Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Dravya vishesh adhikAr; Gatha: 127-135.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 15 of 28

 

Page 248 of 513
PDF/HTML Page 281 of 546
single page version

punaranyaḥ . tathā hiyadā nāmānādiprasiddhapaudgalikakarmabandhanopādhisannidhipradhāvitoparāg- rañjitātmavr̥uttirjapāpuṣhpasannidhipradhāvitoparāgarañjitātmavr̥uttiḥ spha ṭikamaṇiriv parāropit- vikāro‘hamāsan sansārī, tadāpi na nām mam ko‘pyāsīt . tadāpyahamek evoparaktachitsvabhāven svatantraḥ kartāsam . ahamek evoparaktachitsvabhāven sādhakatamaḥ karaṇamāsam . ahamek evoparaktachitpariṇamanasvabhāvenātmanā prāpyaḥ karmāsam . ahamek ev choparaktachitpariṇaman- svabhāvasya niṣhpādyan saukhyaviparyastalakṣhaṇan duḥkhākhyan karmaphalamāsam . idānīn punaranādi- rāgādivikalparahitasvasamvedanagnānapariṇatibalen . kamman shuddhabuddhaikasvabhāven paramātmanā prāpyan vyāpyamahamek ev karmakārakamasmi . phalan cha shuddhagnānadarshanasvabhāvaparamātmanaḥ sādhyan niṣhpādyan nij- shuddhātmaruchiparichchhittinishchalānubhūtirūpābhedaratnatrayātmakaparamasamādhisamutpannasukhāmr̥utarasāsvādapariṇati- rūpamahamek ev phalan chāsmi . ṇichchhido evamuktaprakāreṇ nishchitamatiḥ san samaṇo sukhaduḥkh- jīvitamaraṇashatrumitrādisamatābhāvanāpariṇataḥ shramaṇaḥ paramamuniḥ pariṇamadi ṇev aṇṇan jadi pariṇamati

‘‘jab anādisiddha paudgalik karmakī bandhanarūp upādhikī nikaṭatāse utpanna hue 1uparāgake dvārā jisakī svapariṇati rañjit (vikr̥ut, malin) thī aisā mainjapākusumakī nikaṭatāse utpanna huye uparāgase (lālimāse) jisakī svapariṇati rañjit (-ran̐gī huī) ho aise spha ṭik maṇikī bhān̐tiparake dvārā 2āropit vikāravālā honese, sansārī thā, tab bhī (agnānadashāmen bhī) vāstavamen merā koī bhī (sambandhī) nahīn thā . tab bhī main akelā hī 3kartā thā, kyoṅki main akelā hī uparakta chaitanyarūp svabhāvase svatantra thā (arthāt svādhīnatayā kartā thā); main akelā hī karaṇ thā, kyoṅki main akelā hī uparakta chaitanyarūp svabhāvake dvārā sādhakatam (-utkr̥uṣhṭasādhan) thā; main akelā hī karma thā, kyoṅki main akelā hī uparakta chaitanyarūp pariṇamit honeke svabhāvake kāraṇ ātmāse prāpya (-prāpta hone yogya) thā; aur main akelā hī sukhase viparīt lakṣhaṇavālā, ‘duḥkh’ nāmak karmaphal thājo ki (phal) uparakta chaitanyarūp (phal) pariṇamit honeke svabhāvase utpanna kiyā jātā thā .

aur ab, anādisiddha paudgalik karma kī bandhanarūp upādhikī nikaṭatāke nāshase jisakī suvishuddha sahaj (-svābhāvik) svapariṇati pragaṭ huī hai aisā mainjapākusumakī 1. uparāg = kisī padārthamen, anya upādhikī samīpatāke nimittase honevālā upādhike anurūp vikārī bhāv;

aupādhikabhāv; vikār; malinatā . 2. āropit = (navīn arthāt aupādhikarūpase) kiye gaye . [vikār svabhāvabhūt nahīn the, kintu upādhike

nimittase aupādhikarūpase (navīn) hue the . ] 3. kartā, karaṇ aur karmake arthoṅke liye 16 vīn gāthākā bhāvārtha dekhanā chāhiye .


Page 249 of 513
PDF/HTML Page 282 of 546
single page version

prasiddhapaudgalikakarmabandhanopādhisannidhidhvansavisphu ritasuvishuddhasahajātmavr̥uttirjapāpuṣhpasannidhidhvans- visphu ritasuvishuddhasahajātmavr̥uttiḥ spha ṭikamaṇiriv vishrāntaparāropitavikāro‘hamekāntenāsmi mumukṣhuḥ . idānīmapi na nām mam ko‘pyasti . idānīmapyahamek ev suvishuddhachitsvabhāven svatantraḥ kartāsmi; ahamek ev cha suvishuddhachitsvabhāven sādhakatamaḥ karaṇamasmi; ahamek ev cha suvishuddhachitpariṇamanasvabhāvenātmanā prāpyaḥ karmāsmi; ahamek ev cha suvishuddha- chitpariṇamanasvabhāvasya niṣhpādyamanākulatvalakṣhaṇan saukhyākhyan karmaphalamasmi . evamasya bandhapaddhatau mokṣhapaddhatau chātmānamekamev bhāvayataḥ paramāṇorivaikatvabhāvanonmukhasya naivānyan rāgādipariṇāman yadi chet, appāṇan lahadi suddhan tadātmānan bhāvakarmadravyakarmanokarmarahitatven shuddhan shuddhabuddhaikasvabhāvan labhate prāpnoti ityabhiprāyo bhagavatān shrīkundakundāchāryadevānām ..126.. evamek- nikaṭatāke nāshase jisakī suvishuddha sahaj svapariṇati pragaṭ huī ho aise spha ṭikamaṇikī bhān̐tijisakā parake dvārā āropit vikār ruk gayā hai aisā honese ekāntataḥ mumukṣhu (keval mokṣhārthī) hūn̐; abhī bhī (-mumukṣhudashāmen arthāt gnānadashāmen bhī) vāstavamen merā koī bhī nahīn hai . abhī bhī main akelā hī kartā hūn̐; kyoṅki main akelā hī suvishuddha chaitanyasvarūp svabhāvase svatantra hūn̐, (arthāt svādhīnatayā kartā hūn̐); main akelā hī karaṇ hūn̐, kyoṅki main akelā hī suvishuddha chaitanyarūp svabhāvase sādhakatam hūn̐; main akelā hī karma hūn̐, kyoṅki main akelā hī suvishuddha chaitanyarūp pariṇamit honeke svabhāvake kāraṇ ātmāse prāpya hūn̐ aur main akelā hī anākulatā lakṣhaṇavālā, ‘sukh’ nāmak karmaphal hūn̐jo ki (phal) 1suvishuddha chaitanyarūp pariṇamit honeke svabhāvase utpanna kiyā jātā hai .’’

isaprakār bandhamārgamen tathā mokṣhamārgamen ātmā akelā hī hai isaprakār 2bhānevālā yah puruṣh paramāṇukī bhān̐ti ekatvabhāvanāmen unmukh honese, (arthāt ekatvake bhānemen tatpar honese), use paradravyarūp pariṇati kiñchit nahīn hotī; aur paramāṇukī bhān̐ti (jaise 1. suvishuddhachaitanyapariṇamanasvabhāv ātmākā karma hai, aur vah karma anākulatāsvarūp sukhako utpanna karatā

hai, isaliye sukh vah karmaphal hai . sukh ātmākī avasthā honese ātma hī karmaphal hai .

2. bhānā = anubhav karanā; samajhanā; chintavan karanā [‘kisī jīvakāagnānī yā gnānīkāparake

sāth sambandha nahīn hai . bandhamārgamen ātmā svayam nijako nijase bān̐dhatā thā aur nijako (arthāt
apane duḥkhaparyāyarūp phalako) bhogatā thā . ab mokṣhamārgamen ātmā svayam nijako nijase mukta
karatā hai aur nijako (arthāt apane sukhaparyāyarūp phalako) bhogatā hai .aise ekatvako samyagdr̥uṣhṭi
jīv bhātā haianubhav karatā haisamajhatā haichintavan karatā hai . mithyādr̥uṣhṭi isase viparītabhāvanāvālā
hotā hai . ]

pra 32


Page 250 of 513
PDF/HTML Page 283 of 546
single page version

paradravyapariṇatirna jātu jāyate . paramāṇuriv bhāvitaikatvashcha pareṇ no sampr̥uchyate . tataḥ paradravyāsampr̥uktatvātsuvishuddho bhavati . kartr̥ukaraṇak rmakarmaphalāni chātmatven bhāvayan paryāyairna saṅkīryate; tataḥ paryāyāsaṅkīrṇatvāchcha suvishuddho bhavatīti ..126..

(vasantatilakā chhand)
+dravyāntaravyatikarādapasāritātmā
sāmānyamajjitasamastavisheṣhajātaḥ .
ityeṣh shuddhanay uddhatamohalakṣhmī-
luṇṭāk utkaṭavivekaviviktatattvaḥ
..7..

sūtreṇ pañchamasthalan gatam . iti sāmānyagneyādhikārmadhye sthalapañchaken bhedabhāvanā gatā . ityukta- prakāreṇ ‘tamhā tassa ṇamāin’ ityādipañchatrinshatsūtraiḥ sāmānyagneyādhikārvyākhyānan samāptam . it ūrdhvamekonavinshatigāthābhirjīvājīvadravyādivivaraṇarūpeṇ visheṣhagneyavyākhyānan karoti . tatrāṣhṭasthalāni bhavanti . teṣhvādau jīvājīvatvakathanen prathamagāthā, lokālokatvakathanen dvitīyā, sakriyaniḥkriyatva- ekatvabhāvase pariṇamit paramāṇu parake sāth saṅgako prāpta nahīn hotā; usī prakār–) ekatvako bhānevālā puruṣh parake sāth 1sampr̥ukta nahīn hotā, isaliye paradravyake sāth asambaddhatāke kāraṇ vah suvishuddha hotā hai . aur kartā, karaṇ, karma tathā karmaphalako 2ātmārūpase bhātā huā vah puruṣh paryāyonse saṅkīrṇa (-khaṇḍit) nahīn hotā; aur isaliye paryāyoṅke dvārā saṅkīrṇa na honese suvishuddha hotā hai ..126..

[ab, shlok dvārā isī āshayako vyakta karake shuddhanayakī mahimā karate hain : ]

artha :jisane anya dravyase bhinnatāke dvārā ātmāko ek or haṭā liyā hai (arthāt paradravyonse alag dikhāyā hai ) tathā jisane samasta visheṣhoṅke samūhako sāmānyamen līn kiyā hai (arthāt samasta paryāyoṅko dravyake bhītar ḍūbā huā dikhāyā hai )aisā jo yah, uddhat mohakī lakṣhmīko (-r̥uddhiko, shobhāko) lūn̐ṭ lenevālā shuddhanay hai, usane utkaṭ vivekake dvārā tattvako (ātmasvarūpako) 3vivikta kiyā hai .

[ab shuddhanayake dvārā shuddha ātmasvarūpako prāpta karanevāle ātmākī mahimā shlok dvārā kahakar, dravyasāmānyake varṇanakī pūrṇāhuti kī jātī hai : ] 1. sampr̥ukta = samparkavālā; sambandhavālā; saṅgavālā . 2. samyagdr̥uṣhṭi jīv bhedoṅko na bhākar abhed ātmāko hī bhātāanubhav karatā hai . 3. vivikta = shuddha; akelā; alag .


Page 251 of 513
PDF/HTML Page 284 of 546
single page version

(mandākrāntā chhand)
ityuchchhedātparapariṇateḥ kartr̥ukarmādibhed-
bhrāntidhvansādapi cha suchirāllabdhashuddhātmatattvaḥ
.
sañchinmātre mahasi vishade mūrchchhitashchetano‘yan
sthāsyatyudyatsahajamahimā sarvadā mukta ev
..8..
(anuṣhṭup chhand)
dravyasāmānyavignānanimnan kr̥utveti mānasam .
tadvisheṣhaparignānaprāgbhāraḥ kriyate‘dhunā ..9..

iti pravachanasāravr̥uttau tattvadīpikāyān shrīmadamr̥utachandrasūrivirachitāyān gneyatattvapragnāpane dravyasāmānyapragnāpanan samāptam .. vyākhyānen tr̥utīyā cheti . ‘davvan jīvamajīvan’ ityādigāthātrayeṇ prathamasthalam . tadanantaran gnānādi- visheṣhaguṇānān svarūpakathanen ‘liṅgehin jehin’ ityādigāthādvayen dvitīyasthalam . athānantaran svakīy- svakīyavisheṣhaguṇopalakṣhitadravyāṇān nirṇayārthan ‘vaṇṇaras’ ityādigāthātrayeṇ tr̥utīyasthalam . ath pañchāstikāyakathanamukhyatven ‘jīvā poggalakāyā’ ityādigāthādvayen chaturthasthalam . ataḥ paran dravyāṇān lokākāshamādhār iti kathanen prathamā, yadevākāshadravyasya pradeshalakṣhaṇan tadev sheṣhāṇāmiti kathanarūpeṇ dvitīyā cheti ‘logālogesu’ ityādisūtradvayen pañchamasthalam . tadanantaran kāladravyasyāpradeshatvasthāpanarūpeṇ prathamā, samayarūpaḥ paryāyakālaḥ kālāṇurūpo dravyakāl iti kathanarūpeṇ dvitīyā cheti ‘samao du appadeso’ ityādigāthādvayen ṣhaṣhṭhasthalam . ath pradeshalakṣhaṇakathanen prathamā, tiryakprachayordhvaprachayasvarūp-

artha :isaprakār parapariṇatike uchchhedase (arthāt paradravyarūp pariṇamanake nāshase) tathā kartā, karma ityādi bhedoṅkī bhrāntike bhī nāshase antamen jisane shuddha ātmatattvako upalabdha kiyā haiaisā yah ātmā, chaitanyamātrarūp vishad (nirmal) tejamen līn hotā huā, apanī sahaj (svābhāvik) mahimāke prakāshamānarūpase sarvadā mukta hī rahegā .

[ab, shlok dvārā navīn viṣhayakodravyavisheṣhake varṇanakosūchit kiyā jātā hai : ]

artha :isaprakār dravyasāmānyake gnānase manako gambhīr karake, ab dravyavisheṣhake 1parignānakā prārambh kiyā jātā hai .

isaprakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī pravachanasār shāstrakī shrīmad amr̥utachandrāchāryadev virachit tattvadīpikā nāmakī ṭīkāmen gneyatattvapragnāpanamen dravyasāmānyapragnāpan samāpta huā . 1. parignān = vistārapūrvak gnān .


Page 252 of 513
PDF/HTML Page 285 of 546
single page version

ath dravyavisheṣhapragnāpanam . tatra dravyasya jīvājīvatvavisheṣhan nishchinoti
davvan jīvamajīvan jīvo puṇ chedaṇovaogamao .
poggaladavvappamuhan achedaṇan havadi ya ajīvan ..127..
dravyan jīvo‘jīvo jīvaḥ punashchetanopayogamayaḥ .
pudgaladravyapramukho‘chetano bhavati chājīvaḥ ..127..

ih hi dravyamekatvanibandhanabhūtan dravyatvasāmānyamanujjhadev tadadhirūḍhavisheṣhalakṣhaṇ- sadbhāvādanyonyavyavachchheden jīvājīvatvavisheṣhamupaḍhaukate . tatra jīvasyātmadravyamevaikā vyaktiḥ . ajīvasya punaḥ pudgaladravyan dharmadravyamadharmadravyan kāladravyamākāshadravyan cheti pañch vyaktayaḥ . kathanen dvitīyā cheti ‘āgāsamaṇuṇiviṭṭhan’ ityādisūtradvayen saptamasthalam . tadanantaran kālāṇurūpadravyakāl- sthāpanarūpeṇ ‘uppādo paddhanso’ ityādigāthātrayeṇāṣhṭamasthalamiti visheṣhagneyādhikāre samudāyapātanikā . tadyathāath jīvājīvalakṣhaṇamāvedayatidavvan jīvamajīvan dravyan jīvājīvalakṣhaṇan bhavati . jīvo puṇ chedaṇo jīvaḥ punashchetanaḥ svataḥsiddhayā bahiraṅgakāraṇanirapekṣhayā bahirantashcha prakāshamānayā nityarūpayā nishchayen paramashuddhachetanayā, vyavahāreṇ punarashuddhachetanayā cha yuktatvāchchetano bhavati . punarapi kimvishiṣhṭaḥ .

ab, dravyavisheṣhakā pragnāpan karate hain (arthāt dravyavisheṣhoṅkodravyako bhedoṅkobatalāte hain ) . usamen (pratham), dravyake jīv -ajīvapanerūp visheṣhako nishchit karate hain, (arthāt dravyake jīv aur ajīvaise do bhed batalāte hain ) :

anvayārtha :[dravyan ] dravya [jīvaḥ ajīvaḥ ] jīv aur ajīv hai . [punaḥ ] usamen [chetanopayogamayaḥ ] chetanāmay tathā upayogamay so [jīvaḥ ] jīv hai, [cha ] aur [pudgaladravyapramukhaḥ achetanaḥ ] pudgaladravyādik achetan dravya ve [ajīvaḥ bhavati ] ajīv hain ..127..

ṭīkā :yahān̐ (is vishvamen) dravya, ekatvake kāraṇabhūt dravyatvasāmānyako chhoṛe binā hī, usamen rahe hue visheṣhalakṣhaṇoṅke sadbhāvake kāraṇ ek -dūsarese pr̥uthak kiye jānepar jīvatvarūp aur ajīvatvarūp visheṣhako prāpta hotā hai . usamen, jīvakā ātmadravya hī ek bhed hai; aur ajīvake pudgal dravya, dharmadravya, adharmadravya, kāladravya tathā ākāshadravyayah pān̐ch bhed hain . jīvakā visheṣhalakṣhaṇ chetanā -upayogamayatva (chetanāmayapanā aur upayogamayapanā) hai;

chhe dravya jīv, ajīv; chit -upayogamay te jīv chhe; pudgalapramukh je chhe achetan dravya, teh ajīv chhe. 127.


Page 253 of 513
PDF/HTML Page 286 of 546
single page version

visheṣhalakṣhaṇan jīvasya chetanopayogamayatvan; ajīvasya punarachetanatvam . tatra yatra svadharmavyāpak- tvātsvarūpatven dyotamānayānapāyinyā bhagavatyā samvittirūpayā chetanayā, tatpariṇāmalakṣhaṇen dravyavr̥uttirūpeṇopayogen cha nirvr̥uttatvamavatīrṇan pratibhāti sa jīvaḥ . yatra punarupayogasahacharitāyā yathoditalakṣhaṇāyāshchetanāyā abhāvād bahirantashchāchetanatvamavatīrṇan pratibhāti so‘jīvaḥ ..127..

ath lokālokatvavisheṣhan nishchinoti
poggalajīvaṇibaddho dhammādhammatthikāyakālaḍḍho .
vaṭṭadi āgāse jo logo so savvakāle du ..128..

uvaogamao upayogamayaḥ akhaṇḍaikapratibhāsamayen sarvavishuddhen kevalagnānadarshanalakṣhaṇenārthagrahaṇavyāpār- rūpeṇ nishchayanayenetthambhūtashuddhopayogen, vyavahāreṇ punarmatignānādyashuddhopayogen cha nirvr̥uttatvānniṣhpanna- tvādupayogamayaḥ . poggaladavvappamuhan achedaṇan havadi ajjīvan pudgaladravyapramukhamachetanan bhavatyajīvadravyan; pudgaladharmādharmākāshakālasañgnan dravyapañchakan pūrvoktalakṣhaṇachetanāyā upayogasya chābhāvādajīvamachetanan aur ajīvakā, (visheṣh lakṣhaṇ) achetanapanā hai . vahān̐ (jīvake) svadharmommen vyāpanevālī honese (jīvake) svasvarūpase prakāshit hotī huī, avināshinī, bhagavatī, samvedanarūp chetanāke dvārā tathā chetanāpariṇāmalakṣhaṇ, 1dravyapariṇatirūp upayogake dvārā jisamen niṣhpannapanā (-rachanārūpapanā) avatarit pratibhāsit hotā hai, vah jīv hai aur jisamen upayogake sāth rahanevālī, 2yathokta lakṣhaṇavālī chetanākā abhāv honese bāhar tathā bhītar achetanapanā avatarit pratibhāsit hotā hai, vah ajīv hai .

bhāvārtha :dravyatvarūp sāmānyakī apekṣhāse dravyommen ekatva hai tathāpi visheṣh lakṣhaṇoṅkī apekṣhāse unake jīv aur ajīv aise do bhed hain . jo (dravya) bhagavatī chetanāke dvārā aur chetanāke pariṇāmasvarūp upayog dvārā rachit hai vah jīv hai, aur jo (dravya) chetanārahit honese achetan hai vah ajīv hai . jīvakā ek hī bhed hai; ajīvake pāñch bhed hain, in sabakā vistr̥ut vivechan āge kiyā jāyagā ..127..

ab (dravyake) lokālokasvarūp visheṣh (-bhed) nishchit karate hain : 1. chetanākā pariṇāmasvarūp upayog jīvadravyakī pariṇati hai . 2. yathokta lakṣhaṇavālī = ū par kahe anusār lakṣhaṇavālī (chetanākā lakṣhaṇ ū par hī kahanemen āyā hai .)

ākāshamān je bhāg dharma -adharma -kāḷ sahit chhe, jīv -pudgalothī yukta chhe, te sarvakāḷe lok chhe. 128.


Page 254 of 513
PDF/HTML Page 287 of 546
single page version

pudgalajīvanibaddho dharmādharmāstikāyakālāḍhayaḥ .
vartate ākāshe yo lokaḥ sa sarvakāle tu ..128..

asti hi dravyasya lokālokatven visheṣhavishiṣhṭatvan svalakṣhaṇasadbhāvāt . svalakṣhaṇan hi lokasya ṣhaḍdravyasamavāyātmakatvan, alokasya punaḥ kevalākāshātmakatvam . tatra sarvadravya- vyāpini paramamahatyākāshe yatra yāvati jīvapudgalau gatisthitidharmāṇau gatisthitī āskandataḥ tadgatisthitinibandhanabhūtau cha dharmā‘dharmāvabhivyāpyāvasthitau, sarvadravyavartanānimittabhūtashcha kālo nityadurlalitastattāvadākāshan sheṣhāṇyasheṣhāṇi dravyāṇi chetyamīṣhān samavāy ātmatven svalakṣhaṇan bhavatītyarthaḥ ..127.. ath lokālokarūpeṇ padārthasya dvaividhyamākhyātipoggalajīvaṇibaddho aṇu- skandhabhedabhinnāḥ pudgalāstāvattathaivāmūrtatvātīndriyagnānamayatvanirvikāraparamānandaikasukhamayatvādilakṣhaṇā jīvāshchetthambhūtajīvapudgalairnibaddhaḥ sambaddho bhr̥utaḥ pudgalajīvanibaddhaḥ . dhammādhammatthikāyakālaḍḍho dharmā- dharmāstikāyau cha kālashcha dharmādharmāstikāyakālāstairāḍhayo bhr̥uto dharmādharmāstikāyakālāḍhayaḥ . jo yaḥ eteṣhān pañchānāmitthambhūtasamudāyo rāshiḥ samūhaḥ . vaṭṭadi vartate . kasmin . āgāse anantā- nantākāshadravyasya madhyavartini lokākāshe . so logo sa pūrvoktapañchānān samudāyastadādhārabhūtan lokākāshan cheti ṣhaḍdravyasamūho loko bhavati . kva . savvakāle du sarvakāle tu . tadbahirbhūtamanantānantākāshamalok ityabhiprāyaḥ ..128.. ath dravyāṇān sakriyaniḥkriyatven bhedan darshayatītyekā pātanikā, dvitīyā tu jīvapudgalayorarthavyañjanaparyāyau dvau sheṣhadravyāṇān tu

anvayārtha :[ākāshe ] ākāshamen [yaḥ ] jo bhāg [pudgalajīvanibaddhaḥ ] jīv aur pudgalase sanyukta [dharmādharmāstikāyakālāḍhayaḥ vartate ] tathā dharmāstikāy adharmāstikāy aur kālase samr̥uddha hai, [saḥ ] vah [sarvakāle tu ] sarvakālamen [lokaḥ ] lok hai . (sheṣh keval ākāsh vah alok hai .)

ṭīkā :vāstavamen dravya lokatva aur alokatvake bhedase visheṣhavān hai, kyoṅki apane -apane lakṣhaṇoṅkā sadbhāv hai . lokakā svalakṣhaṇ ṣhaḍdravyasamavāyātmakapanā (-chhah dravyoṅkā samudāyasvarūpapanā) hai aur alokakā keval ākāshātmakapanā (-mātra ākāshasvarūpapanā) hai . vahān̐, sarva dravyommen vyāpta hone vāle param mahān ākāshamen, jahān̐ jitanemen gatisthiti dharmavāle jīv tathā pudgal gati -sthitiko prāpta hote hain, (jahān̐ jitanemen) unhen, gati -sthitimen nimittabhūt dharma tathā adharma vyāpta hokar rahate hain aur (jahān̐ jitanemen) sarva dravyoṅko vartanāmen nimittabhūt kāl sadā vartatā hai, vah utanā ākāsh tathā sheṣh samasta


Page 255 of 513
PDF/HTML Page 288 of 546
single page version

yasya sa lokaḥ . yatra yāvati punarākāshe jīvapudgalayorgatisthitī na sambhavato, dharmādharmau nāvasthitau, na kālo durlalitastāvatkevalamākāshamātmatven svalakṣhaṇan yasya so‘lokaḥ ..128..

ath kriyābhāvatadbhāvavisheṣhan nishchinoti
uppādaṭṭhidibhaṅgā poggalajīvappagassa logassa .
pariṇāmā jāyante saṅghādādo va bhedādo ..129..
utpādasthitibhaṅgāḥ pudgalajīvātmakasya lokasya .
pariṇāmājjāyante saṅghātādvā bhedāt ..129..
mukhyavr̥uttyārthaparyāy iti vyavasthāpayatijāyante jāyante . ke kartāraḥ . uppādaṭṭhidibhaṅgā utpād-
sthitibhaṅgāḥ . kasya sambandhinaḥ . logassa lokasya . kimvishiṣhṭasya . poggalajīvappagassa pudgal-
jīvātmakasya, pudgalajīvāvityupalakṣhaṇan ṣhaḍdravyātmakasya . kasmātsakāshāt jāyante . pariṇāmādo
pariṇāmāt ekasamayavartino‘rthaparyāyāt . saṅghādādo va bhedādo na kevalamarthaparyāyātsakāshājjāyante jīv-
pudgalānāmutpādādayaḥ saṅghātādvā, bhedādvā vyañjanaparyāyādityarthaḥ . tathāhidharmādharmākāshakālānān
mukhyavr̥uttyaikasamayavartino‘rthaparyāyā ev, jīvapudgalānāmarthaparyāyavyañjanaparyāyāshcha . kathamiti chet .
dravyaunakā samudāy jisakā 1svapanese svalakṣhaṇ hai, vah lok hai; aur jahān̐ jitane
ākāshamen jīv tathā pudgalakī gati -sthiti nahīn hotī, dharma tathā adharma nahīn rahate aur kāl
nahīn vartatā, utanā keval ākāsh jisakā sva -panese svalakṣhaṇ hai, vah alok hai
..128..

ab, ‘kriyā’ rūp aur ‘bhāv’ rūp aise jo dravyake bhāv hain unakī apekṣhāse dravyakā visheṣh (-bhed) nishchit karate hain :

anvayārtha :[pudgalajīvātmakasya lokasya ] pudgal -jīvātmak lokake [pariṇāmāt ] pariṇamanase aur [saṅghātāt vā bhedāt ] saṅghāt (milane) aur bhed (pr̥uthak hone) se [utpādasthitibhaṅgāḥ ] utpād, dhrauvya aur vyay [jāyante ] hote hain ..129.. 1. svapanese = nijarūpase (ṣhaḍdravyasamudāy hī lok hai, arthāt vahī lokakā svatva haisvarūp hai .

isaliye lokake svapanese ṣhaṭdravyoṅkā samudāy lokakā svalakṣhaṇ hai .)

utpād, vyay ne dhruvatā jīvapudgalātmak lokane pariṇām dvārā, bhed vā saṅghāt dvārā thāy chhe. 129


Page 256 of 513
PDF/HTML Page 289 of 546
single page version

kriyābhāvavattven kevalabhāvavattven cha dravyasyāsti visheṣhaḥ . tatra bhāvavantau kriyāvantau cha pudgalajīvau, pariṇāmādbhedasaṅghātābhyān chotpadyamānāvatiṣhṭhamānabhajyamānatvāt . sheṣhadravyāṇi tu bhāvavantyev, pariṇāmādevotpadyamānāvatiṣhṭhamānabhajyamānatvāditi nishchayaḥ . tatra pariṇām- mātralakṣhaṇo bhāvaḥ, parispandanalakṣhaṇā kriyā . tatra sarvāṇyapi dravyāṇi pariṇāmasvabhāvatvāt pariṇāmenopāttānvayavyatirekāṇyavatiṣhṭhamānotpadyamānabhajyamānāni bhāvavanti bhavanti . pudgalāstu parispandasvabhāvatvātparispanden bhinnāḥ saṅghāten, sanhatāḥ punarbhedenotpadyamānāv- tiṣhṭhamānabhajyamānāḥ kriyāvantashcha bhavanti . tathā jīvā api parispandasvabhāvatvātparispanden pratisamayapariṇatirūpā arthaparyāyā bhaṇyante . yadā jīvo‘nen sharīreṇ sah bhedan viyogan tyāgan kr̥utvā bhavāntarasharīreṇ sah saṅghātan melāpakan karoti tadā vibhāvavyañjanaparyāyo bhavati, tasmādev bhavāntarasaṅkramaṇātsakriyatvan bhaṇyate . pudgalānān tathaiv vivakṣhitaskandhavighaṭanātsakriyatven skandhāntar- sanyoge sati vibhāvavyañjanaparyāyo bhavati . muktajīvānān tu nishchayaratnatrayalakṣhaṇen paramakāraṇasamay- sārasañgnen nishchayamokṣhamārgabalenāyogicharamasamaye nakhakeshānvihāy paramaudārikasharīrasya vilīyamān- rūpeṇ vināshe sati kevalagnānādyanantachatuṣhṭayavyaktilakṣhaṇen paramakāryasamayasārarūpeṇ svabhāvavyañjan- paryāyeṇ kr̥utvā yo‘sāvutpādaḥ sa bhedādev bhavati, na saṅghātāt . kasmāditi chet sharīrāntareṇ sah

ṭīkā :koī dravya ‘bhāv’ tathā ‘kriyāvāle’ honese aur koī dravya keval ‘bhāv’ vāle honese,is apekṣhāse dravyakā visheṣh (bhed) hai . vahān̐ pudgal tathā jīv (1) bhāvavāle tathā (2) kriyāvāle hain, kyoṅki (1) pariṇām dvārā tathā (2) saṅghāt aur bhedake dvārā ve utpanna hote hain, ṭikate hain aur naṣhṭa hote hain . sheṣh dravya to bhāvavāle hī hain, kyoṅki ve pariṇāmake dvārā hī utpanna hote hain, ṭikate hai aur naṣhṭa hote hainaisā nishchay hai .

usamen, ‘bhāv’kā lakṣhaṇ pariṇāmamātra hai; ‘kriyā’ kā lakṣhaṇ parispand (-kampan) hai . vahān̐ samasta hī dravya bhāvavāle hain, kyoṅki pariṇāmasvabhāvavāle honese pariṇāmake dvārā 1anvay aur vyatirekoṅko prāpta hote hue ve utpanna hote hain, ṭikate hain aur naṣhṭa hote hain . pudgal to (bhāvavāle honeke atirikta) kriyāvāle bhī hote hain, kyoṅki parispandasvabhāvavāle honese parispandake dvārā 2pr̥uthak pudgal ekatrit ho jāte hain, isaliye aur ekatritmile hue pudgal punaḥ pr̥uthak ho jāte hain, isaliye (is apekṣhāse) ve utpanna hote hain, ṭikate hain aur naṣhṭa hote hain . tathā jīv bhī bhāvavāle honeke atirikta) kriyāvāle bhī hote hain, kyoṅki 1. anvay, sthāyīpaneko aur vyatirek, utpād tathā vyayapaneko batalāte hain . 2. pr̥uthak pudgal kampanake dvārā ekatrit hote hain . vahān̐ ve bhinnapanese naṣhṭa hue, pudgalapanese ṭike aur

ekatrapanese utpanna hue .

Page 257 of 513
PDF/HTML Page 290 of 546
single page version

nūtanakarmanokarmapudgalebhyo bhinnāstaiḥ sah saṅghāten, sanhatāḥ punarbhedenotpadyamānāv- tiṣhṭhamānabhajyamānāḥ kriyāvantashcha bhavanti ..129..

ath dravyavisheṣho guṇavisheṣhāditi pragnāpayati
liṅgehin jehin davvan jīvamajīvan cha havadi viṇṇādan .
te‘tabbhāvavisiṭṭhā muttāmuttā guṇā ṇeyā ..130..
liṅgairyairdravyan jīvo‘jīvashcha bhavati vignātam .
te‘tadbhāvavishiṣhṭā mūrtāmūrtā guṇā gneyāḥ ..130..
sambandhābhāvāditi bhāvārthaḥ ..129.. evan jīvājīvatvalokālokatvasakriyaniḥkriyatvakathanakrameṇ
prathamasthale gāthātrayan gatam . ath gnānādivisheṣhaguṇabheden dravyabhedamāvedayatiliṅgehin jehin liṅgairyaiḥ
sahajashuddhaparamachaitanyavilāsarūpaistathaivāchetanairjaḍarūpairvā liṅgaishchihnairvisheṣhaguṇairyaiḥ karaṇabhūtairjīven kartr̥u-
bhūten
havadi viṇṇādan visheṣheṇ gnātan bhavati . kin karmatāpannam . davvan dravyam . kathambhūtam . jīvamajīvan cha
jīvadravyamajīvadravyan cha . te muttāmuttā guṇā ṇeyā te tāni pūrvoktachetanāchetanaliṅgāni mūrtāmūrtaguṇā gneyā
parispandanasvabhāvavāle honese parispandake dvārā navīn karmanokarmarūp pudgalonse bhinna jīv
unake sāth ekatrit honese aur 1karma -nokarmarūp pudgaloṅke sāth ekatrit hue jīv bādamen
pr̥uthak honese (is apekṣhāse) ve utpanna hote hain, ṭikate hain aur naṣhṭa hote hain ..129..

ab, yah batalāte hain kiguṇ visheṣhase (guṇoṅke bhedase) dravya visheṣh (dravyoṅkā bhed) hotā hai :

anvayārtha :[yaiḥ liṅgaiḥ ] jin liṅgonse [dravyan ] dravya [jīvaḥ ajīvaḥ cha ] jīv aur ajīvake rūpamen [vignātan bhavati ] gnāt hotā hai, [te ] ve [atadbhāvavishiṣhṭāḥ ] atadbhāv vishiṣhṭa (-dravyase atadbhāvake dvārā bhinna aise) [mūrtāmūrtāḥ ] mūrta -amūrta [guṇāḥ ] guṇ [gneyāḥ ] jānane chāhiye ..130.. 1. gnānāvaraṇādi karmarūp aur sharīrādi nokarmarūp pudgaloṅke sāth milā huā jīv kampanase punaḥ pr̥uthak ho

jātā hai . vahān̐ (un pudgaloṅke sāth) ekatrarūpase vah naṣhṭa huā, jīvarūpase sthir huā aur (unase)
pr̥uthakrūpase utpanna huā .
je liṅgathī dravyo mahīn ‘jīv’ ‘ajīv’ em jaṇāy chhe,
te jāṇ mūrta -amūrta guṇ, atatpaṇāthī vishiṣhṭa je. 130.
pra. 33

Page 258 of 513
PDF/HTML Page 291 of 546
single page version

dravyamāshritya parānāshrayatven vartamānailiṅgyate gamyate dravyametairiti liṅgāni guṇāḥ . te cha yaddravyan bhavati na tad guṇā bhavanti, ye guṇā bhavanti te na dravyan bhavatīti dravyādatadbhāven vishiṣhṭāḥ santo liṅgaliṅgiprasiddhau taliṅgatvamupaḍhaukante . ath te dravyasya jīvo‘yam- jīvo‘yamityādivisheṣhamutpādayanti, svayamapi tadbhāvavishiṣhṭatvenopāttavisheṣhatvāt . yato hi yasya yasya dravyasya yo yaḥ svabhāvastasya tasya ten ten vishiṣhṭatvātteṣhāmasti visheṣhaḥ . at ev cha mūrtānāmamūrtānān cha dravyāṇān mūrtatvenāmūrtatven cha tadbhāven vishiṣhṭatvādime mūrtā guṇā ime amūrtā iti teṣhān visheṣho nishcheyaḥ ..130..

ath mūrtāmūrtaguṇānān lakṣhaṇasambandhamākhyāti gnātavyāḥ . te cha kathambhūtāḥ . atabbhāvavisiṭṭhā atadbhāvavishiṣhṭāḥ . tadyathāshuddhajīvadravye ye kevalagnānādiguṇāsteṣhān shuddhajīvapradeshaiḥ sah yadekatvamabhinnatvan tanmayatvan sa tadbhāvo bhaṇyate, teṣhāmev guṇānān taiḥ pradeshaiḥ sah yadā sañgnālakṣhaṇaprayojanādibhedaḥ kriyate tadā punaratadbhāvo bhaṇyate, tenātadbhāven sañgnādibhedarūpeṇ svakīyasvakīyadravyeṇ sah vishiṣhṭā bhinnā iti, dvitīyavyākhyānen punaḥ svakīy- dravyeṇ sah tadbhāven tanmayatvenānyadravyādvishiṣhṭā bhinnā ityabhiprāyaḥ . evan guṇabheden dravyabhedo

ṭīkā :dravyakā āshray lekar aur parake āshrayake binā pravartamān honese jinake dvārā dravya ‘liṅgit’ (-prāpta) hotā haipahichānā jā sakatā hai, aise liṅg guṇ hain . ve (guṇ), ‘jo dravya hain ve guṇ nahīn hain, jo guṇ hain ve dravya nahīn hain’is apekṣhāse dravyase 1atadbhāvake dvārā vishiṣhṭa (-bhinna) vartate hue, liṅg aur 2liṅgīke rūpamen prasiddhi (khyāti) ke samay dravyake liṅgatvako prāpta hote hain . ab, ve dravyamen ‘yah jīv hai, yah ajīv hai’ aisā visheṣh (-bhed) utpanna karate hain, kyoṅki svayam bhī 3tadbhāvake dvārā 4vishiṣhṭa honese visheṣhako prāpta hain . jis -jis dravyakā jo -jo svabhāv ho us -usakā us -usake dvārā vishiṣhṭatva honese unamen visheṣh (-bhed) hain; aur isīliye mūrta tathā amūrta dravyoṅkā mūrtatva -amūrtatvarūp tadbhāvake dvārā vishiṣhṭatva honese unamen is prakārake bhed nishchit karanā chāhiye ki ‘yah mūrta guṇ hain aur yah amūrtaguṇ hain’ ..130..

ab, mūrta aur amūrta guṇoṅke lakṣhaṇ tathā sambandh (arthāt unakā kin dravyoṅke sāth sambandh hai yah) kahate hain : 1. atadbhāv = (kathañchit) usarūp nahīn honā vah; 2. liṅgī = liṅgavālā, (visheṣhaguṇ vah liṅgchihnalakṣhaṇ hai aur liṅgī vah dravya hai ) . 3. tadbhāv = usarūp, usapanā; usapanese honā; svarūp . 4. vishiṣhṭa = visheṣhatāvālā; khās; bhinna .


Page 259 of 513
PDF/HTML Page 292 of 546
single page version

muttā indiyagejjhā poggaladavvappagā aṇegavidhā .
davvāṇamamuttāṇan guṇā amuttā muṇedavvā ..131..
mūrtā indriyagrāhyāḥ pudgaladravyātmakā anekavidhāḥ .
dravyāṇāmamūrtānān guṇā amūrtā gnātavyāḥ ..131..

mūrtānān guṇānāmindriyagrāhyatvan lakṣhaṇam . amūrtānān tadev viparyastam . te cha mūrtāḥ pudgaladravyasya, tasyaivaikasya mūrtatvāt . amūrtāḥ sheṣhadravyāṇān, pudgalādanyeṣhān sarveṣhāmapya- mūrtatvāt ..131..

ath mūrtasya pudgaladravyasya guṇān gr̥uṇāti
vaṇṇarasagandhaphāsā vijjante poggalassa suhumādo .
puḍhavīpariyantassa ya saddo so poggalo chitto ..132..

gnātavyaḥ ..130.. ath mūrtāmūrtaguṇānān lakṣhaṇan sambandhan cha nirūpayatimuttā indiyagejjhā mūrtā guṇā indriyagrāhyā bhavanti, amūrtāḥ punarindriyaviṣhayā na bhavanti iti mūrtāmūrtaguṇānāmindriyānindrayaviṣhayatvan lakṣhaṇamuktam . idānīn mūrtaguṇāḥ kasya sambandhino bhavantīti sambandhan kathayati . poggaladavvappagā aṇegavidhā mūrtaguṇāḥ pudgaladravyātmakā anekavidhā bhavanti; pudgaladravyasambandhino bhavantītyarthaḥ . amūrtaguṇānān

anvayārtha :[indriyagrāhyāḥ mūrtāḥ ] indriyagrāhya aise mūrtaguṇ [pudgaladravyātmakāḥ ] pudgaladravyātmak [anek vidhāḥ ] anek prakārake hain; [amūrtānān dravyāṇān ] amūrta dravyoṅke [guṇāḥ ] guṇ [amūrtāḥ gnātavyāḥ ] amūrta jānanā chāhiye ..131..

ṭīkā :mūrta guṇoṅkā lakṣhaṇ indriyagrāhyatva hai; aur amūrtaguṇoṅkā usase viparīt hai; (arthāt amūrta guṇ indriyonse gnāt nahīn hote .) aur mūrta guṇ pudgaladravyake hain, kyoṅki vahī (pudgal hī) ek mūrta hai; aur amūrta guṇ sheṣh dravyoṅke hain, kyoṅki pudgalake atirikta sheṣh sabhī dravya amūrta hain ..131..

ab, mūrta pudgaladravyake guṇ kahate hain :
guṇ mūrta indriyagrāhya te pudgalamayī bahuvidh chhe;
dravyo amūrtik jeh tenā guṇ amūrtik jāṇaje. 131.
chhe varṇa tem ja gandh vaḷī ras -sparsha pudgaladravyane,
atisūkṣhmathī pr̥ithvī sudhī; vaḷī shabda pudgal, vividh je. 132.

Page 260 of 513
PDF/HTML Page 293 of 546
single page version

varṇarasagandhasparshā vidyante pudgalasya sūkṣhmāt .
pr̥uthivīparyantasya cha shabdaḥ sa pudgalashchitraḥ ..132..

indriyagrāhyāḥ kil sparsharasagandhavarṇāstadviṣhayatvāt . te chendriyagrāhyatvavyaktishakti- vashāt gr̥uhyamāṇā agr̥uhyamāṇāshcha ā -ekadravyātmakasūkṣhmaparyāyātparamāṇoḥ ā -anek- dravyātmakasthūlaparyāyātpr̥uthivīskandhāchcha sakalasyāpi pudgalasyāvisheṣheṇ visheṣhaguṇatven vidyante . te cha mūrtatvādev sheṣhadravyāṇāmasambhavantaḥ pudgalamadhigamayanti . shabdasyāpīndriyagrāhyatvād guṇatvan na khalvāshaṅk nīyan, tasya vaichitryaprapañchitavaishvarūpasyāpyanekadravyātmakapudgalaparyāyatvenābhyup- sambandhan pratipādayati . davvāṇamamuttāṇan vishuddhagnānadarshanasvabhāvan yatparamātmadravyan tatprabhr̥utīnāmamūrtadravyāṇān sambandhino bhavanti . te ke . guṇā amuttā amūrtāḥ guṇāḥ, kevalagnānāday ityarthaḥ . iti mūrtāmūrtaguṇānān lakṣhaṇasambandhau gnātavyau ..131.. evan gnānādivisheṣhaguṇabheden dravyabhedo bhavatīti kathanarūpeṇ dvitīy- sthale gāthādvayan gatam . ath mūrtapudgaladravyasya guṇānāvedayativaṇṇarasagandhaphāsā vijjante poggalassa varṇarasagandhasparshā vidyante . kasya . pudgalasya . kathambhūtasya . suhumādo puḍhavīpariyantassa ya ‘‘puḍhavī jalan cha chhāyā chaurindiyavisayakammaparamāṇū . chhavvihabheyan bhaṇiyan poggaladavvan jiṇavarehin’’ .. iti

anvayārtha :[varṇarasagandhasparshāḥ ] varṇa, ras, gandh aur sparsha (-guṇ) [sūkṣhmāt ] sūkṣhmase lekar [pr̥ithvīparyantasya cha ] pr̥ithvī paryantake [pudgalasya ] (sarva) pudgalake [vidyante ] hote hain; [chitraḥ shabdaḥ ] jo vividh prakārakā shabda hai [saḥ ] vah [pudgal ] pudgal arthāt paudgalik paryāy hai ..132..

ṭīkā :sparsha, ras, gandh aur varṇa indriyagrāhya hain, kyoṅki ve indriyoṅke viṣhay hain . ve indriyagrāhyatākī 1vyakti aur shaktike vashase bhale hī indriyoṅke dvārā grahaṇ kiye jāte hon yā na kiye jāte hon tathāpi ve ekadravyātmak sūkṣhmaparyāyarūp paramāṇuse lekar anekadravyātmak sthūlaparyāyarūp pr̥ithvīskandh takake samasta pudgalake, avisheṣhatayā visheṣh guṇoṅke rūpamen hote hain; aur unake mūrta honeke kāraṇ hī, (pudgalake atirikta) sheṣh dravyoṅke na honese ve pudgalako batalāte hain .

aisī shaṅkā nahīn karanī chāhiye ki shabda bhī indriyagrāhya honese guṇ hogā; kyoṅki vah (shabda) 2vichitratāke dvārā vishvarūpapanā (anekānekaprakārapanā) darashātā honepar bhī use anekadravyātmak pudgalaparyāyake rūpamen svīkār kiyā jātā hai . 1. paramāṇu, kārmaṇavargaṇā ityādimen indriyagrāhyatā vyakta nahīn hai tathāpi shaktirūpase avashya hotī hai; isīliye

bahutase paramāṇu skandharūp hokar sthūlatā dhāraṇ karake indriyonse gnāt hote hain . 2. vichitratā = vividhatā (shabda bhāṣhātmak, abhāṣhātmak, prāyogik, vaishrasikaise anek prakārake hain .)


Page 261 of 513
PDF/HTML Page 294 of 546
single page version

gamyamānatvāt . guṇatve vā, na tāvadamūrtadravyaguṇaḥ shabdaḥ, guṇaguṇinoravibhaktapradeshatvenaikavedan- vedyatvādamūrtadravyasyāpi shravaṇendriyaviṣhayatvāpatteḥ . paryāyalakṣhaṇenotkhātaguṇalakṣhaṇatvānmūrtadravya- guṇo‘pi na bhavati . paryāyalakṣhaṇan hi kādāchitkatvan, guṇalakṣhaṇan tu nityatvam . tataḥ kādāchitkatvotkhātanityatvasya na shabdasyāsti guṇatvam . yattu tatra nityatvan tattadārambhak- pudgalānān tadguṇānān cha sparshādīnāmev, na shabdaparyāyasyeti dr̥uḍhataran grāhyam . na cha pudgal- gāthākathitakrameṇ paramāṇulakṣhaṇasūkṣhmasvarūpādeḥ pr̥ithvīskandhalakṣhaṇasthūlasvarūpaparyantasya cha . tathāhi yathānantagnānādichatuṣhṭayan visheṣhalakṣhaṇabhūtan yathāsambhavan sarvajīveṣhu sādhāraṇan tathā varṇādichatuṣhṭayan visheṣh- lakṣhaṇabhūtan yathāsambhavan sarvapudgaleṣhu sādhāraṇam . yathaiv chānantagnānādichatuṣhṭayan muktajīve‘tīndriyagnān- viṣhayamanumānagamyamāgamagamyan cha, tathā shuddhaparamāṇudravye varṇādichatuṣhṭayamapyatīndriyagnānaviṣhayamanumān- gamyamāgamagamyan cha . yathā vānantachatuṣhṭayasya sansārijīve rāgādisnehanimitten karmabandhavashādashuddhatvan bhavati tathā varṇādichatuṣhṭayasyāpi snigdharūkṣhaguṇanimitten dvi -aṇukādibandhāvasthāyāmashuddhatvam . yathā vānantagnānādichatuṣhṭayasya rāgādisneharahitashuddhātmadhyānen shuddhatvan bhavati tathā varṇādichatuṣhṭayasyāpi snigdhaguṇābhāve bandhane‘sati paramāṇupudgalāvasthāyān shuddhatvamiti . saddo so poggalo yastu shabdaḥ sa

yadi shabdako (paryāy na mānakar) guṇ mānā jāy to vah kyon yogya nahīn hai usakā samādhān :

pratham to, shabda amūrta dravyakā guṇ nahīn hai kyoṅki guṇ -guṇīmen abhinna pradeshapanā honese ve (guṇ -guṇī) 1ek vedanase vedya honese amūrta dravyako bhī shravaṇendriyakā viṣhayabhūtapanā ā jāyagā .

(dūsare, shabdamen) paryāyake lakṣhaṇadvārā guṇakā lakṣhaṇ utthāpit honese shabda mūrta dravyakā guṇ bhī nahīn hai . paryāyakā lakṣhaṇ kādāchitkapanā (anityapanā) hai, aur guṇakā lakṣhaṇ nityapanā hai; isaliye (shabdamen) anityapanese nityapaneke utthāpit honese (arthāt shabda kabhī- kabhī hī hotā hai, aur nitya nahīn hai, isaliye) shabda vah guṇ nahīn hai . jo vahān̐ nityapanā hai vah use (shabdako) utpanna karanevāle pudgaloṅkā aur unake sparshādik guṇoṅkā hī hai, shabdaparyāyakā nahīnisaprakār ati dr̥urḥatāpūrvak grahaṇ karanā chāhiye . 1. ek vedanase vedya = ek gnānase gnāt hone yogya (naiyāyik shabdako ākāshakā guṇ mānate hain kintu yah

mānyatā apramāṇ hai . guṇ -guṇīke pradesh abhinna hote hain, isaliye jis indriyase guṇ gnāt hotā hai usīse
guṇī -bhī gnāt honā chāhie . shabda karṇendriyase jānā jātā hai, isaliye ākāsh bhī karṇendriyase gnāt honā
chāhiye . kintu vah to kisī bhī indriyase gnāt hotā nahīn hai . isaliye shabda ākāshādi amūrtik dravyoṅkā
guṇ nahīn hai .)

Page 262 of 513
PDF/HTML Page 295 of 546
single page version

paryāyatve shabdasya pr̥uthivīskandhasyev sparshanādīndriyaviṣhayatvam; apān ghrāṇendriyāviṣhayatvāt, jyotiṣho ghrāṇarasanendriyāviṣhayatvāt, maruto ghrāṇarasanachakṣhurindriyāviṣhayatvāchcha . na chāgandhā- gandharasāgandharasavarṇāḥ evamapjyotirmārutaḥ, sarvapudgalānān sparshādichatuṣhkopetatvābhyupagamāt; vyaktasparshādichatuṣhkānān cha chandrakāntāraṇiyavānāmārambhakairev pudgalairavyaktagandhāvyaktagandharasā- vyaktagandharasavarṇānāmapjyotirudaramarutāmārambhadarshanāt . na cha kvachitkasyachit guṇasya vyaktā- paudgalaḥ . yathā jīvasya naranārakādivibhāvaparyāyāḥ tathāyan shabdaḥ pudgalasya vibhāvaparyāyo, na cha guṇaḥ . kasmāt . guṇasyāvinashvaratvāt, ayan cha vinashvaro . naiyāyikamatānusārī kashchidvadatyākāsh- guṇo‘yan shabdaḥ . parihāramāhākāshaguṇatve satyamūrto bhavati . amūrtashcha shravaṇendriyaviṣhayo na bhavati, dr̥ushyate cha shravaṇendriyaviṣhayatvam . sheṣhendriyaviṣhayaḥ kasmānna bhavatīti chet

aur ‘‘yadi shabda pudgalakī paryāy ho to vah pr̥ithvīskandhakī bhān̐ti sparshanādik idriyoṅkā viṣhay honā chāhiye, arthāt jaise pr̥ithvīskandharūp pudgalaparyāy sarva indriyonse gnāt hotī hai usīprakār shabdarūp pudgalaparyāy bhī sabhī indriyonse gnāt honī chāhiye’’ (aisā tarka kiyā jāy to) aisā bhī nahīn hai; kyoṅki pānī (pudgalakī paryāy hone par bhī) ghrāṇendriyakā viṣhay nahīn hai; agni (pudgalakī paryāy hone par bhī) ghrāṇendriy tathā rasanendriyakā viṣhay nahīn hai aur vāyu (pudgalakī paryāy hone parabhī) ghrāṇ, rasanā tathā chakṣhuindriyakā viṣhay nahīn hai . aur aisā bhī nahīn hai ki pānī gandh rahit hai (isaliye nākase agrāhya hai ), agni gandh tathā ras rahit hai (isaliye nāk, jībhase agrāhya hai ) aur vāyu gandh, ras tathā varṇa rahit hai (isaliye nāk, jībh tathā ān̐khonse agrāhya hai ); kyoṅki sabhī pudgal sparshādi 1chatuṣhkayukta svīkār kiye gaye hain kyoṅki jinake sparshādi chatuṣhka vyakta hain aise (1) chandrakāntamaṇiko, (2) araṇiko aur (3) jau ko jo pudgal utpanna karate hain unhīn ke dvārā (1) jisakī gandh avyakta hai aise pānīkī, (2) jisakī gandh tathā ras avyakta hai aisī agnikī aur (3) jisakī gandh, ras tathā varṇa avyakta hai aisī udaravāyukī utpatti hotī dekhī jātī hai . 1. chatuṣhka = chatuṣhṭay, chārakā samūh . [samasta pudgalommenpr̥ithvī, jal, agni aur vāyu in sabahīmen

sparshādi chāron guṇ hote hain . mātra antar itanā hī hain ki pr̥ithvīmen chāron guṇ vyakta hain, pānīmen gandh avyakta
hai, agnimen gandh tathā ras avyakta hai, aur vāyumen gandh, ras, tathā varṇa avyakta hain . is bātakī siddhike
liye yukti isaprakār hai :chandrakāntamaṇirūp pr̥ithvīmense pānī jharatā hai; araṇikī -lakaṛīmense agni pragaṭ
hotī hai aur jau khānese peṭamen vāyu utpanna hotī hai; isaliye (1) chandrakāntamaṇimen, (2) araṇi -lakaṛīmen
aur (3) jau men rahanevāle chāron guṇ (1) pānīmen, (2) agnimen aur (3) vāyumen hone chāhiye
. mātra
antar itanā hī hai ki un guṇommense kuchh apragaṭarūpase pariṇamit huye hain . aur phi ra, pānīmense motīrūp
pr̥ithvīkāy athavā agnimense kājalarūp pr̥ithvīkāyake utpanna hone par chāron guṇ pragaṭ hote huye dekhe jāte
hain
. ]

Page 263 of 513
PDF/HTML Page 296 of 546
single page version

vyaktatvan kādāchitkapariṇāmavaichitryapratyayan nityadravyasvabhāvapratighātāy . tato‘stu shabdaḥ pudgalaparyāy eveti ..132..

athāmūrtānān sheṣhadravyāṇān guṇān gr̥uṇāti
āgāsassavagāho dhammaddavvassa gamaṇaheduttan .
dhammedaradavvassa du guṇo puṇo ṭhāṇakāraṇadā ..133..
kālassa vaṭṭaṇā se guṇovaogo tti appaṇo bhaṇido .
ṇeyā saṅkhevādo guṇā hi muttippahīṇāṇan ..134.. jugalan .

anyendriyaviṣhayo‘nyendriyasya na bhavati vastusvabhāvādev, rasādiviṣhayavat . punarapi katambhūtaḥ . chitto chitraḥ bhāṣhātmakābhāṣhātmakarūpeṇ prāyogikavaishrasikarūpeṇ cha nānāprakāraḥ . tachcha ‘‘saddo khandhappabhavo’’ ityādigāthāyān pañchāstikāye vyākhyātan tiṣhṭhatyatrālan prasaṅgen ..132.. athākāshādyamūrtadravyāṇān visheṣhaguṇānpratipādayatiāgāsassavagāho ākāshasyāvagāhahetutvan, dhammaddavvassa gamaṇaheduttan dharmadravyasya gamanahetutvan, dhammedaradavvassa du guṇo puṇo ṭhāṇakāraṇadā dharmetaradravyasya tu punaḥ sthānakāraṇatāguṇo bhavatīti prathamagāthā gatā . kālassa vaṭṭaṇā se kālasya vartanā syādguṇaḥ, guṇovaogo tti appaṇo bhaṇido gnānadarshanopayogadvayamityātmano guṇo bhaṇitaḥ . ṇeyā saṅkhevādo guṇā hi muttippahīṇāṇan evan saṅkṣhepādamūrtadravyāṇān guṇā gneyā iti . tathāhisarvadravyāṇān sādhāraṇamavagāhahetutvan

aur kahīn (kisī paryāyamen) kisī guṇakī kādāchitka pariṇāmakī vichitratāke kāraṇ honevālā vyaktapanā yā avyaktapanā nitya dravyasvabhāvakā pratighāt nahīn karatā . (arthāt anityapariṇāmake kāraṇ honevālī guṇakī pragaṭatā aur apragaṭatā nitya dravyasvabhāvake sāth kahīn virodhako prāpta nahīn hotī .)

isaliye shabda pudgalakī paryāy hī ho ..132..
ab, sheṣh amūrta dravyoṅke guṇ kahate hain :

avagāh guṇ ākāshano, gatihetutā chhe dharmano, vaḷī sthānakāraṇatārūpī guṇ jāṇ dravya adharmano. 133. chhe kāḷano guṇ vartanā upayog bhākhyo jīvamān, e rīt mūrtivihīnanā guṇ jāṇavā saṅkṣhepamān. 134.


Page 264 of 513
PDF/HTML Page 297 of 546
single page version

ākāshasyāvagāho dharmadravyasya gamanahetutvam .
dharmetaradravyasya tu guṇaḥ punaḥ sthānakāraṇatā ..133..
kālasya vartanā syāt guṇ upayog iti ātmano bhaṇitaḥ .
gneyāḥ saṅkṣhepādguṇā hi mūrtiprahīṇānām ..134.. yugalam .

visheṣhaguṇo hi yugapatsarvadravyāṇān sādhāraṇāvagāhahetutvamākāshasya, sakr̥utsarveṣhān gamanapariṇāminān jīvapudgalānān gamanahetutvan dharmasya, sakr̥utsarveṣhān sthānapariṇāminān jīvapudgalānān sthānahetutvamadharmasya, asheṣhasheṣhadravyāṇān pratiparyāyan samayavr̥uttihetutvan kālasya, chaitanyapariṇāmo jīvasya . evamamūrtānān visheṣhaguṇasaṅkṣhepādhigame liṅgam . tatraikakālamev visheṣhaguṇatvādevānyadravyāṇāmasambhavatsadākāshan nishchinoti . gatipariṇatasamastajīvapudgalānāmekasamaye sādhāraṇan gamanahetutvan visheṣhaguṇatvādevānyadravyāṇāmasambhavatsaddharmadravyan nishchinoti . tathaiv cha sthiti- pariṇatasamastajīvapudgalānāmekasamaye sādhāraṇan sthitihetutvan visheṣhaguṇatvādevānyadravyāṇāmasambhavatsad- dharmadravyan nishchinoti . sarvadravyāṇān yugapatparyāyapariṇatihetutvan visheṣhaguṇatvādevānyadravyāṇāmasambhavatsa- tkāladravyan nishchinoti . sarvajīvasādhāraṇan sakalavimalakevalagnānadarshanadvayan visheṣhaguṇatvādevānyā- chetanapañchadravyāṇāmasambhavatsachchhuddhabuddhaikasvabhāvan paramātmadravyan nishchinoti . ayamatrārthaḥyadyapi pañcha- dravyāṇi jīvasyopakāran kurvanti tathāpi tāni duḥkhakāraṇānyeveti gnātvākṣhayānantasukhādikāraṇan

anvayārtha :[ākāshasyāvagāhaḥ ] ākāshakā avagāh, [dharmadravyasya gamanahetutvan ] dharmadravyakā gamanahetutva [tu punaḥ ] aur [dharmetaradravyasya guṇaḥ ] adharma dravyakā guṇ [sthānakāraṇatā ] sthānakāraṇatā hai . [kālasya ] kālakā guṇ [vartatā syāt ] vartanā hai, [ātmanaḥ guṇaḥ ] ātmākā guṇ [upayogaḥ iti bhaṇitaḥ ] upayog kahā hai . [mūrtiprahīṇānān guṇāḥ hi ] isaprakār amūrta dravyoṅke guṇ [saṅkṣhepāt ] saṅkṣhepase [gneyāḥ ] jānanā chāhiye ..133 -134..

ṭīkā :yugapat sarvadravyoṅke sādhāraṇ avagāhakā hetupanā ākāshakā visheṣh guṇ hai . ek hī sāth sarva gamanapariṇāmī (gatirūp pariṇamit) jīv -pudgaloṅke gamanakā hetupanā dharmakā visheṣh guṇ hai . ek hī sāth sarva sthānapariṇāmī (sthitirūp pariṇamit) jīv- pudgaloṅke sthir honekā hetutva sthitikā arthāt sthir honekā nimittapanā adharmakā visheṣhaguṇ hai . (kālake atirikta) sheṣh samasta dravyoṅkī prati -paryāyamen samayavr̥uttikā hetupanā (samay- samayakī pariṇatikā nimittatva) kālakā visheṣh guṇ hai . chaitanyapariṇām jīvakā visheṣh guṇ hai . isaprakār amūrta dravyoṅke visheṣh guṇoṅkā saṅkṣhipta gnān hone par amūrta dravyoṅko jānaneke liṅg (chihna, lakṣhaṇ, sādhan) prāpta hote hain; arthāt un -un visheṣh guṇoṅke dvārā un -un amūrta


Page 265 of 513
PDF/HTML Page 298 of 546
single page version

sakaladravyasādhāraṇāvagāhasampādanamasarvagatatvādev sheṣhadravyāṇāmasambhavadākāshamadhigamayati . tathaik- vāramev gatipariṇatasamastajīvapudgalānāmālokādgamanahetutvamapradeshatvātkālapudgalayoḥ, samudghā- tādanyatra lokāsaṅkhyeyabhāgamātratvājjīvasya, lokālok sīmno‘chalitatvādākāshasya, viruddha- kāryahetutvādadharmasyāsambhavaddharmamadhigamayati . tathaikavāramev sthitipariṇatasamastajīvapudgalā- nāmālokātsthānahetutvamapradeshatvātkālapudgalayoḥ, samudghātādanyatra lokāsaṅkhyeyabhāgamātratvā- jjīvasya, lokālokasīmno‘chalitatvādākāshasya, viruddhakāryahetutvāddharmasya chāsambhavadadharmamadhi- vishuddhagnānadarshanopayogasvabhāvan paramātmadravyan tadev manasā dhyeyan vachasā vaktavyan kāyen tatsādhak- manuṣhṭhānan cha kartavyamiti ..133 . 134.. evan kasya dravyasya ke visheṣhaguṇā bhavantīti kathanarūpeṇ dravyoṅkā astitva gnāt hotā haisiddha hotā hai . (isīko spaṣhṭatāpūrvak samajhāte hain :)

vahān̐ ek hī kālamen samasta dravyoṅko sādhāraṇ 1avagāhakā sampādan (-avagāhahetupanerūp liṅg) ākāshako batalātā hai; kyoṅki sheṣh dravyoṅke sarvagat (sarvavyāpak) na honese unake vah sambhav nahīn hai .

isīprakār ek hī kālamen gatipariṇat (gatirūpase pariṇamit hue) samasta jīv- pudgaloṅko lok tak gamanakā hetupanā dharmako batalātā hai; kyoṅki kāl aur pudgal apradeshī hain isaliye unake vah sambhav nahīn hai; jīv samudghātako chhoṛakar anyatra lokake asaṅkhyātaven bhāg mātra hai, isaliye usake vah sambhav nahīn hai, lok -alokakī sīmā achalit honese ākāshako vah sambhav nahīn hai aur viruddha kāryakā hetu honese adharmako vah sambhav nahīn hai . (kāl aur pudgal ekapradeshī hain, isaliye ve lok tak gamanamen nimitta nahīn ho sakate; jīv samudghātako chhoṛakar anya kālamen lokake asaṅkhyātaven bhāgamen hī rahatā hai, isaliye vah bhī lok tak gamanamen nimitta nahīn ho sakatā; yadi ākāsh gatimen nimitta ho to jīv aur pudgaloṅkī gati alokamen bhī hone lage, jisase lokākāshakī maryādā hī na rahegī; isaliye gatihetutva ākāshakā bhī guṇ nahīn hai; adharma dravya to gatise viruddha sthitikāryamen nimittabhūt hai, isaliye vah bhī gatimen nimitta nahīn ho sakatā . isaprakār gatihetutvaguṇ dharmanāmak dravyakā astitva batalātā hai .)

isīprakār ek hī kālamen sthitipariṇat samasta jīv -pudgaloṅko lok tak sthitikā hetupanā adharmako batalātā hai; kyoṅki kāl aur pudgal apradeshī honese unake vah sambhav nahīn hai; jīv samudghātako chhoṛakar anyatra lokake asaṅkhyātaven bhāg mātra hai, isaliye usake vah sambhav nahīn hai; lok aur alokakī sīmā achalit honese ākāshake vah sambhav nahīn hai, aur 1. avagāh = līn honā; majjit honā, avakāsh prāpta karanā . (ek hī kālamen sarva dravyoṅko sāmānya

avakāshakī prāptimen ākāshadravya nimittabhūt hai .) pra 34


Page 266 of 513
PDF/HTML Page 299 of 546
single page version

gamayati . tathā asheṣhasheṣhadravyāṇān pratiparyāyan samayavr̥uttihetutvan kāraṇāntarasādhyatvātsamay- vishiṣhṭāyā vr̥utteḥ svatasteṣhāmasambhavatkālamadhigamayati . tathā chaitanyapariṇāmo‘chetanatvādev sheṣh- dravyāṇāmasambhavan jīvamadhigamayati . evan guṇavisheṣhād dravyavisheṣho‘dhigantavyaḥ ..133 . 134..

ath dravyāṇān pradeshavattvāpradeshavattvavisheṣhan pragnāpayati tr̥utīyasthale gāthātrayan gatam . ath kāladravyan vihāy jīvādipañchadravyāṇāmastikāyatvan vyākhyāti viruddha kāryakā hetu honese dharmako vah sambhav nahīn hai .

isīprakār (kālake atirikta) sheṣh samasta dravyoṅke pratyek paryāyamen samayavr̥uttikā hetupanā kālako batalātā hai, kyoṅki unake 1samayavishiṣhṭa vr̥utti kāraṇāntarase sadhatī honese (arthāt unake samayase vishiṣhṭa aisī pariṇati anya kāraṇase hotī hai,) isaliye svataḥ unake vah (samayavr̥uttihetupanā) sambhavit nahīn hai .

isīprakār chaitanyapariṇām jīvako batalātā hai, kyoṅki vah chetan honese sheṣh dravyoṅke sambhav nahīn hai .

isaprakār guṇavisheṣhase dravyavisheṣh jānanā chāhiye .

bhāvārtha :jaisā ki pahale batāyā gayā hai,sparsha, ras, gandh, varṇase pudgal dravyoṅkā astitva gnāt hotā hai . yahān̐ amūrta dravyoṅkā astitva unake visheṣh lakṣhaṇonse pragaṭ kiyā gayā hai .

chaitanyapariṇāmarūp lakṣhaṇ anubhavamen ātā hai isaliye ananta jīvadravyoṅkā astitva gnāt hotā hai . jīvādi samasta dravya jisake nimittase avagāh (avakāsh) ko prāpta karate hain aisā koī dravya honā chāhiye; vah dravya lokālokavyāpī ākāsh hai . jīv aur pudgal gati karate hue mālūm hote hain, isaliye jaise machhalīko gati karanemen nimittabhūt jal hai usī prakār jīv aur pudgaloṅko gati karanemen nimittabhūt koī dravya honā chāhiye; vah dravya lokavyāpī dharmadravya hai . jaise manuṣhyako sthitimen nimittabhūt pr̥ithvī hai usīprakār jīv aur pudgaloṅkī sthitimen nimittabhūt koī dravya honā chāhiye . vah dravya lokavyāpī adharmadravya hai . jaise kumhārake chakrake chalanemen kīl nimittabhūt hai usīprakār (kālake atirikta) sarva dravyoṅke pariṇamanamen nimittabhūt koī dravya honā chāhiye; vah dravya asaṅkhyāt kālāṇu hain, jinakī paryāyen samay, ghaṛī, din, varṣha ityādirūpase vyakta hotī hain .

isaprakār guṇabhedase dravyabhed nishchit huā ..133 -134..
ab, dravyakā 2pradeshavatva aur apradeshavatvarūp visheṣh (-bhed) batalāte hain :

1. kālake atirikta dravyoṅkī pariṇati ‘ek samayamen yah pariṇati huī hai’ isaprakār samayase vishiṣhṭa hai arthāt

vyavahārase usamen samayakī apekṣhā ātī hai, isaliye usamen koī dravyakāladravyanimitta honā chāhiye . 2. pradeshavatva = pradeshavānapanā .


Page 267 of 513
PDF/HTML Page 300 of 546
single page version

jīvā poggalakāyā dhammādhammā puṇo ya āgāsan .
sapadesehin asaṅkhā ṇatthi pades tti kālassa ..135..
jīvāḥ pudgalakāyā dharmādharmau punashchākāsham .
svapradeshairasaṅkhyātā na santi pradeshā iti kālasya ..135..

pradeshavanti hi jīvapudgaladharmādharmākāshāni anekapradeshavattvāt . apradeshaḥ kālāṇuḥ pradeshamātratvāt . asti cha samvartavistārayorapi lokākāshatulyāsaṅkhyeyapradeshāparityāgājjīvasya, dravyeṇ pradeshamātratvādapradeshatve‘pi dvipradeshādisaṅkhyeyāsaṅkhyeyānantapradeshaparyāyeṇānavadhārit- pradeshatvātpudgalasya, sakalalokavyāpyasaṅkhyeyapradeshaprastārarūpatvād dharmasya, sakalalokavyāpya- jīvā poggalakāyā dhammādhammā puṇo ya āgāsan jīvāḥ pudgalakāyāḥ dharmādharmau punashchākāsham . ete pañchāstikāyāḥ kimvishiṣhṭāḥ . sapadesehin asaṅkhā svapradeshairasaṅkhyeyāḥ . atrāsaṅkhyeyapradeshashabden pradeshabahutvan grāhyam . tachcha yathāsambhavan yojanīyam . jīvasya tāvatsansārāvasthāyān vistāropasanhārayorapi pradīp- vatpradeshānān hānivr̥uddhayorabhāvādvayavahāreṇ dehamātre‘pi nishchayen lokākāshapramitāsaṅkhyeyapradeshatvam .

anvayārtha :[jīvāḥ ] jīv [pudgalakāyāḥ ] pudgalakāy, [dharmādharmau ] dharma, adharma [punaḥ cha ] aur [ākāshan ] ākāsh [svapradeshaiḥ ] svapradeshoṅkī apekṣhāse [asaṅkhyātāḥ ] asaṅkhyāt arthāt anek hain; [kālasya ] kālake [pradeshāḥ iti ] pradesh [na santi ] nahīn hain ..135..

ṭīkā :jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāsh anek pradeshavāle honese pradeshavān hain . kālāṇu pradeshamātra (ekapradeshī) honese apradeshī hai .

[uparokta bātako spaṣhṭa karate hain : ] saṅkoch -vistārake hone par bhī jīv lokākāsh tulya asaṅkhya pradeshoṅko nahīn chhoṛatā, isaliye vah pradeshavān hai; pudgal yadyapi dravya apekṣhāse pradeshamātra (-ekapradeshī) honese apradeshī hai tathāpi, do pradeshonse lekar saṅkhyāt, asaṅkhyāt, aur anantapradeshomvālī paryāyoṅkī apekṣhāse anishchit pradeshavālā honese pradeshavān hai; sakal lokavyāpī asaṅkhya pradeshoṅke 1prastārarūp honese dharma pradeshavān hai; sakalalokavyāpī asaṅkhya 1. prastār = phai lāv; vistār .

jīvadravya, pudgalakāy, dharma, adharma vaḷī ākāshane chhe svapradesh anek, nahi varte pradesho kāḷane. 135.