Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 100-107.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 28

 

Page 188 of 513
PDF/HTML Page 221 of 546
single page version

ya ev hi pūrvapariṇāmochchhedātmakaḥ pravāhasīmāntaḥ sa ev hi taduttarotpādātmakaḥ, sa ev
cha parasparānusyūtisūtritaikapravāhatayātadubhayātmak iti
. evamasya svabhāvat ev trilakṣhaṇāyān
pariṇāmapaddhatau durlalitasya svabhāvānatikramāttrilakṣhaṇamev sattvamanumodanīyam; muktāphaladām-
vat
. yathaiv hi parigr̥uhītadrāghimni pralambamāne muktāphaladāmani samasteṣhvapi svadhāmasūchchakāsatsu
muktāphaleṣhūttarottareṣhu dhāmasūttarottaramuktāphalānāmudayanātpūrvapūrvamuktāphalānāmanudayanāt sarvatrāpi
parasparānusyūtisūtrakasya sūtrakasyāvasthānāttrailakṣhaṇyan prasiddhimavatarati, tathaiv hi parigr̥uhīt-
nityavr̥uttinivartamāne dravye samasteṣhvapi svāvasareṣhūchchakāsatsu pariṇāmeṣhūttarottareṣhvavasareṣhūttarottar-
pariṇāmānāmudayanātpūrvapūrvapariṇāmānāmanudayanāt
sarvatrāpi parasparānusyūtisūtrakasya pravāhasyā-
vasthānāttrailakṣhaṇyan prasiddhimavatarati ..99..
samastarāgādivikalpopādhirahitasvasamvedanagnānparyāyasya nāshastasminnev samaye tadubhayādhārabhūtaparamātma-
dravyasya sthitirityuktalakṣhaṇotpādavyayadhrauvyatrayeṇ sambandho bhavatīti . evamutpādavyayadhrauvyatrayeṇaikasamaye
bādake pariṇāmake utpādasvarūp hai, tathā vahī paraspar anusyūtise rachit ekapravāhapane dvārā
anubhayasvarūp hai
.
isaprakār svabhāvase hī trilakṣhaṇ pariṇāmapaddhatimen (pariṇāmoṅkī paramparāmen) pravartamān
dravya svabhāvakā 1atikram nahīn karatā isaliye 2sattvako 3trilakṣhaṇ hī 4anumodanā chāhiye
motiyoṅke hārakī bhān̐ti .
jaisejisane (amuk) lambāī grahaṇ kī hai aise laṭakate huye motiyoṅke hāramen, apane-
apane sthānommen prakāshit hote huye samasta motiyommen, pīchhe -pīchheke sthānommen pīchhe -pīchheke motī
pragaṭ hote hain isaliye, aur pahale -pahaleke motī pragaṭ nahīn hote isaliye, tathā sarvatra paraspar
anusyūtikā rachayitā sūtra avasthit honese trilakṣhaṇatva prasiddhiko prāpta hotā hai
. isīprakār
jisane 5nityavr̥utti grahaṇ kī hai aise rachit (pariṇamit) dravyamen apane apane avasarommen prakāshit
(pragaṭ) hote huye samasta pariṇāmommen pīchhe -pīchheke avasaron par pīchhe pīchheke pariṇām pragaṭ hote
hain isaliye, aur pahale -pahaleke parimām nahīn pragaṭ hote hain isaliye, tathā sarvatra paraspar
anusyūti rachanevālā pravāh avasthit honese trilakṣhaṇapanā prasiddhiko prāpta hotā hai
.
1. atikram = ullaṅghan; tyāg .
2. sattva = satpanā; (abhedanayase) dravya .
3. trilakṣhaṇ = utpād, vyay aur dhrauvya ye tīnon lakṣhaṇavālā; trisvarūp; trayātmak .
4. anumodanā = ānandamen sammat karanā .
5. nityavr̥utti = nityasthāyitva; nitya astitva; sadā vartanā .

Page 189 of 513
PDF/HTML Page 222 of 546
single page version

athotpādavyayadhrauvyāṇān parasparāvinābhāvan dr̥uḍhayati
ṇa bhavo bhaṅgavihīṇo bhaṅgo vā ṇatthi sambhavavihīṇo .
uppādo vi ya bhaṅgo ṇa viṇā dhovveṇ attheṇ ..100..
na bhavo bhaṅgavihīno bhaṅgo vā nāsti sambhavavihīnaḥ .
utpādo‘pi cha bhaṅgo na vinā dhrauvyeṇārthen ..100..
yadyapi paryāyārthikanayen paramātmadravyan pariṇatan, tathāpi dravyārthikanayen sattālakṣhaṇamev bhavati .
trilakṣhaṇamapi satsattālakṣhaṇan kathan bhaṇyat iti chet ‘‘utpādavyayadhauvyayuktan sat’’ iti vachanāt . yathedan
paramātmadravyamekasamayenotpādavyayadhrauvyaiḥ pariṇatamev sattālakṣhaṇan bhaṇyate tatā sarvadravyāṇītyarthaḥ ..99..
evan svarūpasattārūpeṇ prathamagāthā, mahāsattārūpeṇ dvitīyā, yathā dravyan svataḥsiddhan tathā sattāguṇo‘pīti
kathanen tr̥utīyā, utpādavyayadhrauvyatve‘pi sattaiv dravyan bhaṇyat iti kathanen chaturthīti gāthāchatuṣhṭayen
bhāvārtha :pratyek dravya sadā svabhāvamen rahatā hai isaliye ‘sat’ hai . vah svabhāv
utpād -vyay -dhrauvyasvarūp pariṇām hai . jaise dravyake vistārakā chhoṭese chhoṭā ansh vah pradesh
hai, usīprakār dravyake pravāhakā chhoṭese chhoṭā ansh vah pariṇām hai . pratyek pariṇām sva -kālamen
apane rūpase utpanna hotā hai, pūrvarūpase naṣhṭa hotā hai aur sarva pariṇāmommen ekapravāhapanā honese
pratyek pariṇām utpād -vināshase rahit ekarūp
dhruv rahatā hai . aur utpād -vyay -dhrauvyamen
samayabhed nahīn hai, tīnon hī ek hī samayamen hain . aise utpād -vyay -dhrauvyātmak pariṇāmoṅkī
paramparāmen dravya svabhāvase hī sadā rahatā hai, isaliye dravya svayam bhī, motiyoṅke hārakī bhān̐ti,
utpād -vyay -dhrauvyātmak hai
..99..
ab, utpād, vyay aur dhrauvyakā paraspar 1avinābhāv dr̥urḥ karate hain :
anvayārtha :[bhavaḥ ] utpād [bhaṅgavihīnaḥ ] 2bhaṅg rahit [na ] nahīn hotā,
[vā ] aur [bhaṅgaḥ ] bhaṅg [sambhavavihīnaḥ ] vinā utpādake [nāsti ] nahīn hotā; [utpādaḥ ]
utpād [api cha ] tathā [bhaṅgaḥ ] bhaṅg [dhrauvyeṇ arthen vinā ] dhrauvya padārthake binā [na ]
nahīn hote
..100..
1. avinābhāv = ekake binā dūsarekā nahīn honā vah; ek -dūsare binā ho hī nahīn sake aisā bhāv .
2. bhaṅg = vyay; nāsh .
utpād bhaṅg vinā nahīn, sanhār sarga vinā nahīn;
utpād tem ja bhaṅg, dhrauvya -padārtha viṇ varte nahīn. 100
.

Page 190 of 513
PDF/HTML Page 223 of 546
single page version

na khalu sargaḥ sanhāramantareṇ, na sanhāro vā sargamantareṇ, na sr̥uṣhṭisanhārau sthiti-
mantareṇ, na sthitiḥ sargasanhāramantareṇ . ya ev hi sargaḥ sa ev sanhāraḥ, ya ev sanhāraḥ
sa ev sargaḥ, yāvev sargasanhārau saiv sthitiḥ, yaiv sthitistāvev sargasanhārāviti . tathā hi
ya ev kumbhasya sargaḥ sa ev mr̥utpiṇḍasya sanhāraḥ, bhāvasya bhāvāntarābhāvasvabhāvenāvabhāsanāt .
ya ev cha mr̥utpiṇḍasya sanhāraḥ sa ev kumbhasya sargaḥ, abhāvasya bhāvāntarabhāvasvabhāvenāv-
bhāsanāt
. yau cha kumbhapiṇḍayoḥ sargasanhārau saiv mr̥uttikāyāḥ sthitiḥ, vyatirekāṇāmanvayā-
sattālakṣhaṇvivaraṇamukhyatayā dvitīyasthalan gatam . athotpādavyayadhrauvyāṇān parasparasāpekṣhatvan darshayati
ṇa bhavo bhaṅgavihīṇo nirdoṣhaparamātmaruchirūpasamyaktvaparyāyasya bhav utpādaḥ tadviparītamithyātvaparyāyasya
bhaṅgan vinā na bhavati . kasmāt . upādānakāraṇābhāvāt, mr̥utpiṇḍabhaṅgābhāve ghaṭotpād iv . dvitīyan cha
kāraṇan mithyātvaparyāyabhaṅgasya samyaktvaparyāyarūpeṇ pratibhāsanāt . tadapi kasmāt . ‘‘bhāvāntar-
svabhāvarūpo bhavatyabhāv’’ iti vachanāt . ghaṭotpādarūpeṇ mr̥utpiṇḍabhaṅga iv . yadi punarmithyātvaparyāy-
bhaṅgasya samyaktvopādānakāraṇabhūtasyābhāve‘pi shuddhātmānubhūtiruchirūpasamyaktvasyotpādo bhavati,
tarhyupādānakāraṇarahitānān khapuṣhpādīnāmapyutpādo bhavatu
. na cha tathā . bhaṅgo vā ṇatthi sambhavavihīṇo
ṭīkā :vāstavamen 1sarga 2sanhārake binā nahīn hotā aur sanhār sargake binā nahīn
hotā; 3sr̥uṣhṭi aur sanhār 4sthiti (dhrauvya) ke binā nahīn hote, sthiti sarga aur sanhārake binā
nahīn hotī .
jo sarga hai vahī sanhār hai, jo sanhār hai vahī sarga hai; jo sarga aur sanhār hai vahī sthiti
hai; jo sthiti hai vahī sarga aur sanhār hai . vah isaprakār :jo kumbhakā sarga hai vahī
5mr̥utikāpiṇḍakā sanhār hai; kyoṅki bhāvakā bhāvāntarake abhāvasvabhāvase avabhāsan hai . (arthāt
bhāv anyabhāvake abhāvarūp svabhāvase prakāshit haidikhāī detā hai .) aur jo mr̥uttikāpiṇḍakā
sanhār hai vahī kumbhakā sarga hai, kyoṅki abhāvakā bhāvāntarake bhāvasvabhāvase avabhāsan hai;
(arthāt nāsh anyabhāvake utpādarūp svabhāvase prakāshit hai
.)
aur jo kumbhakā sarga aur piṇḍakā sanhār hai vahī mr̥uttikākī sthiti hai, kyoṅki
‘vyatirekamukhen.....kramaṇāt’ ke sthān par nimna prakār pāṭh chāhiye aisā lagatā hai,
‘‘vyatirekāṇāmanvayānatikramaṇāt
. yaiv cha mr̥uttikāyāḥ sthitistāvev kumbhapiṇḍayoḥ sargasanhārau,
vyatirekamukhenaivānvayasya prakāshanāt .’’ hindī anuvād is sanshodhit pāṭhānusār kiyā hai .
1. sarga = utpād, utpatti . 2. sanhār = vyay, nāsh .
3. sr̥uṣhṭi = utpatti . 4. sthiti = sthit rahanā; dhruv rahanā, dhrauvya .
5. mr̥uttikāpiṇḍa = miṭṭīkā piṇḍa .

Page 191 of 513
PDF/HTML Page 224 of 546
single page version

natikramaṇāt . yaiv cha mr̥uttikāyāḥ sthitistāvev kumbhapiṇḍayoḥ sargasanhārau, vyatirek -
mukhenaivānvayasya prakāshanāt . yadi punarnedamevamiṣhyet tadānyaḥ sargo‘nyaḥ sanhāraḥ anyā
sthitirityāyāti . tathā sati hi kevalan sargan mr̥ugayamāṇasya kumbhasyotpādanakāraṇābhāvād-
bhavanirev bhavet, asadutpād ev vā . tatra kumbhasyābhavanau sarveṣhāmev bhāvānāmabhavanirev
bhavet; asadutpāde vā vyomaprasavādīnāmapyutpādaḥ syāt . tathā ke valan sanhāramārabhamāṇasya
mr̥utpiṇḍasya sanhārakāraṇābhāvādasanharaṇirev bhavet, saduchchhed ev vā . tatra mr̥utpiṇḍasyāsanharaṇau
paradravyopādeyaruchirūpamithyātvasya bhaṅgo nāsti . kathambhūtaḥ . pūrvoktasamyaktvaparyāyasambhavarahitaḥ .
kasmāditi chet . bhaṅgakāraṇābhāvāt, ghaṭotpādābhāve mr̥utpiṇḍasyev . dvitīyan cha kāraṇan
samyaktvaparyāyotpādasya mithyātvaparyāyābhāvarūpeṇ darshanāt . tadapi kasmāt . paryāyasya
paryāyāntarābhāvarūpatvāt, ghaṭaparyāyasya mr̥utpiṇḍābhāvarūpeṇev . yadi punaḥ samyaktvotpādanirapekṣho bhavati
mithyātvaparyāyābhāvastarhyabhāv ev na syāt . kasmāt . abhāvakāraṇābhāvāditi, ghaṭotpādābhāve
1vyatirek anvayakā atikramaṇ (ullaṅghan) nahīn karate, aur jo mr̥uttikākī sthiti hai vahī
kumbhakā sarga aur piṇḍakā sanhār hai, kyoṅki vyatirekoṅke dvārā 2anvay prakāshit hotā hai .
aur yadi aisā hī (ū par samajhāyā tadanusār) na mānā jāy to aisā siddha hogā ki ‘sarga
anya hai, sanhār anya hai, sthiti anya hai
.’ (arthāt tīnon pr̥uthak hain aisā mānanekā prasaṅg ā
jāyagā .) aisā hone par (kyā doṣh ātā hai, so samajhāte hain) :
keval sarga -shodhak kumbhakī (-vyay aur dhrauvyase bhinna mātra utpād karaneko
jānevāle kumbhakī) 3utpādan kāraṇakā abhāv honese utpatti hī nahīn hogī; athavā to
asatkā hī utpād hogā . aur vahān̐, (1) yadi kumbhakī utpatti na hogī to samasta hī
bhāvoṅkī utpatti hī nahīn hogī . (arthāt jaise kumbhakī utpatti nahīn hogī usīprakār vishvake
kisī bhī dravyamen kisī bhī bhāvakā utpād hī nahīn hogā,yah doṣh āyagā); athavā
(2) yadi asatkā utpād ho to 4vyom -puṣhpa ityādikā bhī utpād hogā, (arthāt shūnyamense
bhī padārtha utpanna hone lageṅge,yah doṣh āyagā .)
aur keval vyayārambhak (utpād aur dhrauvyase rahit keval vyay karaneko udyat
mr̥uttikāpiṇḍakā) sanhārakāraṇakā abhāv honese sanhār hī nahīn hogā; athavā to satkā hī
uchchhed hogā
. vahān̐, (1) yadi mr̥uttikāpiṇḍakā vyay na hogā to samasta hī bhāvoṅkā sanhār
1. vyatirek = bhed; ek dūsarerūp na honā vah; ‘yah vah nahīn hai’ aise gnānakā nimittabhūt bhinnarūpatva .
2. anvay = ekarūpatā; sādr̥ushyatā; ‘yah vahī hai’ aise gnānakā kāraṇabhūt ekarūpatva .
3. utpādanakāraṇ = utpattikā kāraṇ . 4. vyomapuṣhpa = ākāshake phū la .

Page 192 of 513
PDF/HTML Page 225 of 546
single page version

sarveṣhāmev bhāvānāmasanharaṇirev bhavet; saduchchhede vā samvidādīnāmapyuchchhedaḥ syāt . tathā kevalān
sthitimupagachchhantyā mr̥uttikāyā vyatirekākrāntasthityanvayābhāvādasthānirev bhavet, kṣhaṇik-
nityatvamev vā . tatra mr̥uttikāyā asthānau sarveṣhāmev bhāvānāmasthānirev bhavet; kṣhaṇikanityatve
vā chittakṣhaṇānāmapi nityatvan syāt . tat uttarottaravyatirekāṇān sargeṇ
pūrvapūrvavyatirekāṇān sanhāreṇānvayasyāvasthānenāvinābhūtamudyotamānanirvighnatrailakṣhaṇyalāñchhanan dravya-
mavashyamanumantavyam
..100..
mr̥utpiṇḍābhāvasya iv . uppādo vi ya bhaṅgo ṇa viṇā davveṇ attheṇ paramātmaruchirūpasamyaktva-
syotpādastadviparītamithyātvasya bhaṅgo vā nāsti . kan vinā . tadubhayādhārabhūtaparamātmarūpadravyapadārthan
vinā . kasmāt . dravyābhāve vyayotpādābhāvānmr̥uttikādravyābhāve ghaṭotpādamr̥utpiṇḍabhaṅgābhāvavaditi . yathā
samyaktvamithyātvaparyāyadvaye parasparasāpekṣhamutpādāditrayan darshitan tathā sarvadravyaparyāyeṣhu draṣhṭavya-
hī na hogā, (arthāt jaise mr̥uttikāpiṇḍakā sanhār nahīn hogā usīprakār vishvake kisī bhī dravyamen
kisī bhāvakā sanhār hī nahīn hogā,
yah doṣh āyagā); athavā (2) yadi satkā uchchhed hogā
to chaitanya ityādikā bhī uchchhed ho jāyagā, (arthāt samasta dravyoṅkā sampūrṇa vināsh ho
jāyagā
yah doṣh āyagā .)
aur 1keval sthiti prāpta karaneko jānevālī mr̥uttikākī, vyatirekon sahit sthitikā
anvayakāusase abhāv honese, sthiti hī nahīn hogī; athavā to kṣhaṇikako hī nityatva ā
jāyagā . vahān̐ (1) yadi mr̥uttikākī sthiti na ho to samasta hī bhāvoṅkī sthiti nahīn hogī,
(arthāt yadi miṭṭī dhruv na rahe to miṭṭīkī hī bhān̐ti vishvakā koī bhī dravya dhruv nahīn rahegā,
ṭikegā hī nahīn yah doṣh āyagā .) athavā (2) yadi kṣhaṇikakā nityatva ho to chittake
kṣhaṇik -bhāvoṅkā bhī nityatva hogā; (arthāt manakā pratyek vikalpa bhī traikālik dhruv ho
jāy,
yah doṣh āyagā .)
isaliye dravyako 2uttar uttar vyatirekoṅke sargake sāth, pūrva pūrvake vyatirekoṅke sanhārake
sāth aur anvayake avasthān (dhrauvya)ke sāth avinābhāvavālā, jisako nirvighna (abādhit)
trilakṣhaṇatārūp
2lāñchhan prakāshamān hai aisā avashya sammat karanā ..100..
1. keval sthiti = (utpād aur vyay rahit) akelā dhruvapanā, keval sthitipanā; akelā avasthān .
[anvay vyatirekon sahit hī hotā hai, isaliye dhrauvya utpād -vyayasahit hī hogā, akelā nahīn ho
sakatā
. jaise utpād (yā vyay) dravyakā ansh haisamagra dravya nahīn, isaprakār dhrauvya bhī dravyakā ansh
hai;samagra dravya nahīn . ]
2. uttar uttar = bād bādake .
3. lāñchhan = chihna .

Page 193 of 513
PDF/HTML Page 226 of 546
single page version

athotpādādīnān dravyādarthāntaratvan sanharati
uppādaṭṭhidibhaṅgā vijjante pajjaesu pajjāyā .
davvamhi santi ṇiyadan tamhā davvan havadi savvan ..101..
utpādasthitibhaṅgā vidyante paryāyeṣhu paryāyāḥ .
dravye hi santi niyatan tasmāddravyan bhavati sarvam ..101..
utpādavyayadhrauvyāṇi hi paryāyānālambante, te punaḥ paryāyā dravyamālambante . tataḥ
samastamapyetadekamev dravyan, na punardravyāntaram . dravyan hi tāvatparyāyairālambyate, samudāyinaḥ
samudāyātmakatvāt; pādapavat . yathā hi samudāyī pādapaḥ skandhamūlashākhāsamudāyātmakaḥ
mityarthanḥ ..100.. athotpādavyayadhrauvyāṇi dravyeṇ sah parasparādhārādheyabhāvatvādanvayadravyārthikanayen
dravyamev bhavatītyupadishatiuppādaṭṭhidibhaṅgā vishuddhagnānadarshanasvabhāvātmatattvanirvikārasvasamvedanagnān-
rūpeṇotpādastasminnev kṣhaṇe svasamvedanagnānavilakṣhaṇāgnānaparyāyarūpeṇ bhaṅga, tadubhayādhārātmadravyatvā-
vasthārūpeṇ sthitirityuktalakṣhaṇāstrayo bhaṅgāḥ kartāraḥ
. vijjante vidyante tiṣhṭhanti . keṣhu . pajjaesu
pra 25
ab, utpādādikā dravyase arthāntaratvako naṣhṭa karate hain; (arthāt yah siddha karate hain ki
utpād -vyay -dhrauvya dravyase pr̥uthak padārtha nahīn hain) :
anvayārtha :[utpādasthitibhaṅgāḥ ] utpād, dhrauvya aur vyay [paryāyeṣhu ] paryāyommen
[vidyante ] vartate hain; [paryāyāḥ ] paryāyen [niyatan ] niyamase [dravye hi santi ] dravyamen hotī hain,
[tasmāt ] isaliye [sarvan ] vah sab [dravyan bhavati ] dravya hai
..101..
ṭīkā :utpād, vyay aur dhrauvya vāstavamen paryāyon kā ālamban karate hain, aur
ve paryāyen dravyakā ālamban karatī hain, (arthāt utpād -vyay -dhrauvya paryāyoṅke āshrayase hain aur
paryāyen dravyake āshrayase hain); isaliye yah sab ek hī dravya hai, dravyāntar nahīn
.
pratham to dravya paryāyoṅke dvārā ālambit hai (arthāt paryāyen dravyāshrit hain), kyoṅki
1samudāyī samudāyasvarūp hotā hai; vr̥ukṣhakī bhān̐ti . jaise samudāyī vr̥ukṣha skandh, mūl aur
1. samudāyī = samudāyavān samudāy (samūh) kā banā huā . (dravya samudāyī hai kyoṅki paryāyoṅke
samudāyasvarūp hai .)
utpād tem ja dhrauvya ne sanhār varte paryaye,
ne paryayo dravye niyamathī, sarva tethī dravya chhe.
101.

Page 194 of 513
PDF/HTML Page 227 of 546
single page version

skandhamūlashākhābhirālambit ev pratibhāti, tathā samudāyi dravyan paryāyasamudāyātmakan
paryāyairālambitamev pratibhāti
. paryāyāstūtpādavyayadhrauvyairālambyante, utpādavyayadhrauvyāṇāmansh-
dharmatvāt; bījāṅkurapādapatvavat . yathā kilānshinaḥ pādapasya bījāṅkurapādapatva-
lakṣhaṇāstrayon‘shā bhaṅgotpādadhrauvyalakṣhaṇairātmadharmairālambitāḥ samamev pratibhānti, tathānshino
dravyasyochchhidyamānotpadyamānāvatiṣhṭhamānabhāvalakṣhaṇāstrayon‘shā bhaṅgotpādadhrauvyalakṣhaṇairātmadharmairā-
lambitāḥ samamev pratibhānti
. yadi punabhaṅgotpādadhrauvyāṇi dravyasyaiveṣhyante tadā samagramev
viplavate . tathā hibhaṅge tāvat kṣhaṇabhaṅgakaṭākṣhitānāmekakṣhaṇ ev sarvadravyāṇān sanharaṇād
dravyashūnyatāvatāraḥ saduchchhedo vā . utpāde tu pratisamayotpādamudritānān pratyekan dravyāṇā-
samyaktvapūrvakanirvikārasvasamvedanagnānaparyāye tāvadutpādastiṣhṭhati svasamvedanagnānavilakṣhaṇāgnānaparyāyarūpeṇ
bhaṅgastadubhayādhārātmadravyatvāvasthārūpaparyāyeṇ dhrauvyan chetyuktalakṣhaṇasvakīyasvakīyaparyāyeṣhu
. pajjāyā
davvamhi santi te choktalakṣhaṇagnānāgnānatadubhayādhārātmadravyatvāvasthārūpaparyāyā hi sphu ṭan dravyan santi . ṇiyadan
shākhāoṅkā samudāyasvarūp honese skandh, mūl aur shākhāonse ālambit hī (bhāsit) dikhāī
detā hai, isīprakār samudāyī dravya paryāyoṅkā samudāyasvarūp honese paryāyoṅke dvārā ālambit
hī bhāsit hotā hai
. (arthāt jaise skandh, mūl shākhāyen vr̥ukṣhāshrit hī hainvr̥ukṣhase bhinna padārtharūp
nahīn hain, usīprakār paryāyen dravyāshrit hī hain,dravyase bhinna padārtharūp nahīn hain .)
aur paryāyen utpād -vyay -dhrauvyake dvārā ālambit hain (arthāt utpād -vyay -dhrauvya
paryāyāshrit hain ) kyoṅki utpād -vyay -dhrauvya anshoṅke dharma hain (-1anshīke nahīn); bīj, aṅkur
aur vr̥ukṣhatvakī bhān̐ti . jaise anshī -vr̥ukṣhake bīj aṅkur -vr̥ukṣhatvasvarūp tīn ansh, vyay -utpād-
dhrauvyasvarūp nij dharmonse ālambit ek sāth hī bhāsit hote hain, usīprakār anshī -dravyake,
naṣhṭa hotā huā bhāv, utpanna hotā huā bhāv, aur avasthit rahanevālā bhāv;
yah tīnon ansh
vyay -utpād -dhrauvyasvarūp nijadharmoṅke dvārā ālambit ek sāth hī bhāsit hote hain . kintu
yadi (1) bhaṅg, (2) utpād aur (3) dhrauvyako (anshīkā na mānakar) dravyakā hī mānā
jāy to sārā
2viplav ko prāpta hogā . yathā(1) pahale, yadi dravyakā hī bhaṅg mānā jāy
to 3kṣhaṇabhaṅgase lakṣhit samasta dravyoṅkā ek kṣhaṇamen hī sanhār ho jānese dravyashūnyatā ā jāyagī,
athavā satkā uchchhed ho jāyagā . (2) yadi dravyakā utpād mānā jāy to samay -samay par
honevāle utpādake dvārā chihnit aise dravyoṅko pratyekako anantatā ā jāyagī . (arthāt samay-
1. anshī = anshomvālā; anshonṅkā banā huā . (dravya anshī hai .)
2. viplav = andhādhundhī = uthalaputhal; ghoṭālā; virodh .
3. kṣhaṇ = vināsh jinakā lakṣhaṇ ho aise .

Page 195 of 513
PDF/HTML Page 228 of 546
single page version

mānantyamasadutpādo vā . dhrauvye tu kramabhuvān bhāvānāmabhāvād dravyasyābhāvaḥ kṣhaṇikatvan vā .
at utpādavyayadhrauvyairālambyantān paryāyāḥ paryāyaishcha dravyamālambyantān, yen samastamapyetadekamev
dravyan bhavati
..101..
athotpādādīnān kṣhaṇabhedamudasya dravyatvan dyotayati
samavedan khalu davvan sambhavaṭhidiṇāsasaṇṇidaṭṭhehin .
ekkamhi chev samaye tamhā davvan khu tattidayan ..102..
nishchitan pradeshābhede‘pi svakīyasvakīyasañgnālakṣhaṇaprayojanādibheden . tamhā davvan havadi savvan yato
nishchayādhārādheyabhāven tiṣhṭhantyutpādādayastasmātkāraṇādutpādāditrayan svasamvedanagnānādiparyāyatrayan chānvay-
samay par honevālā utpād jisakā chihna ho aisā pratyek dravya anant dravyatvako prāpta ho
jāyagā) athavā asatkā utpād ho jāyagā; (3) yadi dravyakā hī dhrauvya mānā jāy to
kramashaḥ honevāle bhāvoṅke abhāvake kāraṇ dravyakā abhāv āyagā, athavā kṣhaṇikapanā hogā
.
isaliye utpād -vyay -dhrauvyake dvārā paryāyen ālambit hon, aur paryāyoṅke dvārā dravya
ālambit ho, ki jisase yah sab ek hī dravya hai .
bhāvārtha :bīj, aṅkur aur vr̥ukṣhatva, yah vr̥ukṣhake ansh hain . bījakā nāsh, aṅkurakā
utpād aur vr̥ukṣhatvakā dhrauvyatīnon ek hī sāth hote hain . isaprakār nāsh bījake āshrit hai,
utpād aṅkurake āshrit hai, aur dhrauvya vr̥ukṣhatvake āshrit hai; nāsh, utpād aur dhrauvya bīj
aṅkur aur vr̥ukṣhatvase bhinna padārtharūp nahīn hai
. tathā bīj, aṅkur aur vr̥ukṣhatva bhī vr̥ukṣhase bhinna
padārtharūp nahīn hain . isaliye yah sab ek vr̥ukṣha hī hain . isīprakār naṣhṭa hotā huā bhāv, utpanna
hotā huā bhāv aur dhrauvya bhāv sab dravyake ansh hain . naṣhṭa hote huye bhāvakā nāsh, utpanna hote
huye bhāvakā utpād aur sthāyī bhāvakā dhrauvya ek hī sāth hai . isaprakār nāsh naṣhṭa hote bhāvake
āshrit hai, utpād utpanna hote bhāvake āshrit hai aur dhrauvya sthāyī bhāvake āshrit hai . nāsh,
utpād aur dhrauvya un bhāvonse bhinna padārtharūp nahīn hain . aur ve bhāv bhī dravyase bhinna padārtharūp
nahīn hain . isaliye yah sab, ek dravya hī hain ..101..
ab, utpādādikā kṣhaṇabhed 1nirasta karake ve dravya hain yah samajhāte hain :
1. nirasta karake = dūr karake; naṣhṭa karake; khaṇḍit karake; nirākr̥ut karake .
utpāddhrauvyavināshasañgnit artha sah samavet chhe
ek ja samayamān dravya nishchay, tethī e trik dravya chhe . 102.

Page 196 of 513
PDF/HTML Page 229 of 546
single page version

samavetan khalu dravyan sambhavasthitināshasañgnitārthaiḥ .
ekasmin chaiv samaye tasmāddravyan khalu tattritayam ..102..
ih hi yo nām vastuno janmakṣhaṇaḥ sa janmanaiv vyāptatvāt sthitikṣhaṇo nāshakṣhaṇashcha
na bhavati; yashcha sthitikṣhaṇaḥ sa khalūbhayorantarāladurlalitatvājjanmakṣhaṇo nāshakṣhaṇashcha na bhavati;
yashcha nāshakṣhaṇaḥ sa tūtpadyāvasthāy cha nashyato janmakṣhaṇaḥ sthitikṣhaṇashcha na bhavati;
ityutpādādīnān vitarkyamāṇaḥ kṣhaṇabhedo hr̥udayabhūmimavatarati . avataratyevan yadi dravyamātma-
naivotpadyate ātmanaivāvatiṣhṭhate ātmanaiv nashyatītyabhyupagamyate . tattu nābhyupagatam . paryāyāṇā-
dravyārthikanayen sarvan dravyan bhavati . pūrvoktotpādāditrayasya tathaiv svasamvedanagnānādiparyāyatrayasya
chānugatākāreṇānvayarūpeṇ yadādhārabhūtan tadanvayadravyan bhaṇyate, tadviṣhayo yasya sa bhavatyanvayadravyārthikanayaḥ .
yathedan gnānāgnānaparyāyadvaye bhaṅgatrayan vyākhyātan tathāpi sarvadravyaparyāyeṣhu yathāsambhavan gnātavyamitya-
bhiprāyaḥ
..101.. athotpādādīnān punarapi prakārāntareṇ dravyeṇ sahābhedan samarthayati samayabhedan cha
nirākarotisamavedan khalu davvan samavetamekībhūtamabhinnan bhavati khalu sphu ṭam . kim . ātmadravyam . kaiḥ
sah . sambhavaṭhidiṇāsasaṇṇidaṭṭhehin samyaktvagnānapūrvakanishchalanirvikāranijātmānubhūtilakṣhaṇavītarāgachāritra-
paryāyeṇotpādaḥ tathaiv rāgādiparadravyaikatvapariṇatirūpachāritraparyāyeṇ nāshastadubhayādhārātmadravyatvāvasthā-
anvayārtha :[dravyan ] dravya [ekasmin cha ev samaye ] ek hī samayamen
[sambhavasthitināshasañgnitārthaiḥ ] utpād, sthiti aur nāsh nāmak 1arthoṅke sāth [khalu ] vāstavamen
[samavetan ] 2samavet (ekamek) hai; [tasmāt ] isaliye [tat tritayan ] yah 3tritay [khalu ]
vāstavamen [dravyan ] dravya hai ..102..
ṭīkā :(pratham shaṅkā upasthit kī jātī hai :) yahān̐, (vishvamen) vastukā
jo janmakṣhaṇ hai vah janmase hī vyāpta honese sthitikṣhaṇ aur nāshakṣhaṇ nahīn hai, (-vah
pr̥uthak hī hotā hai); jo sthitikṣhaṇ ho vah donoṅke antarālamen (utpādakṣhaṇ aur
nāshakṣhaṇake bīch) dr̥urḥatayā rahatā hai, isaliye (vah) janmakṣhaṇ aur nāshakṣhaṇ nahīn hai; aur
jo nāshakṣhaṇ hai vah,
vastu utpanna hokar aur sthir rahakar phi ra nāshako prāpta hotī hai
isaliye,janmakṣhaṇ aur sthitikṣhaṇ nahīn hai;isaprakār tarka pūrvak vichār karane par
utpādādikā kṣhaṇabhed hr̥udayabhūmimen utaratā hai (arthāt utpād, vyay aur dhrauvyakā samay
1. artha = padārtha (87 vīn gāthāmen samajhāyā gayā hai, tadnusār paryāy bhī artha hai .)
2. samavet = samavāyavālā, tādātmyasahit juṛā huvā, ekamek .
3. tritay = tīnakā samudāy . (utpād, vyay aur dhrauvya, in tīnoṅkā samudāy vāstavamen dravya hī hai .)

Page 197 of 513
PDF/HTML Page 230 of 546
single page version

mevotpādādayaḥ, kutaḥ kṣhaṇabhedaḥ . tathā hiyathā kulāladaṇḍachakrachīvarāropyamāṇasanskār-
sannidhau ya ev vardhamānasya janmakṣhaṇaḥ, sa ev mr̥utpiṇḍasya nāshakṣhaṇaḥ, sa ev cha koṭidvayādhi-
rūḍhasya mr̥uttikātvasya sthitikṣhaṇaḥ, tathā antaraṅgabahiraṅgasādhanāropyamāṇasanskārasannidhau ya
evottaraparyāyasya janmakṣhaṇaḥ, sa ev prāktanaparyāyasya nāshakṣhaṇaḥ, sa ev cha koṭidvayādhirūḍhasya
dravyatvasya sthitikṣhaṇaḥ
. yathā cha vardhamānamr̥utpiṇḍamr̥uttikātveṣhu pratyekavartīnyutpādavyayadhrauvyāṇi
trisvabhāvasparshinyān mr̥uttikāyān sāmastyenaikasamay evāvalokyante, tathā uttaraprāktan-
rūpaparyāyeṇ sthitirityuktalakṣhaṇasañgnitvotpādavyayadhrauvyaiḥ sah . tarhi kin bauddhamatavadbhinnabhinnasamaye trayan
bhaviṣhyati . naivam . ekkammi chev samaye aṅgulidravyasya vakraparyāyavatsansārijīvasya maraṇakāle r̥ujugativat
kṣhīṇakaṣhāyacharamasamaye kevalagnānotpattivadayogicharamasamaye mokṣhavachchetyekasminsamay ev . tamhā davvan khu
tattidayan yasmātpūrvoktaprakāreṇaikasamaye bhaṅgatrayeṇ pariṇamati tasmātsañgnālakṣhaṇaprayojanādibhede‘pi pradeshā-
nāmabhedāttrayamapi khu sphu ṭan dravyan bhavati . yathedan chāritrāchāritraparyāyadvaye bhaṅgatrayamabheden darshitan tathā
1. koṭi = prakār (miṭṭīpan to piṇḍarūp tathā rāmapātrarūpdonon prakārommen vidyamān hai .)
bhinna -bhinna hotā hai, ek nahīn hotā,aisī bāt hr̥udayamen jamatī hai .)
(yahān̐ uparokta shaṅkākā samādhān kiyā jātā hai :isaprakār utpādādikā
kṣhaṇabhed hr̥udayabhūmimen tabhī utar sakatā hai jab yah mānā jāy ki ‘dravya svayam hī utpanna
hotā hai, svayam hī dhruv rahatā hai aur svayam hī nāshako prāpta hotā hai !’ kintu aisā to
mānā nahīn gayā hai; (kyoṅki yah svīkār aur siddha kiyā gayā hai ki) paryāyoṅke hī
utpādādi hain; (tab phi ra) vahān̐ kṣhaṇabhed -kahān̐se ho sakatā hai ? yah samajhate hain :
jaise kumhār, daṇḍa, chakra aur ḍorī dvārā āropit kiye jānevāle sanskārakī
upasthitimen jo rāmapātrakā janmakṣhaṇ hotā hai vahī mr̥uttikāpiṇḍakā nāshakṣhaṇ hotā hai, aur
vahī donon
1koṭiyommen rahanevālā miṭṭīpanakā sthitikṣhaṇ hotā hai; isīprakār antaraṅg aur
bahiraṅg sādhanon dvārā kiye jānevāle sanskāroṅkī upasthitimen, jo uttar paryāyakā janmakṣhaṇ
hotā hai vahī pūrva paryāyakā nāsh kṣhaṇ hotā hai, aur vahī donon koṭiyommen rahanevāle
dravyatvakā sthitikṣhaṇ hotā hai
.
aur jaise rāmapātramen, mr̥uttikāpiṇḍamen aur miṭṭīpanamen utpād, vyay aur dhrauvya pratyek
rūpamen (pratyek pr̥uthak pr̥uthak) vartate hone par bhī trisvabhāvasparshī mr̥uttikāmen ve sampūrṇatayā
(sabhī ek sāth) ek samayamen hī dekhe jāte hain; isīprakār uttar paryāyamen, pūrva paryāyamen
aur dravyatvamen utpād, vyay aur dhrauvya pratyekatayā (ek -ek) pravartamān hone par bhī

Page 198 of 513
PDF/HTML Page 231 of 546
single page version

paryāyadravyatveṣhu pratyekavartīnyapyutpādavyayadhrauvyāṇi trisvabhāvasparshini dravye sāmastyenaik-
samay evāvalokyante
. yathaiv cha vardhamānapiṇḍamr̥uttikātvavartīnyutpādavyayadhrauvyāṇi mr̥uttikaiv,
na vastvantaran; tathaivottaraprāktanaparyāyadravyatvavartīnyapyutpādavyayadhrauvyāṇi dravyamev, na khalva-
rthāntaram
..102..
ath dravyasyotpādavyayadhrauvyāṇyanekadravyaparyāyadvāreṇ chintayati
pāḍubbhavadi ya aṇṇo pajjāo pajjao vayadi aṇṇo .
davvassa tan pi davvan ṇev paṇaṭṭhan ṇa uppaṇṇan ..103..
prādurbhavati chānyaḥ paryāyaḥ paryāyo vyeti anyaḥ .
dravyasya tadapi dravyan naiv praṇaṣhṭan notpannam ..103..
sarvadravyaparyāyeṣhvavaboddhavyamityarthaḥ ..102.. evamutpādavyayadhrauvyarūpalakṣhaṇavyākhyānamukhyatayā gāthā-
trayeṇ tr̥utīyasthalan gatam . ath dravyaparyāyeṇotpādavyayadhrauvyāṇi darshayatipāḍubbhavadi ya prādurbhavati cha
jāyate . aṇṇo anyaḥ kashchidapūrvānantagnānasukhādiguṇāspadabhūtaḥ shāshvatikaḥ . sa kaḥ . pajjāo
1trisvabhāvasparshī dravyamen ve sampūrṇatayā (tīnon ekasāth) ek samayamen hī dekhe jāte hain .
aur jaise rāmapātra, mr̥uttikāpiṇḍa tathā miṭṭīpanamen pravartamān utpād, vyay aur dhrauvya
miṭṭī hī hain, anya vastu nahīn; usīprakār uttar paryāy, pūrva paryāy, aur dravyatvamen pravartamān
utpād, vyay aur dhrauvya dravya hī hain, anya padārtha nahīn
..102..
ab, dravyake utpād -vyay -dhrauvyako 2anekadravyaparyāy dvārā vichārate hain :
anvayārtha :[dravyasya ] dravyakī [anyaḥ paryāyaḥ ] anya paryāy [prādurbhavati ]
utpanna hotī hai [cha ] aur [anyaḥ paryāyaḥ ] koī anya paryāy [vyeti ] naṣhṭa hotī hai;
[tadapi ] phi ra bhī [dravyan ] dravya [praṇaṣhṭan na ev ] na to naṣhṭa hai, [utpannan na ] na utpanna hai (-
vah dhruv hai
.)..103..
1. trisvabhāvasparshī = tīnon svabhāvoṅko sparsha karanevālā . (dravya utpād, vyay aur dhrauvyain tīnon
svabhāvoṅko dhāraṇ karatā hai .)
2. anekadravyaparyāy = ekase adhik dravyoṅke sanyogase honevālī paryāy .
upaje daravano anya paryay, anya ko viṇase vaḷī,
paṇ dravya to nathī naṣhṭa ke utpanna dravya nathī tahīn
. 103.

Page 199 of 513
PDF/HTML Page 232 of 546
single page version

ih hi yathā kilaikastryaṇukaḥ samānajātīyo‘nekadravyaparyāyo vinashyatyanyashchaturaṇukaḥ
prajāyate, te tu trayashchatvāro vā pudgalā avinaṣhṭānutpannā evāvatiṣhṭhante, tathā sarve‘pi
samānajātīyā dravyaparyāyā vinashyanti prajāyante cha, samānajātīni dravyāṇi tvavinaṣhṭānu-
tpannānyevāvatiṣhṭhante
. yathā chaiko manuṣhyatvalakṣhaṇo‘samānajātīyo dravyaparyāyo vinashyatyanya-
stridashatvalakṣhaṇaḥ prajāyate, tau cha jīvapudgalau avinaṣhṭānutpannāvevāvatiṣhṭhete, tathā
sarve‘pyasamānajātīyā dravyaparyāyā vinashyanti prajāyante cha, asamānajātīni dravyāṇi
tvavinaṣhṭānutpannānyevāvatiṣhṭhante
. evamātmanā dhruvāṇi dravyaparyāyadvāreṇotpādavyayībhūtānyutpād-
vyayadhrauvyāṇi dravyāṇi bhavanti ..103..
paramātmāvāptirūpaḥ svabhāvadravyaparyāyaḥ . pajjao vayadi aṇṇo paryāyo vyeti vinashyati . kathambhūtaḥ . anyaḥ
pūrvoktamokṣhaparyāyādbhinno nishchayaratnatrayātmakanirvikalpasamādhirūpasyaiv mokṣhaparyāyasyopādānakāraṇabhūtaḥ .
kasya sambandhī paryāyaḥ . davvassa paramātmadravyasya . tan pi davvan tadapi paramātmadravyan ṇev paṇaṭṭhan ṇa uppaṇṇan
shuddhadravyārthikanayen naiv naṣhṭan na chotpannam . athavā sansārijīvāpekṣhayā devādirūpo vibhāvadravyaparyāyo
jāyate manuṣhyādirūpo vinashyati tadev jīvadravyan nishchayen na chotpannan na cha vinaṣhṭan, pudgaladravyan vā
dvayaṇukādiska ndharūpasvajātīyavibhāvadravyaparyāyāṇān vināshotpāde‘pi nishchayen na chotpannan na cha

vinaṣhṭamiti
. tataḥ sthitan yataḥ kāraṇādutpādavyayadhrauvyarūpeṇ dravyaparyāyāṇān vināshotpāde‘pi dravyasya
ṭīkā :yahān̐ (vishvamen) jaise ek tri -aṇuk samānajātīy anek dravyaparyāy vinaṣhṭa
hotī hai aur dūsarī 1chaturaṇuk (samānajātīy anek dravyaparyāy) utpanna hotī hai; parantu ve tīn
yā chār pudgal (paramāṇu) to avinaṣhṭa aur anutpanna hī rahate hain (dhruv hain ); isīprakār sabhī
samānajātīy dravyaparyāyen vinaṣhṭa hotī hain aur utpanna hotī hain, kintu samānajātīy dravya to
avinaṣhṭa aur anutpanna hī rahate hain (-dhruv hain )
.
aur, jaise ek manuṣhyatvasvarūp asamānajātīy dravya -paryāy vinaṣhṭa hotī hai aur dūsarī
devatvasvarūp (asamānajātīy dravyaparyāy) utpanna hotī hai, parantu vah jīv aur pudgal to
avinaṣhṭa aur anutpanna hī rahate hain, isīprakār sabhī asamānajātīy dravya -paryāyen vinaṣhṭa ho jātī
hain aur utpanna hotī hain, parantu asamānajātīy dravya to avinaṣhṭa aur anutpanna hī rahate hain
.
is prakār apanese (2dravyarūpase) dhruv aur dravyaparyāyon dvārā utpād -vyayarūp aise
dravya utpād -vyay -dhrauvya hain ..103..
1. chaturaṇuk = chār aṇuoṅkā (paramāṇuoṅkā) banā huā skandh .
2. ‘dravya’ shabda mukhyatayā do arthommen prayukta hotā hai : (1) ek to sāmānyavisheṣhake piṇḍako arthāt
vastuko dravya kahā jātā hai; jaise‘dravya utpād -vyay -dhrauvyasvarūp hai’; (2) dūsarevastuke sāmānya
anshako bhī dravya kahā jātā hai; jaise‘dravyārthik nay’ arthāt sāmānyānshagrāhī nay . jahān̐ jo artha ghaṭit
hotā ho vahān̐ vah artha samajhanā chāhiye .

Page 200 of 513
PDF/HTML Page 233 of 546
single page version

ath dravyasyotpādavyayadhrauvyāṇyekadravyaparyāyadvāreṇ chintayati
pariṇamadi sayan davvan guṇado ya guṇantaran sadavisiṭṭhan .
tamhā guṇapajjāyā bhaṇiyā puṇ davvamev tti ..104..
pariṇamati svayam dravyan guṇatashcha guṇāntaran sadavishiṣhṭam .
tasmādguṇaparyāyā bhaṇitāḥ punaḥ dravyameveti ..104..
ekadravyaparyāyā hi guṇaparyāyāḥ, guṇaparyāyāṇāmekadravyatvāt . ekadravyatvan hi
teṣhān sahakāraphalavat . yathā kil sahakāraphalan svayamev haritabhāvāt pāṇḍubhāvan pariṇam-
tpūrvottarapravr̥uttaharitāpāṇḍubhāvābhyāmanubhūtātmasattākan haritapāṇḍubhāvābhyān samamavishiṣhṭasattāk-
vināsho nāsti, tataḥ kāraṇāddravyaparyāyā api dravyalakṣhaṇan bhavantītyabhiprāyaḥ ..103.. ath
dravyasyotpādavyayadhrauvyāṇi guṇaparyāyamukhyatven pratipādayatipariṇamadi sayan davvan pariṇamati svayam
svayamevopādānakāraṇabhūtan jīvadravyan kartr̥u . kan pariṇamati . guṇado ya guṇantaran niruparāgasvasamvedanagnān-
ab, dravyake utpād -vyay -dhrauvya ekadravyaparyāy dvārā vichārate hain :
anvayārtha :[sadavishiṣhṭan ] sattāpekṣhāse avishiṣhṭarūpase, [dravyan svayam ] dravya svayam
hī [guṇataḥ cha guṇāntaran ] guṇase guṇāntararūp [pariṇamate ] pariṇamit hotā hai, arthāt dravya svayam
hī ek guṇaparyāyamense anya guṇaparyāyarūp pariṇamit hotā hai, aur usakī sattā guṇaparyāyoṅkī
sattāke sāth avishiṣhṭa
abhinnaek hī rahatī hai), [tasmāt punaḥ ] aur unase
[guṇaparyāyāḥ] guṇaparyāyen [dravyam ev iti bhaṇitāḥ ] dravya hī kahī gaī hain ..104..
ṭīkā :guṇaparyāyen ek dravyaparyāyen hain, kyoṅki guṇaparyāyoṅko ek dravyapanā hai,
(arthāt guṇaparyāyen ekadravyakī paryāyen hain, kyoṅki ve ek hī dravya hainbhinna -bhinna dravya
nahīn .) unakā ekadravyatva āmraphalakī bhān̐ti hai . jaiseāmraphal svayam hī haritabhāvamense
pītabhāvarūp pariṇamit hotā huā, pratham aur pashchāt pravartamān haritabhāv aur pītabhāvake
dvārā apanī sattākā anubhav karatā hai, isaliye haritabhāv aur pītabhāvake sāth
1avishiṣhṭa
sattva svayam darav guṇathī guṇāntar pariṇame,
tethī vaḷī dravya ja kahyā chhe sarvaguṇaparyāyane. 104.
1. avishiṣhṭa sattāvālā = abhinna sattāvālā; ek sattāvālā; (āmakī sattā hare aur pīle bhāvakī sattāse
abhinna hai, isaliye ām aur haritabhāv tathā pītabhāv ek hī vastu hain, bhinna nahīn .)

Page 201 of 513
PDF/HTML Page 234 of 546
single page version

tayaikamev vastu, na vastvantaran, tathā dravyan svayamev pūrvāvasthāvasthitaguṇāduttarāvasthāvasthit-
guṇan pariṇamatpūrvottarāvasthāvasthitaguṇābhyān tābhyāmanubhūtātmasattākan pūrvottarāvasthāvasthit-
guṇābhyān samamavishiṣhṭasattākatayaikamev dravyan, na dravyāntaram
. yathaiv chotpadyamānan pāṇḍubhāven
vyayamānan haritabhāvenāvatiṣhṭhamānan sahakāraphalatvenotpādavyayadhrauvyāṇyekavastuparyāyadvāreṇ
sahakāraphalan, tathaivotpadyamānamuttarāvasthāvasthitaguṇen vyayamānan pūrvāvasthāvasthitaguṇenāvatiṣhṭhamānan
dravyatvaguṇenotpādavyayadhrauvyāṇyekadravyaparyāyadvāreṇ dravyan bhavati
..104..
guṇāt kevalagnānotpattibījabhūtātsakāshātsakalavimalakevalagnānaguṇāntaram . kathambhūtan satpariṇamati .
sadavisiṭṭhan svakīyasvarūpatvāchchidrūpāstitvādavishiṣhṭamabhinnam . tamhā guṇapajjāyā bhaṇiyā puṇ davvamev tti
tasmāt kāraṇānna kevalan pūrvasūtroditāḥ dravyaparyāyāḥ dravyan bhavanti, guṇarūpaparyāyā guṇaparyāyā bhaṇyante
te‘pi dravyamev bhavanti
. athavā sansārijīvadravyan matismr̥utyādivibhāvaguṇan tyaktvā shrutagnānādi-
pra. 26
sattāvālā honese ek hī vastu hai, anya vastu nahīn; isīprakār dravya svayam hī 1pūrva
avasthāmen avasthit guṇamense uttar avasthāmen avasthit guṇarūp pariṇamit hotā huā, pūrva
aur uttar avasthāmen avasthit un guṇoṅke dvārā apanī sattākā anubhav karatā hai,
isaliye pūrva aur uttar avasthāmen avasthit guṇoṅke sāth avashiṣhṭa sattāvālā honese ek
hī dravya hai, dravyāntar nahīn
.
(āmake dr̥uṣhṭāntakī bhān̐ti, dravya svayam hī guṇakī pūrva paryāyamense uttaraparyāyarūp
pariṇamit hotā huā, pūrva aur uttar guṇaparyāyoṅke dvārā apane astitvakā anubhav karatā
hai, isaliye pūrva aur uttar guṇaparyāyoṅke sāth abhinna astitva honese ek hī dravya hai
dravyāntar nahīn; arthāt ve ve guṇaparyāyen aur dravya ek hī dravyarūp hain, bhinna -bhinna dravya
nahīn hain
.)
aur, jaise pītabhāvase utpanna hotā haritabhāvase naṣhṭa hotā aur āmraphalarūpase sthir
rahatā honese āmraphal ek vastukī paryāyon dvārā utpād -vyay -dhrauvya hai, usīprakār uttar
avasthāmen avasthit guṇase utpanna, pūrva avasthāmen avasthit guṇase naṣhṭa aur dravyatva guṇase
sthir honese, dravya ekadravyaparyāyake dvārā utpād -vyay -dhrauvya hai
.
bhāvārtha :isase pūrvakī gāthāmen dravyaparyāyake dvārā (anek dravyaparyāyoṅke dvārā)
dravyake utpād -vyay -dhrauvya batāye gaye the . is gāthāmen guṇaparyāyake dvārā (ek-
dravyaparyāyake dvārā) dravyake utpād -vyay -dhrauvya batāye gaye hain ..104..
1. pūrva avasthāmen avāsthit guṇ = pahalekī avasthāmen rahā huā guṇ; guṇakī pūrva paryāy; pūrva guṇaparyāya.

Page 202 of 513
PDF/HTML Page 235 of 546
single page version

ath sattādravyayoranarthāntaratve yuktimupanyasyati
ṇa havadi jadi saddavvan asaddhuvan havadi tan kadhan davvan .
havadi puṇo aṇṇan vā tamhā davvan sayan sattā ..105..
na bhavati yadi saddravyamasaddhruvan bhavati tatkathan dravyam .
bhavati punaranyadvā tasmāddravyan svayam sattā ..105..
yadi hi dravyan svarūpat ev sanna syāttadā dvitayī gatiḥ asadvā bhavati, sattātaḥ
pr̥uthagvā bhavati . tatrāsadbhavad dhrrauvyasyāsambhavādātmānamadhārayad dravyamevāstan gachchhet; sattātaḥ
vibhāvaguṇāntaran pariṇamati, pudgaladravyan vā pūrvoktashuklavarṇādiguṇan tyaktvā raktādiguṇāntaran pariṇamati,
haritaguṇan tyaktvā pāṇḍuraguṇāntaramāmraphalamiveti bhāvārthaḥ
..104.. evan svabhāvavibhāvarūpā dravyaparyāyā
guṇaparyāyāshcha nayavibhāgen dravyalakṣhaṇan bhavanti iti kathanamukhyatayā gāthādvayen chaturthasthalan gatam . ath
ab, sattā aur dravya arthāntar (bhinna padārtha, anya padārtha) nahīn honeke sambandhamen yukti
upasthit karate hain :
anvayārtha :[yadi ] yadi [dravyan ] dravya [sat na bhavati ] (svarūpase hī) sat
na ho to(1) [dhruvan asat bhavati ] nishchayase vah asat hogā; [tat kathan dravyan ] (jo asat
hogā) vah dravya kaise ho sakatā hai ? [punaḥ vā ] athavā (yadi asat na ho) to (2) [anyat
bhavati ]
vah sattāse anya (pr̥uthak) ho ! (so bhī kaise ho sakatā hai ?) [tasmāt ] isaliye
[dravyan svayam ] dravya svayam hī [sattā ] hai
..105..
ṭīkā :yadi dravya svarūpase hī 1sat na ho to dūsarī gati yah ho ki vah
(1) 2asat hogā, athavā (2) sattāse pr̥uthak hogā . vahān̐, (1) yadi vah asat hogā to,
dhrauvyake asambhavake kāraṇ svayam sthir na hotā huā dravyakā hī 3asta ho jāyagā; aur
1. sat = maujūd .
2. asat = nahīn maujūd aisā .
3. asta = naṣhṭa . [jo asat ho usakā ṭikanā -maujūd rahanā kaisā ? isaliye dravyako asat mānanese,
dravyake abhāvakā prasaṅg ātā hai arthāt dravya hī siddha nahīn hotā . ]
jo dravya hoy na sat, ṭhare ja asat, bane kyam dravya e ?
vā bhinna ṭharatun sattvathī ! tethī svayam te sattva chhe. 105.

Page 203 of 513
PDF/HTML Page 236 of 546
single page version

pr̥uthagbhavatsattāmantareṇātmānan dhārayattāvanmātraprayojanān sattāmevāstan gamayet . svarūpatastu-
sadbhavad dhrrauvyasya sambhavādātmānan dhārayaddravyamudgachchhet; sattāto‘pr̥uthagbhūtvā chātmānan dhārayattā-
vanmātraprayojanān sattāmudgamayet . tataḥ svayamev dravyan sattvenābhyupagantavyan, bhāvabhāv-
vatorapr̥uthaktvenānanyatvāt ..105..
sattādravyayorabhedaviṣhaye punarapi prakārāntareṇ yuktin darshayatiṇa havadi jadi saddavvan paramachaitanyaprakāsharūpeṇ
svarūpeṇ svarūpasattāstitvaguṇen yadi chet sanna bhavati . kin kartr̥u . paramātmadravyan . tadā asaddhuvan hodi
asadavidyamānan bhavati dhruvan nishchitam . avidyamānan sat tan kadhan davvan tatparamātmadravyan kathan bhavati, kintu
naiv . sa cha pratyakṣhavirodhaḥ . kasmāt . svasamvedanagnānen gamyamānatvāt . athāvichāritaramaṇīyanyāyen
sattāguṇābhāve‘pyastīti chet, tatra vichāryateyadi kevalagnānadarshanaguṇāvinābhūtasvakīyasvarūpāsti-
tvātpr̥uthagbhūtā tiṣhṭhati tadā svarūpāstitvan nāsti, svarūpāstitvābhāve dravyamapi nāsti . athavā
svakīyasvarūpāstitvātsañgnālakṣhaṇaprayojanādibhede‘pi pradesharūpeṇābhinnan tiṣhṭhati tadā sammatamev . atrāvasare
saugatamatānusārī kashchidāhsiddhaparyāyasattārūpeṇ shuddhātmadravyamupachāreṇāsti, na cha mukhyavr̥uttyeti .
parihāramāhsiddhaparyāyopādānakāraṇabhūtaparamātmadravyābhāve siddhaparyāyasattaiv na sambhavati, vr̥ukṣhābhāve
phalamiv . atra prastāve naiyāyikamatānusārī kashchidāhhavadi puṇo aṇṇan vā tatparamātmadravyan bhavati
punaḥ kintu sattāyāḥ sakāshādanyadbhinnan bhavati pashchātsattāsamavāyātsadbhavati . āchāryāḥ parihāramāhuḥ
sattāsamavāyātpūrvan dravyan sadasadvā, yadi sattadā sattāsamavāyo vr̥uthā, pūrvamevāstitvan tiṣhṭhati; athāsattarhi
(2) yadi sattāse pr̥uthak ho to sattāke binā bhī svayam rahatā huā, itanā hī mātra jisakā
prayojan hai aisī
1sattāko hī asta kar degā .
kintu yadi dravya svarūpase hī sat ho to(1) dhrauvyake sadbhāvake kāraṇ svayam sthir
rahatā huā, dravya udit hotā hai, (arthāt siddha hotā hai); aur (2) sattāse apr̥uthak rahakar
svayam sthir (-vidyamān) rahatā huā, itanā hī mātra jisakā prayojan hai aisī sattāko udit
(siddha) karatā hai
.
isaliye dravya svayam hī sattva (sattā) hai aisā svīkār karanā chāhiye, kyoṅki bhāv
aur 2bhāvavānkā apr̥uthaktva dvārā ananyatva hai ..105..
1. sattākā kārya itanā hī hai ki vah dravyako vidyamān rakhe . yadi dravya sattāse bhinna rahakar bhī
sthir rahe to phi ra sattākā prayojan hī nahīn rahatā, arthāt sattāke abhāvakā prasaṅg ā jāyagā .
2. bhāvavān = bhāvavālā . [dravya bhāvavālā hai aur sattā usakā bhāv hai . ve apr̥uthak hain, is apekṣhāse
ananya hain . pr̥uthaktva aur anyatvakā bhed jis apekṣhāse hai us apekṣhāko lekar visheṣhārtha āgāmī
gāthāmen kaheṅge, unhen yahān̐ nahīn lagānā chāhiye, kintu yahān̐ ananyatvako apr̥uthaktvake arthamen hī
samajhanā chāhiye
. ]

Page 204 of 513
PDF/HTML Page 237 of 546
single page version

ath pr̥uthaktvānyatvalakṣhaṇamunmudrayati
pavibhattapadesattan pudhattamidi sāsaṇan hi vīrassa .
aṇṇattamatabbhāvo ṇa tabbhavan hodi kadhamegan ..106..
pravibhaktapradeshatvan pr̥uthaktvamiti shāsanan hi vīrasya .
anyatvamatadbhāvo na tadbhavat bhavati kathamekam ..106..
pravibhaktapradeshatvan hi pr̥uthaktvasya lakṣhaṇam . tattu sattādravyayorna sambhāvyate, guṇaguṇinoḥ
pravibhaktapradeshatvābhāvāt, shuklottarīyavat . tathā hiyathā ya ev shuklasya guṇasya pradeshāsta
khapuṣhpavadavidyamānadravyeṇ sah kathan sattā samavāyan karoti, karotīti chettarhi khapuṣhpeṇāpi sah sattā kartr̥u
samavāyan karotu, na cha tathā
. tamhā davvan sayan sattā tasmādabhedanayen shuddhachaitanyasvarūpasattaiv paramātmadravyan
bhavatīti . yathedan paramātmadravyeṇ sah shuddhachetanāsattāyā abhedavyākhyānan kr̥utan tathā sarveṣhān
chetanāchetanadravyāṇān svakīyasvakīyasattayā sahābhedavyākhyānan kartavyamityabhiprāyaḥ ..105..
ath pr̥uthaktvalakṣhaṇan kimanyatvalakṣhaṇan cha kimiti pr̥uṣhṭe pratyuttaran dadātipavibhattapadesattan
pudhattan pr̥uthaktvan bhavati pr̥uthaktvābhidhāno bhedo bhavati . kimvishiṣhṭam . prakarṣheṇ vibhaktapradeshatvan
bhinnapradeshatvam . kimvat . daṇḍadaṇḍivat . itthambhūtan pr̥uthaktvan shuddhātmadravyashuddhasattāguṇayorna ghaṭate .
ab, pr̥uthaktvakā aur anyatvakā lakṣhaṇ spaṣhṭa karate hain :
anvayārtha :[pravibhaktapradeshatvan ] vibhaktapradeshatva vah [pr̥uthaktvan ] pr̥uthaktva hai,
[iti hi ] aisā [vīrasya shāsanan ] vīrakā upadesh hai . [atadbhāvaḥ ] atadbhāv (usarūp na
honā) vah [anyatva ] anyatva hai . [na tat bhavat ] jo usarūp na ho [kathan ekam bhavati ]
vah ek kaise ho sakatā hai ? (kathañchit sattā dravyarūp nahīn hai aur dravya sattārūp nahīn hai,
isaliye ve ek nahīn hain
.)..106..
ṭīkā :vibhakta pradeshatva (bhinna pradeshatva) pr̥uthaktvakā lakṣhaṇ hai . vah to sattā
aur dravyamen sambhav nahīn hai, kyoṅki guṇ aur guṇīmen vibhaktapradeshatvakā abhāv hotā hai
shuklatva aur vastrakī bhān̐ti . vah isaprakār hai ki jaisejo shuklatvakeguṇakepradesh hain ve
jin vīrano upadesh empr̥uthaktva bhinnapradeshatā,
anyatva jāṇ atatpaṇun; nahi te - paṇe te ek kyān ? 106.

Page 205 of 513
PDF/HTML Page 238 of 546
single page version

evottarīyasya guṇin iti tayorna pradeshavibhāgaḥ, tathā ya ev sattāyā guṇasya pradeshāsta ev
dravyasya guṇin iti tayorna pradeshavibhāgaḥ
. evamapi tayoranyatvamasti tallakṣhaṇasadbhāvāt .
atadbhāvo hyanyatvasya lakṣhaṇan, tattu sattādravyayorvidyat ev, guṇaguṇinostadbhāvasyābhāvāt,
shuklottarīyavadev . tathā hiyathā yaḥ kilaikachakṣhurindriyaviṣhayamāpadyamānaḥ samastetarendriy-
grāmagocharamatikrāntaḥ shuklo guṇo bhavati, na khalu tadakhilendriyagrāmagocharībhūtamuttarīyan bhavati,
yachcha kilākhilendriyagrāmagocharībhūtamuttarīyan bhavati, na khalu sa ekachakṣhurindriyaviṣhayamāpadyamānaḥ
samastetarendriyagrāmagocharamatikrāntaḥ shuklo guṇo bhavatīti tayostadbhāvasyābhāvaḥ; tathā yā
kasmāddhetoḥ . bhinnapradeshābhāvāt . ka yoriv . shuklavastrashuklaguṇayoriv . idi sāsaṇan hi vīrassa iti
shāsanamupadesh āgneti . kasya . vīrasya vīrābhidhānāntimatīrthaṅkaraparamadevasya . aṇṇattan tathāpi
pradeshābhede‘pi muktātmadravyashuddhasattāguṇayoranyatvan bhinnatvan bhavati . kathambhūtam . atabbhāvo atadbhāvarūpan
sañgnālakṣhaṇaprayojanādibhedasvabhāvam . yathā pradesharūpeṇābhedastathā sañgnādilakṣhaṇarūpeṇāpyabhedo bhavatu, ko
doṣh iti chet . naivam . ṇa tabbhavan hodi tanmuktātmadravyan shuddhātmasattāguṇen sah pradeshābhede‘pi
1. atadbhāv = (kathañchit) usakā na honā; (kathañchit) usarūp na honā (kathañchit) atadrūpatā . dravya
kathañchit sattāsvarūpase nahīn hai aur sattā kathañchit dravyarūpase nahīn hai, isaliye unake atadbhāv hai .
2. tadbhāv = usakā honā, usarūp honā, tadrūpatā .
3. sattā dravyake āshrayase rahatī hai, dravyako kisīkā āshray nahīn hai . [jaise ghaṛemen ghī rahatā hai, usīprakār
dravyamen sattā nahīn rahatī (kyoṅki ghaṛemen aur ghīmen to pradeshabhed hai) kintu jaise āmamen varṇa gandhādi hain
usīprakār dravyamen sattā hai
. ]
hī vastrakeguṇīkehain, isaliye unamen pradeshabhed nahīn hai; isīprakār jo sattākeguṇakepradesh
hain ve hī dravyakeguṇīkehain, isaliye unamen pradeshabhed nahīn hai .
aisā hone par bhī unamen (-sattā aur dravyamen) anyatva hai, kyoṅki (unamen) anyatvake
lakṣhaṇakā sadbhāv hai . 1atadbhāv anyatvakā lakṣhaṇ hai . vah to sattā aur dravyake hai hī,
kyoṅki guṇ aur guṇīke 2tadbhāvakā abhāv hotā haishuklatva aur vastrakī bhān̐ti . vah
is prakār hai ki :jaise ek chakṣhuindriyake viṣhayamen ānevālā aur anya sab indriyoṅke
samūhako gochar na honevālā shuklatva guṇ hai vah samasta indriy samūhako gochar honevālā aisā
vastra nahīn hai; aur jo samasta indriyasamūhako gochar honevālā vastra hai vah ek chakṣhuindriyake
viṣhayamen ānevālā tathā anya samasta indriyoṅke samūhako gochar na honevālā aisā shuklatva
guṇ nahīn hai, isaliye unake tadbhāvakā abhāv hai; isīprakār,
3kisīke āshray rahanevālī,

Page 206 of 513
PDF/HTML Page 239 of 546
single page version

kilāshritya vartinī nirguṇaikaguṇasamuditā visheṣhaṇan vidhāyikā vr̥uttisvarūpā cha sattā bhavati,
na khalu tadanāshritya varti guṇavadanekaguṇasamuditan visheṣhyan vidhīyamānan vr̥uttimatsvarūpan cha dravyan
bhavati; yattu kilānāshritya varti guṇavadanekaguṇasamuditan visheṣhyan vidhīyamānan vr̥uttimatsvarūpan cha
dravyan bhavati, na khalu sāshritya vartinī nirguṇaikaguṇasamuditā visheṣhaṇan vidhāyikā vr̥uttisvarūpā
cha sattā bhavatīti tayostadbhāvasyābhāvaḥ
. at ev cha sattādravyayoḥ kathañchidanarthāntaratve‘pi
sañgnādirūpeṇ tanmayan na bhavati . kadhamegan tanmayatvan hi kilaikatvalakṣhaṇan . sañgnādirūpeṇ tanmayatvābhāve
kathamekatvan, kintu nānātvamev . yathedan muktātmadravye pradeshābhede‘pi sañgnādirūpeṇ nānātvan kathitan tathaiv
1nirguṇ, ek guṇakī banī huī, 2visheṣhaṇ 3vidhāyak aur 4vr̥uttisvarūp jo sattā hai vah
kisīke āshrayake binā rahanevālā, guṇavālā, anek guṇonse nirmit, 5visheṣhya, 6vidhīyamān
aur 7vr̥uttimānasvarūp aisā dravya nahīn hai, tathā jo kisīke āshrayake binā rahanevālā,
guṇavālā, anek guṇonse nirmit, visheṣhya, vidhīyamān aur vr̥uttimānasvarūp aisā dravya hai vah
kisīke āshrit rahanevālī, nirguṇ, ek guṇase nirmit, visheṣhaṇ, vidhāyak aur vr̥uttisvarūp
aisī sattā nahīn hai, isaliye unake tadbhāvakā abhāv hai
. aisā honese hī, yadyapi, sattā aur
dravyake kathañchit anarthāntaratva (-abhinnapadārthatva, ananyapadārthatva) hai tathāpi unake sarvathā
1. nirguṇ = guṇarahit [sattā nirguṇ hai, dravya guṇavālā hai . jaise ām varṇa, gandh sparshādi guṇayukta hai, kintu
varṇaguṇ kahīn gandh, sparsha yā anya kisī guṇavālā nahīn hai, kyoṅki na to varṇa sūṅghā jātā hai aur na
sparsha kiyā jātā hai
. aur jaise ātmā gnānaguṇavālā, vīryaguṇavālā ityādi hai, parantu gnānaguṇ kahīn
vīryaguṇavālā yā anya kisī guṇavālā nahīn hai; isīprakār dravya ananta guṇomvālā hai, parantu sattā guṇavālī
nahīn hai
. (yahān̐, jaise daṇḍī daṇḍavālā hai usīprakār dravyako guṇavālā nahīn samajhanā chāhiye; kyoṅki daṇḍī
aur daṇḍamen pradeshabhed hai, kintu dravya aur guṇ abhinnapradeshī hain . ]
2. visheṣhaṇ = visheṣhatā; lakṣhaṇ; bhedak dharma .3. vidhāyak = vidhān karanevālā; rachayitā .
4. vr̥utti = honā, astitva, utpād -vyay -dhrauvya .
5. visheṣhya = visheṣhatāko dhāraṇ karanevālā padārtha; lakṣhya; bhedya padārthadharmī . [jaise miṭhās, saphe dī,
sachikkaṇatā ādi mishrīke visheṣh guṇ hain, aur mishrī in visheṣh guṇonse visheṣhit hotī huī arthāt un
visheṣhatāonse gnāt hotī huī, un bhedonse bhedit hotī huī ek padārtha hai; aur jaise gnān, darshan, chāritra,
vīrya ityādi ātmāke visheṣhaṇ hai aur ātmā un visheṣhaṇonse visheṣhit hotā huā (lakṣhit, bhedit,
pahachānā jātā huā) padārtha hai, usīprakār sattā visheṣhaṇ hai aur dravya visheṣhya hai
. (yahān̐ yah nahīn bhūlanā
chāhiye ki visheṣhya aur visheṣhaṇoṅke pradeshabhed nahīn hain .)
6. vidhīyamān = rachit honevālā . (sattā ityādi guṇ dravyake rachayitā hai aur dravya unake dvārā rachā jānevālā
padārtha hai .)
7. vr̥uttimān = vr̥uttivālā, astitvavālā, sthir rahanevālā . (sattā vr̥uttisvarūp arthāt astisvarūp hai aur
dravya astitva rahanesvarūp hai .)

Page 207 of 513
PDF/HTML Page 240 of 546
single page version

sarvathaikatvan na shaṅk nīyan; tadbhāvo hyekatvasya lakṣhaṇam . yattu na tadbhavadvibhāvyate tatkathamekan
syāt . api tu guṇaguṇirūpeṇānekamevetyarthaḥ ..106..
athātadbhāvamudāhr̥utya prathayati
saddavvan sachcha guṇo sachchev ya pajjao tti vitthāro .
jo khalu tassa abhāvo so tadabhāvo atabbhāvo ..107..
sarvadravyāṇān svakīyasvakīyasvarūpāstitvaguṇen sah gnātavyamityarthaḥ ..106.. athātadbhāvan visheṣheṇ
vistārya kathayatisaddavvan sachcha guṇo sachchev ya pajjao tti vitthāro saddravyan sanshcha guṇaḥ sanshchaiv
paryāy iti sattāguṇasya dravyaguṇaparyāyeṣhu vistāraḥ . tathāhiyathā muktāphalahāre sattāguṇ-
ekatva hogā aisī shaṅkā nahīn karanī chāhiye; kyoṅki tadbhāv ekatvakā lakṣhaṇ hai . jo
usarūp gnāt nahīn hotā vah (sarvathā) ek kaise ho sakatā hai ? nahīn ho sakatā; parantu guṇ-
guṇī -rūpase anek hī hai, aisā artha hai
.
bhāvārtha :bhinnapradeshatva vah pr̥uthaktvakā lakṣhaṇ hai, aur atadbhāv vah anyatvakā
lakṣhaṇ hai . dravyamen aur guṇamen pr̥uthaktva nahīn hai phi ra bhī anyatva hai .
prashna :jo apr̥uthak hote hain unamen anyatva kaise ho sakatā hai ?
uttar :unamen vastra aur shubhratā (saphe dī) kī bhān̐ti anyatva ho sakatā hai . vastrake
aur usakī shubhratāke pradesh bhinna nahīn hain, isaliye unamen pr̥uthaktva nahīn hai . aisā hone par bhī
shubhratā to mātra ān̐khonse hī dikhāī detī hai, jībh, nāk ādi sheṣh chār indriyonse gnāt nahīn
hotī
. aur vastra pān̐chon indriyonse gnāt hotā hai . isaliye (kathañchit) vastra vah shubhratā nahīn
hai aur shubhratā vah vastra nahīn hai . yadi aisā na ho to vastrakī bhān̐ti shubhratā bhī jībh, nāk
ityādi sarva indriyonse gnāt honā chāhiye . kintu aisā nahīn hotā . isaliye vastra aur shubhratāmen
apr̥uthaktva hone par bhī anyatva hai yah siddha hotā hai .
isīprakār dravyamen aur sattādi guṇommen apr̥uthaktva hone par bhī anyatva hai; kyoṅki dravyake
aur guṇake pradesh abhinna hone par bhī dravyamen aur guṇamen sañgnā -saṅkhyā -lakṣhaṇādi bhed honese
(kathañchit) dravya guṇarūp nahīn hai aur guṇ vah dravyarūp nahīn hai
..106..
ab, atadbhāvako udāharaṇ dvārā spaṣhṭarūpase batalāte hain :
‘sat dravya’, ‘sat paryāy,’ ‘sat guṇ’sattvano vistār chhe;
nathī te -paṇe anyonya teh atatpaṇun gnātavya chhe. 107.