Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 108-115.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 28

 

Page 208 of 513
PDF/HTML Page 241 of 546
single page version

saddravyan sanshcha guṇaḥ sanshchaiv cha paryāy iti vistāraḥ .
yaḥ khalu tasyābhāvaḥ sa tadabhāvo‘tadbhāvaḥ ..107..
yathā khalvekan muktāphalasragdām hār iti sūtramiti muktāphalamiti tredhā vistāryate,
tathaikan dravyan dravyamiti guṇ iti paryāy iti tredhā vistāryate . yathā chaikasya
muktāphalasragdāmnaḥ shuklo guṇaḥ shuklo hāraḥ shuklan sūtran shuklan muktāphalamiti tredhā
vistāryate, tathaikasya dravyasya sattāguṇaḥ saddravyan sadguṇaḥ satparyāy iti tredhā vistāryate
.
yathā chaikasmin muktāphalasragdāmni yaḥ shuklo guṇaḥ sa na hāro na sūtran na muktāphalan
yashcha hāraḥ sūtran muktāphalan vā sa na shuklo guṇ itītaretarasya yastasyābhāvaḥ sa tadabhāv-
lakṣhaṇo‘tadbhāvo‘nyatvanibandhanabhūtaḥ, tathaikasmin dravye yaḥ sattāguṇastanna dravyan nānyo guṇo
sthānīyo yo‘sau shuklaguṇaḥ sa pradeshābheden kin kin bhaṇyate . shuklo hār iti shuklan sūtramiti
shuklan muktāphalamiti bhaṇyate, yashcha hāraḥ sūtran muktāphalan vā taistribhiḥ pradeshābheden shuklo guṇo
bhaṇyat iti tadbhāvasya lakṣhaṇamidam
. tadbhāvasyeti ko‘rthaḥ . hārasūtramuktāphalānān shuklaguṇen sah
tanmayatvan pradeshābhinnatvamiti . tathā muktātmapadārthe yo‘sau shuddhasattāguṇaḥ sa pradeshābheden kin kin
bhaṇyate . sattālakṣhaṇaḥ paramātmapadārtha iti sattālakṣhaṇaḥ kevalagnānādiguṇ iti sattālakṣhaṇaḥ siddhaparyāy
anvayārtha :[sat dravyan ] ‘sat dravya’ [sat cha guṇaḥ ] ‘sat guṇ’ [cha ] aur
[sat cha ev paryāyaḥ ] ‘sat paryāy’[iti ] is prakār [vistāraḥ ] (sattāguṇakā)
vistār hai . [yaḥ khalu ] (unamen paraspar) jo [tasya abhāvaḥ ] ‘usakā abhāv’ arthāt
‘usarūp honekā abhāv’ hai [saḥ ] vah [tadbhāvaḥ ] ‘tad -abhāv’ [atadbhāvaḥ ] arthāt
atadbhāv hai
..107..
ṭīkā :jaise ek 1motiyoṅkī mālā ‘hār’ke rūpamen, ‘sūtra’ (dhāgā) ke rūpamen
aur ‘motī’ ke rūpamen(tridhā) tīn prakārase vistārit kī jātī hai, usīprakār ek ‘dravya,’
dravyake rūpamen, ‘guṇ’ke rūpamen aur ‘paryāy’ke rūpamentīn prakārase vistārit kiyā
jātā hai .
aur jaise ek motiyoṅkī mālākā shuklatva guṇ, ‘shukla hār,’ ‘shukla dhāgā’, aur
‘shukla motī’,aise tīn prakārase vistārit kiyā jātā hai, usīprakār ek dravyakā sattāguṇ
‘satdravya’, ‘satguṇ’, aur ‘satparyāy’,aise tīn prakārase vistārit kiyā jātā hai .
aur jis prakār ek motiyoṅkī mālāmen jo shuklatvaguṇ hai vah hār nahīn hai, dhāgā
nahīn hai yā motī nahīn hai, aur jo hār, dhāgā yā motī hai vah shuklatvaguṇ nahīn hai;isaprakār
1 motiyoṅkī mālā = motī kā hār, mauktikamālā .

Page 209 of 513
PDF/HTML Page 242 of 546
single page version

na paryāyo yachcha dravyamanyo guṇaḥ paryāyo vā sa na sattāguṇ itītaretarasya yastasyābhāvaḥ
sa tadabhāvalakṣhaṇo‘tadbhāvo‘nyatvanibandhanabhūtaḥ
..107..
iti bhaṇyate . yashcha paramātmapadārthaḥ kevalagnānādiguṇaḥ siddhatvaparyāy iti taishcha tribhiḥ (pradeshābheden ?)
shuddhasattāguṇo bhaṇyat iti tadbhāvasya lakṣhaṇamidam . tadbhāvasyeti ko‘rthaḥ . paramātmapadārtha-
kevalagnānādiguṇasiddhatvaparyāyāṇān shuddhasattāguṇen sah sañgnādibhede‘pi pradeshaistanmayatvamiti . jo khalu
tassa abhāvo yastasya pūrvoktalakṣhaṇatadbhāvasya khalu sphu ṭan sañgnādibhedavivakṣhāyāmabhāvaḥ so tadabhāvo sa
pūrvoktalakṣhaṇastadabhāvo bhaṇyate . sa cha tadabhāvaḥ kin bhaṇyate . atabbhāvo na tadbhāvastanmayatvam kiñch
atadbhāvaḥ sañgnālakṣhaṇaprayojanādibhedaḥ ityarthaḥ . tadyathāyathā muktāphalahāre yo‘sau shuklaguṇastadvāchake na
shuklamityakṣharadvayen hāro vāchyo na bhavati sūtran vā muktāphalan vā, hārasūtramuktāphalashabdaishcha shuklaguṇo
vāchyo na bhavati
. evan parasparan pradeshābhede‘pi yo‘sau sañgnādibhedaḥ sa tasya pūrvokta lakṣhaṇ-
tadbhāvasyābhāvastadabhāvo bhaṇyate . sa cha tadabhāvaḥ punarapi kin bhaṇyate . atadbhāvaḥ sañgnā-
lakṣhaṇaprayojanādibhed iti . tathā muktajīve yo‘sau shuddhasattāguṇastadvāchaken sattāshabden muktajīvo
pra. 27
ek -dūsaremen jo ‘usakā abhāv’ arthāt ‘tadrūp honekā abhāv’ hai vah ‘tad -abhāv’ lakṣhaṇ
‘atadbhāv’ hai, jo ki anyatvakā kāraṇ hai
. isīprakār ek dravyamen jo sattāguṇ hai vah dravya
nahīn hai, 1anyaguṇ nahīn hai, yā paryāy nahīn hai; aur jo dravya anya guṇ yā paryāy hai vah sattāguṇ
isaprakār ek -dūsaremen jo ‘usakā abhāv’ arthāt ‘tadrūp honekā abhāv’ hai vah
2‘tad -abhāv’ lakṣhaṇ ‘atadbhāv’ hai jo ki anyatvakā kāraṇ hai .
bhāvārtha :ek ātmākā vistārakathanamen ‘ātmadravya’ke rūpamen ‘gnānādiguṇ’ ke
rūpamen aur ‘siddhatvādi paryāy’ ke rūpamentīn prakārase varṇan kiyā jātā hai . isīprakār
sarva dravyoṅke sambandhamen samajhanā chāhiye .
aur ek ātmāke astitva guṇako ‘sat ātmadravya’, sat gnānādiguṇ’ aur ‘sat
siddhatvādi paryāy’aise tīn prakārase vistārit kiyā jātā hai; isīprakār sabhī dravyoṅke
sambandhamen samajhanā chāhiye .
aur ek ātmākā jo astitva guṇ hai vah ātmadravya nahīn hai, (sattā guṇake binā)
gnānādiguṇ nahīn hai, yā siddhatvādi paryāy nahīn hai; aur jo ātmadravya hai, (astitvake sivāy)
gnānādiguṇ hai yā siddhatvādi paryāy hai vah astitva guṇ nahīn hai
isaprakār unamen paraspar atadbhāv
hai, jisake kāraṇ unamen anyatva hai . isīprakār sabhī dravyoṅke sambandhamen samajhanā chāhiye .
1. anyaguṇ = sattā ke atirikta dūsarā koī bhī guṇ .
2. tad -abhāv = usakā abhāv; (tad -abhāv = tasya abhāvaḥ) tadbhāv atadbhāvakā lakṣhaṇ (svarūp) hai;
atadbhāv anyatvakā kāraṇ hai .

Page 210 of 513
PDF/HTML Page 243 of 546
single page version

ath sarvathā‘bhāvalakṣhaṇatvamatadbhāvasya niṣhedhayati
jan davvan tan ṇa guṇo jo vi guṇo so ṇa tachchamatthādo .
eso hi atabbhāvo ṇev abhāvo tti ṇiddiṭṭho ..108..
yaddravyan tanna guṇo yo‘pi guṇaḥ sa na tattvamarthāt .
eṣh hyatadbhāvo naiv abhāv iti nirdiṣhṭaḥ ..108..
vāchyo na bhavati kevalagnānādiguṇo vā siddhaparyāyo vā, muktajīvakevalagnānādiguṇasiddhaparyāyashabdaishcha
shuddhasattāguṇo vāchyo na bhavati
. ityevan parasparan pradeshābhede‘pi yo‘sau sañgnādibhedaḥ sa tasya
pūrvoktalakṣhaṇatadbhāvasyābhāvastadabhāvo bhaṇyate . sa cha tadabhāvaḥ punarapi kin bhaṇyate . atadbhāvaḥ sañgnā-
lakṣhaṇaprayojanādibhed ityarthaḥ . yathātra shuddhātmani shuddhasattāguṇen sahābhedaḥ sthāpitastathā yathāsambhavan
sarvadravyeṣhu gnātavya ityabhiprāyaḥ ..107.. ath guṇaguṇinoḥ pradeshabhedaniṣhedhen tamev sañgnādi-
bhedarūpamatadbhāvan dr̥uḍhayatijan davvan tan ṇa guṇo yaddravyan sa na guṇaḥ, yanmuktajīvadravyan sa shuddhaḥ san guṇo
na bhavati . muktajīvadravyashabden shuddhasattāguṇo vāchyo na bhavatītyarthaḥ . jo vi guṇo so ṇa tachchamatthādo
isaprakār is gāthāmen sattākā udāharaṇ dekar atadbhāvako spaṣhṭatayā samajhāyā hai .
(yahān̐ itanā visheṣh hai ki jo sattā guṇake sambandhamen kahā hai, vah anya guṇoṅke viṣhayamen
bhī bhalībhān̐ti samajh lenā chāhiye . jaise ki :sattā guṇakī bhān̐ti ek ātmāke puruṣhārtha
guṇako ‘puruṣhārthī ātmadravya’ ‘puruṣhārthī gnānādiguṇ’ aur ‘puruṣhārthī siddhatvādi paryāy’
isaprakār vistarit kar sakate hain . abhinnapradesh honese isaprakār vistār kiyā jātā hai, phi ra
bhī sañgnā -lakṣhaṇ -prayojanādi bhed honese puruṣhārthaguṇako tathā ātmadravyako, gnānādi anya guṇ
aur siddhatvādi paryāyako atadbhāv hai, jo ki unamen anyatvakā kāraṇ hai
..107..
ab, sarvathā abhāv vah atadbhāvakā lakṣhaṇ hai, isakā niṣhedh karate hain :
anvayārtha :[arthāt ] svarūp apekṣhāse [yad dravyan ] jo dravya hai [tat na guṇaḥ ]
vah guṇ nahīn hai, [yaḥ api guṇaḥ ] aur jo guṇ hai [saḥ na tattvan ] yah dravya nahīn hai . [eṣhaḥ
hi atadbhāvaḥ ] yah atadbhāv hai; [na ev abhāvaḥ ] sarvathā abhāv vah atadbhāv nahīn hai;
[iti nirdiṣhṭaḥ ] aisā (jinendradev dvārā) darashāyā gayā hai
..108..
svarūpe nathī je dravya te guṇ, guṇ te nahi dravya chhe ,
āne atatpaṇun jāṇavun, na abhāvane; bhākhyun jine. 108.

Page 211 of 513
PDF/HTML Page 244 of 546
single page version

ekasmindravye yad dravyan guṇo na tadbhavati, yo guṇaḥ sa dravyan na bhavatītyevan yad dravyasya
guṇarūpeṇ guṇasya vā dravyarūpeṇ tenābhavanan so‘tadbhāvaḥ, etāvataivānyatvavyavahārasiddheḥ . na
punardravyasyābhāvo guṇo guṇasyābhāvo dravyamityevanlakṣhaṇo‘bhāvo‘tadbhāvaḥ . evan satyekadravya-
syānekatvamubhayashūnyatvamapoharūpatvan vā syāt . tathā hiyathā khalu chetanadravyasyābhāvo-
‘chetanadravyamachetanadravyasyābhāvashchetanadravyamiti tayoranekatvan, tathā dravyasyābhāvo guṇo
guṇasyābhāvo dravyamityekasyāpi dravyasyānekatvan syāt
. yathā suvarṇasyābhāve suvarṇatvasyā-
bhāvaḥ suvarṇatvasyābhāve suvarṇasyābhāv ityubhayashūnyatvan, tathā dravyasyābhāve guṇasyābhāvo
yo‘pi guṇaḥ sa na tattvan dravyamarthataḥ paramārthataḥ, yaḥ shuddhasattāguṇaḥ sa muktātmadravyan na bhavati .
shuddhasattāshabden muktātmadravyan vāchyan na bhavatītyarthaḥ . eso hi atabbhāvo eṣh uktalakṣhaṇo hi
sphu ṭamatadbhāvaḥ . uktalakṣhaṇ iti ko‘rthaḥ . guṇaguṇinoḥ sañgnādibhede‘pi pradeshabhedābhāvaḥ . ṇev abhāvo
tti ṇiddiṭṭho naivābhāv iti nirdiṣhṭaḥ . naiv abhāv iti ko‘rthaḥ . yathā sattāvāchakashabden muktātma-
dravyan vāchyan na bhavati tathā yadi sattāpradeshairapi sattāguṇātsakāshādbhinnan bhavati tadā yathā
ṭīkā :ek dravyamen, jo dravya hai vah guṇ nahīn hai, jo guṇ hai vah dravya nahīn hai;
isaprakār jo dravyakā guṇarūpase abhavan (-na honā) athavā guṇakā dravyarūpase abhavan vah
atadbhāv hai; kyoṅki itanese hī anyatvavyavahār (-anyatvarūp vyavahār) siddha hotā hai
. parantu
dravyakā abhāv guṇ hai, guṇakā abhāv dravya hai;aise lakṣhaṇavālā abhāv vah atadbhāv nahīn
hai . yadi aisā ho to (1) ek dravyako anekatva ā jāyagā, (2) ubhayashūnyatā (donoṅkā
abhāv) ho jāyagī, athavā (3) apoharūpatā ā jāyagī . isī ko samajhāte hain :
(dravyakā abhāv vah guṇ hai aur guṇakā abhāv vah dravya; vah aisā mānane par pratham
doṣh is prakār āyagā :)
(1) jaise chetanadravyakā abhāv vah achetan dravya hai, achetanadravyakā abhāv vah
chetanadravya hai,isaprakār unake anekatva (dvitva) hai, usīprakār dravyakā abhāv vah guṇ,
guṇakā abhāv vah dravyaisaprakār ek dravyake bhī anekatva ā jāyagā . (arthāt dravyake
ek honepar bhī usake anekatvakā prasaṅg ā jāyagā .)
(athavā ubhayashūnyatvarūp dūsarā doṣh is prakār ātā hai :)
(2) jaise suvarṇake abhāv hone par suvarṇatvakā abhāv ho jātā hai aur
suvarṇatvakā abhāv hone par suvarṇakā abhāv ho jātā hai,isaprakār ubhayashūnyatva
donoṅkā abhāv ho jātā hai; usīprakār dravyakā abhāv hone par guṇakā abhāv aur guṇakā
abhāv hone par dravyakā abhāv ho jāyagā;
isaprakār ubhayashūnyatā ho jāyagī . (arthāt

Page 212 of 513
PDF/HTML Page 245 of 546
single page version

guṇasyābhāve dravyasyābhāv ityubhayashūnyatvan syāt . yathā paṭābhāvamātra ev ghaṭo ghaṭābhāvamātra
ev paṭ ityubhayorapoharūpatvan, tathā dravyābhāvamātra ev guṇo guṇābhāvamātra ev dravya-
mityatrāpyapoharūpatvan syāt
. tato dravyaguṇayorekatvamashūnyatvamanapohatvan chechchhatā yathodit
evātadbhāvo‘bhyupagantavyaḥ ..108..
ath sattādravyayorguṇaguṇibhāvan sādhayati
jo khalu davvasahāvo pariṇāmo so guṇo sadavisiṭṭho .
sadavaṭṭhidan sahāve davvan ti jiṇovadesoyan ..109..
jīvapradeshebhyaḥ pudgaladravyan bhinnan saddravyāntaran bhavati tathā sattāguṇapradeshebhyo muktajīvadravyan
sattāguṇādbhinnan satpr̥uthagdravyāntaran prāpnoti
. evan kin siddham . sattāguṇarūpan pr̥uthagdravyan muktātmadravyan
cha pr̥uthagiti dravyadvayan jātan, na cha tathā . dvitīyan cha dūṣhaṇan prāpnotiyathā suvarṇatvaguṇapradeshebhyo
dravya tathā guṇ donoṅke abhāvakā prasaṅg ā jāyagā .)
(athavā 1apoharūpatā nāmak tīsarā doṣh isaprakār ātā hai :)
(3) jaise paṭābhāvamātra hī ghaṭ hai, ghaṭābhāvamātra hī paṭ hai, (arthāt vastrake keval
abhāv jitanā hī ghaṭ hai, aur ghaṭake keval abhāv jitanā hī vastra hai)isaprakār donoṅke
apoharūpatā hai, usīprakār dravyābhāvamātra hī guṇ aur guṇābhāvamātra hī dravya hogā;isaprakār
isamen bhī (dravya -guṇamen bhī) 1apoharūpatā ā jāyagī, (arthāt keval nakārarūpatākā prasaṅga
ā jāyagā .)
isaliye dravya aur guṇakā ekatva, ashūnyatva aur 2anapohatva chāhanevāleko yathokta
hī (jaisā kahā vaisā hī) atadbhāv mānanā chāhiye ..108..
ab, sattā aur dravyakā guṇguṇīpanā siddha karate hain :
1. apoharūpatā = sarvathā nakārātmakatā; sarvathā bhinnatā . (dravya aur guṇamen ek -dūsarekā keval nakār hī
ho to ‘dravya guṇavālā hai’ ‘yah guṇ is dravyakā hai’ityādi kathanase sūchit kisī prakārakā sambandha
hī dravya aur guṇake nahīn banegā .)
2. anapohatva = apoharūpatākā na honā; keval nakārātmakatākā na honā .
pariṇām dravyasvabhāv je, te guṇ ‘sat’-avishiṣhṭa chhe;
‘dravyo svabhāve sthit sat chhe’
e ja ā upadesh chhe. 109.

Page 213 of 513
PDF/HTML Page 246 of 546
single page version

yaḥ khalu dravyasvabhāvaḥ pariṇāmaḥ sa guṇaḥ sadavishiṣhṭaḥ .
sadavasthitan svabhāve dravyamiti jinopadesho‘yam ..109..
dravyan hi svabhāve nityamavatiṣhṭhamānatvātsaditi prāk pratipāditam . svabhāvastu
dravyasya pariṇāmo‘bhihitaḥ . ya ev dravyasya svabhāvabhūtaḥ pariṇāmaḥ, sa ev sadavishiṣhṭo
guṇ itīh sādhyate . yadev hi dravyasvarūpavr̥uttibhūtamastitvan dravyapradhānanirdeshātsaditi
sanshabdyate tadavishiṣhṭaguṇabhūt ev dravyasya svabhāvabhūtaḥ pariṇāmaḥ, dravyavr̥utterhi trikoṭisamay-
bhinnasya suvarṇasyābhāvastathaiv suvarṇapradeshebhyo bhinnasya suvarṇatvaguṇasyāpyabhāvaḥ, tathā sattāguṇ-
pradeshebhyo bhinnasya muktajīvadravyasyābhāvastathaiv muktajīvadravyapradeshebhyo bhinnasya sattāguṇasyāpyabhāvaḥ

ityubhayashūnyatvan prāpnoti
. yathedan muktajīvadravye sañgnādibhedabhinnasyātadbhāvastasya sattāguṇen sah
pradeshābhedavyākhyānan kr̥utan tathā sarvadravyeṣhu yathāsambhavan gnātavyamityarthaḥ ..108.. evan dravyasyāstitva-
kathanarūpeṇ prathamagāthā, pr̥uthaktvalakṣhaṇātadbhāvābhidhānānyatvalakṣhaṇayoḥ kathanen dvitīyā, sañgnālakṣhaṇ-
prayojanādibhedarūpasyātadbhāvasya vivaraṇarūpeṇ tr̥utīyā, tasyaiv dr̥uḍhīkaraṇārthan cha chaturthīti dravyaguṇ-

yorabhedaviṣhaye yuktikathanamukhyatayā gāthāchatuṣhṭayen pañchamasthalan gatam
. ath sattā guṇo bhavati, dravyan
1. vr̥utti = vartanā; astitva rahanā vah; ṭikanā vah .
anvayārtha :[yaḥ khalu ] jo, [dravyasvabhāvaḥ pariṇāmaḥ ] dravyakā svabhāvabhūt
(utpādavyayadhrauvyātmak) pariṇām hai [saḥ ] vah (pariṇām) [sadavishiṣhṭaḥ guṇaḥ ] ‘sat’
se avishiṣhṭa (-sattāse abhinna hai aisā) guṇ hai
. [svabhāve avasthitan ] ‘svabhāvamen
avasthit (honese) [dravyan ] dravya [sat ] sat hai’[iti jinopadeshaḥ ] aisā jo (99
vīn gāthāmen kathit) jinopadesh hai [ayam ] vahī yah hai . (arthāt 99vīn gāthāke
kathanamense is gāthāmen kathit bhāv sahaj hī nikalatā hai .) ..109..
ṭīkā :dravya svabhāvamen nitya avasthit honese sat hai, aisā pahale (99vīn
gāthāmen) pratipādit kiyā gayā hai; aur (vahān̐) dravyakā svabhāv pariṇām kahā gayā hai .
yahān̐ yah siddha kiyā jā rahā hai kijo dravyakā svabhāvabhūt pariṇām hai vahī ‘sat’
se avishiṣhṭa (-astitvase abhinna aisāastitvase koī anya nahīn aisā) guṇ hai .
dravyake svarūpakā vr̥uttibhūt aisā jo astitva dravyapradhān kathanake dvārā ‘sat’ shabdase
kahā jātā hai usase avishiṣhṭa (-us astitvase ananya) guṇabhūt hī dravyasvabhāvabhūt
pariṇām hai; kyoṅki dravyakī
1vr̥utti (astitva) tīn prakārake samayako sparshit karatī honese

Page 214 of 513
PDF/HTML Page 247 of 546
single page version

sparshinyāḥ pratikṣhaṇan ten ten svabhāven pariṇamanāt . dravyasvabhāvabhūt ev tāvatpariṇāmaḥ .
sa tvastitvabhūtadravyavr̥uttyātmakatvātsadavishiṣhṭo dravyavidhāyako guṇ eveti sattādravyayo-
rguṇaguṇibhāvaḥ siddhayati
..109..
ath guṇaguṇinornānātvamupahanti
ṇatthi guṇo tti va koī pajjāo ttīh vā viṇā davvan .
davvattan puṇ bhāvo tamhā davvan sayan sattā ..110..
cha guṇī bhavatīti pratipādayatijo khalu davvasahāvo pariṇāmo yaḥ khalu sphu ṭan dravyasya svabhāvabhūtaḥ
pariṇāmaḥ pañchendriyaviṣhayānubhavarūpamanovyāpārotpannasamastamanoratharūpavikalpajālābhāve sati yashchidā-
nandaikānubhūtirūpaḥ svasthabhāvastasyotpādaḥ, pūrvoktavikalpajālavināsho vyayaḥ, tadubhayādhārabhūtajīvatvan

dhrauvyamityuktalakṣhaṇotpādavyayadhrauvyātmakajīvadravyasya svabhāvabhūto yo‘sau pariṇāmaḥ
so guṇo sa guṇo
bhavati . sa pariṇāmaḥ kathambhūtaḥ sanguṇo bhavati . sadavisiṭṭho sato‘stitvādavishiṣhṭo‘bhinnastadutpādāditrayan
tiṣhṭhatyastitvan chaikan tiṣhṭhatyastitven sah kathamabhinno bhavatīti chet . ‘‘utpādavyayadhrauvyayuktan sat’’
iti vachanāt . evan sati sattaiv guṇo bhavatītyarthaḥ . iti guṇavyākhyānan gatam . sadavaṭṭhidan sahāve davvan ti
sadavasthitan svabhāve dravyamiti . dravyan paramātmadravyan bhavati . kin kartr̥u . saditi . ken . abhed-
nayen . kathambhūtam . sat avasthitam . kva . utpādavyayadhrauvyātmakasvabhāve . jiṇovadesoyan ayan
jinopadesh iti ‘sadavaṭṭhidan sahāve davvan davvassa jo hu pariṇāmo’ ityādipūrvasūtre yaduktan
tadevedan vyākhyānam, guṇakathanan punaradhikamiti tātparyam
. yathedan jīvadravye guṇaguṇinorvyākhyānan
(vah vr̥uttiastitva) pratikṣhaṇ us -us svabhāvarūp pariṇamit hotī hai .
(isaprakār) pratham to dravyakā svabhāvabhūt pariṇām hai; aur vah (utpād -vyay-
dhrauvyātmak pariṇām) astitvabhūt aisī dravyakī vr̥uttisvarūp honese, ‘sat’ se avishiṣhṭa,
dravyavidhāyak (-dravyakā rachayitā) guṇ hī hai
. isaprakār sattā aur dravyakā guṇaguṇīpanā
siddha hotā hai ..109..
ab guṇ aur guṇīke anekatvakā khaṇḍan karate hain :
paryāy ke guṇ evun koī na dravya viṇ vishve dīse;
dravyatva chhe vaḷī bhāv; tethī dravya pote sattva chhe . 110.

Page 215 of 513
PDF/HTML Page 248 of 546
single page version

nāsti guṇ iti vā kashchit paryāy itīh vā vinā dravyam .
dravyatvan punarbhāvastasmāddravyan svayam sattā ..110..
na khalu dravyātpr̥uthagbhūto guṇ iti vā paryāy iti vā kashchidapi syāt; yathā
suvarṇātpr̥uthagbhūtan tatpītatvādikamiti vā tatkuṇḍalatvādikamiti vā . ath tasya tu dravyasya
svarūpavr̥uttibhūtamastitvākhyan yaddravyatvan sa khalu tadbhāvākhyo guṇ ev bhavan kin hi
dravyātpr̥uthagbhūtatven vartate
. na vartat ev . tarhi dravyan sattā‘stu svayamev ..110..
ath dravyasya sadutpādāsadutpādayoravirodhan sādhayati
evamvihan sahāve davvan davvatthapajjayatthehin .
sadasabbhāvaṇibaddhan pādubbhāvan sadā labhadi ..111..
kr̥utan tathā sarvadravyeṣhu gnātavyamiti ..109.. ath guṇaparyāyābhyān sah dravyasyābhedan darshayatiṇatthi
nāsti na vidyate . sa kaḥ . guṇo tti va koī guṇ iti kashchit . na kevalan guṇaḥ pajjāo ttīh vā paryāyo
vetīh . katham . viṇā vinā . kin vinā . davvan dravyam . idānīn dravyan kathyate . davvattan puṇ bhāvo
dravyatvamastitvam . tatpunaḥ kin bhaṇyate . bhāvaḥ . bhāvaḥ ko‘rthaḥ . utpādavyayadhrauvyātmakasadbhāvaḥ . tamhā
davvan sayan sattā tasmādabhedanayen sattā svayamev dravyan bhavatīti . tadyathāmuktātmadravye paramāvāptirūpo
anvayārtha :[ih ] is vishvamen [guṇaḥ iti vā kashchit ] guṇ aisā kuchh [paryāyaḥ
iti vā ] yā paryāy aisā kuchh [dravyan vinā nāsti ] dravyake binā (-dravyase pr̥uthak) nahīn hotā;
[dravyatvan punaḥ bhāvaḥ ] aur dravyatva vah bhāv hai (arthāt astitva guṇ hai); [tasmāt ] isaliye
[dravyan svayam sattā ] dravya svayam sattā (astitva) hai
..110..
ṭīkā :vāstavamen dravyase pr̥uthagbhūt (bhinna) aisā koī guṇ yā aisī koī paryāy
kuchh nahīn hotā; jaisesuvarṇase pr̥uthagbhūt usakā pīlāpan ādi yā usakā kuṇḍalatvādi nahīn
hotā tadanusār . ab, us dravyake svarūpakī vr̥uttibhūt jo ‘astitva’ nāmase kahā jānevālā
dravyatva vah usakā ‘bhāv’ nāmase ka hā jānevālā guṇ hī honese, kyā vah dravyase pr̥uthakrūp
vartatā hai ? nahīn hī vartatā
. tab phi ra dravya svayamev sattā ho ..110..
ab, dravyake sat -utpād aur asat -utpād honemen avirodh siddha karate hain :
āvun darav dravyārthaparyāyārthathī nijabhāvamān
sadbhāv -aṇasadbhāvayut utpādane pāme sadā. 111.

Page 216 of 513
PDF/HTML Page 249 of 546
single page version

evamvidhan svabhāve dravyan dravyārthaparyāyārthābhyām .
sadasadbhāvanibaddhan prādurbhāvan sadā labhate ..111..
evametadyathoditaprakārasākalyākalaṅk lāñchhanamanādinidhanan satsvabhāve prādurbhāvamāskandati
dravyam . sa tu prādurbhāvo dravyasya dravyābhidheyatāyān sadbhāvanibaddha ev syāt; paryāyābhidheyatāyān
tvasadbhāvanibaddha ev . tathā hiyadā dravyamevābhidhīyate na paryāyāstadā prabhavāvasān-
varjitābhiryaugapadyapravr̥uttābhirdravyaniṣhpādikābhiranvayashaktibhiḥ prabhavāvasānalāñchhanāḥ kramapravr̥uttāḥ
mokṣhaparyāyaḥ kevalagnānādirūpo guṇasamūhashcha yen kāraṇen taddvayamapi paramātmadravyan vinā nāsti,
na vidyate
. kasmāt . pradeshābhedāditi . utpādavyayadhrauvyātmakashuddhasattārūpan muktātmadravyan bhavati .
tasmādabheden sattaiv dravyamityarthaḥ . yathā muktātmadravye guṇaparyāyābhyān sahābhedavyākhyānan kr̥utan tathā
yathāsambhavan sarvadravyeṣhu gnātavyamiti ..110.. evan guṇaguṇivyākhyānarūpeṇ prathamagāthā, dravyasya
guṇaparyāyābhyān sah bhedo nāstīti kathanarūpeṇ dvitīyā cheti svatantragāthādvayen ṣhaṣhṭhasthalan gatam .. ath
dravyasya dravyārthikaparyāyārthikanayābhyān sadutpādāsadutpādau darshayatievamvihasabbhāve evamvidhasadbhāve
sattālakṣhaṇamutpādavyayadhrauvyalakṣhaṇan guṇaparyāyalakṣhaṇan dravyan chetyevamvidhapūrvoktasadbhāve sthitan, athavā evamvihan
sahāve
iti pāṭhāntaram
. tatraivamvidhan pūrvoktalakṣhaṇan svakīyasadbhāve sthitam . kim . davvan dravyan kartr̥u . kin
1. akalaṅk = nirdoṣh (yah dravya pūrvakathit sarvaprakār nirdoṣh lakṣhaṇavālā hai .)
2. abhidheyatā = kahane yogyapanā; vivakṣhā; kathanī .
3. anvayashakti = anvayarūpashakti . (anvayashaktiyān̐ utpatti aur nāshase rahit hain, ek hī sāth pravr̥utta
hotī hain aur dravyako utpanna karatī hain . gnān, darshan, chāritra ityādi ātmadravyakī anvayashaktiyān̐ hain .)
anvayārtha :[evamvidhan dravyan ] aisā (pūrvokta) dravya [svabhāve ] svabhāvamen
[dravyārthaparyāyārthābhyān ] dravyārthik aur paryāyārthik nayoṅke dvārā [sadasadbhāvanibaddhan prādurbhāvan ]
sadbhāvasambaddha aur asadbhāvasambaddha utpādako [sadā labhate ] sadā prāpta karatā hai
..111..
ṭīkā :isaprakār yathodit (pūrvakathit) sarva prakārase 1akalaṅk lakṣhaṇavālā,
anādinidhan vah dravya sat -svabhāvamen (astitvasvabhāvamen) utpādako prāpta hotā hai . dravyakā
vah utpād, dravyakī 2abhidheyatāke samay sadbhāvasambaddha hī hai aur paryāyoṅkī abhidheyatāke
samay asadbhāvasambaddha hī hai . ise spaṣhṭa samajhāte hain :
jab dravya hī kahā jātā haiparyāyen nahīn, tab utpattivināsh rahit, yugapat pravartamān,
dravyako utpanna karanevālī 3anvayashaktiyoṅke dvārā, utpattivināshalakṣhaṇavālī, kramashaḥ pravartamān,

Page 217 of 513
PDF/HTML Page 250 of 546
single page version

paryāyaniṣhpādikā vyatirekavyaktīstāstāḥ saṅkrāmato dravyasya sadbhāvanibaddha ev prādurbhāvaḥ,
hemavat
. tathā hiyadā hemaivābhidhīyate nāṅgadādayaḥ paryāyāstadā hemasamānajīvitābhiryaug-
padyapravr̥uttābhirhemaniṣhpādikābhiranvayashakti bhiraṅgadādiparyāyasamānajīvitāḥ kramapravr̥uttā aṅgadādi-
paryāyaniṣhpādikā vyatirekavyaktīstāstāḥ saṅkrāmato hemnaḥ sadbhāvanibaddha ev prādurbhāvaḥ
. yadā
tu paryāyā evābhidhīyante na dravyan, tadā prabhavāvasānalāñchhanābhiḥ kramapravr̥uttābhiḥ
paryāyaniṣhpādikābhirvyatirekavyaktibhistābhistābhiḥ prabhavāvasānavarjitā yaugapadyapravr̥uttā dravya-
karoti . sadā labhadi sadā sarvakālan labhate . kin karmatāpannam . pādubbhāvan prādurbhāvamutpādam .
kathambhūtam . sadasabbhāvaṇibaddhan sadbhāvanibaddhamasadbhāvanibaddhan cha . kābhyān kr̥utvā . davvatthapajjayatthehin
dravyārthikaparyāyārthikanayābhyāmiti . tathāhiyathā yadā kāle dravyārthikanayen vivakṣhā kriyate yadev
kaṭakaparyāye suvarṇan tadev kaṅkaṇaparyāye nānyaditi, tadā kāle sadbhāvanibaddha evotpādaḥ . kasmāditi
chet . dravyasya dravyarūpeṇāvinaṣhṭatvāt . yadā punaḥ paryāyavivakṣhā kriyate kaṭakaparyāyāt sakāshādanyo yaḥ
kaṅkaṇaparyāyaḥ suvarṇasambandhī sa ev na bhavati, tadā punarasadutpādaḥ . kasmāditi chet . pūrvaparyāyasya
vinaṣhṭatvāt . tathā yadā dravyārthikanayavivakṣhā kriyate ya ev pūrvan gr̥uhasthāvasthāyāmevamevan gr̥uhavyāpāran
kr̥utavān pashchājjinadīkṣhān gr̥uhītvā sa evedānīn rāmādikevalipuruṣho nishchayaratnatrayātmakaparamātmadhyāne-
*1. vyatirekavyakti = bhedarūp pragaṭatā . [vyatirekavyaktiyān̐ utpatti vināshako prāpta hotī hain, kramashaḥ pravr̥utta
hotī hain aur paryāyoṅko utpanna karatī hain . shrutagnān, kevalagnān ityādi tathā svarūpācharaṇ chāritra,
yathākhyātachāritra ityādi ātmadravyakī vyatirekavyaktiyān̐ hain . vyatirek aur anvayake arthoṅke liye
199ven pr̥uṣhṭhakā phu ṭanoṭ (ṭippaṇī) dekhen . ]
2. sadbhāvasambaddha = sadbhāv -astitvake sāth sambandh rakhanevālā,saṅkalit . [dravyakī vivakṣhāke samay
anvay shaktiyoṅko mukhya aur vyatirekavyaktiyoṅko gauṇ kar diyā jātā hai, isaliye dravyake
sadbhāvasambaddha utpād (sat -utpād, vidyamānakā utpād) hai
. ]
પ્ર. ૨૮
paryāyoṅkī utpādak un -un 1vyatirekavyaktiyoṅko prāpta honevāle dravyako 2sadbhāvasambaddha hī
utpād hai; suvarṇakī bhān̐ti . jaise :jab suvarṇa hī kahā jātā haibājūbandhā ādi paryāyen
nahīn, tab suvarṇa jitanī sthāyī, yugapat pravartamān, suvarṇakī utpādak anvayashaktiyoṅke dvārā
bājūbandh ityādi paryāy jitane sthāyī, kramashaḥ pravartamān, bājūbandh ityādi paryāyoṅkī utpādak
un -un vyatirekavyaktiyoṅko prāpta honevāle suvarṇakā sadbhāvasambaddha hī utpād hai
.
aur jab paryāyen hī kahī jātī hain,dravya nahīn, tab utpattivināsh jinakā lakṣhaṇ hai
aisī, kramashaḥ pravartamān, paryāyoṅko utpanna karanevālī un -un vyatirekavyaktiyoṅke dvārā,
utpattivināsh rahit, yugapat pravartamān, dravyakī utpādak anvayashaktiyoṅko prāpta honevāle

Page 218 of 513
PDF/HTML Page 251 of 546
single page version

niṣhpādikā anvayashaktīḥ saṅkrāmato dravyasyāsadbhāvanibaddha ev prādurbhāvaḥ, hemavadev . tathā
hiyadāṅgadādiparyāyā evābhidhīyante, na hem, tadāṅgadādiparyāyasamānajīvitābhiḥ
kramapravr̥uttābhiraṅgadādiparyāyaniṣhpādikābhirvyatirekavyaktibhistābhistābhirhemasamānajīvitā
yaugapadyapravr̥uttā hemaniṣhpādikā anvayashaktiḥ saṅkrāmato hemno‘sadbhāvanibaddha ev prādurbhāvaḥ
.
ath paryāyābhidheyatāyāmapyasadutpattau paryāyaniṣhpādikāstāstā vyatirekavyaktayo yaugapadyapravr̥utti-
māsādyānvayashaktitvamāpannāḥ paryāyān dravīkuryuḥ, tathāṅgadādiparyāyaniṣhpādikābhistābhi-
stābhirvyatirekavyaktibhiryaugapadyapravr̥uttimāsādyānvayashaktitvamāpannābhiraṅgadādiparyāyā api hemī-
kriyeran
. dravyābhidheyatāyāmapi sadutpattau dravyaniṣhpādikā anvayashaktayaḥ kramapravr̥uttimāsādya
tattadvayatirekavyaktitvamāpannā dravyan paryāyīkuryuḥ, tathā hemaniṣhpādikābhiranvayashaktibhiḥ
nānantasukhāmr̥utatr̥upto jātaḥ, na chānya iti, tadā sadbhāvanibaddha evotpādaḥ . kasmāditi chet .
puruṣhatvenāvinaṣhṭatvāt . yadā tu paryāyanayavivakṣhā kriyate pūrvan sarāgāvasthāyāḥ sakāshādanyo‘yan
bharatasagararāmapāṇḍavādikevalipuruṣhāṇān sambandhī niruparāgaparamātmaparyāyaḥ sa ev na bhavati, tadā
dravyako 1asadbhāvasambaddha hī utpād hai; suvarṇakī hī bhān̐ti . vah isaprakār jab bājūbandhādi
paryāyen hī kahī jātī hainsuvarṇa nahīn, tab bājūbandh ityādi paryāy jitanī ṭikanevālī, kramashaḥ
pravartamān, bājūbandh ityādi paryāyoṅkī utpādak un -un vyatirek -vyaktiyoṅke dvārā, suvarṇa
jitanī ṭikanevālī, yugapat pravartamān, suvarṇakī utpādak anvayashaktiyoṅko prāpta suvarṇake
asadbhāvayukta hī utpād hai
.
ab, paryāyoṅkī abhidheyatā (kathanī) ke samay bhī, asat -utpādamen paryāyoṅko utpanna
karanevālī ve -ve vyatirekavyaktiyān̐ yugapat pravr̥utti prāpta karake anvayashaktipaneko prāpta hotī huī
paryāyoṅko dravya karatā hai (-paryāyoṅkī vivakṣhāke samay bhī vyatirekavyaktiyān̐ anvayashaktirūp
banatī huī paryāyoṅko dravyarūp karatī hain ); jaise bājūbandh ādi paryāyoṅko utpanna karanevālī ve-
ve vyatirekavyaktiyān̐ yugapat pravr̥utti prāpta karake anvayashaktipaneko prāpta karatī huī bājubandh
ityādi paryāyoṅko suvarṇa karatā hai tadnusār
. dravyakī abhidheyatāke samay bhī, sat -utpādamen
dravyakī utpādak anvayashaktiyān̐ kramapravr̥uttiko prāpta karake us -us vyatirekavyaktitvako prāpta
hotī huī, dravyako paryāyen (-paryāyarūp) karatī hain; jaise suvarṇakī utpādak anvayashaktiyān̐
1. asadbhāvasambanddha = anastitvake sāth sambandhavālāsaṅkalit . [paryāyoṅkī vivakṣhāke samay
vyatirekavyaktiyoṅko mukhya aur anvayashaktiyoṅko gauṇ kiyā jātā hai, isaliye dravyake asadbhāvasambaddha
utpād (asat -utpād, avidyamānakā utpād) hai
. ]

Page 219 of 513
PDF/HTML Page 252 of 546
single page version

kramapravr̥uttimāsādya tattadvayatirekamāpannābhirhemāṅgadādiparyāyamātrīkriyet . tato dravyārthādeshā-
tsadutpādaḥ, paryāyārthādeshādasat ityanavadyam ..111..
ath sadutpādamananyatven nishchinoti
jīvo bhavan bhavissadi ṇaro‘maro vā paro bhavīy puṇo .
kin davvattan pajahadi ṇa jahan aṇṇo kahan hodi ..112..
punarasadbhāvanibaddha evotpādaḥ . kasmāditi chet . pūrvaparyāyādanyatvāditi . yathedan jīvadravye sadutpādā-
sadutpādavyākhyānan kr̥utan tathā sarvadravyeṣhu yathāsambhavan gnātavyamiti ..111.. ath pūrvoktamev sadutpādan
dravyādabhinnatven vivr̥uṇotijīvo jīvaḥ kartā bhavan bhavan pariṇaman san bhavissadi bhaviṣhyati tāvat .
kramapravr̥utti prāpta karake us -us vyatirekavyaktitvako prāpta hotī huī, suvarṇako bājūbandhādi
paryāyamātra (-paryāyamātrarūp) karatī hain
.
isaliye dravyārthik kathanase sat -utpād hai, paryāyārthik kathanase asat -utpād hai
yah bāt anavadya (nirdoṣh, abādhya) hai .
bhāvārtha :jo pahale vidyamān ho usīkī utpattiko sat -utpād kahate hain aur jo
pahale vidyamān na ho usakī utpattiko asat -utpād kahate hain . jab paryāyoṅko gauṇ karake
dravyakā mukhyatayā kathan kiyā jātā hai, tab to jo vidyamān thā vahī utpanna hotā hai, (kyoṅki
dravya to tīnon kālamen vidyamān hai); isaliye dravyārthik nayase to dravyako sat -utpād hai; aur
jab dravyako gauṇ karake paryāyoṅkā mukhyatayā kathan kiyā jātā hai tab jo vidyamān nahīn thā
vah utpanna hotā hai (kyoṅki vartamān paryāy bhūtakālamen vidyamān nahīn thī), isaliye paryāyārthik
nayase dravyake asat -utpād hai
.
yahān̐ yah lakṣhyamen rakhanā chāhiye ki dravya aur paryāyen bhinna -bhinna vastuen̐ nahīn hain; isaliye
paryāyoṅkī vivakṣhāke samay bhī, asat -utpādamen, jo paryāyen hain ve dravya hī hain, aur dravyakī
vivakṣhāke samay bhī sat -utpādamen, jo dravya hai ve hī paryāyen hī hain
..111..
ab (sarva paryāyommen dravya ananya hai arthāt vah kā vahī hai, isaliye usake sat -utpād
isaprakār) sat -utpādako ananyatva ke dvārā nishchit karate hain :
jīv pariṇame tethī narādik e thashe; paṇ terūpe
shun chhoḍato dravyatvane ? nahi chhoḍato kyam anya e ? 112.

Page 220 of 513
PDF/HTML Page 253 of 546
single page version

jīvo bhavan bhaviṣhyati naro‘maro vā paro bhūtvā punaḥ .
kin dravyatvan prajahāti na jahadanyaḥ kathan bhavati ..112..
dravyan hi tāvad dravyatvabhūtāmanvayashaktin nityamapyaparityajadbhavati sadev . yastu dravyasya
paryāyabhūtāyā vyatirekavyakteḥ prādurbhāvaḥ tasminnapi dravyatvabhūtāyā anvayashakteraprachyavanād
dravyamananyadev . tato‘nanyatven nishchīyate dravyasya sadutpādaḥ . tathā hijīvo dravyan
bhavannārakatiryaṅmanuṣhyadevasiddhatvānāmanyatamen paryāyeṇ dravyasya paryāyadurlalitavr̥uttitvād-
vashyamev bhaviṣhyati
. sa hi bhūtvā cha ten kin dravyatvabhūtāmanvayashaktimujjhati, nojjhati .
kin kin bhaviṣhyati . nirvikārashuddhopayogavilakṣhaṇābhyān shubhāshubhopayogābhyān pariṇamya ṇaro‘maro vā paro
naro devaḥ parastiryaṅnārakarūpo vā nirvikārashuddhopayogen siddho vā bhaviṣhyati . bhavīy puṇo evan
pūrvoktaprakāreṇ punarbhūtvāpi . athavā dvitīyavyākhyānam . bhavan vartamānakālāpekṣhayā bhaviṣhyati
bhāvikālāpekṣhayā bhūtvā bhūtakālāpekṣhayā cheti kālatraye chaivan bhūtvāpi kin davvattan pajahadi kin dravyatvan
parityajati . ṇa chayadi dravyārthikanayen dravyatvan na tyajati, dravyādbhinno na bhavati . aṇṇo kahan havadi
anvayārtha :[jīvaḥ ] jīv [bhavan ] pariṇamit hotā huā [naraḥ ] manuṣhya,
[amaraḥ ] dev [vā ] athavā [paraḥ ] anya (-tiryañch, nārakī yā siddha) [bhaviṣhyati ] hogā,
[punaḥ ] parantu [bhūtvā ] manuṣhya devādi hokar [kin ] kyā vah [dravyatvan prajahāti ] dravyatvako
chhoṛ detā hai ? [na jahat ] nahīn chhoṛatā huā vah [anyaḥ kathan bhavati ] anya kaise ho sakatā
hai ? (arthāt vah anya nahīn, vahakā vahī hai
.)..112..
ṭīkā :pratham to dravya dravyatvabhūt anvayashaktiko kabhī bhī na chhoṛatā huā sat
(vidyamān) hī hai . aur dravyake jo paryāyabhūt vyatirekavyaktikā utpād hotā hai usamen bhī
dravyatvabhūt anvayashaktikā achyutapanā honese dravya ananya hī hai, (arthāt us utpādamen bhī
anvayashakti to apatit -avinaṣhṭa -nishchal honese dravya vahakā vahī hai, anya nahīn
.) isaliye
ananyapaneke dvārā dravyakā sat -utpād nishchit hotā hai, (arthāt uparokta kathanānusār dravyakā
dravyāpekṣhāse ananyapanā honese, usake sat -utpād hai,
aisā ananyapane dvārā siddha hotā hai .)
isī bātako (udāharaṇ se) spaṣhṭa kiyā jātā hai :
jīv dravya honese aur dravya paryāyommen vartanese jīv nārakatva, tiryañchatva, manuṣhyatva,
devatva aur siddhatvamense kisī ek paryāyamen avashyamev (pariṇamit) hogā . parantu vah
jīv us paryāyarūp hokar kyā dravyatvabhūt anvayashaktiko chhoṛatā hai ? nahīn chhoṛatā .

Page 221 of 513
PDF/HTML Page 254 of 546
single page version

yadi nojjhati kathamanyo nām syāt, yen prakaṭitatrikoṭisattākaḥ sa ev na
syāt ..112..
athāsadutpādamanyatven nishchinoti
maṇuvo ṇa hodi devo devo vā māṇuso va siddho vā .
evan ahojjamāṇo aṇaṇṇabhāvan kadhan lahadi ..113..
manujo na bhavati devo devo vā manuṣho vā siddho vā .
evamabhavannananyabhāvan kathan labhate ..113..
anyo bhinnaḥ kathan bhavati . kintu dravyānvayashaktirūpeṇ sadbhāvanibaddhotpādaḥ sa eveti dravyādabhinna iti
bhāvārthaḥ ..112.. ath dravyasyāsadutpādan pūrvaparyāyādanyatven nishchinotimaṇuvo ṇa havadi devo
ākulatvotpādakamanujadevādivibhāvaparyāyavilakṣhaṇamanākulatvarūpasvabhāvapariṇatilakṣhaṇan paramātmadravyan
yadyapi nishchayen manuṣhyaparyāye devaparyāye cha samānan tathāpi manujo devo na bhavati
. kasmāt .
yadi nahīn chhoṛatā to vah anya kaise ho sakatā hai ki jisane trikoṭi sattā (-tīn
prakārakī sattā) jisake pragaṭ hai aisā vah (jīv), vahī na ho ?
bhāvārtha :jīv manuṣhya -devādik paryāyarūp pariṇamit hotā huā bhī anya nahīn
ho jātā, ananya rahatā hai, vahakā vahī rahatā hai; kyoṅki ‘vahī yah devakā jīv hai, jo
pūrvabhavamen manuṣhya thā aur amuk bhavamen tiryañch thā’ aisā gnān ho sakatā hai
. isaprakār
jīvakī bhān̐ti pratyek dravya apanī sarva paryāyommen vahakā vahī rahatā hai, anya nahīn ho
jātā,
ananya rahatā hai . isaprakār dravyakā ananyapanā honese dravyakā sat -utpād nishchit
hotā hai ..112..
ab, asat -utpādako anyatvake dvārā nishchit karate hain :
anvayārtha :[manujaḥ ] manuṣhya [devaḥ na bhavati ] dev nahīn hai, [vā ] athavā
[devaḥ ] dev [mānuṣhaḥ vā siddhaḥ vā ] manuṣhya yā siddha nahīn hai; [evan abhavan ] aisā na
hotā huā [ananya bhāvan kathan labhate ] ananyabhāvako kaise prāpta ho sakatā hai ?
..113..
(arthāt utpād -vyay -dhrauvyātmak jīv, manuṣhyādi paryāyonrūp pariṇamit hone par bhī, anvayashaktiko nahīn
chhoṛatā honese ananya
vahakā vahīhai .)
mānav nathī sur, sur paṇ nahi manuj ke nahi siddha chhe;
e rīt nahi hoto thako kyam te ananyapaṇun dhare ? 113.

Page 222 of 513
PDF/HTML Page 255 of 546
single page version

paryāyā hi paryāyabhūtāyā ātmavyatirekavyakteḥ kāl ev sattvāttato‘nyakāleṣhu
bhavantyasanta ev . yashcha paryāyāṇān dravyatvabhūtayānvayashaktyānusyūtaḥ kramānupātī svakāle
prādurbhāvaḥ tasminparyāyabhūtāyā ātmavyatirekavyakteḥ pūrvamasattvātparyāyā anya ev . tataḥ
paryāyāṇāmanyatven nishchīyate paryāyasvarūpakartr̥ukaraṇādhikaraṇabhūtatven paryāyebhyo‘pr̥uthagbhūtasya
dravyasyāsadutpādaḥ
. tathā hina hi manujastridasho vā siddho vā syāt, na hi tridasho
manujo vā siddho vā syāt . evamasan kathamananyo nām syāt, yenānya ev na syāt;
yen cha niṣhpadyamānamanujādiparyāyan jāyamānavalayādivikāran kāñchanamiv jīvadravyamapi pratipad-
manyanna syāt
..113..
devaparyāyakāle manuṣhyaparyāyasyānupalambhāt . devo vā māṇuso va siddho vā devo vā manuṣhyo na bhavati
svātmopalabdhirūpasiddhaparyāyo vā na bhavati . kasmāt . paryāyāṇān parasparan bhinnakālatvāt,
suvarṇadravye kuṇḍalādiparyāyāṇāmiv . evan ahojjamāṇo evamabhavansan aṇaṇṇabhāvan kadhan lahadi ananyabhāv-
ṭīkā :paryāyen paryāyabhūt svavyatirekavyaktike kālamen hī sat (-vidyamān)
honese, usase anya kālommen asat (-avidyamān) hī hain . aur paryāyoṅkā dravyatvabhūt
anvayashaktike sāth gunthā huā (-ekarūpatāse yukta) jo kramānupātī (kramānusār) svakālamen
utpād hotā hai usamen paryāyabhūt svavyatirekavyaktikā pahale asatpanā honese, paryāyen anya hī
hain
. isīliye paryāyoṅkī anyatāke dvārā dravyakājo ki paryāyoṅke svarūpakā kartā, karaṇ
aur adhikaraṇ honese paryāyonse apr̥uthak hai usakāasat -utpād nishchit hotā hai .
is bātako (udāharaṇ dekar) spaṣhṭa karate hain :
manuṣhya vah dev yā siddha nahīn hai, aur dev, vah manuṣhya yā siddha nahīn hai; isaprakār
na hotā huā ananya (-vahakā vahī) kaise ho sakatā hai, ki jisase anya hī na ho aur jisase
manuṣhyādi paryāyen utpanna hotī hain aisā jīv dravya bhī
valayādi vikār (kaṅkaṇādi paryāyen)
jisake utpanna hotī hain aise suvarṇakī bhān̐tipad -pad par (prati paryāy par) anya na ho ?
[jaise kaṅkaṇ, kuṇḍal ityādi paryāyen anya hain, (-bhinna -bhinna hain, ve kī ve hī nahīn hain) isaliye
un paryāyoṅkā kartā suvarṇa bhī anya hai, isīprakār manuṣhya, dev ityādi paryāyen anya hain, isaliye
un paryāyoṅkā kartā jīvadravya bhī paryāyāpekṣhāse anya hai
. ]
bhāvārtha :jīvake anādi ananta -hone par bhī, manuṣhya paryāyakālamen devaparyāyakī
yā svātmopalabdhirūp siddhaparyāyakī aprāpti hai arthāt manuṣhya, dev yā siddha nahīn hai, isaliye
ve paryāyen anya anya hain
. aisā honese, un paryāyoṅkā karttā, sādhan aur ādhār jīv bhī
paryāyāpekṣhāse anyapaneko prāpta hotā hai . isaprakār jīvakī bhān̐ti pratyek dravyake paryāyāpekṣhāse

Page 223 of 513
PDF/HTML Page 256 of 546
single page version

athaikadravyasyānyatvānanyatvavipratiṣhedhamuddhunoti
davvaṭṭhieṇ savvan davvan tan pajjayaṭṭhieṇ puṇo .
havadi ya aṇṇamaṇaṇṇan takkāle tammayattādo ..114..
dravyārthiken sarvan dravyan tatparyāyārthiken punaḥ .
bhavati chānyadananyattatkāle tanmayatvāt ..114..
sarvasya hi vastunaḥ sāmānyavisheṣhātmakatvāttatsvarūpamutpashyatān yathākraman sāmānya-
visheṣhau parichchhindatī dve kil chakṣhuṣhī, dravyārthikan paryāyārthikan cheti . tatra paryāyārthik-
mekatvan kathan labhate, na kathamapi . tat etāvadāyāti asadbhāvanibaddhotpādaḥ pūrvaparyāyādbhinno
bhavatīti ..113.. athaikadravyasya paryāyaissahānanyatvābhidhānamekatvamanyatvābhidhānamanekatvan cha nay-
vibhāgen darshayati, athavā pūrvoktasadbhāvanibaddhāsadbhāvanibaddhamutpādadvayan prakārāntareṇ samarthayatihavadi
bhavati . kin kartr̥u . savvan davvan sarvan vivakṣhitāvivakṣhitajīvadravyam . kimvishiṣhṭan bhavati . aṇaṇṇan
ananyamabhinnamekan tanmayamiti . ken sah . ten nārakatiryaṅmanuṣhyadevarūpavibhāvaparyāyasamūhen keval-
gnānādyanantachatuṣhṭayashaktirūpasiddhaparyāyeṇ cha . ken kr̥utvā . davvaṭṭhieṇ shuddhānvayadravyārthikanayen .
kasmāt . kuṇḍalādiparyāyeṣhu suvarṇasyev bhedābhāvāt . tan pajjayaṭṭhieṇ puṇo taddravyan paryāyārthikanayen
anyapanā hai . isaprakār dravyako anyapanā honese dravyake asat -utpād hai,aisā nishchit hotā
hai ..113..
ab, ek hī dravyake ananyapanā aur ananyapanā honemen jo virodh hai, use dūr karate
hain . (arthāt usamen virodh nahīn ātā, yah batalāte hain) :
anvayārtha :[dravyārthiken ] dravyārthik (nay) se [sarva ] sab [dravyan ] dravya hai;
[punaḥ cha ] aur [paryāyārthiken ] paryāyārthik (nay) se [tat ] vah (dravya) [anyat ] anya-
anya hai, [tatkāle tanmayatvāt ] kyoṅki us samay tanmay honese [ananyat ] (dravya paryāyonse)
ananya hai
..114..
ṭīkā :vāstavamen sabhī vastu sāmānya -visheṣhātmak honese vastukā svarūp
dekhanevāloṅke kramashaḥ (1) sāmānya aur (2) visheṣhako jānanevālī do ān̐khen hain
(1) dravyārthik aur (2) paryāyārthik .
dravyārthike badhun dravya chhe; ne te ja paryāyārthike
chhe anya, jethī te samay tadrūp hoī ananya chhe. 114
.

Page 224 of 513
PDF/HTML Page 257 of 546
single page version

mekāntanimīlitan vidhāy kevalonmīliten dravyārthiken yadāvalokyate tadā nārakatiryaṅ-
manuṣhyadevasiddhatvaparyāyātmakeṣhu visheṣheṣhu vyavasthitan jīvasāmānyamekamavalokayatāmanav-
lokitavisheṣhāṇān tatsarvan jīvadravyamiti pratibhāti
. yadā tu dravyārthikamekāntanimīlitan vidhāy
kevalonmīliten paryāyārthikenāvalokyate tadā jīvadravye vyavasthitānnārakatiryaṅmanuṣhyadev-
siddhatvaparyāyātmakān visheṣhānanekānavalokayatāmanavalokitasāmānyānāmanyadanyatpratibhāti,
dravyasya tattadvisheṣhakāle tattadvisheṣhebhyastanmayatvenānanyatvāt
, gaṇatr̥uṇaparṇadārumayahavyavāhavat .
yadā tu te ubhe api dravyārthikaparyāyārthike tulyakālonmīlite vidhāy tat itashchāvalokyate
tadā nārakatiryaṅmanuṣhyadevasiddhatvaparyāyeṣhu vyavasthitan jīvasāmānyan jīvasāmānye cha vyavasthitā
nārakatiryaṅmanuṣhyadevasiddhatvaparyāyātmakā visheṣhāshcha tulyakālamevāvalokyante
. tatraikachakṣhurav-
punaḥ aṇṇan anyadbhinnamanekan paryāyaiḥ sah pr̥uthagbhavati . kasmāditi chet . takkāle tammayattādo tr̥uṇāgni-
kāṣhṭhāgnipatrāgnivat svakīyaparyāyaiḥ sah tatkāle tanmayatvāditi . etāvatā kimuktan bhavati . dravyārthik-
nayen yadā vastuparīkṣhā kriyate tadā paryāyasantānarūpeṇ sarvan paryāyakadambakan dravyamev pratibhāti . yadā
tu paryāyanayavivakṣhā kriyate tadā dravyamapi paryāyarūpeṇ bhinnan bhinnan pratibhāti . yadā cha parasparasāpekṣha-
nayadvayen yugapatsamīkṣhyate, tadaikatvamanekatvan cha yugapatpratibhātīti . yathedan jīvadravye vyākhyānan kr̥utan tathā
inamense paryāyārthik chakṣhuko sarvathā banda karake jab mātra khulī huī dravyārthik chakṣhuke
dvārā dekhā jātā hai tab nārakapanā, tiryañchapanā, manuṣhyapanā, devapanā aur siddhapanāvah
paryāyasvarūp visheṣhommen rahanevāle ek jīvasāmānyako dekhanevāle aur visheṣhoṅko na dekhanevāle
jīvoṅko ‘vah sab jīv dravya hai’ aisā bhāsit hotā hai
. aur jab dravyārthik chakṣhuko sarvathā
banda karake mātra khulī huī paryāyārthik chakṣhuke dvārā dekhā jātā hai tab jīvadravyamen rahanevāle
nārakapanā, tiryañchapanā, manuṣhyapanā, devapanā aur siddhapanā
ve paryāyasvarūp anek visheṣhoṅko
dekhanevāle aur sāmānyako na dekhanevāle jīvoṅko (vah jīv dravya) anya -anya bhāsit hotā
hai, kyoṅki dravya un -un visheṣhoṅke samay tanmay honese un -un visheṣhonse ananya hai
kaṇḍe,
ghās, patte aur kāṣhṭhamay agnikī bhān̐ti . (jaise ghās, lakaṛī ityādikī agni us -us samay
ghāsamay, lakaḍīmay ityādi honese ghās, lakaṛī ityādise ananya hai usīprakār dravya un-
un paryāyarūp visheṣhoṅke samay tanmay honese unase ananya hai
pr̥uthak nahīn hai .) aur jab un
dravyārthik aur paryāyārthik donon ān̐khoṅko ek hī sāth kholakar unake dvārā aur inake dvārā
(-dravyārthik tathā paryāyārthik chakṣhuoṅke) dekhā jātā hai tab nārakapanā, tiryañchapanā, manuṣhyapanā,
devapanā aur siddhapanā paryāyommen rahanevālā jīvasāmānya tathā jīvasāmānyamen rahanevālā
nārakapanā -tiryañchapanā -manuṣhyapanā -devapanā aur siddhatvaparyāyasvarūp visheṣh tulyakālamen hī
(ek hī sāth) dikhāī dete hain
.

Page 225 of 513
PDF/HTML Page 258 of 546
single page version

lokanamekadeshāvalokanan, dvichakṣhuravalokanan sarvāvalokanam . tataḥ sarvāvalokane dravyasyā-
nyatvānanyatvan cha na vipratiṣhidhyate ..114..
ath sarvavipratiṣhedhaniṣhedhikān saptabhaṅgīmavatārayati
atthi tti ya ṇatthi tti ya havadi avattavvamidi puṇo davvan .
pajjāeṇ du keṇ vi tadubhayamādiṭṭhamaṇṇan vā ..115..
sarvadravyeṣhu yathāsambhavan gnātavyamityarthaḥ ..114.. evan sadutpādāsadutpādakathanen prathamā, sadutpād-
visheṣhavivaraṇarūpeṇ dvitīyā, tathaivāsadutpādavisheṣhavivaraṇarūpeṇ tr̥utīyā, dravyaparyāyayorekatvānekatva-
pratipādanen chaturthīti sadutpādāsadutpādavyākhyānamukhyatayā gāthāchatuṣhṭayen saptamasthalan gatam
. ath
samastadurnayaikāntarūpavivādaniṣhedhikān nayasaptabhaṅgīn vistārayatiatthi tti ya syādastyev . syāditi
pra. 29
vahān̐, ek ān̐khase dekhā jānā vah ekadesh avalokan hai aur donon ān̐khonse
dekhanā vah sarvāvalokan (-sampūrṇa avalokan) hai . isaliye sarvāvalokanamen dravyake
anyatva aur ananyatva virodhako prāpta nahīn hote .
bhāvārtha :pratyek dravya sāmānyavisheṣhātmak hai, isaliye pratyek dravya vahakā
vahī rahatā hai aur badalatā bhī hai . dravyakā svarūp hī aisā ubhayātmak honese dravyake
ananyatvamen aur anyatvamen virodh nahīn hai . jaisemarīchi aur bhagavān mahāvīrakā
jīvasāmānyakī apekṣhāse ananyatva aur jīv visheṣhoṅkī apekṣhāse anyatva honemen kisī
prakārakā virodh nahīn hai
.
dravyārthikanayarūpī ek chakṣhuse dekhane par dravyasāmānya hī gnāt hotā hai, isaliye
dravya ananya arthāt vahakā vahī bhāsit hotā hai aur paryāyārthikanayarūpī dūsarī ek
chakṣhuse dekhane par dravyake paryāyarūp visheṣh gnāt hote hain, isaliye dravya anya -anya bhāsit
hotā hai
. donon nayarūpī donon chakṣhuonse dekhane par dravyasāmānya aur dravyake visheṣh donon
gnāt hote hain, isaliye dravya ananya tathā anya -anya donon bhāsit hotā hai ..114..
ab, samasta virodhoṅko dūr karanevālī saptabhaṅgī pragaṭ karate hain :
asti, tathā chhe nāsti, tem ja dravya aṇavaktavya chhe,
vaḷī ubhay ko paryāyathī, vā anyarūp kathāy chhe. 115.

Page 226 of 513
PDF/HTML Page 259 of 546
single page version

astīti cha nāstīti cha bhavatyavaktavyamiti punardravyam .
paryāyeṇ tu kenachit tadubhayamādiṣhṭamanyadvā ..115..
syādastyev 1, syānnāstyev 2, syādavaktavyamev 3, syādastināstyev 4, syād-
styavaktavyamev 5, syānnāstyavaktavyamev 6, syādastināstyavaktavyameveti 7, svarūpeṇ 1,
pararūpeṇ 2, svapararūpayaugapadyen 3, svapararūpakra meṇ 4, svarūpasvapararūpayaugapadyābhyān 5,
pararūpasvapararūpayaugapadyābhyān 6, svarūpapararūpasvapararūpayaugapadyaiḥ 7, ādishyamānasya svarūpeṇ
ko‘rthaḥ . kathañchit . kathañchitko‘rthaḥ . vivakṣhitaprakāreṇ svadravyādichatuṣhṭayen . tachchatuṣhṭayan shuddha-
jīvaviṣhaye kathyate . shuddhaguṇaparyāyādhārabhūtan shuddhātmadravyan dravyan bhaṇyate, lokākāshapramitāḥ
shuddhāsaṅkhyeyapradeshāḥ kṣhetran bhaṇyate, vartamānashuddhaparyāyarūpapariṇato vartamānasamayaḥ kālo bhaṇyate,
shuddhachaitanyan bhāvashchetyuktalakṣhaṇadravyādichatuṣhṭay iti prathamabhaṅgaḥ 1
. ṇatthi tti ya syānnāstyev . syāditi
anvayārtha :[dravyan ] dravya [asti iti cha ] kisī paryāyase ‘asti’, [nāsti
iti cha ] kisī paryāyase ‘nāsti’ [punaḥ ] aur [avaktavyam iti bhavati ] kisī
paryāyase ‘avaktavya’ hai, [kenachit paryāyeṇ tu tadubhayan ] aur kisī paryāyase ‘asti-
nāsti’ [vā ] athavā [anyat ādiṣhṭam ] kisī paryāyase anya tīn bhaṅgarūp kahā
gayā hai
..115..
ṭīkā :dravya (1) svarūpāpekṣhāse ‘syāt asti’; (2) pararūpakī apekṣhāse
‘syāt nāsti’; (3) svarūp -pararūpakī yugapat apekṣhāse ‘syāt 2avaktavya’;
(4) svarūp -pararūpake kramakī apekṣhāse ‘syāt asti -nāsti’; (5) svarūpakī aur
svarūp -pararūpakī yugapat apekṣhāse ‘syāt asti -avaktavya’; (6) pararūpakī aur
svarūp -pararūpakī yugapat apekṣhāse ‘syāt nāsti’, avaktavya; aur (7) svarūpakī,
pararūpakī tathā svarūp -pararūpakī yugapat apekṣhāse ‘syāt asti -nāsti -avaktavya’ hai
.
1. ‘syāt’ = kathañchit; kisīprakār; kisī apekṣhāse . (pratyek dravya svachatuṣhṭayakī apekṣhāsesvadravya,
svakṣhetra, svakāl aur svabhāvakī apekṣhāse‘asti’ hai . shuddha jīvakā svachatuṣhṭay isaprakār hai :shuddha
guṇ -paryāyoṅkā ādhārabhūt shuddhātmadravya vah dravya hai; lokākāshapramāṇ shuddha asaṅkhyapradesh vah kṣhetra hai, shuddha
paryāyarūpase pariṇat vartamān samay vah kāl hai, aur shuddha chaitanya vah bhāv hai
.)
2. avaktavya = jo kahā na jā sake . (ek hī sāth svarūp tathā pararūpakī apekṣhāse dravya kathanamen nahīn
ā sakatā, isaliye ‘avaktavya hai .)

Page 227 of 513
PDF/HTML Page 260 of 546
single page version

sataḥ, pararūpeṇāsataḥ, svapararūpābhyān yugapadvaktumashakyasya, svapararūpābhyān krameṇ sato‘satashcha,
svarūpasvapararūpayaugapadyābhyān sato vaktumashakyasya cha, pararūpasvapararūpayaugapadyābhyāmasato vaktum-
shakyasya cha, svarūpapararūpasvapararūpayaugapadyaiḥ sato‘sato vaktumashakyasya chānantadharmaṇo dravyasyai-
kaikan dharmamāshritya vivakṣhitāvivakṣhitavidhipratiṣhedhābhyāmavatarantī saptabhaṅgikaivakāravishrāntam-
ko‘rthaḥ . kathañchidvivakṣhitaprakāreṇ paradravyādichatuṣhṭayen 2 . havadi bhavati . kathambhūtam . avattavvamidi
syādavaktavyamev . syāditi ko‘rthaḥ . kathañchidvivakṣhitaprakāreṇ yugapatsvaparadravyādichatuṣhṭayen 3 .
syādasti, syānnāsti, syādavaktavyan, syādastināsti, syādastyevāvaktavyan, syānnāstyevāvaktavyan,
syādastināstyevāvaktavyam
. puṇo punaḥ itthambhūtam kin bhavati . davvan paramātmadravyan kartr̥u . punarapi kathambhūtan
bhavati . tadubhayan syādastināstyev . syāditi ko‘rthaḥ . kathañchidvivakṣhitaprakāreṇ krameṇ svapar-
dravyādichatuṣhṭayen 4 . kathambhūtan saditthamitthan bhavati . ādiṭṭhan ādiṣhṭan vivakṣhitan sat . ken kr̥utvā .
pajjāeṇ du paryāyeṇ tu prashnottararūpanayavibhāgen tu . kathambhūten . keṇ vi kenāpi vivakṣhiten
naigamādinayarūpeṇ . aṇṇan vā anyadvā sanyogabhaṅgatrayarūpeṇ . tatkathyatesyādastyevāvaktavyan . syāditi
ko‘rthaḥ . kathañchit vivakṣhitaprakāreṇ svadravyādichatuṣhṭayen yugapatsvaparadravyādichatuṣhṭayen cha 5 .
syānnāstyevāvakta vyan . syāditi ko‘rthaḥ . ka thañchit vivakṣhitaprakāreṇ paradravyādichatuṣhṭayen
yugapatsvaparadravyādichatuṣhṭayen cha 6 . syādastināstyevāvaktavyan . syāditi ko‘rthaḥ . kathañchit
vivakṣhitaprakāreṇ krameṇ svaparadravyādichatuṣhṭayen yugapatsvaparadravyādichatuṣhṭayen cha 7 . pūrvan pañchāstikāye
syādastītyādipramāṇavākyen pramāṇasaptabhaṅgī vyākhyātā, atra tu syādastyev, yadevakāragrahaṇan
tannayasaptabhaṅgīgnāpanārthamiti bhāvārthaḥ
. yathedan nayasaptabhaṅgīvyākhyānan shuddhātmadravye darshitan tathā yathāsambhavan
dravyakā kathan karanemen, (1) jo svarūpase ‘sat’ hai; (2) jo pararūpase ‘asat’
hai; (3) jisakā svarūp aur pararūpase yugapat ‘kathan ashakya’ hai; (4) jo svarūpase
aur pararūpase kramashaḥ ‘sat aur asat’ hai; (5) jo svarūpase, aur svarūp -pararūpase
yugapat ‘sat aur avaktavya’ hai; (6) jo pararūpase, aur svarūp -pararūpase yugapat
‘asat aur avaktavya’ hai; tathā (7) jo svarūpase par -rūp aur svarūp -pararūpase
yugapat ‘sat’, ‘asat’ aur ‘avaktavya’ hai
aise ananta dharmomvāle dravyake ek ek
dharmakā āshray lekar 1vivakṣhit -avivakṣhitatāke vidhi -niṣhedhake dvārā pragaṭ honevālī
1. vivakṣhit (kathanīy) dharmako mukhya karake usakā pratipādan karanese aur avivakṣhit (na kahane yogya)
dharmako gauṇ karake usakā niṣhedh karanese saptabhaṅgī pragaṭ hotī hai .