Page 168 of 513
PDF/HTML Page 201 of 546
single page version
ye khalu jīvapudgalātmakamasamānajātīyadravyaparyāyan sakalāvidyānāmekamūlamupagatā yathoditātmasvabhāvasambhāvanaklībāḥ tasminnevāshaktimupavrajanti, te khalūchchhalitanirargalaikānta- dr̥uṣhṭayo manuṣhya evāhameṣh mamaivaitanmanuṣhyasharīramityahaṅkāramamakārābhyān vipralabhyamānā avichalit- chetanāvilāsamātrādātmavyavahārāt prachyutya kroḍīkr̥utasamastakriyākuṭumbakan manuṣhyavyavahāramāshritya rajyanto dviṣhantashcha paradravyeṇ karmaṇā saṅgatatvātparasamayā jāyante .
ye tu punarasaṅkīrṇa -dravyaguṇaparyāyasusthitan bhagavantamātmanaḥ svabhāvan sakalavidyānāmekamūlamupagamya yathoditātmasvabhāvasambhāvanasamarthatayā paryāyamātrāshakti- dravyaguṇaparyāyaparignānamūḍhā athavā nārakādiparyāyarūpo na bhavāmyahamiti bhedavignānamūḍhāshcha parasamayā mithyādr̥uṣhṭayo bhavantīti . tasmādiyan pārameshvarī dravyaguṇaparyāyavyākhyā samīchīnā bhadrā bhavatītyabhi- prāyaḥ ..93.. ath prasaṅgāyātān parasamayasvasamayavyavasthān kathayati — je pajjaesu ṇiradā jīvā ye paryāyeṣhu
ṭīkā : — jo jīv pudgalātmak asamānajātīy dravyaparyāyakā — jo ki sakal avidyāoṅkā ek mūl hai usakā — āshray karate hue 1yathokta ātmasvabhāvakī 2sambhāvanā karanemen napunsak honese usīmen bal dhāraṇ karate hain (arthāt un asamānajātīy dravya -paryāyoṅke prati hī balavān hain ), ve — jinakī 3nirargal ekāntadr̥uṣhṭi uchhalatī hai aise — ‘yah main manuṣhya hī hūn̐, merā hī yah manuṣhya sharīr hai’ isaprakār ahaṅkār -mamakārase ṭhagāye jāte huye, avichalitachetanāvilāsamātra 4ātmavyavahārase chyut hokar, jisamen samasta kriyākalāpako chhātīse lagāyā jātā hai aise 5manuṣhyavyavahārakā āshray karake rāgī -dveṣhī hote hue par dravyarūp karmake sāth saṅgatatāke kāraṇ (-paradravyarūp karmake sāth yukta ho jānese) vāstavamen 6parasamay hote hain arthāt parasamayarūp pariṇamit hote hain .
aur jo 7asaṅkīrṇa dravya guṇ -paryāyonse susthit bhagavān ātmāke svabhāvakā — jo ki sakal vidyāoṅkā ek mūl hai usakā — āshray karake yathokta ātmasvabhāvakī sambhāvanāmen samartha honese paryāyamātra pratike balako dūr karake ātmāke svabhāvamen hī sthiti karate 1. yathokta = pūrva gāthāmen kahā jaisā . 2. sambhāvanā = sañchetan; anubhav; mānyatā; ādar . 3. nirargal = aṅkush binā kī; behad (jo manuṣhyādi paryāyamen līn hain, ve behad ekāntadr̥uṣhṭirūp hai .) 4. ātmavyavahār = ātmārūp vartan, ātmārūp kārya, ātmārūp vyāpār . 5. manuṣhyavyavahār = manuṣhyarūp vartan (main manuṣhya hī hūn̐ . aisī mānyatāpūrvak vartan) . 6. jo jīv parake sāth ekatvakī mānyatāpūrvak yukta hotā hai, use parasamay kahate hain . 7. asaṅkīrṇa = ekamek nahīn aise; spaṣhṭatayā bhinna [bhagavān ātmasvabhāv spaṣhṭa bhinna -parake sāth ekamek
Page 169 of 513
PDF/HTML Page 202 of 546
single page version
matyasyātmanaḥ svabhāv ev sthitimāsūtrayanti, te khalu sahajavijr̥umbhitānekāntadr̥uṣhṭiprakṣhapit- samastaikāntadr̥uṣhṭiparigrahagrahā manuṣhyādigatiṣhu tadvigraheṣhu chāvihitāhaṅkāramamakārā anekāpavarakasañchāritaratnapradīpamivaikarūpamevātmānamupalabhamānā avichalitachetanāvilās- mātramātmavyavahāramurarīkr̥utya kroḍīkr̥utasamastakriyākuṭumbakan manuṣhyavyavahāramanāshrayanto vishrānta- rāgadveṣhonmeṣhatayā paramamaudāsīnyamavalambamānā nirastasamastaparadravyasaṅgatitayā svadravyeṇaiv kevalen saṅgatatvātsvasamayā jāyante
ataḥ svasamay evātman -stattvam ..94.. niratāḥ jīvāḥ parasamaig tti ṇiddiṭṭhā te parasamayā iti nirdiṣhṭāḥ ka thitāḥ . tathāhitathāhi — manuṣhyādiparyāyarūpo‘hamityahaṅkāro bhaṇyate, manuṣhyādisharīran tachchharīrādhārotpannapañchendriyaviṣhayasukhasvarūpan cha mameti mamakāro bhaṇyate, tābhyān pariṇatāḥ mamakārāhaṅkārarahitaparamachaitanyachamatkārapariṇateshchyutā ye te ka rmodayajanitaparaparyāyaniratatvātparasamayā mithyādr̥uṣhṭayo bhaṇyante . ādasahāvamhi ṭhidā ye punarātmasvarūpe sthitāste sagasamayā muṇedavvā svasamayā mantavyā gnātavyā iti . tadyathātadyathā — anekāpavarak sañchāritaik - ratnapradīp ivānek sharīreṣhvapyeko‘hamiti dr̥uḍhasanskāreṇ nijashuddhātmani sthitā ye te ka rmodayajanit- paryāyapariṇatirahitatvātsvasamayā bhavantītyarthaḥ ..94.. ath dravyasya sattādilakṣhaṇatrayan sūchayati — hain (-līn hote hain), ve — jinhonne sahaj -vikasit anekāntadr̥uṣhṭi se samasta ekāntadr̥uṣhṭike 1parigrahake āgrah prakṣhīṇ kar diye hain, aise — manuṣhyādi gatiyommen aur un gatiyoṅke sharīrommen ahaṅkār – mamakār na karake anek kakṣhon (kamaron) men 2sañchārit ratnadīpakakī bhān̐ti ekarūp hī ātmāko upalabdha (-anubhav) karate huye, avichalit -chetanāvilāsamātra ātmavyavahārako aṅgīkār karake, jisamen samasta kriyākalāpase bheṇṭ kī jātī hai aise manuṣhyavyavahārakā āshray nahīn karate huye, rāgadveṣhakā unmeṣh (prākaṭay) ruk jānese param udāsīnatākā ālamban lete huye, samasta paradravyoṅkī saṅgati dūr kar denese mātra svadravyake sāth hī saṅgatatā honese vāstavamen 3svasamay hote hain arthāt svasamayarūp pariṇamit hote hain .
isaliye svasamay hī ātmākā tattva hai . 1. parigrah = svīkār; aṅgīkār . 2. sañchārit = lejāye gaye . (jaise bhinna -bhinna kamarommen lejāyā gayā ratnadīpak ekarūp hī hai, vah kiñchitmātra
bhī kamareke rūpamen nahīn hotā, aur na kamarekī kriyā karatā hai, usīprakār bhinna -bhinna sharīrommen praviṣhṭa honevālā ātmā ekarūp hī hai, vah kiñchitmātra bhī sharīrarūp nahīn hotā aur na sharīrakī kriyā karatā hai – isaprakār gnānī jānatā hai .) 3. jo jīv svake sāth ekatvakī mānyatāpūrvak (svake sāth) yukta hotā hai use sva -samay kahā jātā
. pra 22
Page 170 of 513
PDF/HTML Page 203 of 546
single page version
bhāvārtha : — ‘main manuṣhya hūn̐, sharīrādik samasta kriyāoṅko main karatā hūn̐, strī -putra- dhanādike grahaṇ -tyāgakā main svāmī hūn̐’ ityādi mānanā so manuṣhyavyavahār (manuṣhyarūp pravr̥utti) hai; ‘mātra achalit chetanā vah hī main hūn̐’ aisā mānanā — pariṇamit honā so ātmavyavahār (ātmārūp pravr̥utti) hai .
jo manuṣhyādiparyāyamen līn hain, ve ekāntadr̥uṣhṭivāle log manuṣhyavyavahārakā āshray karate hain, isaliye rāgī -dveṣhī hote hain aur isaprakār paradravyarūp karmake sāth sambandha karate honese ve parasamay hain; aur jo bhagavān ātmasvabhāvamen hī sthit hain ve anekāntadr̥uṣhṭivāle log manuṣhyavyavahārakā āshray nahīn karake ātmavyavahārakā āshray karate hain, isaliye rāgī -dveṣhī nahīn hote arthāt param udāsīn rahate hain aur isaprakār paradravyarūp karmake sāth sambandha na karake mātra svadravyake sāth hī sambandha karate hain, isaliye ve svasamay hain ..94..
anvayārtha : — [aparityaktasvabhāven ] svabhāvako chhoṛe binā [yat ] jo [utpādavyayadhruvatvasambaddham ] utpād -vyay -dhrauvyasanyukta hai [cha ] tathā [guṇavat saparyāyan ] guṇayukta aur paryāyasahit hai, [tat ] use [dravyam iti ] ‘dravya’ [bruvanti ] kahate hain ..95..
chhoḍayā vinā ja svabhāvane utpād -vyay -dhruvayukta chhe, vaḷī guṇ ne paryay sahit je, ‘dravya’ bhākhyun tehane. 95.
Page 171 of 513
PDF/HTML Page 204 of 546
single page version
ih khalu yadanārabdhasvabhāvabhedamutpādavyayadhrauvyatrayeṇ guṇaparyāyadvayen cha yallakṣhyate tad dravyam . tatra hi dravyasya svabhāvo‘stitvasāmānyānvayaḥ . astitvan hi vakṣhyati dvividhan – svarūpāstitvan sādr̥ushyāstitvan cheti . tatrotpādaḥ prādurbhāvaḥ, vyayaḥ prachyavanan, dhrauvyamavasthitiḥ . guṇā vistāravisheṣhāḥ . te dvividhāḥ sāmānyavisheṣhātmakatvāt . tatrāstitvan nāstitva- mekatvamanyatvan dravyatvan paryāyatvan sarvagatatvamasarvagatatvan sapradeshatvamapradeshatvan mūrtatvamamūrtatvan sakri yatvamakri yatvan chetanatvamachetanatvan kartr̥utvamakartr̥utvan bhoktr̥utvamabhoktr̥utvamagurulaghutvan chetyādayaḥ sāmānyaguṇāḥ, avagāhahetutvan gatinimittatā sthitikāraṇatvan vartanāyatanatvan rūpādimattā chetanatvamityādayo visheṣhaguṇāḥ . paryāyā āyatavisheṣhāḥ . te pūrvamevoktāshchaturvidhāḥ . kevalagnānotpattiprastāve shuddhātmaruchiparichchhittinishchalānubhūtirūpakāraṇasamayasāraparyāyasya vināshe sati shuddhātmopalambhavyaktirūpakāryasamayasārasyotpādaḥ kāraṇasamayasārasya vyayastadubhayādhārabhūtaparamātmadravya- tven dhrauvyan cha . tathānantagnānādiguṇāḥ, gatimārgaṇāvipakṣhabhūtasiddhagatiḥ, indriyamārgaṇāvipakṣha- bhūtātīndriyatvādilakṣhaṇāḥ shuddhaparyāyāshcha bhavantīti . yathā shuddhasattayā sahābhinnan paramātmadravyan pūrvoktotpādavyayadhrauvyairguṇaparyāyaishcha sah sañgnālakṣhaṇaprayojanādibhede‘pi sati taiḥ sah sattābhedan na
ṭīkā : — yahān̐ (is vishvamen) jo, svabhāvabhed kiye binā, 1utpād -vyay -dhrauvyatrayase aur 2guṇaparyāyadvayase 3lakṣhit hotā hai, vah dravya hai . inamense (-svabhāv, utpād, vyay, dhrauvya, guṇ aur paryāyamense) dravyakā svabhāv vah 4astitvasāmānyarūp anvay hai; astitva do prakārakā kaheṅge : — 1 – svarūp -astitva . 2 – sādr̥ushya -astitva . utpād vah prādurbhāv (pragaṭ honā – utpanna honā) hai; vyay vah prachyuti (arthāt bhraṣhṭa, – naṣhṭa honā) hai; dhrauvya vah avasthiti (ṭhikānā) hai; guṇ vah vistāravisheṣh hain . ve sāmānyavisheṣhātmak honese do prakārake hain . inamen, astitva, nāstitva, ekatva, anyatva, dravyatva, paryāyatva, sarvagatatva, asarvagatatva, sapradeshatva, apradeshatva, mūrtatva, amūrtatva, sakriyatva, akriyatva, chetanatva, achetanatva, kartr̥utva, akartr̥utva, bhoktr̥utva, abhoktr̥utva, agurulaghutva, ityādi sāmānyaguṇ hain; avagāhahetutva, gatinimittatā, sthitikāraṇatva, vartanāyatanatva, rūpādimattva, chetanatva ityādi visheṣh guṇ hain . paryāy āyatavisheṣh hain . ve pūrva hī (93 vīn gāthā kī ṭīkāmen) kathit chār prakārakī hain . 1. utpād -vyay -dhrauvyatray = utpād, vyay aur dhrauvya – yah tripuṭī (tīnoṅkā samūh) . 2. guṇaparyāyadvay = guṇ aur paryāy – yah yugal (donoṅkā samūh) 3. lakṣhit hotā hai = lakṣhyarūp hotā hai, pahichānā jātā hai . [ (1) utpād -vyay -dhrauvya tathā (2) guṇaparyāy
ve lakṣhaṇ hain aur dravya vah lakṣhya hai . ] 4. astitvasāmānyarūp anvay = ‘hai, hai, hai’ aisā ekarūp bhāv dravyakā svabhāv hai . (anvay = ekarūpatā
Page 172 of 513
PDF/HTML Page 205 of 546
single page version
na cha tairutpādādibhirguṇaparyāyairvā sah dravyan lakṣhyalakṣhaṇabhede‘pi svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev dravyasya tathāvidhatvāduttarīyavat .
yathā khalūttarīyamupāttamalināvasthan prakṣhālitamamalāvasthayotpadyamānan tenotpāden lakṣhyate, na cha ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate, tathā dravyamapi samupāttaprāktanāvasthan samuchitabahiraṅgasādhanasannidhisadbhāve vichitrabahutarāvasthānan svarūpakartr̥ukaraṇ- sāmarthyasvabhāvenāntaraṅgasādhanatāmupāgatenānugr̥uhītamuttarāvasthayotpadyamānan tenotpāden lakṣhyate, na cha ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate . yathā cha tadevottarīy- mamalāvasthayotpadyamānan malināvasthayā vyayamānan ten vyayen lakṣhyate, na cha ten sah svarūpabhed- karoti, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate . tathāvidhatvan ko‘rthaḥ . utpādavyayadhrauvyaguṇaparyāyasvarūpeṇ pariṇamati, tathā sarvadravyāṇi svakīyasvakīyayathochitotpādavyayadhrauvyaistathaiv guṇaparyāyaishcha sah yadyapi sañgnālakṣhaṇaprayojanādibhirbhedan kurvanti tathāpi sattāsvarūpeṇ bhedan na kurvanti, svabhāvat ev tathāvidhatvamavalambante . tathāvidhatvan ko‘rthaḥ . utpādavyayādisvarūpeṇ pariṇamanti . athavā yathā vastran
dravyakā un utpādādike sāth athavā guṇaparyāyoṅke sāth lakṣhya -lakṣhaṇ bhed hone par bhī svarūpabhed nahīn hai . svarūpase hī dravya vaisā (utpādādi athavā guṇaparyāyavālā) hai — vastrake samān .
jaise malin avasthāko prāpta vastra, dhone par nirmal avasthāse (-nirmal avasthārūp, nirmal avasthākī apekṣhāse) utpanna hotā huā us utpādase lakṣhit hotā hai; kintu usakā us utpādake sāth svarūp bhed nahīn hai, svarūpase hī vaisā hai (arthāt svayam utpādarūpase hī pariṇat hai); usīprakār jisane pūrva avasthā prāpta kī hai aisā dravya bhī — jo ki uchit bahiraṅg sādhanoṅke sānnidhya (nikaṭatā; hājarī) ke sadbhāvamen anek prakārakī bahutasī avasthāyen karatā hai vah — 1antaraṅgasādhanabhūt svarūpakartā aur svarūpakaraṇake sāmarthyarūp svabhāvase anugr̥uhīt hone par, uttar avasthāse utpanna hotā huā vah utpādase lakṣhit hotā hai; kintu usakā us utpādake sāth svarūpabhed nahīn hai, svarūpase hī vaisā hai . aur jaise vahī vastra nirmal avasthāse utpanna hotā huā aur malin avasthāse vyayako prāpta hotā huā us vyayase lakṣhit hotā hai, parantu usakā us vyayake sāth svarūpabhed nahīn hai, svarūpase hī vaisā hai; usīprakār vahī dravya bhī uttar avasthāse utpanna hotā huā aur pūrva avasthāse vyayako prāpta hotā huā us vyayase lakṣhit hotā hai; parantu usakā us vyayake 1. dravyamen nijamen hī svarūpakartā aur svarūpakaraṇ honekī sāmarthya hai . yah sāmarthyasvarūp svabhāv hī apane
Page 173 of 513
PDF/HTML Page 206 of 546
single page version
mupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate, tathā tadev dravyamapyuttarāvasthayotpadyamānan prāktanāvasthayā vyayamānan ten vyayen lakṣhyate, na cha ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate . yathaiv cha tadevottarīyamekakālamamalāvasthayotpadyamānan malināvasthayā vyayamānamavasthāyinyottarīyatvāvasthayā dhrauvyamālambamānan dhrauvyeṇ lakṣhyate, na cha ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate, tathaiv tadev dravyamapyekakāl- muttarāvasthayotpadyamānan prāktanāvasthayā vyayamānamavasthāyinyā dravyatvāvasthayā dhrauvyamālambamānan dhrauvyeṇ lakṣhyate, na cha ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate .
yathaiv cha tadevottarīyan vistāravisheṣhātmakairguṇairlakṣhyate, na cha taiḥ sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate, tathaiv tadev dravyamapi vistāravisheṣhātmakairguṇairlakṣhyate, na cha taiḥ sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvam -valambate . yathaiv cha tadevottarīyamāyatavisheṣhātmakaiḥ paryāyavartibhistantubhirlakṣhyate, na cha taiḥ sah svarūp -bhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate; tathaiv tadev dravyamapyāyatavisheṣhātmakaiḥ paryāyairlakṣhyate, na cha taiḥ sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate ..95.. nirmalaparyāyeṇotpannan malinaparyāyeṇ vinaṣhṭan tadubhayādhārabhūtavastrarūpeṇ dhruvamavinashvaran, tathaiv shukla- varṇādiguṇanavajīrṇādiparyāyasahitan cha sat tairutpādavyayadhrauvyaistathaiv cha svakīyaguṇaparyāyaiḥ sah sañgnādibhede‘pi sati sattārūpeṇ bhedan na karoti . tarhi kin karoti . svarūpat evotpādādirūpeṇ sāth svarūpabhed nahīn hai, vah svarūpase hī vaisā hai . aur jaise vahī vastra ek hī samayamen nirmal avasthāse utpanna hotā huā, malin avasthāse vyayako prāpta hotā huā aur ṭikanevālī aisī vastratva -avasthāse dhruv rahatā huā dhrauvyase lakṣhit hotā hai; parantu usakā us dhrauvyake sāth svarūpabhed nahīn hai, svarūpase hī vaisā hai; isīprakār vahī dravya bhī ek hī samay uttar avasthāse utpanna hotā huā, pūrva avasthāse vyay hotā huā, aur ṭikanevālī aisī dravyatvaavasthāse dhruv rahatā huā dhrauvyase lakṣhit hotā hai . kintu usakā us dhrauvyake sāth svarūpabhed nahīn hai, vah svarūpase hī vaisā hai .
aur jaise vahī vastra vistāravisheṣhasvarūp (shuklatvādi) guṇonse lakṣhit hotā hai; kintu usakā un guṇoṅke sāth svarūpabhed nahīn hai, svarūpase hī vah vaisā hai; isīprakār vahī dravya bhī vistāravisheṣhasvarūp guṇonse lakṣhit hotā hai; kintu usakā un guṇoṅke sāth svarūpabhed nahīn hai, vah svarūpase hī vaisā hai . aur jaise vahī vastra āyatavisheṣhasvarūp paryāyavartī (-paryāyasthānīy) tantuonse lakṣhit hotā hai; kintu usakā un tantuoṅke sāth svarūpabhed nahīn hai, vah svarūpase hī vaisā hai . usīprakār vahī dravya bhī āyatavisheṣhasvarūp paryāyonse lakṣhit hotā hai, parantu usakā un paryāyoṅke sāth svarūpabhed nahīn hai, vah svarūpase hī vaisā hai ..95..
Page 174 of 513
PDF/HTML Page 207 of 546
single page version
ath krameṇāstitvan dvividhamabhidadhāti — svarūpāstitvan sādr̥ushyāstitvan cheti . tatredan svarūpāstitvābhidhānam —
astitvan hi kil dravyasya svabhāvaḥ. tatpunaranyasādhananirapekṣhatvādanādyanantatayā- hetukayaikarūpayā vr̥uttyā nityapravr̥uttatvād vibhāvadharmavailakṣhaṇyāchcha bhāvabhāvavadbhāvānnānātve‘pi pariṇamati, tathā sarvadravyāṇītyabhiprāyaḥ ..95.. evan namaskāragāthā dravyaguṇaparyāyakathanagāthā svasamayaparasamayanirūpaṇagāthā sattādilakṣhaṇatrayasūchanagāthā cheti svatantragāthāchatuṣhṭayen pīṭhikābhidhānan prathamasthalan gatam . ath prathaman tāvatsvarūpāstitvan pratipādayati — sahāvo hi svabhāvaḥ svarūpan bhavati hi svabhāvaḥ svarūpan bhavati hi sphu ṭam . kaḥ kartā . sabbhāvo sadbhāvaḥ shuddhasattā shuddhāstitvam . kasya svabhāvo bhavati . davvassa muktātmadravyasya . tachcha svarūpāstitvan yathā muktātmanaḥ sakāshātpr̥uthagbhūtānān pudgalādipañchadravyāṇān
anvayārtha : — [sarvakālan ] sarvakālamen [guṇaiḥ ] guṇ tathā [chitraiḥ svakaparyāyaiḥ ] anek prakārakī apanī paryāyonse [utpādavyayadhruvatvaiḥ ] aur utpād -vyay -dhrauvyase [dravyasya sadbhāvaḥ ] dravyakā jo astitva hai, [hi ] vah vāstavamen [svabhāvaḥ ] svabhāv hai ..96..
ṭīkā : — astitva vāstavamen dravyakā svabhāv hai; aur vah (astitva) anya sādhanase 1nirapekṣha honeke kāraṇ anādi – ananta honese tathā 2ahetuk, ekarūp 3vr̥uttise sadā hī pravartatā honeke kāraṇ vibhāvadharmase vilakṣhaṇ honese, bhāv aur 4bhāvavānatāke kāraṇ 1. astitva anya sādhanakī apekṣhāse rahit – svayansiddha hai isaliye anādi -ananta hai . 2. ahetuk = akāraṇ, jisakā koī kāraṇ nahīn hai aisī . 3. vr̥utti = vartan; vartanā vah; pariṇati . (akāraṇik ekarūp pariṇatise sadākāl pariṇamatā honese astitva
4. astitva to (dravyakā) bhāv hai aur dravya bhāvavān hai .
utpād -dhrauvya -vināshathī, guṇ ne vividh paryāyathī astitva dravyanun sarvadā je, teh dravyasvabhāv chhe . 96.
Page 175 of 513
PDF/HTML Page 208 of 546
single page version
pradeshabhedābhāvād dravyeṇ sahaikatvamavalambamānan dravyasya svabhāv ev kathan na bhavet . tattu dravyāntarāṇāmiv dravyaguṇaparyāyāṇān na pratyekan parisamāpyate, yato hi parasparasādhit- siddhiyuktatvātteṣhāmastitvamekamev, kārtasvaravat .
yathā hi dravyeṇ vā kṣhetreṇ vā kālen vā bhāven vā kārtasvarāt pr̥uthaganupalabhyamānaiḥ kartr̥ukaraṇādhikaraṇarūpeṇ pītatādiguṇānān kuṇḍalādiparyāyāṇān cha svarūpamupādāy pravartamān- pravr̥uttiyuktasya kārtasvarāstitven niṣhpāditaniṣhpattiyuktaiḥ pītatādiguṇaiḥ kuṇḍalādiparyāyaishcha yadastitvan kārtasvarasya sa svabhāvaḥ, tathā hi dravyeṇ vā kṣhetreṇ vā kālen vā bhāven vā dravyātpr̥uthaganupalabhyamānaiḥ kartr̥ukaraṇādhikaraṇarūpeṇ guṇānān paryāyāṇān cha svarūpamupādāy sheṣhajīvānān cha bhinnan bhavati na cha tathā . kaiḥ sah . guṇehin sagapajjaehin kevalagnānādiguṇaiḥ kiñchidūnacharamasharīrākārādisvakaparyāyaishcha sah . kathambhūtaiḥ . chittehin siddhagatitvamatīndriyatvamakāyatvam- yogatvamavedatvamityādibahubhedabhinnaiḥ . na kevalan guṇaparyāyaiḥ sah bhinnan na bhavati . uppādavvayadhuvattehin shuddhātmaprāptirūpamokṣhaparyāyasyotpādo rāgādivikalparahitaparamasamādhirūpamokṣhamārgaparyāyasya vyayastathā mokṣhamokṣhamārgādhārabhūtānvayadravyatvalakṣhaṇan dhrauvyan chetyuktalakṣhaṇotpādavyayadhrauvyaishcha sah bhinnan na bhavati . katham . savvakālan sarvakālaparyantan yathā bhavati . kasmāttaiḥ sah bhinnan na bhavatīti chet. yataḥ kāraṇādguṇaparyāyāstitvenotpādavyayadhrauvyāstitven cha kartr̥ubhūten shuddhātmadravyāstitvan sādhyate, anekatva hone par bhī pradeshabhed na honese dravyake sāth ekatvako dhāraṇ karatā huā, dravyakā svabhāv hī kyon na ho ? (avashya ho .) vah astitva — jaise bhinna -bhinna dravyommen pratyekamen samāpta ho jātā hai usīprakār — dravya -guṇ -paryāyamen pratyekamen samāpta nahīn ho jātā, kyoṅki unakī siddhi paraspar hotī hai, isaliye (arthāt dravya -guṇ aur paryāy ek dūsarese paraspar siddha hote hain isaliye — yadi ek na ho to dūsare do bhī siddha nahīn hote isaliye) unakā astitva ek hī hai; — suvarṇakī bhān̐ti .
jaise dravya, kṣhetra, kāl yā bhāvase 1suvarṇase jo pr̥uthak dikhāī nahīn dete; kartā -karaṇ- adhikaraṇarūpase pītatvādiguṇoṅke aur kuṇḍalādiparyāyoṅke svarūpako dhāraṇ karake pravartamān suvarṇake astitvase jinakī utpatti hotī hai, — aise pītatvādiguṇon aur kuṇḍalādi paryāyonse jo suvarṇakā astitva hai, vah suvarṇakā svabhāv hai; usīprakār dravyase, kṣhetrase, kālase yā bhāvase jo dravyase pr̥uthak dikhāī nahīn dete, kartā -karaṇ-2adhikaraṇarūpase guṇoṅke aur paryāyoṅke 1. pītatvādi guṇ aur kuṇḍalādi paryāyen . 2. dravya hī guṇ -paryāyoṅkā kartā (karanevālā), unakā karaṇ (sādhan) aur unakā adhikaraṇ (ādhār)
Page 176 of 513
PDF/HTML Page 209 of 546
single page version
pravartamānapravr̥uttiyuktasya dravyāstitven niṣhpāditaniṣhpattiyuktairguṇaiḥ paryāyaishcha yadastitvan dravyasya sa svabhāvaḥ . yathā vā dravyeṇ vā kṣhetreṇ vā kālen vā bhāven vā pītatādiguṇebhyaḥ kuṇḍalādiparyāyebhyashcha pr̥uthaganupalabhyamānasya kartr̥ukaraṇādhik raṇarūpeṇ kārtasvarasvarūpamupādāy pravartamānapravr̥uttiyuktaiḥ pītatādiguṇaiḥ kuṇḍalādiparyāyaishcha niṣhpāditaniṣhpattiyuktasya kārtasvarasya mūlasādhanatayā tairniṣhpāditan yadastitvan sa svabhāvaḥ, tathā dravyeṇ vā kṣhetreṇ vā kālen vā bhāven vā guṇebhyaḥ paryāyebhyashcha pr̥uthaganupalabhyamānasya kartr̥ukaraṇādhikaraṇarūpeṇ shuddhātmadravyāstitven cha guṇaparyāyotpādavyayadhrauvyāstitvan sādhyat iti . tadyathā – yathā svakīy- dravyakṣhetrakālabhāvaiḥ suvarṇādabhinnānān pītatvādiguṇakuṇḍalādiparyāyāṇān sambandhi yadastitvan sa ev suvarṇasya sadbhāvaḥ, tathā svakīyadravyakṣhetrakālabhāvaiḥ paramātmadravyādabhinnānān kevalagnānādiguṇakiñchidūn- charamasharīrākārādiparyāyāṇān sambandhi yadastitvan sa ev muktātmadravyasya sadbhāvaḥ . yathā svakīy- dravyakṣhetrakālabhāvaiḥ pītatvādiguṇakuṇḍalādiparyāyebhyaḥ sakāshādabhinnasya suvarṇasya sambandhi yadastitvan sa svarūpako dhāraṇ karake pravartamān dravyake astitvase jinakī utpatti hotī hai, — aise guṇon aur paryāyonse jo dravyakā astitva hai, vah svabhāv hai . (dravyase, kṣhetrase, kālase yā bhāvase suvarṇase bhinna na dikhāī denevāle pītatvādik aur kuṇḍalādikakā astitva vah suvarṇakā hī astitva hai, kyoṅki pītatvādikake aur kuṇḍalādikake svarūpako suvarṇa hī dhāraṇ karatā hai, isaliye suvarṇake astitvase hī pītatvādikakī aur kuṇḍalādikakī niṣhpatti — siddha — hotī hai; suvarṇa na ho to pītatvādik aur kuṇḍalādik bhī na hon, isīprakār dravyase, kṣhetrase, kālase yā bhāvase dravyase bhinna nahīn dikhāī denevāle guṇon aur paryāyoṅkā astitva vah dravyakā hī astitva hai, kyoṅki guṇon aur paryāyoṅke svarūpako dravya hī dhāraṇ karatā hai, isaliye dravyake astitvase hī guṇoṅkī aur paryāyoṅkī niṣhpatti hotī hai, dravya na ho to guṇ aur paryāyen bhī na hon . aisā astitva vah dravyakā svabhāv hai .)
athavā, jaise dravyase, kṣhetrase, kālase yā bhāvase 1jo pītatvādi guṇonse aur kuṇḍalādi paryāyonse pr̥uthak nahīn dikhāī detā; kartā -karaṇ -adhikaraṇarūpase suvarṇake svarūpako dhāraṇ karake pravartamān pītatvādiguṇon aur kuṇḍalādiparyāyonse jisakī niṣhpatti hotī hai, — aise suvarṇakā, mūlasādhanapanese 2unase niṣhpanna hotā huā, jo astitva hai, vah svabhāv hai; usīprakār dravyase, kṣhetrase, kālase yā bhāvase guṇonse aur paryāyonse jo pr̥uthak nahīn dikhāī detā, kartā- 1. jo = jo suvarṇa . 2. unase = pītatvādi guṇon aur kuṇḍalādi paryāyonse . (suvarṇakā astitva niṣhpanna honemen, upajanemen, yā
Page 177 of 513
PDF/HTML Page 210 of 546
single page version
dravyasvarūpamupādāy pravartamānapravr̥uttiyuktairguṇaiḥ paryāyaishcha niṣhpāditaniṣhpattiyuktasya dravyasya mūlasādhanatayā tairniṣhpāditan yadastitvan sa svabhāvaḥ .
kiñch — yathā hi dravyeṇ vā kṣhetreṇ vā kālen vā bhāven vā kārtasvarā- tpr̥uthaganupalabhyamānaiḥ kartr̥ukaraṇādhikaraṇarūpeṇ kuṇḍalāṅgadapītatādyutpādavyayadhrauvyāṇān svarūp- ev pītatvādiguṇakuṇḍalādiparyāyāṇān svabhāvo bhavati, tathā svakīyadravyakṣhetrakālabhāvaiḥ keval- gnānādiguṇakiñchidūnacharamasharīrākāraparyāyebhyaḥ sakāshādabhinnasya muktātmadravyasya sambandhi yadastitvan sa ev kevalagnānādiguṇakiñchidūnacharamasharīrākāraparyāyāṇān svabhāvo gnātavyaḥ . athedānīmutpādavyay- dhrauvyāṇāmapi dravyeṇ sahābhinnāstitvan kathyate . yathā svakīyadravyādichatuṣhṭayen suvarṇādabhinnānān kaṭakaparyāyotpādakaṅkaṇaparyāyavināshasuvarṇatvalakṣhaṇadhrauvyāṇān sambandhi yadastitvan sa ev suvarṇasadbhāvaḥ, karaṇ-1adhikaraṇarūpase dravyake svarūpako dhāraṇ karake pravartamān guṇon aur paryāyonse jisakī niṣhpatti hotī hai, — aise dravyakā, mūlasādhanapanese unase niṣhpanna hotā huā jo astitva hai, vah svabhāv hai . (pītatvādikase aur kuṇḍalādikase bhinna na dikhāī denevāle suvarṇakā astitva vah pītatvādik aur kuṇḍalādikakā hī astitva hai, kyoṅki suvarṇake svarūpako pītatvādik aur kuṇḍalādik hī dhāraṇ karate hain, isaliye pītatvādik aur kuṇḍalādikake astitvase hī suvarṇakī niṣhpatti hotī hai, pītatvādik aur kuṇḍalādik na hon to suvarṇa bhī na ho; isīprakār guṇonse aur paryāyonse bhinna na dikhāī denevāle dravyakā astitva vah guṇon aur paryāyoṅkā hī astitva hai, kyoṅki dravyake svarūpako guṇ aur paryāyen hī dhāraṇ karatī hain isaliye guṇon aur paryāyoṅke astitvase hī dravyakī niṣhpatti hotī hai . yadi guṇ aur paryāyen na ho to dravya bhī na ho . aisā astitva vah dravyakā svabhāv hai .)
(jisaprakār dravyakā aur guṇ -paryāyakā ek hī astitva hai aisā suvarṇake dr̥uṣhṭānta pūrvak samajhāyā, usīprakār ab suvarṇake dr̥uṣhṭānta pūrvak aisā batāyā jā rahā hai ki dravyakā aur utpād -vyay -dhrauvyakā bhī ek hī astitva hai .)
jaise dravyase, kṣhetrase, kālase yā bhāvase, suvarṇase 2jo pr̥uthak nahīn dikhāī dete, kartā -karaṇ-3adhikaraṇarūpase kuṇḍalādi utpādoṅke, bājūbandhādi vyayoṅke aur pītatvādi 1. guṇ -paryāyen hī dravyakī kartā, karaṇ aur adhikaraṇ hain; isaliye guṇ – paryāyen hī dravyakā svarūp dhāraṇ
karatī hain . 2. jo = jo kuṇḍalādi utpād, bājūbandhādi vyay ār pītādi dhrauvya . 3. suvarṇa hī kuṇḍalādi -utpād, bājūbandhādi -vyay aur pītatvādi dhrauvyakā kartā, karaṇ tathā adhikaraṇ hai;
pra 23
Page 178 of 513
PDF/HTML Page 211 of 546
single page version
mupādāy pravartamānapravr̥uttiyuktasya kārtasvarāstitven niṣhpāditaniṣhpattiyuktaiḥ kuṇḍalāṅgad- pītatādyutpādavyayadhrauvyairyadastitvan kārtasvarasya sa svabhāvaḥ, tathā hi dravyeṇ vā kṣhetreṇ vā kālen vā bhāven vā dravyātpr̥uthaganupalabhyamānaiḥ kartr̥ukaraṇādhikaraṇarūpeṇotpādavyayadhrauvyāṇān svarūpamupādāy pravartamānapravr̥uttiyuktasya dravyāstitven niṣhpāditaniṣhpattiyuktairutpādavyay- dhrauvyairyadastitvan dravyasya sa svabhāvaḥ . yathā vā dravyeṇ vā kṣhetreṇ vā kālen vā bhāven vā kuṇḍalāṅgadapītatādyutpādavyayadhrauvyebhyaḥ pr̥uthaganupalabhyamānasya kartr̥ukaraṇādhikaraṇarūpeṇ kārtasvar- svarūpamupādāy pravartamānapravr̥uttiyuktaiḥ kuṇḍalāṅgadapītatādyutpādavyayadhrauvyairniṣhpāditaniṣhpattiyuktasya kārtasvarasya mūlasādhanatayā tairniṣhpāditan yadastitvan sa svabhāvaḥ, tathā dravyeṇ vā kṣhetreṇ vā tathā svadravyādichatuṣhṭayen paramātmadravyādabhinnānān mokṣhaparyāyotpādamokṣhamārgaparyāyavyayatadubhayādhār- bhūtaparamātmadravyatvalakṣhaṇadhrauvyāṇān sambandhi yadastitvan sa ev muktātmadravyasadbhāvaḥ . yathā svadravyādi- chatuṣhṭayen kaṭakaparyāyotpādakaṅkaṇaparyāyavyayasuvarṇatvalakṣhaṇadhrauvyebhyaḥ sakāshādabhinnasya suvarṇasya sambandhi yadastitvan sa ev kaṭakaparyāyotpādakaṅkaṇaparyāyavyayatadubhayādhārabhūtasuvarṇatvalakṣhaṇadhrauvyāṇān svabhāvaḥ, tathā svadravyādichatuṣhṭayen mokṣhaparyāyotpādamokṣhamārgaparyāyavyayatadubhayādhārabhūtamuktātmadravyatvalakṣhaṇ- dhrauvyebhyaḥ sakāshādabhinnasya paramātmadravyasya sambandhi yadastitvan sa ev mokṣhaparyāyotpādamokṣhamārga- dhrauvyoṅke svarūpako dhāraṇ karake pravartamān suvarṇake astitvase jinakī niṣhpatti hotī hai, — aise kuṇḍalādi – utpād, bājūbandhādi – vyay aur pītatvādi dhrauvyonse jo suvarṇakā astitva hai, vah (suvarṇakā) svabhāv hai; usīprakār dravyase, kṣhetrase, kālase yā bhāvase, jo dravyase pr̥uthak dikhāī nahīn dete, kartā -karaṇ -adhikaraṇarūpase utpād -vyay -dhrauvyoṅke svarūpako dhāraṇ karake pravartamān dravyake astitvase jinakī niṣhpatti hotī hai, — aise utpād -vyay- dhrauvyonse jo dravyakā astitva hai vah svabhāv hai . (dravyase, kṣhetrase, kālase yā bhāvase dravyase bhinna dikhāī na denevāle utpād, vyay aur dhrauvyoṅkā astitva hai vah dravyakā hī astitva hai; kyoṅki utpād, vyay aur dhrauvyoṅke svarūpako dravya hī dhāraṇ karatā hai, isalie dravyake astitvase hī utpād, vyay aur dhrauvyoṅkī niṣhpatti hotī hai . yadi dravya na ho to utpād, vyay aur dhrauvya bhī na hon . aisā astitva vah dravyakā svabhāv hai .)
athavā jaise dravyase, kṣhetrase, kālase yā bhāvase kuṇḍalādi -utpādonse bājūbandhādi vyayonse aur pītatvādi dhrauvyonse jo pr̥uthak nahīn dikhāī detā; kartā -karaṇ -adhikaraṇarūpase suvarṇake svarūpako dhāraṇ karake pravartamān kuṇḍalādi -utpādon, bājūbandhādi vyayon aur pītatvādi dhrauvyonse jisakī niṣhpatti hotī hai, — aise suvarṇakā, mūlasādhanapanese unase niṣhpanna hotā huā, jo astitva hai, vah svabhāv hai . usīprakār dravyase, kṣhetrase, kālase yā bhāvase
Page 179 of 513
PDF/HTML Page 212 of 546
single page version
kālen vā bhāven votpādavyayadhrauvyebhyaḥ pr̥uthaganupalabhyamānasya kartr̥ukaraṇādhikaraṇarūpeṇ dravyasvarūpamupādāy pravartamānapravr̥uttiyuktairutpādavyayadhrauvyairniṣhpāditaniṣhpattiyuktasya dravyasya mūl- sādhanatayā tairniṣhpāditan yadastitvan sa svabhāvaḥ ..96..
paryāyavyayatadubhayādhārabhūtamuktātmadravyatvalakṣhaṇadhrauvyāṇān svabhāv iti . evan yathā muktātmadravyasya svakīyaguṇaparyāyotpādavyayadhrauvyaiḥ sah svarūpāstitvābhidhānamavāntarāstitvamabhinnan vyavasthāpitan tathaiv utpād -vyay -dhrauvyonse jo pr̥uthak dikhāī nahīn detā, kartā -karaṇ-1adhikaraṇarūpase dravyake svarūpako dhāraṇ karake pravartamān utpād -vyay -dhrauvyonse jisakī niṣhpatti hotī hai, — aise dravyakā mūlasādhanapanese unase niṣhpanna hotā huā jo astitva hai, vah svabhāv hai . (utpādonse, vyayonse aur dhrauvyonse bhinna na dikhāī denevāle dravyakā astitva vah utpādon, vyayon aur dhrauvyoṅkā hī astitva hai; kyoṅki dravyake svarūpako utpād, vyay aur dhrauvya hī dhāraṇ karate hain, isaliye utpād -vyay aur dhrauvyoṅke astitvase hī dravyakī niṣhpatti hotī hai . yadi utpād- vyay -dhrauvya na hon to dravya bhī na ho . aisā astitva vah dravyakā svabhāv hai .)
bhāvārtha : — astitvake aur dravyake pradeshabhed nahīn hai; aur vah astitva anādi- ananta hai tathā ahetuk ekarūp pariṇatise sadā pariṇamit hotā hai, isaliye vibhāvadharmase bhī bhinna prakārakā hai; aisā honese astitva dravyakā svabhāv hī hai .
guṇ -paryāyoṅkā aur dravyakā astitva bhinna nahīn hai; ek hī hai; kyoṅki guṇ -paryāyen dravyase hī niṣhpanna hotī hain, aur dravya guṇ -paryāyonse hī niṣhpanna hotā hai . aur isīprakār utpād- vyay -dhrauvyakā aur dravyakā astitva bhī ek hī hai; kyoṅki utpād -vyay -dhrauvya dravyase hī utpanna hote hain, aur dravya utpād -vyay -dhrauvyonse hī utpanna hotā hai .
isaprakār svarūpāstitvakā nirūpaṇ huā ..96.. 1. utpād -vyay -dhrauvya hī dravyake kartā, karaṇ aur adhikaraṇ hain, isaliye utpād -vyay -dhrauvya hī dravyake
– e dharmane upadeshatā jinavaravr̥uṣhabh nirddiṣhṭa chhe. 97.
Page 180 of 513
PDF/HTML Page 213 of 546
single page version
ih kil prapañchitavaichitryeṇ dravyāntarebhyo vyāvr̥utya vr̥utten pratidravyan sīmānamāsūtrayatā visheṣhalakṣhaṇabhūten cha svarūpāstitven lakṣhyamāṇānāmapi sarvadravyāṇāmastamitavaichitryaprapañch pravr̥utya vr̥uttan pratidravyamāsūtritan sīmānan bhindatsaditi sarvagatan sāmānyalakṣhaṇabhūtan sādr̥ushyāstitvamekan khalvavabodhavyam . evan sadityabhidhānan saditi parichchhedanan cha sarvārthaparāmarshi syāt . yadi punaridamevan na syāttadā kiñchitsaditi kiñchidasaditi kiñchitsachchāsachcheti kiñchidavāchyamiti cha syāt . tattu vipratiṣhiddhamev . prasādhyan chaitadanokahavat . yathā hi bahūnān bahuvidhānāmano- samastasheṣhadravyāṇāmapi vyavasthāpanīyamityarthaḥ ..96.. ath sādr̥ushyāstitvashabdābhidheyān mahāsattān pragnāpayati — ih vivihalakkhaṇāṇan ih loke pratyekasattābhidhānen svarūpāstitven vividhalakṣhaṇānān bhinnalakṣhaṇānān chetanāchetanamūrtāmūrtapadārthānān lakkhaṇamegan tu ekamakhaṇḍalakṣhaṇan bhavati . kin kartr̥u . saditti sarvan saditi mahāsattārūpam . kimvishiṣhṭam . savvagayan saṅkaravyatikaraparihārrūpasvajātyavirodhen
anvayārtha : — [dharman ] dharmakā [khalu ] vāstavamen [upadishatā ] upadesh karate huye [jinavaravr̥uṣhabheṇ ] 1jinavaravr̥uṣhabhane [ih ] is vishvamen [vividhalakṣhaṇānān ] vividh lakṣhaṇavāle (bhinna bhinna svarūpāstitvavāle sarva) dravyoṅkā [sat iti ] ‘sat’ aisā [sarvagatan ] 2sarvagat [lakṣhaṇan ] lakṣhaṇ (sādr̥ushyāstitva) [ekan ] ek [pragnaptam ] kahā hai ..97..
ṭīkā : — is vishvamen, vichitratāko vistārit karate hue (vividhatā -anekatāko dikhāte hue), anya dravyonse 3vyāvr̥utta rahakar pravartamān, aur pratyek dravyakī sīmāko bān̐dhate hue aise visheṣhalakṣhaṇabhūt svarūpāstitvase (samasta dravya) lakṣhit hote hain phi ra bhī sarva dravyoṅkā, vichitratāke vistārako asta karatā huā, sarva dravyommen pravr̥utta hokar rahanevālā, aur pratyek dravyakī ban̐dhī huī sīmākī avagaṇanā karatā huā, ‘sat’ aisā jo sarvagat sāmānyalakṣhaṇabhūt sādr̥ushyāstitva hai vah vāstavamen ek hī jānanā chāhie . isaprakār ‘sat’ aisā kathan aur ‘sat’ aisā gnān sarva padārthoṅkā 4parāmarsha karanevālā hai . yadi vah aisā (sarvapadārthaparāmarshī) na ho to koī padārtha sat, (astitvavālā) koī asat (astitva rahit), koī sat tathā asat aur koī avāchya honā chāhiye; kintu vah to viruddha hī hai, aur yah (‘sat’ aisā kathan aur gnānake sarvapadārthaparāmarshī honekī bāt) to siddha ho sakatī hai, vr̥ukṣhakī bhān̐ti . 1. jinavaravr̥uṣhabh = jinavarommen shreṣhṭha; tīrthaṅkar .2. sarvagat = sarvamen vyāpanevālā . 3. vyāvr̥utta = pr̥uthak; alag; bhinna .4. parāmarsha = sparsha; vichār; lakṣha; smaraṇ .
Page 181 of 513
PDF/HTML Page 214 of 546
single page version
kahānāmātmīyātmīyasya visheṣhalakṣhaṇabhūtasya svarūpāstitvasyāvaṣhṭambhenottiṣhṭhannānātvan sāmānya- lakṣhaṇabhūten sādr̥ushyodbhāsinānokahatvenotthāpitamekatvan tiriyati, tathā bahūnān bahuvidhānān dravyāṇāmātmīyātmīyasya visheṣhalakṣhaṇabhūtasya svarūpāstitvasyāvaṣhṭambhenottiṣhṭhannānātvan sāmānya- lakṣhaṇabhūten sādr̥ushyodbhāsinā sadityasya bhāvenotthāpitamekatvan tiriyati . yathā cha teṣhāmano- kahānān sāmānyalakṣhaṇabhūten sādr̥ushyodbhāsinānokahatvenotthāpitenaikatven tirohitamapi visheṣhalakṣhaṇabhūtasya svarūpāstitvasyāvaṣhṭambhenottiṣhṭhannānātvamuchchakāsti, tathā sarvadravyāṇāmapi sāmānyalakṣhaṇabhūten sādr̥ushyodbhāsinā sadityasya bhāvenotthāpitenaikatven tirohitamapi visheṣh- lakṣhaṇabhūtasya svarūpāstitvasyāvaṣhṭambhenottiṣhṭhannānātvamuchchakāsti ..97.. shuddhasaṅgrahanayen sarvagatan sarvapadārthavyāpakam . idan kenokta m . uvadisadā khalu dhamman jiṇavaravasaheṇ paṇṇattan dharman vastusvabhāvasaṅgrahamupadishatā khalu sphu ṭan jinavaravr̥uṣhabheṇ pragnaptamiti . tadyathā – yathā sarve muktātmanaḥ santītyukte sati paramānandaikalakṣhaṇasukhāmr̥utarasāsvādabharitāvasthalokākāshpramitashuddhāsaṅkhyeyātmapradeshai-
jaise bahutase, anek prakārake vr̥ukṣhoṅko apane apane visheṣhalakṣhaṇabhūt svarūpāstitvake avalambanase utpanna honevāle anekatvako, sāmānya lakṣhaṇabhūt 1sādr̥ushyadarshak vr̥ukṣhatvase utpanna honevālā ekatva 2tirohit (adr̥ushya) kar detā hai, isīprakār bahutase, anekaprakārake dravyoṅko apane -apane visheṣh lakṣhaṇabhūt svarūpāstitvake avalambanase utpanna honevāle anekatvako, sāmānyalakṣhaṇabhūt sādr̥ushyadarshak ‘sat’ panese (-‘sat’ aise bhāvase, astitvase, ‘hai’ panese) utpanna honevālā ekatva tirohit kar detā hai . aur jaise un vr̥ukṣhoṅke viṣhayamen sāmānyalakṣhaṇabhūt sādr̥ushyadarshak vr̥ukṣhatvase utpanna honevāle ekatvase tirohit hone par bhī (apane -apane) visheṣhalakṣhaṇabhūt svarūpāstitvake avalambanase utpanna honevālā anekatva spaṣhṭatayā prakāshamān rahatā hai, (banā rahatā hai, naṣhṭa nahīn hotā); usīprakār sarva dravyoṅke viṣhayamen bhī sāmānyalakṣhaṇabhūt sādr̥ushyadarshak ‘sat’ panese utpanna honevāle ekatvase tirohit hone par bhī (apane -apane) visheṣhalakṣhaṇabhūt svarūpāstitvake avalambanase utpanna honevālā anekatva spaṣhṭatayā prakāshamān rahatā hai
[bahutase (saṅkhyāpekṣhāse anek) aur anek prakārake (arthāt āmra, ashokādi) vr̥ukṣhoṅkā apanā -apanā svarūpāstitva bhinna -bhinna hai, isaliye svarūpāstitvakī apekṣhāse unamen anekatva hai, parantu vr̥ukṣhatva jo ki sarva vr̥ukṣhoṅkā sāmānyalakṣhaṇ hai aur jo sarva vr̥ukṣhommen sādr̥ushya batalātā hai, usakī apekṣhāse sarva vr̥ukṣhommen ekatva hai . jab is ekatvako mukhya karate hain tab anekatva gauṇ ho jātā hai; isīprakār bahutase (ananta) aur anek (chhah) prakārake dravyoṅkā 1. sādr̥ushya = samānatva .2. tirohit = tirobhūt; āchchhādit; adr̥ushya .
Page 182 of 513
PDF/HTML Page 215 of 546
single page version
siddhajīvānān grahaṇan bhavati, tathā ‘sarvan sat’ ityukte saṅgrahanayen sarvapadārthānān grahaṇan bhavati . athavā
yugapadgrahaṇan bhavati, tathā sarvan sadityukte sati sādr̥ushyasattābhidhānen mahāsattārūpeṇ shuddhasaṅgrah-
nayen sarvapadārthānān svajātyavirodhen grahaṇan bhavatītyarthaḥ ..97.. ath yathā dravyan svabhāvasiddhan tathā
hai, parantu satpanā (-astitvapanā, ‘hai’ aisā bhāv) jo ki sarva dravyoṅkā sāmānya lakṣhaṇ hai aur
jo sarvadravyommen sādr̥ushya batalātā hai usakī apekṣhāse sarvadravyommen ekatva hai . jab is ekatvako
(samasta dravyoṅkā svarūp -astitva sambandhī) anekatva spaṣhṭatayā prakāshamān hī rahatā hai . ]
khaṇḍan karate hain . (arthāt aisā nishchit karate hain ki kisī dravyase anya dravyakī utpatti nahīn hotī aur dravyase astitva koī pr̥uthak padārtha nahīn hai) : —
anvayārtha : — [dravyan ] dravya [svabhāvasiddhan ] svabhāvase siddha aur [sat iti ] (svabhāvase hī) ‘sat’ hai, aisā [jināḥ ] jinendradevane [tattvataḥ ] yathārthataḥ [samākhyātavantaḥ ] kahā hai; [tathā ] isaprakār [āgamataḥ ] āgamase [siddhan ] siddha hai; [yaḥ ] jo [na ichchhati ] ise nahīn mānatā [saḥ ] vah [hi ] vāstavamen [parasamayaḥ ] parasamay hai ..98.. 1. arthāntaratva = anyapadārthapanā .
Page 183 of 513
PDF/HTML Page 216 of 546
single page version
na khalu dravyairdravyāntarāṇāmārambhaḥ, sarvadravyāṇān svabhāvasiddhatvāt . svabhāvasiddhatvan tu teṣhāmanādinidhanatvāt . anādinidhanan hi na sādhanāntaramapekṣhate . guṇaparyāyātmānamātmanaḥ svabhāvamev mūlasādhanamupādāy svayamev siddhasiddhimadbhūtan vartate . yattu dravyairārabhyate na tad dravyāntaran, kādāchitkatvāt sa paryāyaḥ, dvayaṇukādivanmanuṣhyādivachcha . dravyan punaranavadhi trisamayāvasthāyi na tathā syāt . athaivan yathā siddhan svabhāvat ev dravyan, tathā sadityapi tatsvabhāvat ev siddhamityavadhāryatām, sattātmanātmanaḥ svabhāven niṣhpannaniṣhpattimadbhāv- yuktatvāt . na cha dravyādarthāntarabhūtā sattopapattimabhiprapadyate, yatastatsamavāyāttatsaditi syāt . tatsadapi svabhāvat evetyākhyāti — davvan sahāvasiddhan dravyan paramātmadravyan svabhāvasiddhan bhavati . kasmāt . anādyananten parahetunirapekṣheṇ svataḥ siddhen kevalagnānādiguṇādhārabhūten sadānandaikarūpasukhasudhārasaparam- samarasībhāvapariṇatasarvashuddhātmapradeshabharitāvasthen shuddhopādānabhūten svakīyasvabhāven niṣhpannatvāt . yachcha svabhāvasiddhan na bhavati taddravyamapi na bhavati . dvayaṇukādipudgalaskandhaparyāyavat manuṣhyādijīvaparyāyavachcha . saditi yathā svabhāvataḥ siddhan taddravyan tathā saditi sattālakṣhaṇamapi svabhāvat
ṭīkā : — vāstavamen dravyonse dravyāntaroṅkī utpatti nahīn hotī, kyoṅki sarva dravya svabhāvasiddha hain . (unakī) svabhāvasiddhatā to unakī anādinidhanatāse hai; kyoṅki 1anādinidhan sādhanāntarakī apekṣhā nahīn rakhatā . vah guṇaparyāyātmak aise apane svabhāvako hī — jo ki mūl sādhan hai use — dhāraṇ karake svayamev siddha huā vartatā hai .
jo dravyonse utpanna hotā hai vah to dravyāntar nahīn hai, 2kādāchitkapaneke kāraṇ paryāy hai; jaise – dviaṇuk ityādi tathā manuṣhya ityādi . dravya to anavadhi (maryādā rahit) trisamay – avasthāyī (trikālasthāyī) honese utpanna nahīn hotā .
ab isaprakār – jaise dravya svabhāvase hī siddha hai usīprakār ‘(vah) sat hai’ aisā bhī usake svabhāvase hī siddha hai, aisā nirṇay ho; kyoṅki sattātmak aise apane svabhāvase niṣhpanna hue bhāvavālā hai ( – dravyakā ‘sat hai’ aisā bhāv dravyake sattāsvarūp svabhāvakā hī banā huā hai) .
dravyase arthāntarabhūt sattā utpanna nahīn hai (-nahīn ban sakatī, yogya nahīn hai) ki jisake samavāyase vah (-dravya) ‘sat’ ho . (isīko spaṣhṭa samajhāte hain ) : — 1. anādinidhan = ādi aur antase rahit . (jo anādiananta ho usakī siddhike liye anya sādhanakī
āvashyakatā nahīn hai .) 2. kādāchitka = kadāchit – kisīsamay ho aisā; anitya .
Page 184 of 513
PDF/HTML Page 217 of 546
single page version
sataḥ sattāyāshcha na tāvadyutasiddhatvenārthāntaratvan, tayordaṇḍadaṇḍivadyutasiddhasyādarshanāt . ayut- siddhatvenāpi na tadupapadyate . ihedamiti pratīterupapadyat iti chet kinnibandhanā hīhedamiti pratītiḥ . bhedanibandhaneti chet ko nām bhedaḥ . prādeshik atādbhāviko vā . na tāvatprādeshikaḥ, pūrvamev yutasiddhatvasyāpasāraṇāt . atādbhāvikashchet upapanna ev, yad dravyan tanna guṇ iti vachanāt . ayan tu na khalvekāntenehedamiti pratīternibandhanan, ev bhavati, na cha bhinnasattāsamavāyāt . athavā yathā dravyan svabhāvataḥ siddhan tathā tasya yo‘sau sattāguṇaḥ so‘pi svabhāvasiddha ev . kasmāditi chet . sattādravyayoḥ sañgnālakṣhaṇaprayojanādibhede‘pi daṇḍadaṇḍivadbhinnapradeshābhāvāt . idan ke kathitavantaḥ . jiṇā tachchado samakkhādā jināḥ kartāraḥ tattvataḥ samyagākhyātavantaḥ kathitavantaḥ siddhan tah āgamado santānāpekṣhayā dravyārthikanayenānādinidhanāgamādapi tathā siddhan ṇechchhadi jo so hi parasamao nechchhati na manyate ya idan vastusvarūpan sa hi sphu ṭan parasamayo
pratham to 1satse 2sattākī 3yutasiddhatāse arthāntaratva nahīn hai, kyoṅki daṇḍa aur daṇḍīkī bhān̐ti unake sambandhamen yutasiddhatā dikhāī nahīn detī . (dūsare) ayutasiddhatāse bhī vah (arthāntaratva) nahīn banatā . ‘isamen yah hai (arthāt dravyamen sattā hai)’ aisī pratīti hotī hai isaliye vah ban sakatā hai, — aisā kahā jāy to (pūchhate hain ki) ‘isamen yah hai’ aisī pratīti kisake āshray (-kāraṇ) se hotī hai ? yadi aisā kahā jāy ki bhedake āshrayase (arthāt dravya aur sattāmen bhed honese) hotī hai to, vah kaunasā bhed hai ? prādeshik yā atādbhāvik ? 4prādeshik to hai nahīn, kyoṅki yutasiddhatva pahale hī radda (naṣhṭa, nirarthak) kar diyā gayā hai, aur yadi 5atādbhāvik kahā jāy to vah upapanna hī (ṭhīk hī) hai, kyoṅki aisā (shāstrakā) vachan hai ki ‘jo dravya hai vah guṇ nahīn hai .’ parantu (yahān̐ bhī yah dhyānamen rakhanā ki) yah atādbhāvik bhed ‘ekāntase isamen yah hai’ aisī pratītikā āshray (kāraṇ) nahīn hai, kyoṅki vah 1. sat = astitvavān arthāt dravya .2. sattā = astitva (guṇ) . 3. yutasiddha = juṛakar siddha huā; samavāyase – sanyogase siddha huā . [jaise lāṭhī aur manuṣhyake bhinna hone
sattāke yogase dravya ‘sattāvālā’ (‘sat’) huā hai aisā nahīn hai . lāṭhī aur manuṣhyakī bhān̐ti sattā aur
4. dravya aur sattāmen pradeshabhed nahīn hai; kyoṅki pradeshabhed ho to yutasiddhatva āye, jisako pahale hī radda karake
batāyā hai . 5. dravya vah guṇ nahīn hai aur guṇ vah dravya nahīn hai, – aise dravya -guṇake bhedako (guṇ -guṇī -bhedako)
Page 185 of 513
PDF/HTML Page 218 of 546
single page version
svayamevonmagnanimagnatvāt . tathā hi — yadaiv paryāyeṇārpyate dravyan tadaiv guṇavadidan dravyamay- masya guṇaḥ, shubhramidamuttarīyamayamasya shubhro guṇ ityādivadatādbhāviko bhed unmajjati . yadā tu dravyeṇārpyate dravyan tadāstamitasamastaguṇavāsanonmeṣhasya tathāvidhan dravyamev shubhramuttarīy- mityādivatprapashyataḥ samūl evātādbhāviko bhedo nimajjati . evan hi bhede nimajjati tatpratyayā pratītirnimajjati . tasyān nimajjatyāmayutasiddhatvotthamarthāntaratvan nimajjati . tataḥ samastamapi dravyamevaikan bhūtvāvatiṣhṭhate . yadā tu bhed unmajjati, tasminnunmajjati tatpratyayā pratīti- runmajjati, tasyāmunmajjatyāmayutasiddhatvotthamarthāntaratvamunmajjati, tadāpi tatparyāyatvenonmajjajjal- rāsherjalakallol iv dravyānna vyatiriktan syāt . evan sati svayamev sad dravyan bhavati . yastvevan mithyādr̥uṣhṭirbhavati . evan yathā paramātmadravyan svabhāvataḥ siddhamavaboddhavyan tathā sarvadravyāṇīti . atra dravyan kenāpi puruṣheṇ na kriyate . sattāguṇo‘pi dravyādbhinno nāstītyabhiprāyaḥ ..98.. athotpādavyayadhrauvyatve (atādbhāvik bhed) svayamev 1unmagna aur 2nimagna hotā hai . vah isaprakār hai : — jab dravyako paryāy prāpta karāī jāy ( arthāt jab dravyako paryāy prāpta karatī hai — pahun̐chatī hai isaprakār paryāyārthikanayase dekhā jāy) tab hī — ‘shukla yah vastra hai, yah isakā shuklatva guṇ hai’ ityādikī bhān̐ti — ‘guṇavālā yah dravya hai, yah isakā guṇ hai’ isaprakār atādbhāvik bhed unmagna hotā hai; parantu jab dravyako dravya prāpta karāyā jāy (arthāt dravyako dravya prāpta karatā hai; — pahun̐chatā hai isaprakār dravyārthikanayase dekhā jāy), tab jisake samasta 3guṇavāsanāke unmeṣh asta ho gaye hain aise us jīvako — ‘shuklavastra hī hai’ ityādikī bhān̐ti — ‘aisā dravya hī hai’ isaprakār dekhane par samūl hī atādbhāvik bhed nimagna hotā hai . isaprakār bhedake nimagna hone par usake āshrayase (-kāraṇase) hotī huī pratīti nimagna hotī hai . usake nimagna hone par ayutasiddhatvajanit arthāntarapanā nimagna hotā hai, isaliye samasta hī ek dravya hī hokar rahatā hai . aur jab bhed unmagna hotā hai, vah unmagna hone par usake āshray (kāraṇ) se hotī huī pratīti unmagna hotī hai, usake unmagna hone par ayutasiddhatvajanit arthāntarapanā unmagna hotā hai, tab bhī (vah) dravyake paryāyarūpase unmagna honese, — jaise jalarāshise jalataraṅgen vyatirikta nahīn hain (arthāt samudrase taraṅgen alag nahīn hain) usīprakār — dravyase vyatirikta nahīn hotā . 1. unmagna honā = ū par ānā; tair ānā; pragaṭ honā (mukhya honā) . 2. nimagna honā = ḍūb jānā (gauṇ honā) . 3. guṇavāsanāke unmeṣh = dravyamen anek guṇ honeke abhiprāyakī pragaṭatā; guṇabhed honerūp manovr̥uttike
(abhiprāyake) aṅkur . pra 24
Page 186 of 513
PDF/HTML Page 219 of 546
single page version
nechchhati sa khalu parasamay ev draṣhṭavyaḥ ..98..
ih hi svabhāve nityamavatiṣhṭhamānatvātsaditi dravyam . svabhāvastu dravyasya dhrauvyo- tpādochchhedaikyātmakapariṇāmaḥ . yathaiv hi dravyavāstunaḥ sāmastyenaikasyāpi viṣhkambhakram- sati sattaiv dravyan bhavatīti pragnāpayati — sadavaṭṭhidan sahāve davvan dravyan muktātmadravyan bhavati . kin kartr̥u . saditi shuddhachetanānvayarūpamastitvam . kimvishiṣhṭam . avasthitam . kva . svabhāve . svabhāvan kathayati — davvassa jo hi pariṇāmo tasya paramātmadravyasya sambandhī hi sphu ṭan yaḥ pariṇāmaḥ . keṣhu viṣhayeṣhu . atthesu
aisā honese (yah nishchit huā ki) dravya svayamev sat hai . jo aisā nahīn mānatā vah (use) vāstavamen ‘parasamay’ (mithyādr̥uṣhṭi) hī mānanā ..98..
anvayārtha : — [svabhāve ] svabhāvamen [avasthitan ] avasthit (honese) [dravyan ] dravya [sat ] ‘sat’ hai; [dravyasya ] dravyakā [yaḥ hi ] jo [sthitisambhavanāshasambaddhaḥ ] utpādavyayadhrauvya sahit [pariṇāmaḥ ] pariṇām hai [saḥ ] vah [artheṣhu svabhāvaḥ ] padārthoṅkā svabhāv hai ..99..
ṭīkā : — yahān̐ (vishvamen) svabhāvamen nitya avasthit honese dravya ‘sat’ hai . svabhāv dravyakā dhrauvya -utpād -vināshakī ekatāsvarūp pariṇām hai .
jaise 1dravyakā vāstu samagrapane dvārā (akhaṇḍatā dvārā) ek honepar bhī, vistārakramamen 1. dravyakā vāstu = dravyakā sva -vistār, dravyakā sva -kṣhetra, dravyakā sva -ākār, dravyakā sva -dal .
Page 187 of 513
PDF/HTML Page 220 of 546
single page version
pravr̥uttivartinaḥ sūkṣhmānshāḥ pradeshāḥ, tathaiv hi dravyavr̥utteḥ sāmastyenaikasyāpi pravāhakramapravr̥uttivartinaḥ sūkṣhmānshāḥ pariṇāmāḥ . yathā cha pradeshānān parasparavyatirekanibandhano viṣhkambhakramaḥ, tathā pariṇāmānān parasparavyatirekanibandhanaḥ pravāhakramaḥ . yathaiv cha te pradeshāḥ svasthāne svarūp- pūrvarūpābhyāmutpannochchhannatvātsarvatra parasparānusyūtisūtritaikavāstutayānutpannapralīnatvāchcha sambhūti- sanhāradhrauvyātmakamātmānan dhārayanti, tathaiv te pariṇāmāḥ svāvasare svarūpapūrvarūpābhyā- mutpannochchhannatvātsarvatra parasparānusyūtisūtritaikapravāhatayānutpannapralīnatvāchcha sambhūtisanhāradhrauvyā- tmakamātmānan dhārayanti . yathaiv cha ya ev hi pūrvapradeshochchhedanātmako vāstusīmāntaḥ sa ev hi taduttarotpādātmakaḥ, sa ev cha parasparānusyūtisūtritaikavāstutayātadubhayātmak iti; tathaiv paramātmapadārthasya dharmatvādabhedanayenārthā bhaṇyante . ke te . kevalagnānādiguṇāḥ siddhatvādiparyāyāshcha, teṣhvartheṣhu viṣhayeṣhu yo‘sau pariṇāmaḥ . so sahāvo kevalagnānādiguṇasiddhatvādiparyāyarūpastasya paramātmadravyasya svabhāvo bhavati . sa cha kathambhūtaḥ . ṭhidisambhavaṇāsasambaddho svātmaprāptirūpamokṣhaparyāyasya sambhavastasminnev kṣhaṇe paramāgamabhāṣhayaikatvavitarkāvīchāradvitīyashukladhyānasañgnasya shuddhopādānabhūtasya pravartamān usake jo sūkṣhma ansh hain ve pradesh hain, isīprakār dravyakī 1vr̥utti samagrapane dvārā ek honepar bhī, pravāhakramamen pravartamān usake jo sūkṣhma ansh hain ve pariṇām hai . jaise vistārakramakā kāraṇ pradeshoṅkā paraspar vyatirek hai, usīprakār pravāhakramakā kāraṇ pariṇāmoṅkā paraspar 2vyatirek hai .
jaise ve pradesh apane sthānamen sva -rūpase utpanna aur pūrva -rūpase vinaṣhṭa honese tathā sarvatra paraspar 3anusyūtise rachit ekavāstupane dvārā anutpanna -avinaṣhṭa honese utpatti -sanhār- dhrauvyātmak hain, usīprakār ve pariṇām apane avasaramen sva -rūpase utpanna aur pūrvarūpase vinaṣhṭa honese tathā sarvatra paraspar anusyūtise rachit ek pravāhapane dvārā anutpanna -avinaṣhṭa honese utpatti -sanhār -dhrauvyātmak hain . aur jaise vāstukā jo chhoṭese chhoṭā ansh pūrvapradeshake vināshasvarūp hai vahī (ansh) usake bādake pradeshakā utpādasvarūp hai tathā vahī paraspar anusyūtise rachit ek vāstupane dvārā anubhay svarūp hai (arthāt domense ek bhī svarūp nahīn hai), isīprakār pravāhakā jo chhoṭese chhoṭā ansh pūrvapariṇāmake vināshasvarūp hai vahī usake 1. vr̥utti = vartanā vah; honā vah; astitva . 2. vyatirek = bhed; (ekakā dūsaremen) abhāv, (ek pariṇām dūsare pariṇāmarūp nahīn hai, isaliye dravyake
pravāhamen kram hai) . 3. anusyūti = anvayapūrvak juṛān . [sarva pariṇām paraspar anvayapūrvak (sādr̥ushya sahit) gunthit (juṛe)