Page 228 of 513
PDF/HTML Page 261 of 546
single page version
shrāntasamuchchāryamāṇasyātkārāmoghamantrapaden samastamapi vipratiṣhedhaviṣhamohamudasyati ..115..
ath nirdhāryamāṇatvenodāharaṇīkr̥utasya jīvasya manuṣhyādiparyāyāṇān kriyāphalatvenānyatvan dyotayati —
sarvapadārtheṣhu draṣhṭavyamiti ..115.. evan nayasaptabhaṅgīvyākhyānagāthayāṣhṭamasthalan gatam . evan pūrvokta- prakāreṇ prathamā namaskāragāthā, dravyaguṇaparyāyakathanarūpeṇ dvitīyā, svasamayaparasamayapratipādanen tr̥utīyā, dravyasya sattādilakṣhaṇatrayasūchanarūpeṇ chaturthīti svatantragāthāchatuṣhṭayen pīṭhikāsthalam . tadanantaramavāntarasattākathanarūpeṇ prathamā, mahāsattārūpeṇ dvitīyā, yathā dravyan svabhāvasiddhan tathā sattāguṇo‘pīti kathanarūpeṇ tr̥utīyā, utpādavyayadhrauvyatve‘pi sattaiv dravyan bhavatīti kathanen chaturthīti gāthāchatuṣhṭayen sattālakṣhaṇavivaraṇamukhyatā . tadanantaramutpādavyayadhrauvyalakṣhaṇavivaraṇamukhyatven gāthātrayan, tadanantaran dravyaparyāyakathanen guṇaparyāyak thanen cha gāthādvayan, tatashcha dravyasyāstitvasthāpanārūpeṇ prathamā, saptabhaṅgī satat samyaktayā uchchārit karane par 1syātkārarūpī amogh mantra padake dvārā 2‘ev’ kāramen rahanevāle samasta virodhaviṣhake mohako dūr karatī hai ..115..
ab, jisakā nirdhār karanā hai, isaliye jise udāharaṇarūp banāyā gayā hai aise jīvakī manuṣhyādi paryāyen kriyākā phal hain isaliye unakā anyatva (arthāt ve paryāyen badalatī rahatī hain, isaprakār) prakāshit karate hain : — 1. syādvādamen anekāntakā sūchak ‘syāt’ shabda samyaktayā prayukta hotā hai . vah ‘syāt pad ekāntavādamen
rahanevāle samasta virodharūpī viṣhake bhramako naṣhṭa karaneke liye rāmabāṇ mantra hai . 2. anekāntātmak vastusvabhāvakī apekṣhāse rahit ekāntavādamen mithyā ekāntako sūchit karatā huā jo
niṣhedh kiyā hai . (anekāntātmak vastusvabhāvakā dhyān chūke binā, jis apekṣhāse vastukā kathan chal
Page 229 of 513
PDF/HTML Page 262 of 546
single page version
ih hi sansāriṇo jīvasyānādikarmapudgalopādhisannidhipratyayapravartamānapratikṣhaṇ- vivartanasya kriyā kil svabhāvanirvr̥uttaivāsti . tatastasya manuṣhyādiparyāyeṣhu na kashchanāpyeṣh eveti ṭaṅkotkīrṇo‘sti, teṣhān pūrvapūrvopamardapravr̥uttakriyāphalatvenottarottaropamardyamānatvāt; phal- pr̥uthaktvalakṣhaṇasyātadbhāvābhidhānānyatvalakṣhaṇasya cha kathanarūpeṇ dvitīyā, sañgnālakṣhaṇaprayojanādibhedarūp- syātadbhāvasya vivaraṇarūpeṇ tr̥utīyā, tasyaiv dr̥uḍhīkaraṇārthan chaturthīti gāthāchatuṣhṭayen sattādravyayor- bhedaviṣhaye yuktikathanamukhyatā . tadanantaran sattādravyayorguṇaguṇikathanen prathamā, guṇaparyāyāṇān dravyeṇ sahābhedakathanen dvitīyā cheti svatantragāthādvayam . tadanantaran dravyasya sadutpādāsadutpādayoḥ sāmānyavyākhyānen visheṣhavyākhyānen cha gāthāchatuṣhṭayan, tatashcha saptabhaṅgīkathanen gāthaikā cheti samudāyen
anvayārtha : — [eṣhaḥ iti kashchit nāsti ] (manuṣhyādiparyāyommen) ‘yahī’ aisī koī (shāshvat paryāy) nahīn hain; [svabhāvanirvr̥uttā kriyā nāsti na ] (kyoṅki sansārī jīvake) svabhāvaniṣhpanna kriyā nahīn ho so bāt nahīn hai; (arthāt vibhāvasvabhāvase utpanna honevālī rāg- dveṣhamay kriyā avashya hai .) [yadi ] aur yadi [paramaḥ dharmaḥ niḥphalaḥ ] paramadharma aphal hai to [kriyā hi aphalā nāsti ] kriyā avashya aphal nahīn hai; (arthāt ek vītarāg bhāv hī manuṣhyādiparyāyarūp phal utpanna nahīn karatī; rāg -dveṣhamay kriyā to avashya vah phal utpanna karatī hai .)..116..
ṭīkā : — yahān̐ (is vishvamen), anādikarmapudgalakī upādhike sadbhāvake āshray (-kāraṇ) se jisake pratikṣhaṇ 1vivarttan hotā rahatā hai aise sansārī jīvako kriyā vāstavamen svabhāv niṣhpanna hī hai; isaliye usake manuṣhyādiparyāyommense koī bhī paryāy ‘yahī’ hai aisī ṭaṅkotkīrṇa nahīn hai; kyoṅki ve paryāyen pūrva -pūrva paryāyoṅke nāshamen pravartamān kriyā phalarūp honese 2uttar -uttar paryāyoṅke dvārā naṣhṭa hotī hain . aur kriyākā phal to, mohake sāth 3milanakā nāsh 1. vivartan = vipariṇaman; palaṭā (phe raphār) hote rahanā . 2. uttar -uttar = bādakī . (manuṣhyādiparyāyen rāgadveṣhamay kriyākī phalarūp hain, isaliye koī bhī paryāy pūrva
paryāyako naṣhṭa karatī hai aur bādakī paryāyase svayam naṣhṭa hotī hai . 3. milan = mil jānā; mishritapanā; sambandh; juṛān .
Page 230 of 513
PDF/HTML Page 263 of 546
single page version
mabhilaṣhyet vā mohasamvalanāvilayanāt kriyāyāḥ . kriyā hi tāvachchetanasya pūrvottaradashā- vishiṣhṭachaitanyapariṇāmātmikā . sā punaraṇoraṇvantarasaṅgatasya pariṇatirivātmano mohasamvalitasya dvayaṇukakāryasyev manuṣhyādikāryasya niṣhpādakatvātsaphalaiv . saiv mohasamvalanavilayane pun- chaturvinshatigāthābhiraṣhṭabhiḥ sthalaiḥ sāmānyagneyavyākhyānamadhye sāmānyadravyaprarūpaṇan samāptam . ataḥ paran tatraiv sāmānyadravyanirṇayamadhye sāmānyabhedabhāvanāmukhyatvenaikādashagāthāparyantan vyākhyānan karoti . tatra krameṇ pañchasthalāni bhavanti . prathamatastāvadvārtikavyākhyānābhiprāyeṇ sāṅkhyaikāntanirākaraṇan, athavā shuddhanishchayanayen jainamatameveti vyākhyānamukhyatayā ‘eso tti ṇatthi koī’ ityādi sūtragāthaikā . tadanantaran manuṣhyādiparyāyā nishchayanayen karmaphalan bhavati, na cha shuddhātmasvarūpamiti tasyaivādhikārasūtrasya vivaraṇārthan ‘kamman ṇāmasamakkhan’ ityādipāṭhakrameṇ gāthāchatuṣhṭayan, tataḥ paran rāgādipariṇām ev dravyakarmakāraṇatvādbhāvakarma bhaṇyat iti pariṇāmamukhyatven ‘ādā kammamalimaso’ ityādisūtradvayan, tadanantaran ka rmaphalachetanā ka rmachetanā gnānachetaneti trividhachetanāpratipādanarūpeṇ ‘pariṇamadi chedaṇāe’ ityādisūtratrayan, tadanantaran shuddhātmabhedabhāvanāphalan kathayan san ‘kattākaraṇan’ ityādyekasūtreṇopasanharati . evan bhedabhāvanādhikāre sthalapañchaken samudāyapātanikā . tadyathā — ath naranārakādiparyāyāḥ karmādhīnatven vinashvaratvāditi shuddhanishchayanayen jīvasvarūpan na bhavatīti bhedabhāvanān kathayati — eso tti ṇatthi koī ṭaṅkotkīrṇagnāyakaikasvabhāvaparamātmadravyavatsansāre manuṣhyādiparyāyeṣhu madhye sarvadaivaiṣh ekarūp ev nityaḥ ko‘pi nāsti . tarhi manuṣhyādiparyāyanirvartikā sansārakriyā sāpi na bhaviṣhyati . ṇa ṇatthi kiriyā na nāsti kriyā mithyātvarāgādipariṇatissansāraḥ karmeti yāvat iti paryāyanāmachatuṣhṭayarūpā kriyāstyev . sā cha kathambhūtā . sabhāvaṇivvattā shuddhātmasvabhāvādviparītāpi naranārakādivibhāvaparyāyasvabhāven nirvr̥uttā . tarhi kin niṣhphalā bhaviṣhyati . kiriyā hi ṇatthi aphalā kriyā hi nāstyaphalā sā mithyātvarāgādipariṇatirūpā kriyā yadyapyanantasukhādiguṇātmakamokṣhakāryan prati niṣhphalā tathāpi nānāduḥkhadāyakasvakīyakāryabhūtamanuṣhyādiparyāyanirvartakatvātsaphaleti manuṣhyādi- paryāyaniṣhpattirevāsyāḥ phalam . kathan gnāyat iti chet . dhammo jadi ṇipphalo paramo dharmo yadi niṣhphalaḥ na huā honese mānanā chāhiye; kyoṅki — pratham to, kriyā chetanakī pūrvottaradashāse 1vishiṣhṭa chaitanyapariṇāmasvarūp hai; aur vah (kriyā) — jaise dūsare aṇuke sāth yukta (kisī) aṇukī pariṇati 2dviaṇukakāryakī niṣhpādak hai, usī prakār — mohake sāth milit ātmāke sambandhamen, 1. vishiṣhṭa -bhedayukta . (pūrvakī aur pashchātkī avasthāke bhedase bhedayukta aise chaitanyapariṇām vah ātmākī
kriyā hai .) 2. dviaṇukakāryakī niṣhpādak = do aṇuonse bane huye skandharūp kāryakī utpādak .
Page 231 of 513
PDF/HTML Page 264 of 546
single page version
raṇoruchchhinnāṇvantarasaṅgamasya pariṇatiriv dvayaṇukakāryasyev manuṣhyādikāryasyāniṣhpādakatvāt paramadravyasvabhāvabhūtatayā paramadharmākhyā bhavatyaphalaiv ..116..
paramaḥ nīrāgaparamātmopalambhapariṇatirūpaḥ āgamabhāṣhayā paramayathākhyātachāritrarūpo vā yo‘sau paramo dharmaḥ, sa kevalagnānādyanantachatuṣhṭayavyaktirūpasya kāryasamayasārasyotpādakatvātsaphalo‘pi naranārakādi- paryāyakāraṇabhūtan gnānāvaraṇādikarmabandhan notpādayati, tataḥ kāraṇānniṣhphalaḥ . tato gnāyate naranārakādisansārakāryan mithyātvarāgādikriyāyāḥ phalamiti . athavāsya sūtrasya dvitīyavyākhyānan kriyate — yathā shuddhanayen rāgādivibhāven na pariṇamatyayan jīvastathaivāshuddhanayenāpi na pariṇamatīti yaduktan sāṅkhyen tannirākr̥utam . kathamiti chet . ashuddhanayen mithyātvarāgādivibhāvapariṇat- jīvānān naranārakādiparyāyapariṇatidarshanāditi . evan prathamasthale sūtragāthā gatā ..116.. ath manuṣhyādikāryakī niṣhpādak honese saphal hī hai; aur, jaise dūsare aṇuke sāth sambandh jisakā naṣhṭa ho gayā hai aise aṇukī pariṇati dviaṇuk kāryakī niṣhpādak nahīn hai usīprakār, mohake sāth milanakā nāsh hone par vahī kriyā — dravyakī paramasvabhāvabhūt honese ‘paramadharma’ nāmase kahī jānevālī aisī — manuṣhyādikāryakī niṣhpādak na honese aphal hī hai .
bhāvārtha : — chaitanyapariṇati vah ātmākī kriyā hai . moh rahit kriyā manuṣhyādi- paryāyarūp phal utpanna nahīn karatī, aur moh sahit 1kriyā avashya manuṣhyādiparyāyarūp phal utpanna karatī hai . moh sahit bhāv ek prakārake nahīn hote, isaliye usake phalarūp manuṣhyādiparyāyen bhī ṭaṅkotkīrṇa – shāshvat – ekarūp nahīn hotīn .. 116..
ab, yah vyakta karate hain ki manuṣhyādiparyāyen jīvako kriyāke phal hain : — 1. mūl gāthāmen prayukta ‘kriyā’ shabdase moh sahit kriyā samajhanī chāhiye . moh rahit kriyāko to ‘param
nāmākhya karma svabhāvathī nij jīvadravya -svabhāvane abhibhūt karī tiryañch, dev, manuṣhya vā nārak kare. 117.
Page 232 of 513
PDF/HTML Page 265 of 546
single page version
kriyā khalvātmanā prāpyatvātkarma . tannimittaprāptapariṇāmaḥ pudgalo‘pi karma . tatkāryabhūtā manuṣhyādiparyāyā jīvasya kriyāyā mūlakāraṇabhūtāyāḥ pravr̥uttatvāt kriyāphalamev syuḥ, kriyā‘bhāve pudgalānān karmatvābhāvāttatkāryabhūtānān teṣhāmabhāvāt . ath kathan te karmaṇaḥ kāryabhāvamāyānti? karmasvabhāven jīvasvabhāvamabhibhūy kriyamāṇatvāt, pradīpavat . tathā hi — yathā khalu jyotissvabhāven tailasvabhāvamabhibhūy kriyamāṇaḥ pradīpo jyotiṣhkāryan, tathā manuṣhyādiparyāyāḥ karmajanitā iti visheṣheṇ vyaktīkaroti — kamman karmarahitaparamātmano vilakṣhaṇan karma kartr̥u . kimvishiṣhṭam . ṇāmasamakkhan nirnāmanirgotramuktātmano viparītan nāmeti samyagākhyā sañgnā yasya tadbhavati nāmasamākhyan nāmakarmetyarthaḥ . sabhāvan shuddhabuddhaikaparamātmasvabhāvan ah ath appaṇo sahāveṇ ātmīyen gnānāvaraṇādisvakīyasvabhāven karaṇabhūten abhibhūy tiraskr̥utya prachchhādya tan pūrvoktamātmasvabhāvam . pashchātkin karoti . ṇaran tiriyan ṇeraiyan vā suran kuṇadi naratiryagnārak- surarūpan karotīti . ayamatrārthaḥ – yathāgniḥ kartā tailasvabhāvan karmatāpannamabhibhūy tiraskr̥utya
anvayārtha : — [ath ] vahān̐ [nāmasamākhyan karma ] ‘nām’ sañgnāvālā karma [svabhāven ] apane svabhāvase [ātmanaḥ svabhāvan abhibhūy ] jīvake svabhāvakā parābhav karake, [naran tiryañchan nairayikan vā suran ] manuṣhya, tiryañch, nārak athavā dev (-in paryāyoṅko) [karoti ] karatā hai ..117..
ṭīkā : — kriyā vāstavamen ātmāke dvārā prāpya honese karma hai, (arthāt ātmā kriyāko prāpta karatā hai — pahun̐chatā hai isaliye vāstavamen kriyā hī ātmākā karma hai .) usake nimittase pariṇaman ko prāpta hotā huā (-dravyakarmarūpase pariṇaman karatā huā) pudgal bhī karma hai . us (pudgalakarma) kī kāryabhūt manuṣhyādiparyāyen mūlakāraṇabhūt aisī jīvakī kriyāse pravartamān honese kriyāphal hī hain; kyoṅki kriyāke abhāvamen pudgaloṅko karmapanekā abhāv honese us (-pudgalakarma) kī kāryabhūt manuṣhyādiparyāyoṅkā abhāv hotā hai .
vahān̐, ve manuṣhyādiparyāyen karmake kārya kaise hain ? (so kahate hain ki — ) ve karmasvabhāvake dvārā jīvake svabhāvakā parābhav karake kī jātī hain, isaliye dīpakakī bhān̐ti . vah is prakār : — jaise 1jyoti (lau) ke svabhāvake dvārā telake svabhāvakā parābhav karake *1. jyoti = jyot; agni .
Page 233 of 513
PDF/HTML Page 266 of 546
single page version
karmasvabhāven jīvasvabhāvamabhibhūy kriyamāṇā manuṣhyādiparyāyāḥ karmakāryam ..117..
vartyādhāreṇ dīpashikhārūpeṇ pariṇamayati, tathā karmāgniḥ kartā tailasthānīyan shuddhātmasvabhāvan tiraskr̥utya vartisthānīyasharīrādhāreṇ dīpashikhāsthānīyanaranārakādiparyāyarūpeṇ pariṇamayati . tato gnāyate manuṣhyādiparyāyāḥ nishchayanayen karmajanitā iti ..117.. ath naranārakādiparyāyeṣhu kathan jīvasya svabhāvābhibhavo jātastatra kin jīvābhāv iti prashne pratyuttaran dadāti — ṇaraṇārayatiriyasurā jīvā naranārakatiryaksuranāmāno jīvāḥ santi tāvat . khalu sphu ṭam . kathambhūtāḥ . ṇāmakammaṇivvattā naranārakādisvakīyasvakīyanāmakarmaṇā nirvr̥uttāḥ . ṇa hi te laddhasahāvā kintu yathā māṇikyabaddhasuvarṇa- kaṅkaṇeṣhu māṇikyasya hi mukhyatā nāsti, tathā te jīvāshchidānandaikashuddhātmasvabhāvamalabhamānāḥ santo kiyā jānevālā dīpak jyotikā kārya hai, usīprakār karmasvabhāvake dvārā jīvake svabhāvakā parābhav karake kī jānevālī manuṣhyādiparyāyen karmake kārya hain .
bhāvārtha : — manuṣhyādiparyāyen 116vīn gāthāmen kahī gaī rāg -dveṣhamay kriyāke phal hain; kyoṅki us kriyāse karmabandha hotā hai, aur karma jīvake svabhāvakā parābhav karake manuṣhyādiparyāyoṅko utpanna karate hain ..117..
ab yah nirṇay karate hain ki manuṣhyādiparyāyommen jīvake svabhāvakā parābhav kis kāraṇase hotā hai ? : —
anvayārtha : — [naranārakatiryaksurāḥ jīvāḥ ] manuṣhya, nārak, tiryañch aur devarūp jīv [khalu ] vāstavamen [nāmakarma nirvr̥uttāḥ ] nāmakarmase niṣhpanna hain . [hi ] vāstavamen [svakarmāṇi ] ve apane karmarūpase [pariṇamamānāḥ ] pariṇamit hote hain isaliye [te na labdhasvabhāvāḥ ] unhen svabhāvakī upalabdhi nahīn hai ..118..
nij karmarūp pariṇamanathī ja svabhāvalabdhi na temane. 118.
Page 234 of 513
PDF/HTML Page 267 of 546
single page version
amī manuṣhyādayaḥ paryāyā nāmakarmanirvr̥uttāḥ santi tāvat . na punaretāvatāpi tatra jīvasya svabhāvābhibhavo‘sti, yathā kanakabaddhamāṇikyakaṅk ṇeṣhu māṇikyasya . yattatra naiv jīvaḥ svabhāvamupalabhate tat svakarmapariṇamanāt, payaḥpūravat . yathā khalu payaḥpūraḥ pradeshasvādābhyān pichumandachandanādivanarājīn pariṇamanna dravatvasvādutvasvabhāvamupalabhate, tathātmāpi pradeshabhāvābhyān karmapariṇamanānnāmūrtatvaniruparāgavishuddhimattvasvabhāvamupalabhate ..118.. labdhasvabhāvā na bhavanti, ten kāraṇen svabhāvābhibhavo bhaṇyate, na cha jīvābhāvaḥ . kathambhūtāḥ santo labdhasvabhāvā na bhavanti . pariṇamamāṇā sakammāṇi svakīyodayāgatakarmāṇi sukhaduḥkharūpeṇ pariṇamamānā iti . ayamatrārthaḥ — yathā vr̥ukṣhasechanaviṣhaye jalapravāhashchandanādivanarājirūpeṇ pariṇataḥ sansvakīy-
ṭīkā : — pratham to, yah manuṣhyādiparyāyen nāmakarmase niṣhpanna hain, kintu itanese bhī vahān̐ jīvake svabhāvakā parābhav nahīn hai; jaise kanakabaddha (suvarṇamen jaṛe huye) māṇikavāle kaṅkaṇommen māṇikake svabhāvakā parābhav nahīn hotā tadanusār . jo vahān̐ jīv svabhāvako upalabdha nahīn karatā – anubhav nahīn karatā so svakarmarūp pariṇamit honese hai, pānīke pūr (bārḥ) kī bhān̐ti . jaise pānīkā pūr pradeshase aur svādase nimba -chandanādivanarājirūp (nīm, chandan ityādi vr̥ukṣhoṅkī lambī paṅktirūp) pariṇamit hotā huā ( apane 1dravatva aur 2svādutvarūp svabhāvako upalabdha nahīn karatā, usīprakār ātmā bhī pradeshase aur bhāvase svakarmarūp pariṇamit honese (apane) amūrtatva aur 3niruparāg vishuddhimatvarūp svabhāvako upalabdha nahīn karatā .
bhāvārtha : — manuṣhyādiparyāyommen karma kahīn jīvake svabhāvako na to hanatā hai aur na āchchhādit karatā hai; parantu vahān̐ jīv svayam hī apane doṣhase karmānusār pariṇaman karatā hai, isaliye use apane svabhāvakī upalabdhi nahīn hai . jaise pānīkā pūr pradeshakī apekṣhāse vr̥ukṣhoṅke rūpase pariṇamit hotā huā apane pravāhīpanerūp svabhāvako upalabdha karatā huā anubhav nahīn karatā, aur svādakī apekṣhāse vr̥ukṣharūp pariṇamit hotā huā apane svādiṣhṭapanerūp svabhāvako upalabdha nahīn karatā, usīprakār ātmā bhī pradeshakī apekṣhāse svakarmānusār pariṇamit hotā huā apane amūrtasvarūp svabhāvako upalabdha nahīn karatā aur bhāvakī apekṣhāse svakarmarūp pariṇamit hotā huā uparāgase rahit vishuddhivālāpanārūp apane svabhāvako upalabdha nahīn karatā . isase yah nishchit hotā hai ki manuṣhyādiparyāyommen jīvoṅko apane hī doṣhase apane 1. dravatva = pravāhīpanā . 2. svādutva = svādiṣhṭapanā . 3. niruparāg -vishuddhimatva = uparāg (-malinatā, vikār) rahit vishuddhivālāpanā [arūpīpanā aur nirvikār
Page 235 of 513
PDF/HTML Page 268 of 546
single page version
ih tāvanna kashchijjāyate na mriyate cha . ath cha manuṣhyadevatiryaṅnārakātmako jīvalokaḥ pratikṣhaṇapariṇāmitvādutsaṅgitakṣhaṇabhaṅgotpādaḥ . na cha vipratiṣhiddhametat, sambhavavilayayorekatva- komalashītalanirmalādisvabhāvan na labhate, tathāyan jīvo‘pi vr̥ukṣhasthānīyakarmodayapariṇataḥ sanparamāhlādaik- lakṣhaṇasukhāmr̥utāsvādanairmalyādisvakīyaguṇasamūhan na labhat iti ..118.. ath jīvasya dravyeṇ nityatve‘pi paryāyeṇ vinashvaratvan darshayati – jāyadi ṇev ṇa ṇassadi jāyate naiv na nashyati dravyārthikanayen . kva . khaṇabhaṅgasamubbhave jaṇe koī kṣhaṇabhaṅgasamudbhave jane ko‘pi . kṣhaṇan kṣhaṇan prati svabhāvakī anupalabdhi hai, karmādik anya kisī kāraṇase nahīn . ‘karma jīvake svabhāvakā parābhav karatā hai’ aisā kahanā to upachār kathan hai; paramārthase aisā nahīn hai ..118..
ab, jīvakī dravyarūpase 1avasthitatā hone par bhī paryāyonse anavasthitatā (anityatā -asthiratā) prakāshate hain : —
anvayārtha : — [kṣhaṇabhaṅgasamudbhave jane ] pratikṣhaṇ utpād aur vināshavāle jīvalokamen [kashchit ] koī [na ev jāyate ] utpanna nahīn hotā aur [na nashyati ] na naṣhṭa hotā hai; [hi ] kyoṅki [yaḥ bhavaḥ saḥ vilayaḥ ] jo utpād hai vahī vināsh hai; [sambhav -vilayau iti tau nānā ] aur utpād tathā vināsh, isaprakār ve anek (bhinna) bhī hain ..119..
ṭīkā : — pratham to yahān̐ na koī janma letā hai aur na maratā hai (arthāt is lokamen koī na to utpanna hotā hai aur na nāshako prāpta hotā hai ) . aur (aisā hone par bhī) manuṣhya- dev -tiryañch -nārakātmak jīvalok pratikṣhaṇ pariṇāmī honese kṣhaṇ -kṣhaṇamen honevāle vināsh aur 1. avasthitatā = sthirapanā; ṭhīk rahanā .
kāraṇ janam te nāsh chhe; vaḷī janma nāsh vibhinna chhe. 119.
Page 236 of 513
PDF/HTML Page 269 of 546
single page version
nānātvābhyām . yadā khalu bhaṅgotpādayorekatvan tadā pūrvapakṣhaḥ, yadā tu nānātvan tadottaraḥ . tathā hi — yathā ya ev ghaṭastadev kuṇḍamityukte ghaṭakuṇḍasvarūpayorekatvāsambhavāttadubhayādhārabhūtā mr̥uttikā sambhavati, tathā ya ev sambhavaḥ sa ev vilay ityukte sambhavavilay- svarūpayorekatvāsambhavāttadubhayādhārabhūtan dhrauvyan sambhavati; tato devādiparyāye sambhavati manuṣhyādi- paryāye vilīyamāne cha ya ev sambhavaḥ sa ev vilay iti kr̥utvā tadubhayādhārabhūtan dhrauvyavajjīvadravyan sambhāvyat ev . tataḥ sarvadā dravyatven jīvaṣhṭaṅkotkīrṇo‘vatiṣhṭhate . api cha yathā‘nyo ghaṭo‘nyatkuṇḍamityukte tadubhayādhārabhūtāyā mr̥uttikāyā anyatvāsambhavāt ghaṭakuṇḍa- svarūpe sambhavataḥ, tathānyaḥ sambhavo‘nyo vilay ityukte tadubhayādhārabhūtasya dhrauvyasyānyatvā- bhaṅgasamudbhavo yatra sambhavati kṣhaṇabhaṅgasamudbhavastasminkṣhaṇabhaṅgasamudbhave vinashvare paryāyārthikanayen jane loke jagati kashchidapi, tasmānnaiv jāyate na chotpadyat iti hetun vadati . jo hi bhavo so vilao dravyārthikanayen yo hi bhavassa ev vilayo yataḥ kāraṇāt . tathāhi – muktātmanān ya ev sakalavimalakevalagnānādirūpeṇ mokṣhaparyāyeṇ bhav utpādaḥ sa ev nishchayartttttnatrayātmakanishchayamokṣhamārgaparyāyeṇ vilayo vināshastau cha mokṣhaparyāyamokṣhamārgaparyāyau kāryakāraṇarūpeṇ bhinnau, tadubhayādhārabhūtan yatparamātmadravyan tadev, mr̥utpiṇḍa- utpādake sāth (bhī) juṛā huā hai . aur yah virodhako prāpta nahīn hotā; kyoṅki udbhav aur vilayakā ekapanā aur anekapanā hai . jab udbhav aur vilayakā ekapanā hai tab pūrvapakṣha hai, aur jab anekapanā hai tab uttarapakṣha hai . (arthāt – jab utpād aur vināshake ekapanekī apekṣhā lī jāy tab yah pakṣha phalit hotā hai ki – ‘na to koī utpanna hotā hai aur na naṣhṭa hotā hai; aur jab utpād tathā vināshake anekapanekī apekṣhā lī jāy tab pratikṣhaṇ honevāle vināsh aur utpādakā pakṣha phalit hotā hai .) vah isaprakār hai : —
jaise : — ‘jo ghaṛā hai vahī kūn̐ḍā hai’ aisā kahā jāne par, ghaṛe aur kūn̐ḍeke svarūpakā ekapanā asambhav honese, un donoṅkī ādhārabhūt miṭṭī pragaṭ hotī hai, usīprakār ‘jo utpād hai vahī vināsh hai’ aisā kahā jāne par utpād aur vināshake svarūpakā ekapanā asambhav honese un donoṅkā ādhārabhūt dhrauvya pragaṭ hotā hai; isaliye devādiparyāyake utpanna hone aur manuṣhyādiparyāyake naṣhṭa hone par, ‘jo utpād hai vahī vilay hai’ aisā mānanese (is apekṣhāse) un donoṅkā ādhārabhūt dhrauvyavān jīvadravya pragaṭ hotā hai (-lakṣhamen ātā hai ) isaliye sarvadā dravyapanese jīv ṭaṅkotkīrṇa rahatā hai
aur phi ra, jaise ‘anya ghaṛā hai aur anya kūn̐ḍā hai’ aisā kahā jāne par un donoṅkī ādhārabhūt miṭṭīkā anyapanā (-bhinna -bhinnapanā) asambhavit honese ghaṛekā aur kūn̐ḍekā (-donoṅkā bhinna -bhinna) svarūp pragaṭ hotā hai, usīprakār ‘anya utpād hai aur anya vyay
Page 237 of 513
PDF/HTML Page 270 of 546
single page version
sambhavātsambhavavilayasvarūpe sambhavataḥ; tato devādiparyāye sambhavati manuṣhyādiparyāye vilīyamāne chānyaḥ sambhavo‘nyo vilay iti kr̥utvā sambhavavilayavantau devādimanuṣhyādiparyāyau sambhāvyete ev tataḥ pratikṣhaṇan paryāyairjīvo‘navasthitaḥ ..119..
aur vyayakā svarūp pragaṭ hotā hai; isaliye devādiparyāyake utpanna hone par aur
manuṣhyādiparyāyake naṣhṭa hone par, ‘anya utpād hai aur anya vyay hai’ aisā mānanese (is
apekṣhāse) utpād aur vyayavālī devādiparyāy aur manuṣhyādiparyāy pragaṭ hotī hai (-lakṣhamen
ātī hai ); isaliye jīv pratikṣhaṇ paryāyonse anavasthit hai ..119..
anvayārtha : — [tasmāt tu ] isaliye [sansāre ] sansāramen [svabhāvasamavasthitaḥ iti ] svabhāvase avasthit aisā [kashchit na asti ] koī nahīn hai; (arthāt sansāramen kisīkā svabhāv keval ekarūp rahanevālā nahīn hai ); [sansāraḥ punaḥ ] aur sansār to [sansarataḥ ] sansaraṇ karate huye (gol phi rate huye, parivartit hote huye) [dravyasya ] dravyakī [kriyā ] kriyā hai ..120..
tethī svabhāve sthir evun na koī chhe sansāramān; sansār to sansaraṇ karatā dravya kerī chhe kriyā. 120.
Page 238 of 513
PDF/HTML Page 271 of 546
single page version
yataḥ khalu jīvo dravyatvenāvasthito‘pi paryāyairanavasthitaḥ, tataḥ pratīyate na kashchidapi sansāre svabhāvenāvasthit iti . yachchātrānavasthitatvan tatra sansār ev hetuḥ, tasya manuṣhyādi- paryāyātmakatvāt svarūpeṇaiv tathāvidhatvāt . ath yastu pariṇamamānasya dravyasya pūrvottar- dashāparityāgopādānātmakaḥ kriyākhyaḥ pariṇāmastatsansārasya svarūpam ..120..
ath pariṇāmātmake sansāre kutaḥ pudgalashleṣho yen tasya manuṣhyādiparyāyātmakatva- mityatra samādhānamupavarṇayati —
vyākhyātamidānīn tasyopasanhāramāh — tamhā du ṇatthi koī sahāvasamavaṭṭhido tti tasmānnāsti kashchitsva- bhāvasamavasthit iti . yasmātpūrvoktaprakāreṇ manuṣhyādiparyāyāṇān vinashvaratvan vyākhyātan tasmādev gnāyate paramānandaikalakṣhaṇaparamachaitanyachamatkārapariṇatashuddhātmasvabhāvavadavasthito nityaḥ ko‘pi nāsti . kva . sansāre nissansārashuddhātmano viparīte sansāre . sansārasvarūpan kathayati — sansāro puṇ kiriyā sansāraḥ punaḥ kriyā . niṣhkriyanirvikalpashuddhātmapariṇatervisadr̥ushī manuṣhyādivibhāvaparyāyapariṇatirūpā kriyā sansār- svarūpam . sā cha kasya bhavati . sansaramāṇassa jīvassa vishuddhagnānadarshanasvabhāvamuktātmano vilakṣhaṇasya sansarataḥ paribhramataḥ sansārijīvasyeti . tataḥ sthitan manuṣhyādiparyāyātmakaḥ sansār ev vinashvaratve kāraṇamiti ..120.. evan shuddhātmano bhinnānān karmajanitamanuṣhyādiparyāyāṇān vinashvaratvakathanamukhyatayā
ṭīkā : — vāstavamen jīv dravyapanese avasthit hone par bhī paryāyonse anavasthit hai; isase yah pratīt hotā hai ki sansāramen koī bhī svabhāvase avasthit nahīn hai (arthāt kisīkā svabhāv keval avichal — ekarūp rahanevālā nahīn hai ); aur yahān̐ jo anavasthitatā hai usamen sansār hī hetu hai; kyoṅki vah (-sansār) manuṣhyādiparyāyātmak hai, kāraṇ ki vah svarūpase hī vaisā hai, (arthāt sansārakā svarūp hī aisā hai ) usamen pariṇaman karate huye dravyakā pūrvottaradashākā tyāgagrahaṇātmak aisā jo kriyā nāmakā pariṇām hai vah sansārakā svarūp hai ..120..
ab pariṇāmātmak sansāramen kis kāraṇase pudgalakā sambandh hotā hai ki jisase vah (sansār) manuṣhyādiparyāyātmak hotā hai ? — isakā yahān̐ samādhān karate hain : —
karme malin jīv karmasanyut pāmato pariṇāmane, tethī karam bandhāy chhe; pariṇām tethī karma chhe. 121.
Page 239 of 513
PDF/HTML Page 272 of 546
single page version
yo hi nām sansāranāmāyamātmanastathāvidhaḥ pariṇāmaḥ sa ev dravyakarmashleṣhahetuḥ . ath tathāvidhapariṇāmasyāpi ko hetuḥ . dravyakarma hetuḥ, tasya dravyakarmasanyuktatvenaivopalambhāt . evan satītaretarāshrayadoṣhaḥ . na hi; anādiprasiddhadravyakarmābhisambaddhasyātmanaḥ prāktanadravyakarmaṇastatra hetutvenopādānāt . evan kāryakāraṇabhūtanavapurāṇadravyakarmatvādātmanastathāvidhapariṇāmo gāthāchatuṣhṭayen dvitīyasthalan gatam . ath sansārasya kāraṇan gnānāvaraṇādi dravyakarma tasya tu kāraṇan mithyātvarāgādipariṇām ityāvedayati — ādā nirdoṣhiparamātmā nishchayen shuddhabuddhaikasvabhāvo‘pi vyavahāreṇānādikarmabandhavashāt kammamalimaso karmamalīmaso bhavati . tathābhavansan kin karoti . pariṇāman
anvayārtha : — [karmamalīmasaḥ ātmā ] karmase malin ātmā [karmasanyuktan pariṇāman ] karmasanyukta pariṇāmako (-dravyakarmake sanyogase honevāle ashuddha pariṇāmako) [labhate ] prāpta karatā hai . [tataḥ ] usase [karma shliṣhyati ] karma chipak jātā hai (-dravyakarmakā bandh hotā hai ); [tasmāt tu ] isaliye [pariṇāmaḥ karma ] pariṇām vah karma hai ..121..
ṭīkā : — ‘sansār’ nāmak jo yah ātmākā tathāvidh (-usaprakārakā) pariṇām hai vahī dravyakarmake chipakanekā hetu hai . ab, us prakārake pariṇāmakā hetu kaun hai ? (isake uttaramen kahate hain kiḥ) dravyakarma usakā hetu hai, kyoṅki 1dravyakarmakī sanyuktatāse hī vah dekhā jātā hai .
(shaṅkā : – ) aisā honese 2itaretarāshrayadoṣh āyagā ! (samādhān : – ) nahīn āyagā; kyoṅki anādisiddha dravyakarmake sāth sambaddha aise ātmākā jo pūrvakā 3dravyakarma hai usakā vahān̐ heturūpase grahaṇ (-svīkār) kiyā gayā hai . 1. dravyakarmake sanyogase hī ashuddha pariṇām hote hain, dravyakarmake binā ve kabhī nahīn hote; isaliye dravyakarma
ashuddha pariṇāmakā kāraṇ hai . 2. ek asiddha bātako siddha karaneke liye dūsarī asiddha bātakā āshray liyā jāy, aur phi ra us dūsarī
par usakā kāraṇ punaḥ dravyakarma kahā hai, isaliye shaṅkākārako shaṅkā hotī hai ki is bātamen itaretarāshray doṣh ātā hai . 3. navīn dravyakarmakā kāraṇ ashuddha ātmapariṇām hai, aur us ashuddha ātmapariṇāmakā kāraṇ vahakā vahī
Page 240 of 513
PDF/HTML Page 273 of 546
single page version
dravyakarmaiv, tathātmā chātmapariṇāmakartr̥utvād dravyakarmakartāpyupachārāt ..121..
ātmapariṇāmo hi tāvatsvayamātmaiv, pariṇāminaḥ pariṇāmasvarūpakartr̥utven pariṇāmā- dananyatvāt . yashcha tasya tathāvidhaḥ pariṇāmaḥ sā jīvamayyev kriyā, sarvadravyāṇān pariṇām- lahadi pariṇāman labhate . kathambhūtam kathambhūtam . kammasañjuttan karmarahitaparamātmano visdrashakarmasanyuktan mithyātva- rāgādivibhāvapariṇāman . tatto silisadi kamman tataḥ pariṇāmāt shliṣhyati badhnāti . kim . karma . yadi punarnirmalavivekajyotiḥpariṇāmen pariṇamati tadā tu karma muñchati . tamhā kamman tu pariṇāmo tasmāt karma tu pariṇāmaḥ . yasmādrāgādipariṇāmen karma badhnāti, tasmādrāgādivikalparūpo bhāvakarmasthānīyaḥ sarāgapariṇām ev karmakāraṇatvādupachāreṇ karmeti bhaṇyate . tataḥ sthitan rāgādipariṇāmaḥ karmabandha- kāraṇamiti ..121.. athātmā nishchayen svakīyapariṇāmasyaiv kartā, na cha dravyakarmaṇ iti pratipādayati .
isaprakār navīn dravyakarma jisakā kāryabhūt hai aur purānā dravyakarma jisakā kāraṇabhūt hai, aisā (ātmākā tathāvidh pariṇām) honese ātmākā tathāvidh pariṇām upachārase dravyakarma hī hai, aur ātmā bhī apane pariṇāmakā karttā honese dravyakarmakā karttā bhī upachārase hai ..121..
anvayārtha : — [pariṇāmaḥ ] pariṇām [svayam ] svayam [ātmā ] ātmā hai, [sā punaḥ ] aur vah [jīvamayī kriyā iti bhavati ] jīvamay kriyā hai; [kriyā ] kriyāko [karma iti matā ] karma mānā gayā hai; [tasmāt ] isaliye ātmā [karmaṇaḥ kartā tu na ] dravyakarmakā karttā to nahīn hai ..122..
pariṇām pote jīv chhe, ne chhe kriyā e jīvamayī; kiriyā gaṇī chhe karma; tethī karmano kartā nathī. 122.
Page 241 of 513
PDF/HTML Page 274 of 546
single page version
lakṣhaṇakriyāyā ātmamayatvābhyupagamāt . yā cha kriyā sā punarātmanā svatantreṇ prāpyatvātkarma . tatastasya paramārthādātmā ātmapariṇāmātmakasya bhāvakarmaṇ ev kartā, na tu pudgalapariṇāmātmakasya dravyakarmaṇaḥ . ath dravyakarmaṇaḥ kaḥ karteti chet . pudgalapariṇāmo hi tāvatsvayan pudgal ev, pariṇāminaḥ pariṇāmasvarūpakartr̥utven pariṇāmādananyatvāt . yashcha tasya tathāvidhaḥ pariṇāmaḥ sā pudgalamayyev kriyā, sarva- dravyāṇān pariṇāmalakṣhaṇakriyāyā ātmamayatvābhyupagamāt . yā cha kriyā sā punaḥ pudgalen svatantreṇ prāpyatvātkarma . tatastasya paramārthāt pudgal ātmapariṇāmātmakasya athavā dvitīypātanikā – shuddhapāriṇāmikaparamabhāvagrāhakeṇ shuddhanayen yathaivākartā tathaivāshuddhanayenāpi sāṅkhyen yaduktan tanniṣhedhārthamātmano bandhamokṣhasiddhayarthan kathañchitpariṇāmitvan vyavasthāpayatīti pātanikādvayan manasi sampradhārya sūtramidan nirūpayati — pariṇāmo sayamādā pariṇāmaḥ svayamātmā, ātma- pariṇāmastāvadātmaiv . kasmāt . pariṇāmapariṇāminostanmayatvāt . sā puṇ kiriy tti hodi sā punaḥ kriyeti bhavati, sa cha pariṇāmaḥ kriyā pariṇatiriti bhavati . kathambhūtā . jīvamayā jīven nirvr̥uttatvājjīvamayī . kiriyā kamma tti madā jīven svatantreṇ svādhīnen shuddhāshuddhopādānakāraṇabhūten prāpyatvātsā kriyā karmeti matā sammatā . karmashabdenātra yadev chidrūpan jīvādabhinnan bhāvakarmasañgnan nishchayakarma tadev grāhyam . tasyaiv kartā jīvaḥ . tamhā kammassa ṇa du kattā tasmāddravyakarmaṇo na karteti . atraitadāyāti – yadyapi kathañchit pariṇāmitve sati jīvasya kartr̥utvan jātan tathāpi nishchayen svakīy- pariṇāmānāmev kartā, pudgalakarmaṇān vyavahāreṇeti . tatra tu yadā shuddhopādānakāraṇarūpeṇ shuddhopayogen pariṇāmake svarūpakā karttā honese pariṇāmase ananya hai; aur jo usakā (-ātmākā) tathāvidh pariṇām hai vah jīvamayī hī kriyā hai, kyoṅki sarva dravyoṅkī pariṇāmalakṣhaṇakriyā ātmamayatā (nijamayatā) se svīkār kī gaī hai; aur phi ra, jo (jīvamayī) kriyā hai vah ātmāke dvārā svatantratayā 1prāpya honese karma hai . isaliye paramārthataḥ ātmā apane pariṇāmasvarūp bhāvakarmakā hī karttā hai; kintu pudgalapariṇāmasvarūp dravyakarmakā nahīn .
ab yahān̐ aisā prashna hotā hai ki ‘(jīv bhāvakarmakā hī karttā hai tab phi ra) dravyakarmakā karttā kaun hai ?’ isakā uttar isaprakār hai : — pratham to pudgalakā pariṇām vāstavamen svayam pudgal hī hai, kyoṅki pariṇāmī pariṇāmake svarūpakā karttā honese pariṇāmase ananya hai; aur jo usakā (-pudgalakā) tathāvidhi pariṇām hai vah pudgalamayī hī kriyā hai, kyoṅki sarva dravyoṅkī pariṇāmasvarūp kriyā nijamay hotī hai, aisā svīkār kiyā gayā hai; aur phi ra, jo (pudgalamayī) kriyā hai vah pudgalake dvārā svatantratayā prāpya honese karma hai . isaliye paramārthataḥ pudgal apane pariṇāmasvarūp us dravyakarmakā hī karttā hai, kintu 1. prāpya = prāpta hone yogya, (jo svatantrapane kare so kartā hai; aur ka rttā jise prāpta kare so karma hai .) pra. 31
Page 242 of 513
PDF/HTML Page 275 of 546
single page version
dravyakarmaṇ ev kartā, na tvātmapariṇāmātmak sya bhāvakarmaṇaḥ . tat ātmātmasvarūpeṇ pariṇamati, na pudgalasvarūpeṇ pariṇamati ..122..
yato hi nām chaitanyamātmanaḥ svadharmavyāpakatvan tatashchetanaivātmanaḥ svarūpan, tayā pariṇamati tadā mokṣhan sādhayati, ashuddhopādānakāraṇen tu bandhamiti . pudgalo‘pi jīvavannishchayen svakīyapariṇāmānāmev kartā, jīvapariṇāmānān vyavahāreṇeti ..122.. evan rāgādipariṇāmāḥ karmabandha- kāraṇan, teṣhāmev kartā jīv itikathanamukhyatayā gāthādvayen tr̥utīyasthalan gatam . ath yen pariṇāmenātmā pariṇamati tan pariṇāman kathayati — pariṇamadi chedaṇāe ādā pariṇamati chetanayā karaṇabhūtayā . sa kaḥ . ātmā . yaḥ ko‘pyātmanaḥ shuddhāshuddhapariṇāmaḥ sa sarvo‘pi chetanān na tyajati ityabhiprāyaḥ . puṇ chedaṇā tidhābhimadā sā sā chetanā punastridhābhimatā . kutra kutra . ṇāṇe gnānaviṣhaye kamme karmaviṣhaye phalammi ātmāke pariṇāmasvarūp bhāvakarmakā nahīn .
isase (aisā samajhanā chāhiye ki) ātmā ātmasvarūp pariṇamit hotā hai, pudgalasvarūp pariṇamit nahīn hotā ..122..
anvayārtha : — [ātmā ] ātmā [chetanatayā ] chetanārūpe [pariṇamati ] pariṇamit hotā hai . [punaḥ ] aur [chetanā ] chetanā [tridhā abhimatā ] tīn prakārase mānī gayī hai; [punaḥ ] aur [sā ] vah [gnāne ] gnānasambandhī, [karmaṇi ] karmasambandhī [vā ] athavā [karmaṇaḥ phale ] karmaphal sambandhī — [bhaṇitā ] aisī kahī gayī hai ..123..
ṭīkā : — jisase chaitanya vah ātmākā 1svadharmavyāpakapanā hai, usase chetanā hī 1. svadharmavyāpakapanā = nijadharmommen vyāpakapanā .
te gnānaviṣhayak, karmaviṣhayak, karmaph ḷaviṣhayak kahī. 123.
Page 243 of 513
PDF/HTML Page 276 of 546
single page version
khalvātmā pariṇamati . yaḥ kashchanāpyātmanaḥ pariṇāmaḥ sa sarvo‘pi chetanān nātivartat iti tātparyam . chetanā punargnānakarmak rmaphalatven tredhā . tatra gnānapariṇatirgnānachetanā, karmapariṇatiḥ karmachetanā, karmaphalapariṇatiḥ karmaphalachetanā ..123..
vā phale vā . kasya phale . kammaṇo karmaṇaḥ . bhaṇidā bhaṇitā kathiteti . gnānapariṇatiḥ gnānachetanā agre vakṣhyamāṇā, karmapariṇatiḥ ka rmachetanā, ka rmaphalapariṇatiḥ karmaphalachetaneti bhāvārthaḥ ..123.. ath gnānakarmakarmaphalarūpeṇ tridhā chetanān visheṣheṇ vichārayati — ṇāṇan aṭṭhaviyappan gnānan matyādibhedenāṣhṭavikalpan bhavati . athavā pāṭhāntaram — ṇāṇan aṭṭhaviyappo gnānamarthavikalpaḥ . tathāhi — arthaḥ paramātmādipadārthaḥ, anantagnānasukhādirūpo‘hamiti rāgādyāsravāstu matto bhinnā iti svaparākārāvabhāsenādarsha ivārtha- ātmākā svarūp hai; us rūp (chetanārūp) vāstavamen ātmā pariṇamit hotā hai . ātmākā jo kuchh bhī pariṇām ho vah sab hī chetanākā ullaṅghan nahīn karatā, (arthāt ātmākā koī bhī pariṇām chetanāko kiñchitmātra bhī nahīn chhoṛatā — binā chetanāke bilakul nahīn hotā) — aisā tātparya hai . aur chetanā gnānarūp, karmarūp aur karmaphalarūpase tīn prakārakī hai . usamen gnānapariṇati (gnānarūpase pariṇati) vah gnānachetanā, karma pariṇati vah karmachetanā aur karmaphalapariṇati vah karmaphalachetanā hai ..123..
anvayārtha* : — [arthavikalpaḥ ] arthavikalpa (arthāt sva -par padārthoṅkā bhinnatāpūrvak yugapat avabhāsan) [gnānan ] vah gnān hai; [jīven ] jīvake dvārā [yat samārabdhan ] jo kiyā jā rahā ho [karma ] vah karma hai, [tad anekavidhan ] vah anek prakārakā hai; [saukhyan vā duḥkhan vā ] sukh athavā duḥkh [phalan iti bhaṇitam ] vah karmaphal kahā gayā hai ..124..
Page 244 of 513
PDF/HTML Page 277 of 546
single page version
arthavikalpastāvat gnānam . tatra kaḥ khalvarthaḥ . svaparavibhāgenāvasthitan vishvam . vikalpastadākārāvabhāsanam . yastu mukurundahr̥udayābhog iv yugapadavabhāsamānasvaparākāro‘rtha- vikalpastad gnānam . kriyamāṇamātmanā karma, kriyamāṇaḥ khalvātmanā pratikṣhaṇan ten ten bhāven bhavatā yaḥ tadbhāvaḥ sa ev karmātmanā prāpyatvāt . tattvekavidhamapi dravyakarmopādhisannidhi- sadbhāvāsadbhāvābhyāmanekavidham . tasya karmaṇo yanniṣhpādyan sukhaduḥkhan tatkarmaphalam . tatra dravyakarmopādhisānnidhyāsadbhāvātkarma tasya phalamanākulatvalakṣhaṇan prakr̥itibhūtan saukhyan, yattu dravyakarmopādhisānnidhyasadbhāvātkarma tasya phalan saukhyalakṣhaṇābhāvādvikr̥utibhūtan duḥkham . evan gnānakarmakarmaphalasvarūpanishchayaḥ ..124.. parichchhittisamartho vikalpaḥ vikalpalakṣhaṇamuchyate . sa ev gnānan gnānachetaneti . kamman jīveṇ jan samāraddhan karma jīven yatsamārabdham . buddhipūrvakamanovachanakāyavyāpārarūpeṇ jīven yatsamyakkartr̥umārabdhan tatkarma
ṭīkā : — pratham to, arthavikalpa vah gnān hai . vahān̐, artha kyā hai ? sva -parake vibhāgapūrvak avasthit 1vishva vah artha hai . usake ākāroṅkā 2avabhāsan vah vikalpa hai . aur darpaṇake nij vistārakī bhān̐ti (arthāt jaise darpaṇake nij vistāramen sva aur par ākār ek hī sāth prakāshit hote hain, usīprakār) jisamen ek hī sāth sva -parākār avabhāsit hote hain, aisā arthavikalpa vah gnān hai .
jo ātmāke dvārā kiyā jātā hai vah karma hai . pratikṣhaṇ us -us bhāvase hotā huā ātmāke dvārā vāstavamen kiyā jānevālā jo usakā bhāv hai vahī, ātmāke dvārā 3prāpya honese karma hai . aur vah (karma) ek prakārakā hone par bhī, dravyakarmarūp upādhikī nikaṭatāke sadbhāv aur asadbhāvake kāraṇ anek prakārakā hai .
us karmase utpanna kiyā jānevālā sukh -duḥkh vah karmaphal hai . vahān̐, dravyakarmarūp upādhikī nikaṭatāke asadbhāvake kāraṇ jo karma hotā hai, usakā phal anākulatvalakṣhaṇ 4prakr̥itibhūt sukh hai; aur dravyakarmarūp upādhikī nikaṭatāke sadbhāvake kāraṇ jo karma hotā hai, usakā phal 5vikr̥uti – (vikār) bhūt duḥkh hai, kyoṅki vahān̐ sukhake lakṣhaṇakā abhāv hai .
is prakār gnān, karma aur karmaphalakā svarūp nishchit huā . 1. vishva = samasta padārtha — dravya -guṇ -paryāy . (padārthommen sva aur par aise do vibhāg hain . jo jānanevāle
ātmākā apanā ho vah sva hai, aur dūsarā sab, par hai .) 2. avabhāsan = avabhāsan; prakāshan; gnāt honā; pragaṭ honā . 3. ātmā apane bhāvako prāpta karatā hai, isaliye vah bhāv hī ātmākā karma hai . 4. prakr̥itibhūt = svabhāvabhūt . (sukh svabhāvabhūt hai .) 5. vikr̥utibhūt = vikārabhūt (duḥkh vikārabhūt hai, svabhāvabhūt nahīn hai .)
Page 245 of 513
PDF/HTML Page 278 of 546
single page version
rāgarūpan shubhopayogalakṣhaṇan karma tasya phalan chakravartyādipañchendriyabhogānubhavarūpan, tachchāshuddhanishchayen
sukhamapyākulotpādakatvāt shuddhanishchayen duḥkhamev . yachcha rāgādivikalparahitashuddhopayogapariṇatirūpan karma
bhāvārtha : — jisamen sva, sva -rūpase aur par -rūpase (paraspar ekamek huye binā, spaṣhṭa bhinnatāpūrvak) ek hī sāth pratibhāsit ho so gnān hai .
jīvake dvārā kiyā jānevālā bhāv vah (jīvakā) karma hai . usake mukhya do bhed hain : (1) nirupādhik (svābhāvik) shuddhabhāvarūp karma, aur (2) aupādhik shubhāshubhabhāvarūp karma .
is karmake dvārā utpanna honevālā sukh athavā duḥkh karmaphal hai . vahān̐, dravyakarmarūp upādhimen yukta na honese jo nirupādhik shuddhabhāvarūp karma hotā hai, usakā phal to anākulatā jisakā lakṣhaṇ hai aisā svabhāvabhūt sukh hai; aur dravyakarmarūp upādhimen yukta honese jo aupādhik shubhāshubhabhāvarūp karma hotā hai, usakā phal vikārabhūt duḥkh hai, kyoṅki usamen anākulatā nahīn, kintu ākulatā hai .
anvayārtha : — [ātmā pariṇāmātmā ] ātmā pariṇāmātmak hai; [pariṇāmaḥ ] pariṇām [gnānakarmaphalabhāvī ] gnānarūp, karmarūp aur karmaphalarūp hotā hai; [tasmāt ] isaliye [gnānan
pariṇām -ātmak jīv chhe, pariṇām gnānādik bane; tethī karamaph ḷa, karma tem ja gnān ātmā jāṇaje. 125.
Page 246 of 513
PDF/HTML Page 279 of 546
single page version
ātmā hi tāvatpariṇāmātmaiv, pariṇāmaḥ svayamātmeti svayamuktatvāt . pariṇāmastu chetanātmakatven gnānan karma karmaphalan vā bhavitun shīlaḥ, tanmayatvāchchetanāyāḥ . tato gnānan karma karmaphalan chātmaiv . evan hi shuddhadravyanirūpaṇāyān paradravyasamparkāsambhavātparyāyāṇān dravyāntaḥ- pralayāchcha shuddhadravya evātmāvatiṣhṭhate ..125..
athaivamātmano gneyatāmāpannasya shuddhatvanishchayāt gnānatattvasiddhau shuddhātmatattvopalambho vyam ..124.. ath gnānakarmakarmaphalānyabhedanayenātmaiv bhavatīti pragnāpayati — appā pariṇāmappā ātmā bhavati . kathambhūtaḥ . pariṇāmātmā pariṇāmasvabhāvaḥ . kasmāditi chet ‘pariṇāmo sayamādā’ iti pūrvan svayamev bhaṇitatvāt . pariṇāmaḥ kathyate — pariṇāmo ṇāṇakammaphalabhāvī pariṇāmo bhavati . kimvishiṣhṭaḥ . gnānakarmakarmaphalabhāvī; gnānakarmakarmaphalarūpeṇ bhavitun shīl ityarthaḥ . tamhā yasmādevan tasmātkāraṇāt . ṇāṇan pūrvasūtroktā gnānachetanā . kamman tatraivauktalakṣhaṇā karmachetanā . phalan cha pūrvoktalakṣhaṇaphalachetanā cha . ādā muṇedavvo iyan chetanā trividhāpyabhedanayenātmaiv mantavyo gnātavya iti . etāvatā kimuktan bhavati . trividhachetanāpariṇāmen pariṇāmī sannātmā kin karoti . nishchayaratnatrayātmakashuddhapariṇāmen mokṣhan sādhayati, shubhāshubhābhyān punarbandhamiti ..125.. evan trividhachetanākathanamukhyatayā gāthātrayeṇ chaturtha- sthalan gatam . ath sāmānyagneyādhikārasamāptau pūrvoktabhedabhāvanāyāḥ shuddhātmaprāptirūpan phalan darshayati — karma phalan cha ] gnān, karma aur karmaphal [ātmā gnātavyaḥ ] ātmā hai aisā samajhanā ..125..
ṭīkā : — pratham to ātmā vāstavamen pariṇāmasvarūp hī hai, kyoṅki ‘pariṇām svayam ātmā hai’ aisā (112vīn gāthāmen bhagavat kundakundāchāryadevane) svayam kahā hai; tathā pariṇām chetanāsvarūp honese gnān, karma aur karmaphalarūp honeke svabhāvavālā hai, kyoṅki chetanā tanmay (gnānamay, karmamay athavā karmaphalamay) hotī hai . isaliye gnān, karma karmaphal ātmā hī hai .
isaprakār vāstavamen shuddhadravyake nirūpaṇamen paradravyake samparkakā (sambandha; saṅg) asambhav honese aur paryāyen dravyake bhītar 1pralīn ho jānese ātmā shuddhadravya hī rahatā hai ..125..
ab, isaprakār 2gneyapaneko prāpta ātmākī shuddhatāke nishchayase gnānatattvakī siddhi hone par shuddha ātmatattvakī upalabdhi (-anubhav, prāpti) hotī hai; isaprakār usakā abhinandan karate hue (arthāt ātmākī shuddhatāke nirṇayakī prashansā karate hue — dhanyavād dete hue), dravyasāmānyake varṇanakā upasanhār karate hain : — 1. pralīn ho jānā = atyant līn ho jānā; magna ho jānā; ḍūb jānā; adr̥ushya ho jānā . 2. gneyapaneko prāpta = gneyabhūt . (ātmā gnānarūp bhī aur gneyarūp bhī hai, is gneyatattva -pragnāpan adhikāramen
Page 247 of 513
PDF/HTML Page 280 of 546
single page version
bhavatīti tamabhinandan dravyasāmānyavarṇanāmupasanharati —
yo hi nāmaivan kartāran karaṇan karma karmaphalan chātmānamev nishchitya na khalu paradravyan pariṇamati sa ev vishrāntaparadravyasamparkan dravyāntaḥpralīnaparyāyan cha shuddhamātmānamupalabhate, na kattā svatantraḥ svādhīnaḥ kartā sādhako niṣhpādako‘smi bhavāmi . sa kaḥ . appa tti ātmeti . ātmeti ko‘rthaḥ . ahamiti . kathambhūtaḥ . ekaḥ . kasyāḥ sādhakaḥ . nirmalātmānubhūteḥ . kimvishiṣhṭaḥ . nirvikār- paramachaitanyapariṇāmen pariṇataḥ san . karaṇan atishayen sādhakan sādhak taman ka raṇamupak raṇan ka raṇakārak mahamek evāsmi bhavāmi . ka syāḥ sādhakam . sahajashuddhaparamātmānubhūteḥ . ken kr̥utvā .
anvayārtha : — [yadi ] yadi [shramaṇaḥ ] shramaṇ [kartā karaṇan karma karmaphalan cha ātmā ] ‘kartā, karaṇ, karma aur karmaphal ātmā hai’ [iti nishchitaḥ ] aisā nishchayavālā hotā huā [anyat ] anyarūp [na ev pariṇamati ] pariṇamit hī nahīn ho, [shuddhan ātmānan ] to vah shuddha ātmāko [labhate ] upalabdha karatā hai ..126..
ṭīkā : — jo puruṣh isaprakār ‘kartā, karaṇ, karma aur karmaphal ātmā hī hai’ yah nishchay 1karake vāstavamen paradravyarūp pariṇamit nahīn hotā, vahī puruṣh, jisakā paradravyake sāth samparka ruk gayā hai aur jisakī paryāyen dravyake bhītar pralīn ho gaī hain aise shuddhātmāko upalabdha karatā hai; parantu anya koī (puruṣh) aise shuddha ātmāko upalabdha nahīn karatā .
isīko spaṣhṭatayā samajhāte hain : — 1. ‘kartā karaṇ ityādi ātmā hī hai’ aisā nishchay hone par do bāten nishchit ho jātī hain . ek to yah ki
dūsarī – ‘abhed dr̥uṣhṭimen kartā, karaṇ ityādi bhed nahīn hain, yah sab ek ātmā hī hai arthāt paryāyen dravyake
muni anyarūp nav pariṇame, prāpti kare shuddhātmanī. 126.