Page 168 of 513
PDF/HTML Page 201 of 546
single page version
dr̥uṣhṭayo manuṣhya evāhameṣh mamaivaitanmanuṣhyasharīramityahaṅkāramamakārābhyān vipralabhyamānā avichalit-
chetanāvilāsamātrādātmavyavahārāt
mithyādr̥uṣhṭayo bhavantīti
prati hī balavān hain ), ve
avichalitachetanāvilāsamātra
Page 169 of 513
PDF/HTML Page 202 of 546
single page version
samastaikāntadr̥uṣhṭiparigrahagrahā manuṣhyādigatiṣhu tadvigraheṣhu chāvihitāhaṅkāramamakārā
anekāpavarakasañchāritaratnapradīpamivaikarūpamevātmānamupalabhamānā avichalitachetanāvilās-
mātramātmavyavahāramurarīkr̥utya kroḍīkr̥utasamastakriyākuṭumbakan manuṣhyavyavahāramanāshrayanto vishrānta-
rāgadveṣhonmeṣhatayā paramamaudāsīnyamavalambamānā nirastasamastaparadravyasaṅgatitayā svadravyeṇaiv kevalen
saṅgatatvātsvasamayā jāyante
cha mameti mamakāro bhaṇyate, tābhyān pariṇatāḥ mamakārāhaṅkārarahitaparamachaitanyachamatkārapariṇateshchyutā ye te
ka rmodayajanitaparaparyāyaniratatvātparasamayā mithyādr̥uṣhṭayo bhaṇyante
paryāyapariṇatirahitatvātsvasamayā bhavantītyarthaḥ
aṅgīkār karake, jisamen samasta kriyākalāpase bheṇṭ kī jātī hai aise manuṣhyavyavahārakā āshray
nahīn karate huye, rāgadveṣhakā unmeṣh (prākaṭay) ruk jānese param udāsīnatākā ālamban lete
huye, samasta paradravyoṅkī saṅgati dūr kar denese mātra svadravyake sāth hī saṅgatatā honese vāstavamen
honevālā ātmā ekarūp hī hai, vah kiñchitmātra bhī sharīrarūp nahīn hotā aur na sharīrakī kriyā karatā
hai
Page 170 of 513
PDF/HTML Page 203 of 546
single page version
hai; ‘mātra achalit chetanā vah hī main hūn̐’ aisā mānanā
parasamay hain; aur jo bhagavān ātmasvabhāvamen hī sthit hain ve anekāntadr̥uṣhṭivāle log
manuṣhyavyavahārakā āshray nahīn karake ātmavyavahārakā āshray karate hain, isaliye rāgī -dveṣhī nahīn
hote arthāt param udāsīn rahate hain aur isaprakār paradravyarūp karmake sāth sambandha na karake
mātra svadravyake sāth hī sambandha karate hain, isaliye ve svasamay hain
guṇayukta aur paryāyasahit hai, [tat ] use [dravyam iti ] ‘dravya’ [bruvanti ] kahate hain
vaḷī guṇ ne paryay sahit je, ‘dravya’ bhākhyun tehane. 95.
Page 171 of 513
PDF/HTML Page 204 of 546
single page version
sakri yatvamakri yatvan chetanatvamachetanatvan kartr̥utvamakartr̥utvan bhoktr̥utvamabhoktr̥utvamagurulaghutvan chetyādayaḥ
sāmānyaguṇāḥ, avagāhahetutvan gatinimittatā sthitikāraṇatvan vartanāyatanatvan rūpādimattā
chetanatvamityādayo visheṣhaguṇāḥ
shuddhātmopalambhavyaktirūpakāryasamayasārasyotpādaḥ kāraṇasamayasārasya vyayastadubhayādhārabhūtaparamātmadravya-
tven dhrauvyan cha
apradeshatva, mūrtatva, amūrtatva, sakriyatva, akriyatva, chetanatva, achetanatva, kartr̥utva, akartr̥utva,
bhoktr̥utva, abhoktr̥utva, agurulaghutva, ityādi sāmānyaguṇ hain; avagāhahetutva, gatinimittatā,
sthitikāraṇatva, vartanāyatanatva, rūpādimattva, chetanatva ityādi visheṣh guṇ hain
Page 172 of 513
PDF/HTML Page 205 of 546
single page version
samupāttaprāktanāvasthan samuchitabahiraṅgasādhanasannidhisadbhāve vichitrabahutarāvasthānan svarūpakartr̥ukaraṇ-
sāmarthyasvabhāvenāntaraṅgasādhanatāmupāgatenānugr̥uhītamuttarāvasthayotpadyamānan tenotpāden lakṣhyate, na cha
ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate
sañgnālakṣhaṇaprayojanādibhirbhedan kurvanti tathāpi sattāsvarūpeṇ bhedan na kurvanti, svabhāvat ev
tathāvidhatvamavalambante
us utpādake sāth svarūp bhed nahīn hai, svarūpase hī vaisā hai (arthāt svayam utpādarūpase
hī pariṇat hai); usīprakār jisane pūrva avasthā prāpta kī hai aisā dravya bhī
avasthāyen karatā hai vah
hai; kintu usakā us utpādake sāth svarūpabhed nahīn hai, svarūpase hī vaisā hai
huā us vyayase lakṣhit hotā hai, parantu usakā us vyayake sāth svarūpabhed nahīn hai,
svarūpase hī vaisā hai; usīprakār vahī dravya bhī uttar avasthāse utpanna hotā huā aur pūrva
avasthāse vyayako prāpta hotā huā us vyayase lakṣhit hotā hai; parantu usakā us vyayake
Page 173 of 513
PDF/HTML Page 206 of 546
single page version
prāktanāvasthayā vyayamānan ten vyayen lakṣhyate, na cha ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev
tathāvidhatvamavalambate
svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate, tathaiv tadev dravyamapyekakāl-
muttarāvasthayotpadyamānan prāktanāvasthayā vyayamānamavasthāyinyā dravyatvāvasthayā dhrauvyamālambamānan
dhrauvyeṇ lakṣhyate, na cha ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate
taiḥ sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvam -valambate
svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate; tathaiv tadev dravyamapyāyatavisheṣhātmakaiḥ paryāyairlakṣhyate, na cha
taiḥ sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate
ṭikanevālī aisī vastratva -avasthāse dhruv rahatā huā dhrauvyase lakṣhit hotā hai; parantu usakā
us dhrauvyake sāth svarūpabhed nahīn hai, svarūpase hī vaisā hai; isīprakār vahī dravya bhī ek
hī samay uttar avasthāse utpanna hotā huā, pūrva avasthāse vyay hotā huā, aur ṭikanevālī
aisī dravyatvaavasthāse dhruv rahatā huā dhrauvyase lakṣhit hotā hai
bhī vistāravisheṣhasvarūp guṇonse lakṣhit hotā hai; kintu usakā un guṇoṅke sāth svarūpabhed nahīn
hai, vah svarūpase hī vaisā hai
hai, vah svarūpase hī vaisā hai
varṇādiguṇanavajīrṇādiparyāyasahitan cha sat tairutpādavyayadhrauvyaistathaiv cha svakīyaguṇaparyāyaiḥ sah
sañgnādibhede‘pi sati sattārūpeṇ bhedan na karoti
Page 174 of 513
PDF/HTML Page 207 of 546
single page version
sadbhāvaḥ ] dravyakā jo astitva hai, [hi ] vah vāstavamen [svabhāvaḥ ] svabhāv hai
astitva dravyanun sarvadā je, teh dravyasvabhāv chhe
Page 175 of 513
PDF/HTML Page 208 of 546
single page version
siddhiyuktatvātteṣhāmastitvamekamev, kārtasvaravat
pravr̥uttiyuktasya kārtasvarāstitven niṣhpāditaniṣhpattiyuktaiḥ pītatādiguṇaiḥ kuṇḍalādiparyāyaishcha
yadastitvan kārtasvarasya sa svabhāvaḥ, tathā hi dravyeṇ vā kṣhetreṇ vā kālen vā bhāven vā
dravyātpr̥uthaganupalabhyamānaiḥ kartr̥ukaraṇādhikaraṇarūpeṇ guṇānān paryāyāṇān cha svarūpamupādāy
mokṣhamokṣhamārgādhārabhūtānvayadravyatvalakṣhaṇan dhrauvyan chetyuktalakṣhaṇotpādavyayadhrauvyaishcha sah bhinnan na bhavati
svabhāv hī kyon na ho ? (avashya ho
hote hain isaliye
suvarṇake astitvase jinakī utpatti hotī hai,
bhāvase jo dravyase pr̥uthak dikhāī nahīn dete, kartā -karaṇ-
Page 176 of 513
PDF/HTML Page 209 of 546
single page version
svabhāvaḥ
pravartamānapravr̥uttiyuktaiḥ pītatādiguṇaiḥ kuṇḍalādiparyāyaishcha niṣhpāditaniṣhpattiyuktasya kārtasvarasya
mūlasādhanatayā tairniṣhpāditan yadastitvan sa svabhāvaḥ, tathā dravyeṇ vā kṣhetreṇ vā kālen
vā bhāven vā guṇebhyaḥ paryāyebhyashcha pr̥uthaganupalabhyamānasya kartr̥ukaraṇādhikaraṇarūpeṇ
suvarṇasya sadbhāvaḥ, tathā svakīyadravyakṣhetrakālabhāvaiḥ paramātmadravyādabhinnānān kevalagnānādiguṇakiñchidūn-
charamasharīrākārādiparyāyāṇān sambandhi yadastitvan sa ev muktātmadravyasya sadbhāvaḥ
hai, kyoṅki pītatvādikake aur kuṇḍalādikake svarūpako suvarṇa hī dhāraṇ karatā hai, isaliye
suvarṇake astitvase hī pītatvādikakī aur kuṇḍalādikakī niṣhpatti
dravyase bhinna nahīn dikhāī denevāle guṇon aur paryāyoṅkā astitva vah dravyakā hī astitva hai,
kyoṅki guṇon aur paryāyoṅke svarūpako dravya hī dhāraṇ karatā hai, isaliye dravyake astitvase
hī guṇoṅkī aur paryāyoṅkī niṣhpatti hotī hai, dravya na ho to guṇ aur paryāyen bhī na hon
karake pravartamān pītatvādiguṇon aur kuṇḍalādiparyāyonse jisakī niṣhpatti hotī hai,
Page 177 of 513
PDF/HTML Page 210 of 546
single page version
mūlasādhanatayā tairniṣhpāditan yadastitvan sa svabhāvaḥ
gnānādiguṇakiñchidūnacharamasharīrākāraparyāyebhyaḥ sakāshādabhinnasya muktātmadravyasya sambandhi yadastitvan sa
ev kevalagnānādiguṇakiñchidūnacharamasharīrākāraparyāyāṇān svabhāvo gnātavyaḥ
aur kuṇḍalādik hī dhāraṇ karate hain, isaliye pītatvādik aur kuṇḍalādikake astitvase
hī suvarṇakī niṣhpatti hotī hai, pītatvādik aur kuṇḍalādik na hon to suvarṇa bhī na ho;
isīprakār guṇonse aur paryāyonse bhinna na dikhāī denevāle dravyakā astitva vah guṇon aur
paryāyoṅkā hī astitva hai, kyoṅki dravyake svarūpako guṇ aur paryāyen hī dhāraṇ karatī hain
isaliye guṇon aur paryāyoṅke astitvase hī dravyakī niṣhpatti hotī hai
aur utpād -vyay -dhrauvyakā bhī ek hī astitva hai
Page 178 of 513
PDF/HTML Page 211 of 546
single page version
pītatādyutpādavyayadhrauvyairyadastitvan kārtasvarasya sa svabhāvaḥ, tathā hi dravyeṇ vā kṣhetreṇ vā
kālen vā bhāven vā dravyātpr̥uthaganupalabhyamānaiḥ kartr̥ukaraṇādhikaraṇarūpeṇotpādavyayadhrauvyāṇān
svarūpamupādāy pravartamānapravr̥uttiyuktasya dravyāstitven niṣhpāditaniṣhpattiyuktairutpādavyay-
dhrauvyairyadastitvan dravyasya sa svabhāvaḥ
svarūpamupādāy pravartamānapravr̥uttiyuktaiḥ kuṇḍalāṅgadapītatādyutpādavyayadhrauvyairniṣhpāditaniṣhpattiyuktasya
kārtasvarasya mūlasādhanatayā tairniṣhpāditan yadastitvan sa svabhāvaḥ, tathā dravyeṇ vā kṣhetreṇ vā
bhūtaparamātmadravyatvalakṣhaṇadhrauvyāṇān sambandhi yadastitvan sa ev muktātmadravyasadbhāvaḥ
yadastitvan sa ev kaṭakaparyāyotpādakaṅkaṇaparyāyavyayatadubhayādhārabhūtasuvarṇatvalakṣhaṇadhrauvyāṇān svabhāvaḥ,
tathā svadravyādichatuṣhṭayen mokṣhaparyāyotpādamokṣhamārgaparyāyavyayatadubhayādhārabhūtamuktātmadravyatvalakṣhaṇ-
dhrauvyebhyaḥ sakāshādabhinnasya paramātmadravyasya sambandhi yadastitvan sa ev
pr̥uthak dikhāī nahīn dete, kartā -karaṇ -adhikaraṇarūpase utpād -vyay -dhrauvyoṅke svarūpako
dhāraṇ karake pravartamān dravyake astitvase jinakī niṣhpatti hotī hai,
astitva hai; kyoṅki utpād, vyay aur dhrauvyoṅke svarūpako dravya hī dhāraṇ karatā hai,
isalie dravyake astitvase hī utpād, vyay aur dhrauvyoṅkī niṣhpatti hotī hai
suvarṇake svarūpako dhāraṇ karake pravartamān kuṇḍalādi -utpādon, bājūbandhādi vyayon aur
pītatvādi dhrauvyonse jisakī niṣhpatti hotī hai,
Page 179 of 513
PDF/HTML Page 212 of 546
single page version
dravyasvarūpamupādāy pravartamānapravr̥uttiyuktairutpādavyayadhrauvyairniṣhpāditaniṣhpattiyuktasya dravyasya mūl-
sādhanatayā tairniṣhpāditan yadastitvan sa svabhāvaḥ
dhrauvyoṅkā hī astitva hai; kyoṅki dravyake svarūpako utpād, vyay aur dhrauvya hī dhāraṇ karate
hain, isaliye utpād -vyay aur dhrauvyoṅke astitvase hī dravyakī niṣhpatti hotī hai
bhinna prakārakā hai; aisā honese astitva dravyakā svabhāv hī hai
utpanna hote hain, aur dravya utpād -vyay -dhrauvyonse hī utpanna hotā hai
Page 180 of 513
PDF/HTML Page 213 of 546
single page version
vr̥uttan pratidravyamāsūtritan sīmānan bhindatsaditi sarvagatan sāmānyalakṣhaṇabhūtan sādr̥ushyāstitvamekan
khalvavabodhavyam
syāt
vichitratāke vistārako asta karatā huā, sarva dravyommen pravr̥utta hokar rahanevālā, aur pratyek
dravyakī ban̐dhī huī sīmākī avagaṇanā karatā huā, ‘sat’ aisā jo sarvagat sāmānyalakṣhaṇabhūt
sādr̥ushyāstitva hai vah vāstavamen ek hī jānanā chāhie
aur koī avāchya honā chāhiye; kintu vah to viruddha hī hai, aur yah (‘sat’ aisā kathan
aur gnānake sarvapadārthaparāmarshī honekī bāt) to siddha ho sakatī hai, vr̥ukṣhakī bhān̐ti
Page 181 of 513
PDF/HTML Page 214 of 546
single page version
lakṣhaṇabhūten sādr̥ushyodbhāsinānokahatvenotthāpitamekatvan tiriyati, tathā bahūnān bahuvidhānān
dravyāṇāmātmīyātmīyasya visheṣhalakṣhaṇabhūtasya svarūpāstitvasyāvaṣhṭambhenottiṣhṭhannānātvan sāmānya-
lakṣhaṇabhūten sādr̥ushyodbhāsinā sadityasya bhāvenotthāpitamekatvan tiriyati
visheṣhalakṣhaṇabhūtasya svarūpāstitvasyāvaṣhṭambhenottiṣhṭhannānātvamuchchakāsti, tathā sarvadravyāṇāmapi
sāmānyalakṣhaṇabhūten sādr̥ushyodbhāsinā sadityasya bhāvenotthāpitenaikatven tirohitamapi visheṣh-
lakṣhaṇabhūtasya svarūpāstitvasyāvaṣhṭambhenottiṣhṭhannānātvamuchchakāsti
sāmānyalakṣhaṇabhūt sādr̥ushyadarshak ‘sat’ panese (-‘sat’ aise bhāvase, astitvase, ‘hai’ panese)
utpanna honevālā ekatva tirohit kar detā hai
visheṣhalakṣhaṇabhūt svarūpāstitvake avalambanase utpanna honevālā anekatva spaṣhṭatayā prakāshamān
rahatā hai, (banā rahatā hai, naṣhṭa nahīn hotā); usīprakār sarva dravyoṅke viṣhayamen bhī sāmānyalakṣhaṇabhūt
sādr̥ushyadarshak ‘sat’ panese utpanna honevāle ekatvase tirohit hone par bhī (apane -apane)
visheṣhalakṣhaṇabhūt svarūpāstitvake avalambanase utpanna honevālā anekatva spaṣhṭatayā prakāshamān
rahatā hai
anekatva hai, parantu vr̥ukṣhatva jo ki sarva vr̥ukṣhoṅkā sāmānyalakṣhaṇ hai aur jo sarva vr̥ukṣhommen sādr̥ushya
batalātā hai, usakī apekṣhāse sarva vr̥ukṣhommen ekatva hai
Page 182 of 513
PDF/HTML Page 215 of 546
single page version
siddhajīvānān grahaṇan bhavati, tathā ‘sarvan sat’ ityukte saṅgrahanayen sarvapadārthānān grahaṇan bhavati
yugapadgrahaṇan bhavati, tathā sarvan sadityukte sati sādr̥ushyasattābhidhānen mahāsattārūpeṇ shuddhasaṅgrah-
nayen sarvapadārthānān svajātyavirodhen grahaṇan bhavatītyarthaḥ
hai, parantu satpanā (-astitvapanā, ‘hai’ aisā bhāv) jo ki sarva dravyoṅkā sāmānya lakṣhaṇ hai aur
jo sarvadravyommen sādr̥ushya batalātā hai usakī apekṣhāse sarvadravyommen ekatva hai
(samasta dravyoṅkā svarūp -astitva sambandhī) anekatva spaṣhṭatayā prakāshamān hī rahatā hai
kahā hai; [tathā ] isaprakār [āgamataḥ ] āgamase [siddhan ] siddha hai; [yaḥ ] jo [na ichchhati ] ise
nahīn mānatā [saḥ ] vah [hi ] vāstavamen [parasamayaḥ ] parasamay hai
Page 183 of 513
PDF/HTML Page 216 of 546
single page version
yuktatvāt
samarasībhāvapariṇatasarvashuddhātmapradeshabharitāvasthen shuddhopādānabhūten svakīyasvabhāven niṣhpannatvāt
niṣhpanna hue bhāvavālā hai (
Page 184 of 513
PDF/HTML Page 217 of 546
single page version
sattāmen bhed honese) hotī hai to, vah kaunasā bhed hai ? prādeshik yā atādbhāvik ?
sattāke yogase dravya ‘sattāvālā’ (‘sat’) huā hai aisā nahīn hai
Page 185 of 513
PDF/HTML Page 218 of 546
single page version
mityādivatprapashyataḥ samūl evātādbhāviko bhedo nimajjati
rāsherjalakallol iv dravyānna vyatiriktan syāt
hai;
hai
tab bhī (vah) dravyake paryāyarūpase unmagna honese,
Page 186 of 513
PDF/HTML Page 219 of 546
single page version
utpādavyayadhrauvya sahit [pariṇāmaḥ ] pariṇām hai [saḥ ] vah [artheṣhu svabhāvaḥ ] padārthoṅkā
svabhāv hai
Page 187 of 513
PDF/HTML Page 220 of 546
single page version
sūkṣhmānshāḥ pariṇāmāḥ
sanhāradhrauvyātmakamātmānan dhārayanti, tathaiv te pariṇāmāḥ svāvasare svarūpapūrvarūpābhyā-
mutpannochchhannatvātsarvatra parasparānusyūtisūtritaikapravāhatayānutpannapralīnatvāchcha sambhūtisanhāradhrauvyā-
tmakamātmānan dhārayanti
honese tathā sarvatra paraspar anusyūtise rachit ek pravāhapane dvārā anutpanna -avinaṣhṭa honese
utpatti -sanhār -dhrauvyātmak hain
anusyūtise rachit ek vāstupane dvārā anubhay svarūp hai (arthāt domense ek bhī svarūp nahīn
hai), isīprakār pravāhakā jo chhoṭese chhoṭā ansh pūrvapariṇāmake vināshasvarūp hai vahī usake