Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 108-115.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 28

 

Page 208 of 513
PDF/HTML Page 241 of 546
single page version

saddravyan sanshcha guṇaḥ sanshchaiv cha paryāy iti vistāraḥ .
yaḥ khalu tasyābhāvaḥ sa tadabhāvo‘tadbhāvaḥ ..107..

yathā khalvekan muktāphalasragdām hār iti sūtramiti muktāphalamiti tredhā vistāryate, tathaikan dravyan dravyamiti guṇ iti paryāy iti tredhā vistāryate . yathā chaikasya muktāphalasragdāmnaḥ shuklo guṇaḥ shuklo hāraḥ shuklan sūtran shuklan muktāphalamiti tredhā vistāryate, tathaikasya dravyasya sattāguṇaḥ saddravyan sadguṇaḥ satparyāy iti tredhā vistāryate . yathā chaikasmin muktāphalasragdāmni yaḥ shuklo guṇaḥ sa na hāro na sūtran na muktāphalan yashcha hāraḥ sūtran muktāphalan vā sa na shuklo guṇ itītaretarasya yastasyābhāvaḥ sa tadabhāv- lakṣhaṇo‘tadbhāvo‘nyatvanibandhanabhūtaḥ, tathaikasmin dravye yaḥ sattāguṇastanna dravyan nānyo guṇo sthānīyo yo‘sau shuklaguṇaḥ sa pradeshābheden kin kin bhaṇyate . shuklo hār iti shuklan sūtramiti shuklan muktāphalamiti bhaṇyate, yashcha hāraḥ sūtran muktāphalan vā taistribhiḥ pradeshābheden shuklo guṇo bhaṇyat iti tadbhāvasya lakṣhaṇamidam . tadbhāvasyeti ko‘rthaḥ . hārasūtramuktāphalānān shuklaguṇen sah tanmayatvan pradeshābhinnatvamiti . tathā muktātmapadārthe yo‘sau shuddhasattāguṇaḥ sa pradeshābheden kin kin bhaṇyate . sattālakṣhaṇaḥ paramātmapadārtha iti sattālakṣhaṇaḥ kevalagnānādiguṇ iti sattālakṣhaṇaḥ siddhaparyāy

anvayārtha :[sat dravyan ] ‘sat dravya’ [sat cha guṇaḥ ] ‘sat guṇ’ [cha ] aur [sat cha ev paryāyaḥ ] ‘sat paryāy’[iti ] is prakār [vistāraḥ ] (sattāguṇakā) vistār hai . [yaḥ khalu ] (unamen paraspar) jo [tasya abhāvaḥ ] ‘usakā abhāv’ arthāt ‘usarūp honekā abhāv’ hai [saḥ ] vah [tadbhāvaḥ ] ‘tad -abhāv’ [atadbhāvaḥ ] arthāt atadbhāv hai ..107..

ṭīkā :jaise ek 1motiyoṅkī mālā ‘hār’ke rūpamen, ‘sūtra’ (dhāgā) ke rūpamen aur ‘motī’ ke rūpamen(tridhā) tīn prakārase vistārit kī jātī hai, usīprakār ek ‘dravya,’ dravyake rūpamen, ‘guṇ’ke rūpamen aur ‘paryāy’ke rūpamentīn prakārase vistārit kiyā jātā hai .

aur jaise ek motiyoṅkī mālākā shuklatva guṇ, ‘shukla hār,’ ‘shukla dhāgā’, aur ‘shukla motī’,aise tīn prakārase vistārit kiyā jātā hai, usīprakār ek dravyakā sattāguṇ ‘satdravya’, ‘satguṇ’, aur ‘satparyāy’,aise tīn prakārase vistārit kiyā jātā hai .

aur jis prakār ek motiyoṅkī mālāmen jo shuklatvaguṇ hai vah hār nahīn hai, dhāgā nahīn hai yā motī nahīn hai, aur jo hār, dhāgā yā motī hai vah shuklatvaguṇ nahīn hai;isaprakār 1 motiyoṅkī mālā = motī kā hār, mauktikamālā .


Page 209 of 513
PDF/HTML Page 242 of 546
single page version

na paryāyo yachcha dravyamanyo guṇaḥ paryāyo vā sa na sattāguṇ itītaretarasya yastasyābhāvaḥ sa tadabhāvalakṣhaṇo‘tadbhāvo‘nyatvanibandhanabhūtaḥ ..107.. iti bhaṇyate . yashcha paramātmapadārthaḥ kevalagnānādiguṇaḥ siddhatvaparyāy iti taishcha tribhiḥ (pradeshābheden ?) shuddhasattāguṇo bhaṇyat iti tadbhāvasya lakṣhaṇamidam . tadbhāvasyeti ko‘rthaḥ . paramātmapadārtha- kevalagnānādiguṇasiddhatvaparyāyāṇān shuddhasattāguṇen sah sañgnādibhede‘pi pradeshaistanmayatvamiti . jo khalu tassa abhāvo yastasya pūrvoktalakṣhaṇatadbhāvasya khalu sphu ṭan sañgnādibhedavivakṣhāyāmabhāvaḥ so tadabhāvo sa pūrvoktalakṣhaṇastadabhāvo bhaṇyate . sa cha tadabhāvaḥ kin bhaṇyate . atabbhāvo na tadbhāvastanmayatvam kiñch atadbhāvaḥ sañgnālakṣhaṇaprayojanādibhedaḥ ityarthaḥ . tadyathāyathā muktāphalahāre yo‘sau shuklaguṇastadvāchake na shuklamityakṣharadvayen hāro vāchyo na bhavati sūtran vā muktāphalan vā, hārasūtramuktāphalashabdaishcha shuklaguṇo vāchyo na bhavati . evan parasparan pradeshābhede‘pi yo‘sau sañgnādibhedaḥ sa tasya pūrvokta lakṣhaṇ- tadbhāvasyābhāvastadabhāvo bhaṇyate . sa cha tadabhāvaḥ punarapi kin bhaṇyate . atadbhāvaḥ sañgnā- lakṣhaṇaprayojanādibhed iti . tathā muktajīve yo‘sau shuddhasattāguṇastadvāchaken sattāshabden muktajīvo ek -dūsaremen jo ‘usakā abhāv’ arthāt ‘tadrūp honekā abhāv’ hai vah ‘tad -abhāv’ lakṣhaṇ ‘atadbhāv’ hai, jo ki anyatvakā kāraṇ hai . isīprakār ek dravyamen jo sattāguṇ hai vah dravya nahīn hai, 1anyaguṇ nahīn hai, yā paryāy nahīn hai; aur jo dravya anya guṇ yā paryāy hai vah sattāguṇ

isaprakār ek -dūsaremen jo ‘usakā abhāv’ arthāt ‘tadrūp honekā abhāv’ hai vah 2‘tad -abhāv’ lakṣhaṇ ‘atadbhāv’ hai jo ki anyatvakā kāraṇ hai .

bhāvārtha :ek ātmākā vistārakathanamen ‘ātmadravya’ke rūpamen ‘gnānādiguṇ’ ke rūpamen aur ‘siddhatvādi paryāy’ ke rūpamentīn prakārase varṇan kiyā jātā hai . isīprakār sarva dravyoṅke sambandhamen samajhanā chāhiye .

aur ek ātmāke astitva guṇako ‘sat ātmadravya’, sat gnānādiguṇ’ aur ‘sat siddhatvādi paryāy’aise tīn prakārase vistārit kiyā jātā hai; isīprakār sabhī dravyoṅke sambandhamen samajhanā chāhiye .

aur ek ātmākā jo astitva guṇ hai vah ātmadravya nahīn hai, (sattā guṇake binā) gnānādiguṇ nahīn hai, yā siddhatvādi paryāy nahīn hai; aur jo ātmadravya hai, (astitvake sivāy) gnānādiguṇ hai yā siddhatvādi paryāy hai vah astitva guṇ nahīn haiisaprakār unamen paraspar atadbhāv hai, jisake kāraṇ unamen anyatva hai . isīprakār sabhī dravyoṅke sambandhamen samajhanā chāhiye . 1. anyaguṇ = sattā ke atirikta dūsarā koī bhī guṇ . 2. tad -abhāv = usakā abhāv; (tad -abhāv = tasya abhāvaḥ) tadbhāv atadbhāvakā lakṣhaṇ (svarūp) hai;

atadbhāv anyatvakā kāraṇ hai . pra. 27


Page 210 of 513
PDF/HTML Page 243 of 546
single page version

ath sarvathā‘bhāvalakṣhaṇatvamatadbhāvasya niṣhedhayati
jan davvan tan ṇa guṇo jo vi guṇo so ṇa tachchamatthādo .
eso hi atabbhāvo ṇev abhāvo tti ṇiddiṭṭho ..108..
yaddravyan tanna guṇo yo‘pi guṇaḥ sa na tattvamarthāt .
eṣh hyatadbhāvo naiv abhāv iti nirdiṣhṭaḥ ..108..
vāchyo na bhavati kevalagnānādiguṇo vā siddhaparyāyo vā, muktajīvakevalagnānādiguṇasiddhaparyāyashabdaishcha
shuddhasattāguṇo vāchyo na bhavati
. ityevan parasparan pradeshābhede‘pi yo‘sau sañgnādibhedaḥ sa tasya
pūrvoktalakṣhaṇatadbhāvasyābhāvastadabhāvo bhaṇyate . sa cha tadabhāvaḥ punarapi kin bhaṇyate . atadbhāvaḥ sañgnā-
lakṣhaṇaprayojanādibhed ityarthaḥ . yathātra shuddhātmani shuddhasattāguṇen sahābhedaḥ sthāpitastathā yathāsambhavan
sarvadravyeṣhu gnātavya ityabhiprāyaḥ ..107.. ath guṇaguṇinoḥ pradeshabhedaniṣhedhen tamev sañgnādi-
bhedarūpamatadbhāvan dr̥uḍhayatijan davvan tan ṇa guṇo yaddravyan sa na guṇaḥ, yanmuktajīvadravyan sa shuddhaḥ san guṇo
na bhavati . muktajīvadravyashabden shuddhasattāguṇo vāchyo na bhavatītyarthaḥ . jo vi guṇo so ṇa tachchamatthādo
isaprakār is gāthāmen sattākā udāharaṇ dekar atadbhāvako spaṣhṭatayā samajhāyā hai .
(yahān̐ itanā visheṣh hai ki jo sattā guṇake sambandhamen kahā hai, vah anya guṇoṅke viṣhayamen

bhī bhalībhān̐ti samajh lenā chāhiye . jaise ki :sattā guṇakī bhān̐ti ek ātmāke puruṣhārtha guṇako ‘puruṣhārthī ātmadravya’ ‘puruṣhārthī gnānādiguṇ’ aur ‘puruṣhārthī siddhatvādi paryāy’ isaprakār vistarit kar sakate hain . abhinnapradesh honese isaprakār vistār kiyā jātā hai, phi ra bhī sañgnā -lakṣhaṇ -prayojanādi bhed honese puruṣhārthaguṇako tathā ātmadravyako, gnānādi anya guṇ aur siddhatvādi paryāyako atadbhāv hai, jo ki unamen anyatvakā kāraṇ hai ..107..

ab, sarvathā abhāv vah atadbhāvakā lakṣhaṇ hai, isakā niṣhedh karate hain :

anvayārtha :[arthāt ] svarūp apekṣhāse [yad dravyan ] jo dravya hai [tat na guṇaḥ ] vah guṇ nahīn hai, [yaḥ api guṇaḥ ] aur jo guṇ hai [saḥ na tattvan ] yah dravya nahīn hai . [eṣhaḥ hi atadbhāvaḥ ] yah atadbhāv hai; [na ev abhāvaḥ ] sarvathā abhāv vah atadbhāv nahīn hai; [iti nirdiṣhṭaḥ ] aisā (jinendradev dvārā) darashāyā gayā hai ..108..

svarūpe nathī je dravya te guṇ, guṇ te nahi dravya chhe ,

āne atatpaṇun jāṇavun, na abhāvane; bhākhyun jine. 108.


Page 211 of 513
PDF/HTML Page 244 of 546
single page version

ekasmindravye yad dravyan guṇo na tadbhavati, yo guṇaḥ sa dravyan na bhavatītyevan yad dravyasya guṇarūpeṇ guṇasya vā dravyarūpeṇ tenābhavanan so‘tadbhāvaḥ, etāvataivānyatvavyavahārasiddheḥ . na punardravyasyābhāvo guṇo guṇasyābhāvo dravyamityevanlakṣhaṇo‘bhāvo‘tadbhāvaḥ . evan satyekadravya- syānekatvamubhayashūnyatvamapoharūpatvan vā syāt . tathā hiyathā khalu chetanadravyasyābhāvo- ‘chetanadravyamachetanadravyasyābhāvashchetanadravyamiti tayoranekatvan, tathā dravyasyābhāvo guṇo guṇasyābhāvo dravyamityekasyāpi dravyasyānekatvan syāt . yathā suvarṇasyābhāve suvarṇatvasyā- bhāvaḥ suvarṇatvasyābhāve suvarṇasyābhāv ityubhayashūnyatvan, tathā dravyasyābhāve guṇasyābhāvo yo‘pi guṇaḥ sa na tattvan dravyamarthataḥ paramārthataḥ, yaḥ shuddhasattāguṇaḥ sa muktātmadravyan na bhavati . shuddhasattāshabden muktātmadravyan vāchyan na bhavatītyarthaḥ . eso hi atabbhāvo eṣh uktalakṣhaṇo hi sphu ṭamatadbhāvaḥ . uktalakṣhaṇ iti ko‘rthaḥ . guṇaguṇinoḥ sañgnādibhede‘pi pradeshabhedābhāvaḥ . ṇev abhāvo tti ṇiddiṭṭho naivābhāv iti nirdiṣhṭaḥ . naiv abhāv iti ko‘rthaḥ . yathā sattāvāchakashabden muktātma- dravyan vāchyan na bhavati tathā yadi sattāpradeshairapi sattāguṇātsakāshādbhinnan bhavati tadā yathā

ṭīkā :ek dravyamen, jo dravya hai vah guṇ nahīn hai, jo guṇ hai vah dravya nahīn hai; isaprakār jo dravyakā guṇarūpase abhavan (-na honā) athavā guṇakā dravyarūpase abhavan vah atadbhāv hai; kyoṅki itanese hī anyatvavyavahār (-anyatvarūp vyavahār) siddha hotā hai . parantu dravyakā abhāv guṇ hai, guṇakā abhāv dravya hai;aise lakṣhaṇavālā abhāv vah atadbhāv nahīn hai . yadi aisā ho to (1) ek dravyako anekatva ā jāyagā, (2) ubhayashūnyatā (donoṅkā abhāv) ho jāyagī, athavā (3) apoharūpatā ā jāyagī . isī ko samajhāte hain :

(dravyakā abhāv vah guṇ hai aur guṇakā abhāv vah dravya; vah aisā mānane par pratham doṣh is prakār āyagā :)

(1) jaise chetanadravyakā abhāv vah achetan dravya hai, achetanadravyakā abhāv vah chetanadravya hai,isaprakār unake anekatva (dvitva) hai, usīprakār dravyakā abhāv vah guṇ, guṇakā abhāv vah dravyaisaprakār ek dravyake bhī anekatva ā jāyagā . (arthāt dravyake ek honepar bhī usake anekatvakā prasaṅg ā jāyagā .)

(athavā ubhayashūnyatvarūp dūsarā doṣh is prakār ātā hai :)
(2) jaise suvarṇake abhāv hone par suvarṇatvakā abhāv ho jātā hai aur

suvarṇatvakā abhāv hone par suvarṇakā abhāv ho jātā hai,isaprakār ubhayashūnyatva donoṅkā abhāv ho jātā hai; usīprakār dravyakā abhāv hone par guṇakā abhāv aur guṇakā abhāv hone par dravyakā abhāv ho jāyagā;isaprakār ubhayashūnyatā ho jāyagī . (arthāt


Page 212 of 513
PDF/HTML Page 245 of 546
single page version

guṇasyābhāve dravyasyābhāv ityubhayashūnyatvan syāt . yathā paṭābhāvamātra ev ghaṭo ghaṭābhāvamātra ev paṭ ityubhayorapoharūpatvan, tathā dravyābhāvamātra ev guṇo guṇābhāvamātra ev dravya- mityatrāpyapoharūpatvan syāt . tato dravyaguṇayorekatvamashūnyatvamanapohatvan chechchhatā yathodit evātadbhāvo‘bhyupagantavyaḥ ..108..

ath sattādravyayorguṇaguṇibhāvan sādhayati
jo khalu davvasahāvo pariṇāmo so guṇo sadavisiṭṭho .
sadavaṭṭhidan sahāve davvan ti jiṇovadesoyan ..109..

jīvapradeshebhyaḥ pudgaladravyan bhinnan saddravyāntaran bhavati tathā sattāguṇapradeshebhyo muktajīvadravyan sattāguṇādbhinnan satpr̥uthagdravyāntaran prāpnoti . evan kin siddham . sattāguṇarūpan pr̥uthagdravyan muktātmadravyan cha pr̥uthagiti dravyadvayan jātan, na cha tathā . dvitīyan cha dūṣhaṇan prāpnotiyathā suvarṇatvaguṇapradeshebhyo dravya tathā guṇ donoṅke abhāvakā prasaṅg ā jāyagā .)

(athavā 1apoharūpatā nāmak tīsarā doṣh isaprakār ātā hai :)
(3) jaise paṭābhāvamātra hī ghaṭ hai, ghaṭābhāvamātra hī paṭ hai, (arthāt vastrake keval

abhāv jitanā hī ghaṭ hai, aur ghaṭake keval abhāv jitanā hī vastra hai)isaprakār donoṅke apoharūpatā hai, usīprakār dravyābhāvamātra hī guṇ aur guṇābhāvamātra hī dravya hogā;isaprakār isamen bhī (dravya -guṇamen bhī) 1apoharūpatā ā jāyagī, (arthāt keval nakārarūpatākā prasaṅga ā jāyagā .)

isaliye dravya aur guṇakā ekatva, ashūnyatva aur 2anapohatva chāhanevāleko yathokta hī (jaisā kahā vaisā hī) atadbhāv mānanā chāhiye ..108..

ab, sattā aur dravyakā guṇguṇīpanā siddha karate hain : 1. apoharūpatā = sarvathā nakārātmakatā; sarvathā bhinnatā . (dravya aur guṇamen ek -dūsarekā keval nakār hī

ho to ‘dravya guṇavālā hai’ ‘yah guṇ is dravyakā hai’ityādi kathanase sūchit kisī prakārakā sambandha
hī dravya aur guṇake nahīn banegā .)

2. anapohatva = apoharūpatākā na honā; keval nakārātmakatākā na honā .

pariṇām dravyasvabhāv je, te guṇ ‘sat’-avishiṣhṭa chhe; ‘dravyo svabhāve sthit sat chhe’e ja ā upadesh chhe. 109.


Page 213 of 513
PDF/HTML Page 246 of 546
single page version

yaḥ khalu dravyasvabhāvaḥ pariṇāmaḥ sa guṇaḥ sadavishiṣhṭaḥ .
sadavasthitan svabhāve dravyamiti jinopadesho‘yam ..109..

dravyan hi svabhāve nityamavatiṣhṭhamānatvātsaditi prāk pratipāditam . svabhāvastu dravyasya pariṇāmo‘bhihitaḥ . ya ev dravyasya svabhāvabhūtaḥ pariṇāmaḥ, sa ev sadavishiṣhṭo guṇ itīh sādhyate . yadev hi dravyasvarūpavr̥uttibhūtamastitvan dravyapradhānanirdeshātsaditi sanshabdyate tadavishiṣhṭaguṇabhūt ev dravyasya svabhāvabhūtaḥ pariṇāmaḥ, dravyavr̥utterhi trikoṭisamay- bhinnasya suvarṇasyābhāvastathaiv suvarṇapradeshebhyo bhinnasya suvarṇatvaguṇasyāpyabhāvaḥ, tathā sattāguṇ- pradeshebhyo bhinnasya muktajīvadravyasyābhāvastathaiv muktajīvadravyapradeshebhyo bhinnasya sattāguṇasyāpyabhāvaḥ ityubhayashūnyatvan prāpnoti . yathedan muktajīvadravye sañgnādibhedabhinnasyātadbhāvastasya sattāguṇen sah pradeshābhedavyākhyānan kr̥utan tathā sarvadravyeṣhu yathāsambhavan gnātavyamityarthaḥ ..108.. evan dravyasyāstitva- kathanarūpeṇ prathamagāthā, pr̥uthaktvalakṣhaṇātadbhāvābhidhānānyatvalakṣhaṇayoḥ kathanen dvitīyā, sañgnālakṣhaṇ- prayojanādibhedarūpasyātadbhāvasya vivaraṇarūpeṇ tr̥utīyā, tasyaiv dr̥uḍhīkaraṇārthan cha chaturthīti dravyaguṇ- yorabhedaviṣhaye yuktikathanamukhyatayā gāthāchatuṣhṭayen pañchamasthalan gatam . ath sattā guṇo bhavati, dravyan

anvayārtha :[yaḥ khalu ] jo, [dravyasvabhāvaḥ pariṇāmaḥ ] dravyakā svabhāvabhūt (utpādavyayadhrauvyātmak) pariṇām hai [saḥ ] vah (pariṇām) [sadavishiṣhṭaḥ guṇaḥ ] ‘sat’ se avishiṣhṭa (-sattāse abhinna hai aisā) guṇ hai . [svabhāve avasthitan ] ‘svabhāvamen avasthit (honese) [dravyan ] dravya [sat ] sat hai’[iti jinopadeshaḥ ] aisā jo (99 vīn gāthāmen kathit) jinopadesh hai [ayam ] vahī yah hai . (arthāt 99vīn gāthāke kathanamense is gāthāmen kathit bhāv sahaj hī nikalatā hai .) ..109..

ṭīkā :dravya svabhāvamen nitya avasthit honese sat hai, aisā pahale (99vīn gāthāmen) pratipādit kiyā gayā hai; aur (vahān̐) dravyakā svabhāv pariṇām kahā gayā hai . yahān̐ yah siddha kiyā jā rahā hai kijo dravyakā svabhāvabhūt pariṇām hai vahī ‘sat’ se avishiṣhṭa (-astitvase abhinna aisāastitvase koī anya nahīn aisā) guṇ hai .

dravyake svarūpakā vr̥uttibhūt aisā jo astitva dravyapradhān kathanake dvārā ‘sat’ shabdase kahā jātā hai usase avishiṣhṭa (-us astitvase ananya) guṇabhūt hī dravyasvabhāvabhūt pariṇām hai; kyoṅki dravyakī 1vr̥utti (astitva) tīn prakārake samayako sparshit karatī honese 1. vr̥utti = vartanā; astitva rahanā vah; ṭikanā vah .


Page 214 of 513
PDF/HTML Page 247 of 546
single page version

sparshinyāḥ pratikṣhaṇan ten ten svabhāven pariṇamanāt . dravyasvabhāvabhūt ev tāvatpariṇāmaḥ . sa tvastitvabhūtadravyavr̥uttyātmakatvātsadavishiṣhṭo dravyavidhāyako guṇ eveti sattādravyayo- rguṇaguṇibhāvaḥ siddhayati ..109..

ath guṇaguṇinornānātvamupahanti
ṇatthi guṇo tti va koī pajjāo ttīh vā viṇā davvan .
davvattan puṇ bhāvo tamhā davvan sayan sattā ..110..

cha guṇī bhavatīti pratipādayatijo khalu davvasahāvo pariṇāmo yaḥ khalu sphu ṭan dravyasya svabhāvabhūtaḥ pariṇāmaḥ pañchendriyaviṣhayānubhavarūpamanovyāpārotpannasamastamanoratharūpavikalpajālābhāve sati yashchidā- nandaikānubhūtirūpaḥ svasthabhāvastasyotpādaḥ, pūrvoktavikalpajālavināsho vyayaḥ, tadubhayādhārabhūtajīvatvan dhrauvyamityuktalakṣhaṇotpādavyayadhrauvyātmakajīvadravyasya svabhāvabhūto yo‘sau pariṇāmaḥ so guṇo sa guṇo bhavati . sa pariṇāmaḥ kathambhūtaḥ sanguṇo bhavati . sadavisiṭṭho sato‘stitvādavishiṣhṭo‘bhinnastadutpādāditrayan tiṣhṭhatyastitvan chaikan tiṣhṭhatyastitven sah kathamabhinno bhavatīti chet . ‘‘utpādavyayadhrauvyayuktan sat’’ iti vachanāt . evan sati sattaiv guṇo bhavatītyarthaḥ . iti guṇavyākhyānan gatam . sadavaṭṭhidan sahāve davvan ti sadavasthitan svabhāve dravyamiti . dravyan paramātmadravyan bhavati . kin kartr̥u . saditi . ken . abhed- nayen . kathambhūtam . sat avasthitam . kva . utpādavyayadhrauvyātmakasvabhāve . jiṇovadesoyan ayan jinopadesh iti ‘sadavaṭṭhidan sahāve davvan davvassa jo hu pariṇāmo’ ityādipūrvasūtre yaduktan tadevedan vyākhyānam, guṇakathanan punaradhikamiti tātparyam . yathedan jīvadravye guṇaguṇinorvyākhyānan (vah vr̥uttiastitva) pratikṣhaṇ us -us svabhāvarūp pariṇamit hotī hai .

(isaprakār) pratham to dravyakā svabhāvabhūt pariṇām hai; aur vah (utpād -vyay- dhrauvyātmak pariṇām) astitvabhūt aisī dravyakī vr̥uttisvarūp honese, ‘sat’ se avishiṣhṭa, dravyavidhāyak (-dravyakā rachayitā) guṇ hī hai . isaprakār sattā aur dravyakā guṇaguṇīpanā siddha hotā hai ..109..

ab guṇ aur guṇīke anekatvakā khaṇḍan karate hain :
paryāy ke guṇ evun koī na dravya viṇ vishve dīse;
dravyatva chhe vaḷī bhāv; tethī dravya pote sattva chhe . 110.

Page 215 of 513
PDF/HTML Page 248 of 546
single page version

nāsti guṇ iti vā kashchit paryāy itīh vā vinā dravyam .
dravyatvan punarbhāvastasmāddravyan svayam sattā ..110..

na khalu dravyātpr̥uthagbhūto guṇ iti vā paryāy iti vā kashchidapi syāt; yathā suvarṇātpr̥uthagbhūtan tatpītatvādikamiti vā tatkuṇḍalatvādikamiti vā . ath tasya tu dravyasya svarūpavr̥uttibhūtamastitvākhyan yaddravyatvan sa khalu tadbhāvākhyo guṇ ev bhavan kin hi dravyātpr̥uthagbhūtatven vartate . na vartat ev . tarhi dravyan sattā‘stu svayamev ..110..

ath dravyasya sadutpādāsadutpādayoravirodhan sādhayati
evamvihan sahāve davvan davvatthapajjayatthehin .
sadasabbhāvaṇibaddhan pādubbhāvan sadā labhadi ..111..
kr̥utan tathā sarvadravyeṣhu gnātavyamiti ..109.. ath guṇaparyāyābhyān sah dravyasyābhedan darshayatiṇatthi
nāsti na vidyate . sa kaḥ . guṇo tti va koī guṇ iti kashchit . na kevalan guṇaḥ pajjāo ttīh vā paryāyo
vetīh . katham . viṇā vinā . kin vinā . davvan dravyam . idānīn dravyan kathyate . davvattan puṇ bhāvo
dravyatvamastitvam . tatpunaḥ kin bhaṇyate . bhāvaḥ . bhāvaḥ ko‘rthaḥ . utpādavyayadhrauvyātmakasadbhāvaḥ . tamhā
davvan sayan sattā tasmādabhedanayen sattā svayamev dravyan bhavatīti . tadyathāmuktātmadravye paramāvāptirūpo

anvayārtha :[ih ] is vishvamen [guṇaḥ iti vā kashchit ] guṇ aisā kuchh [paryāyaḥ iti vā ] yā paryāy aisā kuchh [dravyan vinā nāsti ] dravyake binā (-dravyase pr̥uthak) nahīn hotā; [dravyatvan punaḥ bhāvaḥ ] aur dravyatva vah bhāv hai (arthāt astitva guṇ hai); [tasmāt ] isaliye [dravyan svayam sattā ] dravya svayam sattā (astitva) hai ..110..

ṭīkā :vāstavamen dravyase pr̥uthagbhūt (bhinna) aisā koī guṇ yā aisī koī paryāy kuchh nahīn hotā; jaisesuvarṇase pr̥uthagbhūt usakā pīlāpan ādi yā usakā kuṇḍalatvādi nahīn hotā tadanusār . ab, us dravyake svarūpakī vr̥uttibhūt jo ‘astitva’ nāmase kahā jānevālā dravyatva vah usakā ‘bhāv’ nāmase ka hā jānevālā guṇ hī honese, kyā vah dravyase pr̥uthakrūp vartatā hai ? nahīn hī vartatā . tab phi ra dravya svayamev sattā ho ..110..

ab, dravyake sat -utpād aur asat -utpād honemen avirodh siddha karate hain :
āvun darav dravyārthaparyāyārthathī nijabhāvamān
sadbhāv -aṇasadbhāvayut utpādane pāme sadā. 111.

Page 216 of 513
PDF/HTML Page 249 of 546
single page version

evamvidhan svabhāve dravyan dravyārthaparyāyārthābhyām .
sadasadbhāvanibaddhan prādurbhāvan sadā labhate ..111..

evametadyathoditaprakārasākalyākalaṅk lāñchhanamanādinidhanan satsvabhāve prādurbhāvamāskandati dravyam . sa tu prādurbhāvo dravyasya dravyābhidheyatāyān sadbhāvanibaddha ev syāt; paryāyābhidheyatāyān tvasadbhāvanibaddha ev . tathā hiyadā dravyamevābhidhīyate na paryāyāstadā prabhavāvasān- varjitābhiryaugapadyapravr̥uttābhirdravyaniṣhpādikābhiranvayashaktibhiḥ prabhavāvasānalāñchhanāḥ kramapravr̥uttāḥ mokṣhaparyāyaḥ kevalagnānādirūpo guṇasamūhashcha yen kāraṇen taddvayamapi paramātmadravyan vinā nāsti, na vidyate . kasmāt . pradeshābhedāditi . utpādavyayadhrauvyātmakashuddhasattārūpan muktātmadravyan bhavati . tasmādabheden sattaiv dravyamityarthaḥ . yathā muktātmadravye guṇaparyāyābhyān sahābhedavyākhyānan kr̥utan tathā yathāsambhavan sarvadravyeṣhu gnātavyamiti ..110.. evan guṇaguṇivyākhyānarūpeṇ prathamagāthā, dravyasya guṇaparyāyābhyān sah bhedo nāstīti kathanarūpeṇ dvitīyā cheti svatantragāthādvayen ṣhaṣhṭhasthalan gatam .. ath dravyasya dravyārthikaparyāyārthikanayābhyān sadutpādāsadutpādau darshayatievamvihasabbhāve evamvidhasadbhāve sattālakṣhaṇamutpādavyayadhrauvyalakṣhaṇan guṇaparyāyalakṣhaṇan dravyan chetyevamvidhapūrvoktasadbhāve sthitan, athavā evamvihan sahāve iti pāṭhāntaram . tatraivamvidhan pūrvoktalakṣhaṇan svakīyasadbhāve sthitam . kim . davvan dravyan kartr̥u . kin

anvayārtha :[evamvidhan dravyan ] aisā (pūrvokta) dravya [svabhāve ] svabhāvamen [dravyārthaparyāyārthābhyān ] dravyārthik aur paryāyārthik nayoṅke dvārā [sadasadbhāvanibaddhan prādurbhāvan ] sadbhāvasambaddha aur asadbhāvasambaddha utpādako [sadā labhate ] sadā prāpta karatā hai ..111..

ṭīkā :isaprakār yathodit (pūrvakathit) sarva prakārase 1akalaṅk lakṣhaṇavālā, anādinidhan vah dravya sat -svabhāvamen (astitvasvabhāvamen) utpādako prāpta hotā hai . dravyakā vah utpād, dravyakī 2abhidheyatāke samay sadbhāvasambaddha hī hai aur paryāyoṅkī abhidheyatāke samay asadbhāvasambaddha hī hai . ise spaṣhṭa samajhāte hain :

jab dravya hī kahā jātā haiparyāyen nahīn, tab utpattivināsh rahit, yugapat pravartamān, dravyako utpanna karanevālī 3anvayashaktiyoṅke dvārā, utpattivināshalakṣhaṇavālī, kramashaḥ pravartamān, 1. akalaṅk = nirdoṣh (yah dravya pūrvakathit sarvaprakār nirdoṣh lakṣhaṇavālā hai .) 2. abhidheyatā = kahane yogyapanā; vivakṣhā; kathanī . 3. anvayashakti = anvayarūpashakti . (anvayashaktiyān̐ utpatti aur nāshase rahit hain, ek hī sāth pravr̥utta

hotī hain aur dravyako utpanna karatī hain . gnān, darshan, chāritra ityādi ātmadravyakī anvayashaktiyān̐ hain .)

Page 217 of 513
PDF/HTML Page 250 of 546
single page version

paryāyaniṣhpādikā vyatirekavyaktīstāstāḥ saṅkrāmato dravyasya sadbhāvanibaddha ev prādurbhāvaḥ, hemavat . tathā hiyadā hemaivābhidhīyate nāṅgadādayaḥ paryāyāstadā hemasamānajīvitābhiryaug- padyapravr̥uttābhirhemaniṣhpādikābhiranvayashakti bhiraṅgadādiparyāyasamānajīvitāḥ kramapravr̥uttā aṅgadādi- paryāyaniṣhpādikā vyatirekavyaktīstāstāḥ saṅkrāmato hemnaḥ sadbhāvanibaddha ev prādurbhāvaḥ . yadā tu paryāyā evābhidhīyante na dravyan, tadā prabhavāvasānalāñchhanābhiḥ kramapravr̥uttābhiḥ paryāyaniṣhpādikābhirvyatirekavyaktibhistābhistābhiḥ prabhavāvasānavarjitā yaugapadyapravr̥uttā dravya- karoti . sadā labhadi sadā sarvakālan labhate . kin karmatāpannam . pādubbhāvan prādurbhāvamutpādam . kathambhūtam . sadasabbhāvaṇibaddhan sadbhāvanibaddhamasadbhāvanibaddhan cha . kābhyān kr̥utvā . davvatthapajjayatthehin dravyārthikaparyāyārthikanayābhyāmiti . tathāhiyathā yadā kāle dravyārthikanayen vivakṣhā kriyate yadev kaṭakaparyāye suvarṇan tadev kaṅkaṇaparyāye nānyaditi, tadā kāle sadbhāvanibaddha evotpādaḥ . kasmāditi chet . dravyasya dravyarūpeṇāvinaṣhṭatvāt . yadā punaḥ paryāyavivakṣhā kriyate kaṭakaparyāyāt sakāshādanyo yaḥ kaṅkaṇaparyāyaḥ suvarṇasambandhī sa ev na bhavati, tadā punarasadutpādaḥ . kasmāditi chet . pūrvaparyāyasya vinaṣhṭatvāt . tathā yadā dravyārthikanayavivakṣhā kriyate ya ev pūrvan gr̥uhasthāvasthāyāmevamevan gr̥uhavyāpāran kr̥utavān pashchājjinadīkṣhān gr̥uhītvā sa evedānīn rāmādikevalipuruṣho nishchayaratnatrayātmakaparamātmadhyāne- paryāyoṅkī utpādak un -un 1vyatirekavyaktiyoṅko prāpta honevāle dravyako 2sadbhāvasambaddha hī utpād hai; suvarṇakī bhān̐ti . jaise :jab suvarṇa hī kahā jātā haibājūbandhā ādi paryāyen nahīn, tab suvarṇa jitanī sthāyī, yugapat pravartamān, suvarṇakī utpādak anvayashaktiyoṅke dvārā bājūbandh ityādi paryāy jitane sthāyī, kramashaḥ pravartamān, bājūbandh ityādi paryāyoṅkī utpādak un -un vyatirekavyaktiyoṅko prāpta honevāle suvarṇakā sadbhāvasambaddha hī utpād hai .

aur jab paryāyen hī kahī jātī hain,dravya nahīn, tab utpattivināsh jinakā lakṣhaṇ hai aisī, kramashaḥ pravartamān, paryāyoṅko utpanna karanevālī un -un vyatirekavyaktiyoṅke dvārā, utpattivināsh rahit, yugapat pravartamān, dravyakī utpādak anvayashaktiyoṅko prāpta honevāle *1. vyatirekavyakti = bhedarūp pragaṭatā . [vyatirekavyaktiyān̐ utpatti vināshako prāpta hotī hain, kramashaḥ pravr̥utta

hotī hain aur paryāyoṅko utpanna karatī hain . shrutagnān, kevalagnān ityādi tathā svarūpācharaṇ chāritra,
yathākhyātachāritra ityādi ātmadravyakī vyatirekavyaktiyān̐ hain . vyatirek aur anvayake arthoṅke liye
199ven pr̥uṣhṭhakā phu ṭanoṭ (ṭippaṇī) dekhen . ]

2. sadbhāvasambaddha = sadbhāv -astitvake sāth sambandh rakhanevālā,saṅkalit . [dravyakī vivakṣhāke samay

anvay shaktiyoṅko mukhya aur vyatirekavyaktiyoṅko gauṇ kar diyā jātā hai, isaliye dravyake sadbhāvasambaddha utpād (sat -utpād, vidyamānakā utpād) hai . ] પ્ર. ૨૮


Page 218 of 513
PDF/HTML Page 251 of 546
single page version

niṣhpādikā anvayashaktīḥ saṅkrāmato dravyasyāsadbhāvanibaddha ev prādurbhāvaḥ, hemavadev . tathā hiyadāṅgadādiparyāyā evābhidhīyante, na hem, tadāṅgadādiparyāyasamānajīvitābhiḥ kramapravr̥uttābhiraṅgadādiparyāyaniṣhpādikābhirvyatirekavyaktibhistābhistābhirhemasamānajīvitā yaugapadyapravr̥uttā hemaniṣhpādikā anvayashaktiḥ saṅkrāmato hemno‘sadbhāvanibaddha ev prādurbhāvaḥ . ath paryāyābhidheyatāyāmapyasadutpattau paryāyaniṣhpādikāstāstā vyatirekavyaktayo yaugapadyapravr̥utti- māsādyānvayashaktitvamāpannāḥ paryāyān dravīkuryuḥ, tathāṅgadādiparyāyaniṣhpādikābhistābhi- stābhirvyatirekavyaktibhiryaugapadyapravr̥uttimāsādyānvayashaktitvamāpannābhiraṅgadādiparyāyā api hemī- kriyeran . dravyābhidheyatāyāmapi sadutpattau dravyaniṣhpādikā anvayashaktayaḥ kramapravr̥uttimāsādya tattadvayatirekavyaktitvamāpannā dravyan paryāyīkuryuḥ, tathā hemaniṣhpādikābhiranvayashaktibhiḥ nānantasukhāmr̥utatr̥upto jātaḥ, na chānya iti, tadā sadbhāvanibaddha evotpādaḥ . kasmāditi chet . puruṣhatvenāvinaṣhṭatvāt . yadā tu paryāyanayavivakṣhā kriyate pūrvan sarāgāvasthāyāḥ sakāshādanyo‘yan bharatasagararāmapāṇḍavādikevalipuruṣhāṇān sambandhī niruparāgaparamātmaparyāyaḥ sa ev na bhavati, tadā dravyako 1asadbhāvasambaddha hī utpād hai; suvarṇakī hī bhān̐ti . vah isaprakār jab bājūbandhādi paryāyen hī kahī jātī hainsuvarṇa nahīn, tab bājūbandh ityādi paryāy jitanī ṭikanevālī, kramashaḥ pravartamān, bājūbandh ityādi paryāyoṅkī utpādak un -un vyatirek -vyaktiyoṅke dvārā, suvarṇa jitanī ṭikanevālī, yugapat pravartamān, suvarṇakī utpādak anvayashaktiyoṅko prāpta suvarṇake asadbhāvayukta hī utpād hai .

ab, paryāyoṅkī abhidheyatā (kathanī) ke samay bhī, asat -utpādamen paryāyoṅko utpanna karanevālī ve -ve vyatirekavyaktiyān̐ yugapat pravr̥utti prāpta karake anvayashaktipaneko prāpta hotī huī paryāyoṅko dravya karatā hai (-paryāyoṅkī vivakṣhāke samay bhī vyatirekavyaktiyān̐ anvayashaktirūp banatī huī paryāyoṅko dravyarūp karatī hain ); jaise bājūbandh ādi paryāyoṅko utpanna karanevālī ve- ve vyatirekavyaktiyān̐ yugapat pravr̥utti prāpta karake anvayashaktipaneko prāpta karatī huī bājubandh ityādi paryāyoṅko suvarṇa karatā hai tadnusār . dravyakī abhidheyatāke samay bhī, sat -utpādamen dravyakī utpādak anvayashaktiyān̐ kramapravr̥uttiko prāpta karake us -us vyatirekavyaktitvako prāpta hotī huī, dravyako paryāyen (-paryāyarūp) karatī hain; jaise suvarṇakī utpādak anvayashaktiyān̐ 1. asadbhāvasambanddha = anastitvake sāth sambandhavālāsaṅkalit . [paryāyoṅkī vivakṣhāke samay

vyatirekavyaktiyoṅko mukhya aur anvayashaktiyoṅko gauṇ kiyā jātā hai, isaliye dravyake asadbhāvasambaddha
utpād (asat -utpād, avidyamānakā utpād) hai
. ]

Page 219 of 513
PDF/HTML Page 252 of 546
single page version

kramapravr̥uttimāsādya tattadvayatirekamāpannābhirhemāṅgadādiparyāyamātrīkriyet . tato dravyārthādeshā- tsadutpādaḥ, paryāyārthādeshādasat ityanavadyam ..111..

ath sadutpādamananyatven nishchinoti
jīvo bhavan bhavissadi ṇaro‘maro vā paro bhavīy puṇo .
kin davvattan pajahadi ṇa jahan aṇṇo kahan hodi ..112..

punarasadbhāvanibaddha evotpādaḥ . kasmāditi chet . pūrvaparyāyādanyatvāditi . yathedan jīvadravye sadutpādā- sadutpādavyākhyānan kr̥utan tathā sarvadravyeṣhu yathāsambhavan gnātavyamiti ..111.. ath pūrvoktamev sadutpādan dravyādabhinnatven vivr̥uṇotijīvo jīvaḥ kartā bhavan bhavan pariṇaman san bhavissadi bhaviṣhyati tāvat . kramapravr̥utti prāpta karake us -us vyatirekavyaktitvako prāpta hotī huī, suvarṇako bājūbandhādi paryāyamātra (-paryāyamātrarūp) karatī hain .

isaliye dravyārthik kathanase sat -utpād hai, paryāyārthik kathanase asat -utpād hai yah bāt anavadya (nirdoṣh, abādhya) hai .

bhāvārtha :jo pahale vidyamān ho usīkī utpattiko sat -utpād kahate hain aur jo pahale vidyamān na ho usakī utpattiko asat -utpād kahate hain . jab paryāyoṅko gauṇ karake dravyakā mukhyatayā kathan kiyā jātā hai, tab to jo vidyamān thā vahī utpanna hotā hai, (kyoṅki dravya to tīnon kālamen vidyamān hai); isaliye dravyārthik nayase to dravyako sat -utpād hai; aur jab dravyako gauṇ karake paryāyoṅkā mukhyatayā kathan kiyā jātā hai tab jo vidyamān nahīn thā vah utpanna hotā hai (kyoṅki vartamān paryāy bhūtakālamen vidyamān nahīn thī), isaliye paryāyārthik nayase dravyake asat -utpād hai .

yahān̐ yah lakṣhyamen rakhanā chāhiye ki dravya aur paryāyen bhinna -bhinna vastuen̐ nahīn hain; isaliye paryāyoṅkī vivakṣhāke samay bhī, asat -utpādamen, jo paryāyen hain ve dravya hī hain, aur dravyakī vivakṣhāke samay bhī sat -utpādamen, jo dravya hai ve hī paryāyen hī hain ..111..

ab (sarva paryāyommen dravya ananya hai arthāt vah kā vahī hai, isaliye usake sat -utpād
isaprakār) sat -utpādako ananyatva ke dvārā nishchit karate hain :
jīv pariṇame tethī narādik e thashe; paṇ terūpe
shun chhoḍato dravyatvane ? nahi chhoḍato kyam anya e ? 112.

Page 220 of 513
PDF/HTML Page 253 of 546
single page version

jīvo bhavan bhaviṣhyati naro‘maro vā paro bhūtvā punaḥ .
kin dravyatvan prajahāti na jahadanyaḥ kathan bhavati ..112..

dravyan hi tāvad dravyatvabhūtāmanvayashaktin nityamapyaparityajadbhavati sadev . yastu dravyasya paryāyabhūtāyā vyatirekavyakteḥ prādurbhāvaḥ tasminnapi dravyatvabhūtāyā anvayashakteraprachyavanād dravyamananyadev . tato‘nanyatven nishchīyate dravyasya sadutpādaḥ . tathā hijīvo dravyan bhavannārakatiryaṅmanuṣhyadevasiddhatvānāmanyatamen paryāyeṇ dravyasya paryāyadurlalitavr̥uttitvād- vashyamev bhaviṣhyati . sa hi bhūtvā cha ten kin dravyatvabhūtāmanvayashaktimujjhati, nojjhati . kin kin bhaviṣhyati . nirvikārashuddhopayogavilakṣhaṇābhyān shubhāshubhopayogābhyān pariṇamya ṇaro‘maro vā paro naro devaḥ parastiryaṅnārakarūpo vā nirvikārashuddhopayogen siddho vā bhaviṣhyati . bhavīy puṇo evan pūrvoktaprakāreṇ punarbhūtvāpi . athavā dvitīyavyākhyānam . bhavan vartamānakālāpekṣhayā bhaviṣhyati bhāvikālāpekṣhayā bhūtvā bhūtakālāpekṣhayā cheti kālatraye chaivan bhūtvāpi kin davvattan pajahadi kin dravyatvan parityajati . ṇa chayadi dravyārthikanayen dravyatvan na tyajati, dravyādbhinno na bhavati . aṇṇo kahan havadi

anvayārtha :[jīvaḥ ] jīv [bhavan ] pariṇamit hotā huā [naraḥ ] manuṣhya, [amaraḥ ] dev [vā ] athavā [paraḥ ] anya (-tiryañch, nārakī yā siddha) [bhaviṣhyati ] hogā, [punaḥ ] parantu [bhūtvā ] manuṣhya devādi hokar [kin ] kyā vah [dravyatvan prajahāti ] dravyatvako chhoṛ detā hai ? [na jahat ] nahīn chhoṛatā huā vah [anyaḥ kathan bhavati ] anya kaise ho sakatā hai ? (arthāt vah anya nahīn, vahakā vahī hai .)..112..

ṭīkā :pratham to dravya dravyatvabhūt anvayashaktiko kabhī bhī na chhoṛatā huā sat (vidyamān) hī hai . aur dravyake jo paryāyabhūt vyatirekavyaktikā utpād hotā hai usamen bhī dravyatvabhūt anvayashaktikā achyutapanā honese dravya ananya hī hai, (arthāt us utpādamen bhī anvayashakti to apatit -avinaṣhṭa -nishchal honese dravya vahakā vahī hai, anya nahīn .) isaliye ananyapaneke dvārā dravyakā sat -utpād nishchit hotā hai, (arthāt uparokta kathanānusār dravyakā dravyāpekṣhāse ananyapanā honese, usake sat -utpād hai,aisā ananyapane dvārā siddha hotā hai .)

isī bātako (udāharaṇ se) spaṣhṭa kiyā jātā hai :
jīv dravya honese aur dravya paryāyommen vartanese jīv nārakatva, tiryañchatva, manuṣhyatva,

devatva aur siddhatvamense kisī ek paryāyamen avashyamev (pariṇamit) hogā . parantu vah jīv us paryāyarūp hokar kyā dravyatvabhūt anvayashaktiko chhoṛatā hai ? nahīn chhoṛatā .


Page 221 of 513
PDF/HTML Page 254 of 546
single page version

yadi nojjhati kathamanyo nām syāt, yen prakaṭitatrikoṭisattākaḥ sa ev na syāt ..112..

athāsadutpādamanyatven nishchinoti
maṇuvo ṇa hodi devo devo vā māṇuso va siddho vā .
evan ahojjamāṇo aṇaṇṇabhāvan kadhan lahadi ..113..
manujo na bhavati devo devo vā manuṣho vā siddho vā .
evamabhavannananyabhāvan kathan labhate ..113..
anyo bhinnaḥ kathan bhavati . kintu dravyānvayashaktirūpeṇ sadbhāvanibaddhotpādaḥ sa eveti dravyādabhinna iti
bhāvārthaḥ ..112.. ath dravyasyāsadutpādan pūrvaparyāyādanyatven nishchinotimaṇuvo ṇa havadi devo
ākulatvotpādakamanujadevādivibhāvaparyāyavilakṣhaṇamanākulatvarūpasvabhāvapariṇatilakṣhaṇan paramātmadravyan
yadyapi nishchayen manuṣhyaparyāye devaparyāye cha samānan tathāpi manujo devo na bhavati
. kasmāt .
yadi nahīn chhoṛatā to vah anya kaise ho sakatā hai ki jisane trikoṭi sattā (-tīn
prakārakī sattā) jisake pragaṭ hai aisā vah (jīv), vahī na ho ?

bhāvārtha :jīv manuṣhya -devādik paryāyarūp pariṇamit hotā huā bhī anya nahīn ho jātā, ananya rahatā hai, vahakā vahī rahatā hai; kyoṅki ‘vahī yah devakā jīv hai, jo pūrvabhavamen manuṣhya thā aur amuk bhavamen tiryañch thā’ aisā gnān ho sakatā hai . isaprakār jīvakī bhān̐ti pratyek dravya apanī sarva paryāyommen vahakā vahī rahatā hai, anya nahīn ho jātā,ananya rahatā hai . isaprakār dravyakā ananyapanā honese dravyakā sat -utpād nishchit hotā hai ..112..

ab, asat -utpādako anyatvake dvārā nishchit karate hain :

anvayārtha :[manujaḥ ] manuṣhya [devaḥ na bhavati ] dev nahīn hai, [vā ] athavā [devaḥ ] dev [mānuṣhaḥ vā siddhaḥ vā ] manuṣhya yā siddha nahīn hai; [evan abhavan ] aisā na hotā huā [ananya bhāvan kathan labhate ] ananyabhāvako kaise prāpta ho sakatā hai ? ..113.. (arthāt utpād -vyay -dhrauvyātmak jīv, manuṣhyādi paryāyonrūp pariṇamit hone par bhī, anvayashaktiko nahīn chhoṛatā honese ananyavahakā vahīhai .)

mānav nathī sur, sur paṇ nahi manuj ke nahi siddha chhe;
e rīt nahi hoto thako kyam te ananyapaṇun dhare ? 113.

Page 222 of 513
PDF/HTML Page 255 of 546
single page version

paryāyā hi paryāyabhūtāyā ātmavyatirekavyakteḥ kāl ev sattvāttato‘nyakāleṣhu bhavantyasanta ev . yashcha paryāyāṇān dravyatvabhūtayānvayashaktyānusyūtaḥ kramānupātī svakāle prādurbhāvaḥ tasminparyāyabhūtāyā ātmavyatirekavyakteḥ pūrvamasattvātparyāyā anya ev . tataḥ paryāyāṇāmanyatven nishchīyate paryāyasvarūpakartr̥ukaraṇādhikaraṇabhūtatven paryāyebhyo‘pr̥uthagbhūtasya dravyasyāsadutpādaḥ . tathā hina hi manujastridasho vā siddho vā syāt, na hi tridasho manujo vā siddho vā syāt . evamasan kathamananyo nām syāt, yenānya ev na syāt; yen cha niṣhpadyamānamanujādiparyāyan jāyamānavalayādivikāran kāñchanamiv jīvadravyamapi pratipad- manyanna syāt ..113.. devaparyāyakāle manuṣhyaparyāyasyānupalambhāt . devo vā māṇuso va siddho vā devo vā manuṣhyo na bhavati svātmopalabdhirūpasiddhaparyāyo vā na bhavati . kasmāt . paryāyāṇān parasparan bhinnakālatvāt, suvarṇadravye kuṇḍalādiparyāyāṇāmiv . evan ahojjamāṇo evamabhavansan aṇaṇṇabhāvan kadhan lahadi ananyabhāv-

ṭīkā :paryāyen paryāyabhūt svavyatirekavyaktike kālamen hī sat (-vidyamān) honese, usase anya kālommen asat (-avidyamān) hī hain . aur paryāyoṅkā dravyatvabhūt anvayashaktike sāth gunthā huā (-ekarūpatāse yukta) jo kramānupātī (kramānusār) svakālamen utpād hotā hai usamen paryāyabhūt svavyatirekavyaktikā pahale asatpanā honese, paryāyen anya hī hain . isīliye paryāyoṅkī anyatāke dvārā dravyakājo ki paryāyoṅke svarūpakā kartā, karaṇ aur adhikaraṇ honese paryāyonse apr̥uthak hai usakāasat -utpād nishchit hotā hai .

is bātako (udāharaṇ dekar) spaṣhṭa karate hain :
manuṣhya vah dev yā siddha nahīn hai, aur dev, vah manuṣhya yā siddha nahīn hai; isaprakār

na hotā huā ananya (-vahakā vahī) kaise ho sakatā hai, ki jisase anya hī na ho aur jisase manuṣhyādi paryāyen utpanna hotī hain aisā jīv dravya bhīvalayādi vikār (kaṅkaṇādi paryāyen) jisake utpanna hotī hain aise suvarṇakī bhān̐tipad -pad par (prati paryāy par) anya na ho ? [jaise kaṅkaṇ, kuṇḍal ityādi paryāyen anya hain, (-bhinna -bhinna hain, ve kī ve hī nahīn hain) isaliye un paryāyoṅkā kartā suvarṇa bhī anya hai, isīprakār manuṣhya, dev ityādi paryāyen anya hain, isaliye un paryāyoṅkā kartā jīvadravya bhī paryāyāpekṣhāse anya hai . ]

bhāvārtha :jīvake anādi ananta -hone par bhī, manuṣhya paryāyakālamen devaparyāyakī yā svātmopalabdhirūp siddhaparyāyakī aprāpti hai arthāt manuṣhya, dev yā siddha nahīn hai, isaliye ve paryāyen anya anya hain . aisā honese, un paryāyoṅkā karttā, sādhan aur ādhār jīv bhī paryāyāpekṣhāse anyapaneko prāpta hotā hai . isaprakār jīvakī bhān̐ti pratyek dravyake paryāyāpekṣhāse


Page 223 of 513
PDF/HTML Page 256 of 546
single page version

athaikadravyasyānyatvānanyatvavipratiṣhedhamuddhunoti
davvaṭṭhieṇ savvan davvan tan pajjayaṭṭhieṇ puṇo .
havadi ya aṇṇamaṇaṇṇan takkāle tammayattādo ..114..
dravyārthiken sarvan dravyan tatparyāyārthiken punaḥ .
bhavati chānyadananyattatkāle tanmayatvāt ..114..

sarvasya hi vastunaḥ sāmānyavisheṣhātmakatvāttatsvarūpamutpashyatān yathākraman sāmānya- visheṣhau parichchhindatī dve kil chakṣhuṣhī, dravyārthikan paryāyārthikan cheti . tatra paryāyārthik- mekatvan kathan labhate, na kathamapi . tat etāvadāyāti asadbhāvanibaddhotpādaḥ pūrvaparyāyādbhinno bhavatīti ..113.. athaikadravyasya paryāyaissahānanyatvābhidhānamekatvamanyatvābhidhānamanekatvan cha nay- vibhāgen darshayati, athavā pūrvoktasadbhāvanibaddhāsadbhāvanibaddhamutpādadvayan prakārāntareṇ samarthayatihavadi bhavati . kin kartr̥u . savvan davvan sarvan vivakṣhitāvivakṣhitajīvadravyam . kimvishiṣhṭan bhavati . aṇaṇṇan ananyamabhinnamekan tanmayamiti . ken sah . ten nārakatiryaṅmanuṣhyadevarūpavibhāvaparyāyasamūhen keval- gnānādyanantachatuṣhṭayashaktirūpasiddhaparyāyeṇ cha . ken kr̥utvā . davvaṭṭhieṇ shuddhānvayadravyārthikanayen . kasmāt . kuṇḍalādiparyāyeṣhu suvarṇasyev bhedābhāvāt . tan pajjayaṭṭhieṇ puṇo taddravyan paryāyārthikanayen anyapanā hai . isaprakār dravyako anyapanā honese dravyake asat -utpād hai,aisā nishchit hotā hai ..113..

ab, ek hī dravyake ananyapanā aur ananyapanā honemen jo virodh hai, use dūr karate hain . (arthāt usamen virodh nahīn ātā, yah batalāte hain) :

anvayārtha :[dravyārthiken ] dravyārthik (nay) se [sarva ] sab [dravyan ] dravya hai; [punaḥ cha ] aur [paryāyārthiken ] paryāyārthik (nay) se [tat ] vah (dravya) [anyat ] anya- anya hai, [tatkāle tanmayatvāt ] kyoṅki us samay tanmay honese [ananyat ] (dravya paryāyonse) ananya hai ..114..

ṭīkā :vāstavamen sabhī vastu sāmānya -visheṣhātmak honese vastukā svarūp dekhanevāloṅke kramashaḥ (1) sāmānya aur (2) visheṣhako jānanevālī do ān̐khen hain (1) dravyārthik aur (2) paryāyārthik .

dravyārthike badhun dravya chhe; ne te ja paryāyārthike chhe anya, jethī te samay tadrūp hoī ananya chhe. 114.


Page 224 of 513
PDF/HTML Page 257 of 546
single page version

mekāntanimīlitan vidhāy kevalonmīliten dravyārthiken yadāvalokyate tadā nārakatiryaṅ- manuṣhyadevasiddhatvaparyāyātmakeṣhu visheṣheṣhu vyavasthitan jīvasāmānyamekamavalokayatāmanav- lokitavisheṣhāṇān tatsarvan jīvadravyamiti pratibhāti . yadā tu dravyārthikamekāntanimīlitan vidhāy kevalonmīliten paryāyārthikenāvalokyate tadā jīvadravye vyavasthitānnārakatiryaṅmanuṣhyadev- siddhatvaparyāyātmakān visheṣhānanekānavalokayatāmanavalokitasāmānyānāmanyadanyatpratibhāti, dravyasya tattadvisheṣhakāle tattadvisheṣhebhyastanmayatvenānanyatvāt, gaṇatr̥uṇaparṇadārumayahavyavāhavat . yadā tu te ubhe api dravyārthikaparyāyārthike tulyakālonmīlite vidhāy tat itashchāvalokyate tadā nārakatiryaṅmanuṣhyadevasiddhatvaparyāyeṣhu vyavasthitan jīvasāmānyan jīvasāmānye cha vyavasthitā nārakatiryaṅmanuṣhyadevasiddhatvaparyāyātmakā visheṣhāshcha tulyakālamevāvalokyante . tatraikachakṣhurav- punaḥ aṇṇan anyadbhinnamanekan paryāyaiḥ sah pr̥uthagbhavati . kasmāditi chet . takkāle tammayattādo tr̥uṇāgni- kāṣhṭhāgnipatrāgnivat svakīyaparyāyaiḥ sah tatkāle tanmayatvāditi . etāvatā kimuktan bhavati . dravyārthik- nayen yadā vastuparīkṣhā kriyate tadā paryāyasantānarūpeṇ sarvan paryāyakadambakan dravyamev pratibhāti . yadā tu paryāyanayavivakṣhā kriyate tadā dravyamapi paryāyarūpeṇ bhinnan bhinnan pratibhāti . yadā cha parasparasāpekṣha- nayadvayen yugapatsamīkṣhyate, tadaikatvamanekatvan cha yugapatpratibhātīti . yathedan jīvadravye vyākhyānan kr̥utan tathā

inamense paryāyārthik chakṣhuko sarvathā banda karake jab mātra khulī huī dravyārthik chakṣhuke dvārā dekhā jātā hai tab nārakapanā, tiryañchapanā, manuṣhyapanā, devapanā aur siddhapanāvah paryāyasvarūp visheṣhommen rahanevāle ek jīvasāmānyako dekhanevāle aur visheṣhoṅko na dekhanevāle jīvoṅko ‘vah sab jīv dravya hai’ aisā bhāsit hotā hai . aur jab dravyārthik chakṣhuko sarvathā banda karake mātra khulī huī paryāyārthik chakṣhuke dvārā dekhā jātā hai tab jīvadravyamen rahanevāle nārakapanā, tiryañchapanā, manuṣhyapanā, devapanā aur siddhapanāve paryāyasvarūp anek visheṣhoṅko dekhanevāle aur sāmānyako na dekhanevāle jīvoṅko (vah jīv dravya) anya -anya bhāsit hotā hai, kyoṅki dravya un -un visheṣhoṅke samay tanmay honese un -un visheṣhonse ananya haikaṇḍe, ghās, patte aur kāṣhṭhamay agnikī bhān̐ti . (jaise ghās, lakaṛī ityādikī agni us -us samay ghāsamay, lakaḍīmay ityādi honese ghās, lakaṛī ityādise ananya hai usīprakār dravya un- un paryāyarūp visheṣhoṅke samay tanmay honese unase ananya haipr̥uthak nahīn hai .) aur jab un dravyārthik aur paryāyārthik donon ān̐khoṅko ek hī sāth kholakar unake dvārā aur inake dvārā (-dravyārthik tathā paryāyārthik chakṣhuoṅke) dekhā jātā hai tab nārakapanā, tiryañchapanā, manuṣhyapanā, devapanā aur siddhapanā paryāyommen rahanevālā jīvasāmānya tathā jīvasāmānyamen rahanevālā nārakapanā -tiryañchapanā -manuṣhyapanā -devapanā aur siddhatvaparyāyasvarūp visheṣh tulyakālamen hī (ek hī sāth) dikhāī dete hain .


Page 225 of 513
PDF/HTML Page 258 of 546
single page version

lokanamekadeshāvalokanan, dvichakṣhuravalokanan sarvāvalokanam . tataḥ sarvāvalokane dravyasyā- nyatvānanyatvan cha na vipratiṣhidhyate ..114..

ath sarvavipratiṣhedhaniṣhedhikān saptabhaṅgīmavatārayati
atthi tti ya ṇatthi tti ya havadi avattavvamidi puṇo davvan .
pajjāeṇ du keṇ vi tadubhayamādiṭṭhamaṇṇan vā ..115..

sarvadravyeṣhu yathāsambhavan gnātavyamityarthaḥ ..114.. evan sadutpādāsadutpādakathanen prathamā, sadutpād- visheṣhavivaraṇarūpeṇ dvitīyā, tathaivāsadutpādavisheṣhavivaraṇarūpeṇ tr̥utīyā, dravyaparyāyayorekatvānekatva- pratipādanen chaturthīti sadutpādāsadutpādavyākhyānamukhyatayā gāthāchatuṣhṭayen saptamasthalan gatam . ath samastadurnayaikāntarūpavivādaniṣhedhikān nayasaptabhaṅgīn vistārayatiatthi tti ya syādastyev . syāditi

vahān̐, ek ān̐khase dekhā jānā vah ekadesh avalokan hai aur donon ān̐khonse dekhanā vah sarvāvalokan (-sampūrṇa avalokan) hai . isaliye sarvāvalokanamen dravyake anyatva aur ananyatva virodhako prāpta nahīn hote .

bhāvārtha :pratyek dravya sāmānyavisheṣhātmak hai, isaliye pratyek dravya vahakā vahī rahatā hai aur badalatā bhī hai . dravyakā svarūp hī aisā ubhayātmak honese dravyake ananyatvamen aur anyatvamen virodh nahīn hai . jaisemarīchi aur bhagavān mahāvīrakā jīvasāmānyakī apekṣhāse ananyatva aur jīv visheṣhoṅkī apekṣhāse anyatva honemen kisī prakārakā virodh nahīn hai .

dravyārthikanayarūpī ek chakṣhuse dekhane par dravyasāmānya hī gnāt hotā hai, isaliye dravya ananya arthāt vahakā vahī bhāsit hotā hai aur paryāyārthikanayarūpī dūsarī ek chakṣhuse dekhane par dravyake paryāyarūp visheṣh gnāt hote hain, isaliye dravya anya -anya bhāsit hotā hai . donon nayarūpī donon chakṣhuonse dekhane par dravyasāmānya aur dravyake visheṣh donon gnāt hote hain, isaliye dravya ananya tathā anya -anya donon bhāsit hotā hai ..114..

ab, samasta virodhoṅko dūr karanevālī saptabhaṅgī pragaṭ karate hain :
asti, tathā chhe nāsti, tem ja dravya aṇavaktavya chhe,
vaḷī ubhay ko paryāyathī, vā anyarūp kathāy chhe. 115.
pra. 29

Page 226 of 513
PDF/HTML Page 259 of 546
single page version

astīti cha nāstīti cha bhavatyavaktavyamiti punardravyam .
paryāyeṇ tu kenachit tadubhayamādiṣhṭamanyadvā ..115..

syādastyev 1, syānnāstyev 2, syādavaktavyamev 3, syādastināstyev 4, syād- styavaktavyamev 5, syānnāstyavaktavyamev 6, syādastināstyavaktavyameveti 7, svarūpeṇ 1, pararūpeṇ 2, svapararūpayaugapadyen 3, svapararūpakra meṇ 4, svarūpasvapararūpayaugapadyābhyān 5, pararūpasvapararūpayaugapadyābhyān 6, svarūpapararūpasvapararūpayaugapadyaiḥ 7, ādishyamānasya svarūpeṇ ko‘rthaḥ . kathañchit . kathañchitko‘rthaḥ . vivakṣhitaprakāreṇ svadravyādichatuṣhṭayen . tachchatuṣhṭayan shuddha- jīvaviṣhaye kathyate . shuddhaguṇaparyāyādhārabhūtan shuddhātmadravyan dravyan bhaṇyate, lokākāshapramitāḥ shuddhāsaṅkhyeyapradeshāḥ kṣhetran bhaṇyate, vartamānashuddhaparyāyarūpapariṇato vartamānasamayaḥ kālo bhaṇyate, shuddhachaitanyan bhāvashchetyuktalakṣhaṇadravyādichatuṣhṭay iti prathamabhaṅgaḥ 1 . ṇatthi tti ya syānnāstyev . syāditi

anvayārtha :[dravyan ] dravya [asti iti cha ] kisī paryāyase ‘asti’, [nāsti iti cha ] kisī paryāyase ‘nāsti’ [punaḥ ] aur [avaktavyam iti bhavati ] kisī paryāyase ‘avaktavya’ hai, [kenachit paryāyeṇ tu tadubhayan ] aur kisī paryāyase ‘asti- nāsti’ [vā ] athavā [anyat ādiṣhṭam ] kisī paryāyase anya tīn bhaṅgarūp kahā gayā hai ..115..

ṭīkā :dravya (1) svarūpāpekṣhāse ‘syāt asti’; (2) pararūpakī apekṣhāse ‘syāt nāsti’; (3) svarūp -pararūpakī yugapat apekṣhāse ‘syāt 2avaktavya’; (4) svarūp -pararūpake kramakī apekṣhāse ‘syāt asti -nāsti’; (5) svarūpakī aur svarūp -pararūpakī yugapat apekṣhāse ‘syāt asti -avaktavya’; (6) pararūpakī aur svarūp -pararūpakī yugapat apekṣhāse ‘syāt nāsti’, avaktavya; aur (7) svarūpakī, pararūpakī tathā svarūp -pararūpakī yugapat apekṣhāse ‘syāt asti -nāsti -avaktavya’ hai . 1. ‘syāt’ = kathañchit; kisīprakār; kisī apekṣhāse . (pratyek dravya svachatuṣhṭayakī apekṣhāsesvadravya,

svakṣhetra, svakāl aur svabhāvakī apekṣhāse‘asti’ hai . shuddha jīvakā svachatuṣhṭay isaprakār hai :shuddha

guṇ -paryāyoṅkā ādhārabhūt shuddhātmadravya vah dravya hai; lokākāshapramāṇ shuddha asaṅkhyapradesh vah kṣhetra hai, shuddha paryāyarūpase pariṇat vartamān samay vah kāl hai, aur shuddha chaitanya vah bhāv hai .) 2. avaktavya = jo kahā na jā sake . (ek hī sāth svarūp tathā pararūpakī apekṣhāse dravya kathanamen nahīn

ā sakatā, isaliye ‘avaktavya hai .)

Page 227 of 513
PDF/HTML Page 260 of 546
single page version

sataḥ, pararūpeṇāsataḥ, svapararūpābhyān yugapadvaktumashakyasya, svapararūpābhyān krameṇ sato‘satashcha, svarūpasvapararūpayaugapadyābhyān sato vaktumashakyasya cha, pararūpasvapararūpayaugapadyābhyāmasato vaktum- shakyasya cha, svarūpapararūpasvapararūpayaugapadyaiḥ sato‘sato vaktumashakyasya chānantadharmaṇo dravyasyai- kaikan dharmamāshritya vivakṣhitāvivakṣhitavidhipratiṣhedhābhyāmavatarantī saptabhaṅgikaivakāravishrāntam- ko‘rthaḥ . kathañchidvivakṣhitaprakāreṇ paradravyādichatuṣhṭayen 2 . havadi bhavati . kathambhūtam . avattavvamidi syādavaktavyamev . syāditi ko‘rthaḥ . kathañchidvivakṣhitaprakāreṇ yugapatsvaparadravyādichatuṣhṭayen 3 . syādasti, syānnāsti, syādavaktavyan, syādastināsti, syādastyevāvaktavyan, syānnāstyevāvaktavyan, syādastināstyevāvaktavyam . puṇo punaḥ itthambhūtam kin bhavati . davvan paramātmadravyan kartr̥u . punarapi kathambhūtan bhavati . tadubhayan syādastināstyev . syāditi ko‘rthaḥ . kathañchidvivakṣhitaprakāreṇ krameṇ svapar- dravyādichatuṣhṭayen 4 . kathambhūtan saditthamitthan bhavati . ādiṭṭhan ādiṣhṭan vivakṣhitan sat . ken kr̥utvā . pajjāeṇ du paryāyeṇ tu prashnottararūpanayavibhāgen tu . kathambhūten . keṇ vi kenāpi vivakṣhiten naigamādinayarūpeṇ . aṇṇan vā anyadvā sanyogabhaṅgatrayarūpeṇ . tatkathyatesyādastyevāvaktavyan . syāditi ko‘rthaḥ . kathañchit vivakṣhitaprakāreṇ svadravyādichatuṣhṭayen yugapatsvaparadravyādichatuṣhṭayen cha 5 . syānnāstyevāvakta vyan . syāditi ko‘rthaḥ . ka thañchit vivakṣhitaprakāreṇ paradravyādichatuṣhṭayen yugapatsvaparadravyādichatuṣhṭayen cha 6 . syādastināstyevāvaktavyan . syāditi ko‘rthaḥ . kathañchit vivakṣhitaprakāreṇ krameṇ svaparadravyādichatuṣhṭayen yugapatsvaparadravyādichatuṣhṭayen cha 7 . pūrvan pañchāstikāye syādastītyādipramāṇavākyen pramāṇasaptabhaṅgī vyākhyātā, atra tu syādastyev, yadevakāragrahaṇan tannayasaptabhaṅgīgnāpanārthamiti bhāvārthaḥ . yathedan nayasaptabhaṅgīvyākhyānan shuddhātmadravye darshitan tathā yathāsambhavan

dravyakā kathan karanemen, (1) jo svarūpase ‘sat’ hai; (2) jo pararūpase ‘asat’ hai; (3) jisakā svarūp aur pararūpase yugapat ‘kathan ashakya’ hai; (4) jo svarūpase aur pararūpase kramashaḥ ‘sat aur asat’ hai; (5) jo svarūpase, aur svarūp -pararūpase yugapat ‘sat aur avaktavya’ hai; (6) jo pararūpase, aur svarūp -pararūpase yugapat ‘asat aur avaktavya’ hai; tathā (7) jo svarūpase par -rūp aur svarūp -pararūpase yugapat ‘sat’, ‘asat’ aur ‘avaktavya’ haiaise ananta dharmomvāle dravyake ek ek dharmakā āshray lekar 1vivakṣhit -avivakṣhitatāke vidhi -niṣhedhake dvārā pragaṭ honevālī 1. vivakṣhit (kathanīy) dharmako mukhya karake usakā pratipādan karanese aur avivakṣhit (na kahane yogya)

dharmako gauṇ karake usakā niṣhedh karanese saptabhaṅgī pragaṭ hotī hai .