantoṅko namaskār ho ..82..
ab, shuddhātmalābhake 1paripanthī -mohakā svabhāv aur usamen prakāroṅko (-bhedoṅko)
vyakta karate hain :
anvayārtha :[jīvasya ] jīvake [dravyādikeṣhu mūrḥaḥ bhāvaḥ ] dravyādi sambandhī mūrḥ
bhāv (-dravyaguṇaparyāyasambandhī jo mūrḥatārūp pariṇām) [mohaḥ iti bhavati ] vah moh hai [ten
avachchhannaḥ ]
usase āchchhādit vartatā huā jīv [ rāgan vā dveṣhan vā prāpya ] rāg athavā dveṣhako
prāpta karake [kṣhubhyati ] kṣhubdha hotā hai
..83..
ṭīkā :dhatūrā khāye hue manuṣhyakī bhān̐ti, jīvake jo pūrva varṇit dravya -guṇ-
1. paripanthī = shatru; mārgamen lūṭanevālā .
dravyādike mūrḥ bhāv varte jīvane, te moh chhe;
te mohathī āchchhanna rāgī -dveṣhī thaī kṣhobhit bane. 83
.

Page 143 of 513
PDF/HTML Page 176 of 546
single page version

mūḍho bhāvaḥ sa khalu mohaḥ . tenāvachchhannātmarūpaḥ sannayamātmā paradravyamātmadravyatven paraguṇ-
mātmaguṇatayā paraparyāyānātmaparyāyabhāven pratipadyamānaḥ, prarūḍhadr̥uḍhatarasanskāratayā paradravya-
mevāharaharupādadāno, dagdhendriyāṇān ruchivashenādvaite‘pi pravartitadvaito, ruchitāruchiteṣhu viṣhayeṣhu
rāgadveṣhāvupashliṣhya, prachuratarāmbhobhārarayāhataḥ setubandha iv dvedhā vidāryamāṇo nitarān
kṣhobhamupaiti
. ato moharāgadveṣhabhedāttribhūmiko mohaḥ ..83..
dānasya cha hi sphu ṭan te te pūrvoktaratnatrayādhārāḥ . ṇamo tesin namastebhya iti namaskārasyāpi
ta ev yogyāḥ ..7.. evamāptātmasvarūpaviṣhaye mūḍhatvanirāsārthan gāthāsaptaken dvitīyagnān-
kaṇḍikā gatā . ath shuddhātmopalambhapratipakṣhabhūtamohasya svarūpan bhedānshcha pratipādayatidavvādiesu
shuddhātmādidravyeṣhu, teṣhān dravyāṇāmanantagnānādyastitvādivisheṣhasāmānyalakṣhaṇaguṇeṣhu, shuddhātmapariṇati-
lakṣhaṇasiddhatvādiparyāyeṣhu cha yathāsambhavan pūrvopavarṇiteṣhu vakṣhyamāṇeṣhu cha
mūḍho bhāvo eteṣhu
pūrvoktadravyaguṇaparyāyeṣhu viparītābhinivesharūpeṇ tattvasanshayajanako mūḍho bhāvaḥ jīvassa havadi moho tti
itthambhūto bhāvo jīvasya darshanamoh iti bhavati
. khubbhadi teṇuchchhaṇṇo ten darshanamohenāvachchhanno jhampitaḥ
sannakṣhubhitātmatattvaviparīten kṣhobheṇ kṣhobhan svarūpachalanan viparyayan gachchhati . kin kr̥utvā . pappā rāgan va dosan
vā nirvikārashuddhātmano viparītamiṣhṭāniṣhṭendriyaviṣhayeṣhu harṣhaviṣhādarūpan chāritramohasañgnan rāgadveṣhan vā prāpya
cheti . anen kimuktan bhavati . moho darshanamoho rāgadveṣhadvayan chāritramohashcheti tribhūmiko
moh iti ..83.. ath duḥkhahetubhūtabandhasya kāraṇabhūtā rāgadveṣhamohā nirmūlanīyā ityāghoṣhayati
paryāy hain unamen honevālā 1tattva -apratipattilakṣhaṇ mūrḥ bhāv vah vāstavamen moh hai . us
mohase nijarūp āchchhādit honese yah ātmā paradravyako svadravyarūpase, paraguṇako
svaguṇarūpase, aur par -paryāyoṅko svaparyāyarūp samajhakar -aṅgīkār karake, ati rūḍh
dr̥urḥatar sanskārake kāraṇ paradravyako hī sadā grahaṇ karatā huā, 2dagdha indriyoṅkī ruchike
vashase 3advaitamen bhī dvait pravr̥utti karatā huā, ruchikar -aruchikar viṣhayommen rāgadveṣh karake
ati prachur jalasamūhake vegase prahārako prāpta setubandha (pul) kī bhān̐ti do bhāgommen khaṇḍit
hotā huā atyanta kṣhobhako prāpta hotā hai
. isase moh, rāg aur dvaiṣhin bhedoṅke kāraṇ
moh tīn prakārakā hai ..83..
1. tattva apratipattilakṣhaṇ = tattvakī apratipatti (-aprāpti, agnān, anirṇay) jisakā lakṣhaṇ hai aisā .
2. dagdha = jalī huī; halakī; shāpit . (‘dagdha’ tiraskāravāchak shabda hai)
3. indriyaviṣhayommenpadārthommen ‘yah achchhe hain aur yah bure’ isaprakārakā dvait nahīn hai; tathāpi vahān̐ bhī
mohāchchhādit jīv achchhebūrekā dvait utpanna kar lete hain .

Page 144 of 513
PDF/HTML Page 177 of 546
single page version

athāniṣhṭakāryakāraṇatvamabhidhāy tribhūmikasyāpi mohasya kṣhayamāsūtrayati
moheṇ va rāgeṇ va doseṇ va pariṇadassa jīvassa .
jāyadi viviho bandho tamhā te saṅkhavaidavvā ..84..
mohen vā rāgeṇ vā dveṣheṇ vā pariṇatasya jīvasya .
jāyate vividho bandhastasmātte saṅkṣhapayitavyāḥ ..84..
evamasya tattvāpratipattinimīlitasya, mohen vā rāgeṇ vā dveṣheṇ vā pariṇatasya,
tr̥uṇapaṭalāvachchhannagartasaṅgatasya kareṇukuṭṭanīgātrāsaktasya pratidviradadarshanoddhatapravidhāvitasya cha
sindhurasyev, bhavati nām nānāvidho bandhaḥ
. tato‘mī aniṣhṭakāryakāriṇo mumukṣhuṇā
moharāgadveṣhāḥ samyagnirmūlakāṣhan kaṣhitvā kṣhapaṇīyāḥ ..84..
ab, tīnon prakārake mohako aniṣhṭa kāryakā kāraṇ kahakar usakā (-tīn prakārake
mohakā) kṣhay karaneko sūtra dvārā kahate hain :
anvayārtha :[mohen vā ] moharūp [rāgeṇ vā ] rāgarūp [dveṣheṇ vā ] athavā
dveṣharūp [pariṇatasya jīvasya] pariṇamit jīvake [vividhaḥ bandhaḥ ] vividh bandh [jāyate ] hotā
hai; [tasmāt ] isaliye [te ] ve (moh -rāg -dveṣh) [saṅkṣhapayitavyāḥ ] sampūrṇatayā kṣhay karane
yogya hain
..84..
ṭīkā :isaprakār tattva -apratipatti (-vastusvarūpake agnān) se band hue, moh-
rūp -rāgarūp yā dveṣharūp pariṇamit hote hue is jīvakoghāsake ḍherase ḍhan̐ke hue khekā saṅg
karanevāle hāthīkī bhān̐ti, hathinīrūpī kuṭṭanīke sharīramen āsakta hāthīkī bhān̐ti aur virodhī
hāthīko dekhakar, uttejit hokar (usakī or) dauṛate hue hāthīkī bhān̐ti
vividh prakārakā
bandh hotā hai; isaliye mumukṣhu jīvako aniṣhṭa kārya karanevāle is moh, rāg aur dveṣhakā yathāvat
moheṇ va rāgeṇ va doseṇ va pariṇadassa jīvassa moharāgadveṣhapariṇatasya mohādirahitaparamātmasvarūp-
pariṇatichyutasya bahirmukhajīvasya jāyadi viviho bandho shuddhopayogalakṣhaṇo bhāvamokṣhastadbalen jīv-
pradeshakarmapradeshānāmatyantavishleṣho dravyamokṣhaḥ, itthambhūtadravyabhāvamokṣhādvilakṣhaṇaḥ sarvaprakāropādeyabhūtasvā-
bhāvikasukhaviparītasya nārakādiduḥkhasya kāraṇabhūto vividhabandho jāyate
. tamhā te saṅkhavaidavvā yato
re ! moharūp vā rāgarūp vā dveṣhapariṇat jīvane
vidhavidh thāye bandh, tethī sarva te kṣhayayogya chhe
. 84.

Page 145 of 513
PDF/HTML Page 178 of 546
single page version

athāmī amībhirliṅgairupalabhyodbhavanta ev nishumbhanīyā iti vibhāvayati
aṭṭhe ajadhāgahaṇan karuṇābhāvo ya tiriyamaṇuesu .
visaesu ya ppasaṅgo mohassedāṇi liṅgāṇi ..85..
arthe ayathāgrahaṇan karuṇābhāvashcha tiryaṅmanujeṣhu .
viṣhayeṣhu cha prasaṅgo mohasyaitāni liṅgāni ..85..
nirmūl nāsh ho isaprakār kṣhay karanā chāhiye .
bhāvārtha : (1) hāthīko pakaṛaneke liye dharatīmen khabanākar use ghāsase ḍhak
diyā jātā hai, vahān̐ khaā honeke kāraṇ us khaee par jānese hāthī gir paḍatā hai aur vah
isaprakār pakaṛā jātā hai
. (2) hāthīko pakaṛaneke liye sikhāī huī hathinī bhejī jātī hai;
usake shārīrik rāgamen phan̐sanese hāthī pakaṛā jātā hai . (3) hāthī pakaṛanekī tīsarī rīti yah
hai ki us hāthīke sāmane dūsarā pālit hāthī bhejā jātā hai; usake pīchhe vah hāthī uttejit
hokar laṛaneke liye dauṛatā hai aur isaprakār vah pakaṛanevāloṅke jālamen phan̐s jātā hai
.
uparyukta prakārase jaise hāthī (1) agnānase, (2) rāgase (3) dveṣhase anek prakārake
bandhanako prāpta hotā hai, usīprakār jīv (1) mohase, (2) rāgase yā (3) dveṣhase anek
prakārake bandhanako prāpta hotā hai, isaliye mokṣhārthīko moh -rāg -dveṣhakā bhalībhān̐ti -sampūrṇatayā
mūlase hī kṣhay kar denā chāhiye
..84..
ab, is moharāgadveṣhako in (āgāmī gāthāmen kahe gaye) chihnon -lakṣhaṇoṅke dvārā pahichān
kar utpanna hote hī naṣhṭa kar denā chāhiye, esā pragaṭ karate hain :
anvayārtha :[arthe ayathāgrahaṇan ] padārthakā ayathāgrahaṇ (arthāt padārthoko jaise
hain vaise satyasvarūp na mānakar unake viṣhayamen anyathā samajh) [cha ] aur [tiryaṅmanujeṣhu
karuṇābhāvaḥ ]
tiryañch -manuṣhyoṅke prati karuṇābhāv, [viṣhayeṣhu prasaṅgaḥ cha ] tathā viṣhayoṅkī saṅgati
(iṣhṭa viṣhayommen prīti aur aniṣhṭa viṣhayommen aprīti)
[etāni ] yah sab [mohasya liṅgāni ]
mohake chihnalakṣhaṇ hain ..85..
rāgadveṣhamohapariṇatasya jīvasyetthambhūto bandho bhavati tato rāgādirahitashuddhātmadhyānen te rāgadveṣh-
mohā samyak kṣhapayitavyā iti tātparyam
..84.. ath svakīyasvakīyaliṅgai rāgadveṣhamohān gnātvā
પ્ર. ૧૯
artho taṇun ayathāgrahaṇ, karuṇā manuj -tiryañchamān,
viṣhayo taṇo vaḷī saṅg,
liṅgo jāṇavān ā mohanān. 85.

Page 146 of 513
PDF/HTML Page 179 of 546
single page version

arthānāmayāthātathyapratipattyā tiryagmanuṣhyeṣhu prekṣhārheṣhvapi kāruṇyabuddhayā cha mohamabhīṣhṭa-
viṣhayaprasaṅgen rāgamanabhīṣhṭaviṣhayāprītyā dveṣhamiti tribhiliṅgairadhigamya jhagiti sambhavannāpi
tribhūmiko‘pi moho nihantavyaḥ
..85..
ath mohakṣhapaṇopāyāntaramālochayati
jiṇasatthādo aṭṭhe pachchakkhādīhin bujjhado ṇiyamā .
khīyadi mohovachayo tamhā satthan samadhidavvan ..86..
ṭīkā :1padārthoṅkī ayathātathyarūp pratipattike dvārā aur tiryañch -manuṣhya 2prekṣhāyogya
hone par bhī unake prati karuṇābuddhise mohako (jānakar), iṣhṭa viṣhayoṅkī āsaktise rāgako
aur aniṣhṭa viṣhayoṅkī aprītise dveṣhako (jānakar)
isaprakār tīn liṅgoṅke dvārā (tīn
prakārake mohako) pahichānakar tatkāl hī utpanna hote hī tīno prakārakā moh naṣhṭa kar dene yogya
hai
.
bhāvārtha :mohake tīn bhed haindarshanamoh, rāg aur dveṣh . padārthoṅke svarūpase
viparīt mānyatā tathā tiryañchon aur manuṣhyoṅke prati tanmayatāse karuṇābhāv ve darshanamohake chihna
hain, iṣhṭa viṣhayommen prīti rāgakā chihna hai aur aniṣhṭa viṣhayommen aprīti dveṣhakā chihna hai
. in chihna
onse tīnon prakārake mohako pahichānakar mumukṣhuoṅko use tatkāl hī naṣhṭa kar denā chāhiye ..85..
ab mohakṣhay karanekā upāyāntar (-dūsarā upāy) vichārate hain :
yathāsambhavan ta ev vināshayitavyā ityupadishatiaṭṭhe ajadhāgahaṇan shuddhātmādipadārthe yathāsvarūpasthite‘pi
viparītābhinivesharūpeṇāyathāgrahaṇan karuṇābhāvo ya shuddhātmopalabdhilakṣhaṇaparamopekṣhāsanyamādviparītaḥ karuṇā-
bhāvo dayāpariṇāmashcha athavā vyavahāreṇ karuṇāyā abhāvaḥ . keṣhu viṣhayeṣhu . maṇuvatiriesu manuṣhya-
tiryagjīveṣhu iti darshanamohachihnam . visaesu ya ppasaṅgo nirviṣhayasukhāsvādarahitabahirātmajīvānān
manognāmanognaviṣhayeṣhu cha yo‘sau prakarṣheṇ saṅgaḥ sansargastan dr̥uṣhṭvā prītyaprītiliṅgābhyān chāritramohasañgnau
1. padārthoṅkī ayathātathyarūp pratipatti = padārtha jaise nahīn hai unhen vaisā samajhanā arthāt unhen anyathā svarūpase
aṅgīkār karanā .
2. prekṣhāyogya = mātra prekṣhakabhāvase -dr̥uṣhṭāgnātārūpase -madhyasthabhāvase dekhane yogya .
shāstro vaḍe pratyakṣhaādithī jāṇato je artha ne,
tasu moh pāme nāsh nishchay; shāstra samadhyayanīy chhe. 86
.

Page 147 of 513
PDF/HTML Page 180 of 546
single page version

jinashāstrādarthān pratyakṣhādibhirbudhyamānasya niyamāt .
kṣhīyate mohopachayaḥ tasmāt shāstran samadhyetavyam ..86..
yatkil dravyaguṇaparyāyasvabhāvenārhato gnānādātmanastathāgnānan mohakṣhapaṇopāyatven prāk
pratipannan, tat khalūpāyāntaramidamapekṣhate . idan hi vihitaprathamabhūmikāsaṅkramaṇasya sarvagnopagna-
tayā sarvato‘pyabādhitan shābdan pramāṇamākramya krīḍatastatsanskārasphu ṭīkr̥utavishiṣhṭasamvedan-
shaktisampadaḥ sahr̥udayahr̥udayānandodbhedadāyinā pratyakṣheṇānyen vā tadavirodhinā pramāṇajāten
anvayārtha :[jinashāstrāt ] jinashāstra dvārā [pratyakṣhādibhiḥ ] pratyakṣhādi pramāṇonse
[arthān ] padārthoṅko [budhyamānasya ] jānanevāleke [niyamāt ] niyamase [mohopachayaḥ ]
1mohopachay [kṣhīyate ] kṣhay ho jātā hai [tasmāt ] isaliye [shāstran ] shāstrakā [samadhyetavyam ]
samyak prakārase adhyayan karanā chāhiye ..86..
ṭīkā :dravya -guṇ -paryāyasvabhāvase arhantake gnān dvārā ātmākā us prakārakā gnān
mohakṣhayake upāyake rūpamen pahale (80vīn gāthāmen) pratipādit kiyā gayā thā, vah vāstavamen
is (nimnalikhit) upāyāntarakī apekṣhā rakhatā hai
. (vah upāyāntar kyā hai so kahā
jātā hai) :
jisane pratham bhūmikāmen gaman kiyā hai aise jīvako, jo 2sarvagnopagna honese sarva prakārase
abādhit hai aise shābda pramāṇako (-dravya shrutapramāṇako) prāpta karake krīṛā karane par, usake
sanskārase vishiṣhṭa
3samvedanashaktirūp sampadā pragaṭ karane par, 4sahr̥udayajanoṅke hr̥udayako
ānandakā 5udbhed denevāle pratyakṣha pramāṇase athavā 6usase aviruddha anya pramāṇasamūhase
rāgadveṣhau cha gnāyete vivekibhiḥ, tatastatparignānānantaramev nirvikārasvashuddhātmabhāvanayā rāgadveṣhamohā
nihantavyā iti sūtrārthaḥ
..85.. ath dravyaguṇaparyāyaparignānābhāve moho bhavatīti yaduktan pūrvan
tadarthamāgamābhyāsan kārayati . athavā dravyaguṇaparyāyatvairarhatparignānādātmaparignānan bhavatīti yaduktan
tadātmaparignānamimamāgamābhyāsamapekṣhat iti pātanikādvayan manasi dhr̥utvā sūtramidan pratipādayati
jiṇasatthādo aṭṭhe pachchakkhādīhin bujjhado ṇiyamā jinashāstrātsakāshāchchhuddhātmādipadārthān pratyakṣhādi-
1. mohopachay = mohakā upachay . (upachay = sañchay; samūh)
2. sarvagnopagna = sarvagna dvārā svayam jānā huā (aur kahā huā) . 3. samvedan = gnān .
4. sahr̥uday = bhāvuk; shāstramen jis samay jis bhāvakā prasaṅg hoy us bhāvako hr̥udayamen grahaṇ karanevālā;
budh; paṇḍit .
5. udbhed = sphu raṇ; pragaṭatā; phu vārā . 6. usase = pratyakṣha pramāṇase .