Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 136-144.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 16 of 28

 

Page 268 of 513
PDF/HTML Page 301 of 546
single page version

saṅkhyeyapradeshaprastārarūpatvādadharmasya, sarvavyāpyanantapradeshaprastārarūpatvādākāshasya cha pradeshavattvam . kālāṇostu dravyeṇ pradeshamātratvātparyāyeṇ tu parasparasamparkāsambhavādapradeshatvamevāsti . tataḥ kāladravyamapradeshan, sheṣhadravyāṇi pradeshavanti ..135..

ath kvāmī pradeshino‘pradeshāshchāvasthitā iti pragnāpayati
logālogesu ṇabho dhammādhammehin ādado logo .
sese paḍuchcha kālo jīvā puṇ poggalā sesā ..136..
lokālokayornabho dharmādharmābhyāmātato lokaḥ .
sheṣhau pratītya kālo jīvāḥ punaḥ pudgalāḥ sheṣhau ..136..
dharmādharmayoḥ punaravasthitarūpeṇ lokākāshapramitāsaṅkhyeyapradeshatvam . skandhākārapariṇatapudgalānān tu
saṅkhyeyāsaṅkhyeyānantapradeshatvam . kintu pudgalavyākhyāne pradeshashabden paramāṇavo grāhyā, na cha kṣhetra-
pradeshāḥ . kasmāt . pudgalānāmanantapradeshakṣhetre‘vasthānābhāvāditi . paramāṇorvyaktirūpeṇaikapradeshatvan
shaktirūpeṇopachāreṇ bahupradeshatvan cha . ākāshasyānantā iti . ṇatthi pades tti kālassa na santi pradeshā
iti kālasya . kasmāt . dravyarūpeṇaikapradeshatvāt, parasparabandhābhāvātparyāyarūpeṇāpīti ..135.. ath
tamevārthan draḍhayati
edāṇi pañchadavvāṇi ujjhiyakālan tu atthikāy tti ...
bhaṇṇante kāyā puṇ bahuppadesāṇ pachayattan ..11..
pradeshoṅke prastārarūp honese adharma pradeshavān hai; aur sarvavyāpī anantapradeshoṅke prastārarūp honese
ākāsh pradeshavān hai
. kālāṇu to dravyase pradeshamātra honese aur paryāyase paraspar samparka na honese
apradeshī hī hai .
isaliye kāladravya apradeshī hai aur sheṣh dravya pradeshavān hain ..135..
ab, yah batalāte hain ki pradeshī aur apradeshī dravya kahān̐ rahate hain :

anvayārtha :[nabhaḥ ] ākāsh [lokālokayoḥ ] lokālokamen hai, [lokaḥ ] lok [dharmādharmābhyām ātataḥ ] dharma aur adharmase vyāpta hai, [sheṣhau pratītya ] sheṣh do dravyoṅkā āshray lekar [kālaḥ ] kāl hai, [punaḥ ] aur [sheṣhau ] sheṣh do dravya [jīvāḥ pudgalāḥ ] jīv aur pudgal hain ..136..

loke aloke ābh, lok adharma -dharmathī vyāpta chhe, chhe sheṣh -āshrit kāḷ, ne jīv -pudgalo te sheṣh chhe. 136.


Page 269 of 513
PDF/HTML Page 302 of 546
single page version

ākāshan hi tāvat lokālokayorapi, ṣhaḍdravyasamavāyāsamavāyayoravibhāgen vr̥uttatvāt . dharmādharmau sarvatra loke, tannimittagamanasthānānān jīvapudgalānān lokādbahistadekadeshe cha gamanasthānāsambhavāt . kālo‘pi loke, jīvapudgalapariṇāmavyajyamānasamayādiparyāyatvāt; sa tu lokaikapradesh evāpradeshatvāt . jīvapudgalau tu yuktit ev loke, ṣhaḍdravyasamavāyātmak- tvāllokasya . kintu jīvasya pradeshasamvartavistāradharmatvāt, pudgalasya bandhahetubhūtasnigdharūkṣhaguṇ-

edāṇi pañchadavvāṇi etāni pūrvasūtroktāni jīvādiṣhaḍdravyāṇyev ujjhiy kālan tu kāladravyan vihāy atthikāy tti bhaṇṇante astikāyāḥ pañchāstikāyā iti bhaṇyante . kāyā puṇ kāyāḥ kāyashabden punaḥ . kin bhaṇyate . bahuppadesāṇ pachayattan bahupradeshānān sambandhi prachayatvan samūh iti . atra pañchāsti- kāyamadhye jīvāstikāy upādeyastatrāpi pañchaparameṣhṭhiparyāyāvasthā, tasyāmapyarhatsiddhāvasthā, tatrāpi siddhāvasthā . vastutastu rāgādisamastavikalpajālaparihārakāle siddhajīvasadr̥ushā svakīyashuddhātmāvastheti bhāvārthaḥ ..11.. evan pañchāstikāyasaṅkṣhepasūchanarūpeṇ chaturthasthale gāthādvayan gatam . ath dravyāṇān lokākāshe‘vasthānamākhyātilogālogesu ṇabho lokālokayoradhikaraṇabhūtayorṇabh ākāshan tiṣhṭhati . dhammādhammehin ādado logo dharmādharmāstikāyābhyāmātato vyāpto bhr̥uto lokaḥ . kin kr̥utvā . sese paḍuchcha sheṣhau jīvapudgalau pratītyāshritya . ayamatrārthaḥjīvapudgalau tāvalloke tiṣhṭhatastayorgatisthityoḥ kāraṇabhūtau dharmādharmāvapi loke . kālo kālo‘pi sheṣhau jīvapudgalau pratītya loke . ka smāditi chet . jīvapudgalābhyān navajīrṇapariṇatyā vyajyamānasamayaghaṭikādiparyāyatvāt . sheṣhashabden kin bhaṇyate . jīvā puṇ poggalā sesā jīvāḥ pudgalāshcha punaḥ sheṣhā bhaṇyanta iti . ayamatra bhāvaḥyathā siddhā bhagavanto yadyapi nishchayen lokākāshapramitashuddhāsaṅkhyeyapradeshe kevalagnānādiguṇādhārabhūte svakīyasvakīyabhāve tiṣhṭhanti tathāpi vyavahāreṇ mokṣhashilāyān tiṣhṭhantīti bhaṇyante . tathā sarve padārthā yadyapi nishchayen

ṭīkā :pratham to ākāsh lok tathā alokamen hai, kyoṅki chhah dravyoṅke samavāy aur asamavāyamen binā vibhāgake rahatā hai . dharma aur adharma dravya sarvatra lokamen hai, kyoṅki unake nimittase jinakī gati aur sthiti hotī hai aise jīv aur pudgaloṅkī gati yā sthiti lokase bāhar nahīn hotī, aur na lokake ek deshamen hotī hai, (arthāt lokamen sarvatra hotī hai ) . kāl bhī lokamen hai, kyoṅki jīv aur pudgaloṅke pariṇāmoṅke dvārā (kālakī) samayādi paryāyen vyakta hotī hain; aur vah kāl lokake ek pradeshamen hī hai kyoṅki vah apradeshī hai . jīv aur pudgal to yuktise hī lokamen hain, kyoṅki lok chhah dravyoṅkā samavāyasvarūp hai .

aur isake atirikta (itanā visheṣh jānanā chāhiye ki), pradeshoṅkā saṅkoch- vistār honā vah jīvakā dharma hai, aur bandhake hetubhūt snigdha -rukṣha (chikane -rūkhe) guṇ pudgalakā dharma honese jīv aur pudgalakā samasta lokamen yā usake ekadeshamen rahanekā


Page 270 of 513
PDF/HTML Page 303 of 546
single page version

dharmatvāchcha tadekadeshasarvalokaniyamo nāsti . kālajīvapudgalānāmityekadravyāpekṣhayā ekadesh anekadravyāpekṣhayā punarañjanachūrṇapūrṇasamudgakanyāyen sarvalok eveti ..136..

ath pradeshavattvāpradeshavattvasambhavaprakāramāsūtrayati
jadh te ṇabhappadesā tadhappadesā havanti sesāṇan .
apadeso paramāṇū teṇ padesubbhavo bhaṇido ..137..
yathā te nabhaḥpradeshāstathā pradeshā bhavanti sheṣhāṇām .
apradeshaḥ paramāṇusten pradeshodbhavo bhaṇitaḥ ..137..
svakīyasvakīyasvarūpe tiṣhṭhanti tathāpi vyavahāreṇ lokākāshe tiṣhṭhantīti . atra yadyapyanantajīv-
dravyebhyo‘nantaguṇapudgalāstiṣhṭhanti tathāpyekadīpaprakāshe bahudīpaprakāshavadvishiṣhṭāvagāhashaktiyogenā-
saṅkhyeyapradeshe‘pi loke‘vasthānan na virudhyate
..136.. ath yadevākāshasya paramāṇuvyāptakṣhetran pradesh-
lakṣhaṇamuktan sheṣhadravyapradeshānān tadeveti sūchayatijadh te ṇabhappadesā yathā te prasiddhāḥ paramāṇu-
vyāptakṣhetrapramāṇākāshapradeshāḥ tadhappadesā havanti sesāṇan tenaivākāshapradeshapramāṇen pradeshā bhavanti . keṣhām .
shuddhabuddhaikasvabhāvan yatparamātmadravyan tatprabhr̥utisheṣhadravyāṇām . apadeso paramāṇū apradesho dvitīyādi-
pradesharahito yo‘sau pudgalaparamāṇuḥ teṇ padesubbhavo bhaṇido ten paramāṇunā pradeshasyodbhav
niyam nahīn hai . (aur) kāl, jīv tathā pudgal ek dravyakī apekṣhāse lokake
ekadeshamen rahate hain aur anek dravyoṅkī apekṣhāse añjanachūrṇa (kājal) se bharī huī
ḍibiyāke nyāyānusār samasta lokamen hī hain
..136..
ab, yah kahate hain ki pradeshavattva aur apradeshavattva kis prakārase sambhav hai :

anvayārtha :[yathā ] jaise [te nabhaḥ pradeshāḥ ] ve ākāshapradesh hain, [tathā ] usīprakār [sheṣhāṇān ] sheṣh dravyoṅke [pradeshāḥ bhavanti ] pradesh hain (arthāt jaiseākāshake pradesh paramāṇurūpī gajase nāpe jāte hai . usīprakār sheṣh dravyoṅke pradesh bhī isīprakār nāpe jāte hain ) . [paramāṇuḥ ] paramāṇu [apradeshaḥ ] apradeshī hai; [ten ] usake dvārā [pradeshodbhavaḥ bhaṇitaḥ ] pradeshodbhav kahā hai ..137..

je rīt ābh -pradesh, te rīt sheṣh dravya -pradesh chhe; apradesh paramāṇu vaḍe udbhav pradesh taṇo bane. 137.


Page 271 of 513
PDF/HTML Page 304 of 546
single page version

sūtrayiṣhyate hi svayamākāshasya pradeshalakṣhaṇamekāṇuvyāpyatvamiti . ih tu yathākāshasya pradeshāstathā sheṣhadravyāṇāmiti pradeshalakṣhaṇaprakāraikatvamāsūtryate . tato yathaikāṇuvyāpyenānshen gaṇyamānasyākāshasyānantānshatvādanantapradeshatvan tathaikāṇuvyāpyenānshen gaṇyamānānān dharmādharmaik- jīvānāmasaṅkhyeyānshatvāt pratyekamasaṅkhyeyapradeshatvam . yathā chāvasthitapramāṇayordharmādharmayostathā samvartavistārābhyāmanavasthitapramāṇasyāpi shuṣhkārdratvābhyān charmaṇ iv jīvasya svānshālpa- bahutvābhāvādasaṅkhyeyapradeshatvamev . amūrtasamvartavistārasiddhishcha sthūlakr̥ushashishukumārasharīravyāpi- tvādasti svasamvedanasādhyaiv . pudgalasya tu dravyeṇaikapradeshamātratvādapradeshatve yathodite satyapi utpattirbhaṇitā . paramāṇuvyāptakṣhetran pradesho bhavati . tadagre vistareṇ kathayati ih tu sūchitamev ..137.. evan pañchamasthale svatantragāthādvayan gatam . ath kāladravyasya dvitīyādipradesharahitatvenāpradeshatvan vyavasthāpayatisamao samayaparyāyasyopādānakāraṇatvātsamayaḥ kālāṇuḥ . du punaḥ . sa cha kathambhūtaḥ .

ṭīkā :(bhagavat kundakundāchārya) svayam hī (140 ven) sūtra dvārā kaheṅge ki ākāshake pradeshakā lakṣhaṇ ekāṇuvyāpyatva hai (arthāt ek paramāṇuse vyāpta honā vah pradeshakā lakṣhaṇ hai ); aur yahān̐ (is sūtra yā gāthāmen) ‘jis prakār ākāshake pradesh hain usīprakār sheṣh dravyoṅke pradesh hain’ isaprakār pradeshake lakṣhaṇakī ekaprakāratā kahī jātī hai .

isaliye, jaise ekāṇuvyāpya (-ek paramāṇuse vyāpta ho aise) anshake dvārā gine jāne par ākāshake ananta ansh honese ākāsh anantapradeshī hai, usīprakār ekāṇuvyāpya (ek paramāṇuse vyāpta hone yogya) anshake dvārā gine jāne par dharma, adharma aur ek jīvake asaṅkhyāt ansh honese vepratyek asaṅkhyātapradeshī hai . aur jaise 1avasthit pramāṇavāle dharma tathā adharma asaṅkhyātapradeshī hain, usīprakār saṅkochavistārake kāraṇ 2anavasthit pramāṇavāle jīvakesūkhe -gīle chamaṛekī bhān̐tinij anshoṅkā alpabahutva nahīn hotā isaliye asaṅkhyātapradeshīpanā hī hai . (yahān̐ yah prashna hotā hai ki amūrta aise jīvakā saṅkochavistār kaise sambhav hai ? usakā samādhān kiyā jātā hai :) amūrtake saṅkochavistārakī siddhi to apane anubhavase hī sādhya hai, kyoṅki (sabako svānubhavase spaṣhṭa hai ki) jīv sthūl tathā kr̥ush sharīramen, tathā bālak aur kumārake sharīramen vyāpta hotā hai .

pudgal to dravyataḥ ekapradeshamātra honese yathokta (pūrvakathit) prakārase apradeshī hai 1. avasthit pramāṇ = niyat parimāṇ, nishchit māp; (dharma tathā adharma dravyakā māp lok jitanā niyat hai .) 2. anavasthit = aniyat; anishchit; (sūkhe -gīle charmakī bhān̐ti jīv parakṣhetrakī apekṣhāse saṅkoch vistārako

prāpta honese anishchit māpavālā hai . aisā hone par bhī, jaise chamaṛeke nij -ansh kam -barḥ nahīn hote,
usīprakār jīvake nij -ansh kam -barḥ nahīn hote; isaliye vah sadā niyat asaṅkhyapradeshī hī hai .)

Page 272 of 513
PDF/HTML Page 305 of 546
single page version

dvipradeshādyudbhavahetubhūtatathāvidhasnigdharūkṣhaguṇapariṇāmashaktisvabhāvātpradeshodbhavatvamasti . tataḥ paryāyeṇānekapradeshatvasyāpi sambhavāt dvayādisaṅkhyeyāsaṅkhyeyānantapradeshatvamapi nyāyyan pudgalasya ..137..

ath kālāṇorapradeshatvameveti niyamayati
samao du appadeso padesamettassa davvajādassa .
vadivadado so vaṭṭadi padesamāgāsadavvassa ..138..
samayastvapradeshaḥ pradeshamātrasya dravyajātasya .
vyatipatataḥ sa vartate pradeshamākāshadravyasya ..138..
appadeso apradesho dvitīyādipradesharahito bhavati . sa cha kin karoti . so vaṭṭadi sa pūrvoktakālāṇuḥ
paramāṇorgatipariṇateḥ sahakāritven vartate . kasya sambandhī yo‘sau paramāṇuḥ . padesamettassa davvajādassa
pradeshamātrapudgalajātirūpaparamāṇudravyasya . kin kurvataḥ . vadivadado vyatipatato mandagatyā gachchhataḥ . kan
prati . padesan kālāṇuvyāptamekapradesham . kasya sambandhinam . āgāsadavvassa ākāshadravyasyeti . tathāhi
kālāṇurapradesho bhavati . kasmāt . dravyeṇaikapradeshatvāt . athavā yathā snehaguṇen pudgalānān
tathāpi do 1pradeshādike udbhavake hetubhūt tathāvidh (us prakārake) snigdha -rūkṣhaguṇarūp
pariṇamit honekī shaktirūp svabhāvake kāraṇ usake pradeshoṅkā udbhav hai; isaliye paryāyase
anekapradeshīpanekā bhī sambhav honese pudgalako dvipradeshīpanese lekar saṅkhyāt, asaṅkhyāt aur
anantapradeshīpanā bhī nyāyayukta hai
..137..
ab, ‘kālāṇu apradeshī hī hai’ aisā niyam karate hain (arthāt darashāte hain :)

anvayārtha :[samayaḥ tu ] kāl to [apradeshaḥ ] apradeshī hai, [pradeshamātrasya dravyajātasya ] pradeshamātra pudgal -paramāṇu [ākāshadravyasya pradeshan ] ākāsh dravyake pradeshako [vyatipatataḥ ] mand gatise ullaṅghan kar rahā ho tab [saḥ vartate ] vah vartatā hai arthāt nimittabhūtatayā pariṇamit hotā hai ..138.. 1. dvipradeshī ityādi skandhoṅkī utpattike kāraṇabhūt jo snigdha -rūkṣha guṇ hain unarūp pariṇamit honekī shakti

pudgalakā svabhāv hai .

chhe kāḷ to apradesh; ekapradesh paramāṇu yadā ākāshadravya taṇo pradesh atikrame, varte tadā. 138.


Page 273 of 513
PDF/HTML Page 306 of 546
single page version

apradesh ev samayo, dravyeṇ pradeshamātratvāt . na cha tasya pudgalasyev paryāyeṇāpya- nekapradeshatvan, yatastasya nirantaran prastāravistr̥utapradeshamātrāsaṅkhyeyadravyatve‘pi parasparasamparkā- sambhavādekaikamākāshapradeshamabhivyāpya tasthuṣhaḥ pradeshamātrasya paramāṇostadabhivyāptamekamākāshapradeshan mandagatyā vyatipatat ev vr̥uttiḥ ..138..

ath kālapadārthasya dravyaparyāyau pragnāpayati parasparabandho bhavati tathāvidhabandhābhāvātparyāyeṇāpi . ayamatrārthaḥyasmātpudgalaparamāṇorekapradesh- gamanaparyantan sahakāritvan ka roti na chādhikan tasmādev gnāyate so‘pyekapradesh iti ..138.. ath pūrvoktakālapadārthasya paryāyasvarūpan dravyasvarūpan cha pratipādayativadivadado tasya pūrvasūtrodit-

ṭīkā :kāl, dravyase pradeshamātra honese, apradeshī hī hai . aur use pudgalakī bhān̐ti paryāyase bhī anekapradeshīpanā nahīn hai; kyoṅki paraspar antarake binā 1prastārarūp vistr̥ut pradeshamātra asaṅkhyāt kāladravya hone par bhī paraspar samparka na honese ek -ek ākāshapradeshako vyāpta karake rahanevāle kāladravyakī vr̥utti tabhī hotī hai (arthāt kālāṇukī pariṇati tabhī nimittabhūt hotī hai ) ki jab 2pradeshamātra paramāṇu us (kālāṇu) se vyāpta ek ākāshapradeshako mandagatise ullaṅghan karatā ho .

bhāvārtha :lokākāshake asaṅkhyātapradesh hain . ek -ek pradeshamen ek -ek kālāṇu rahā huā hai . ve kālāṇu snigdha -rūkṣhaguṇake abhāvake kāraṇ ratnoṅkī rāshikī bhān̐ti pr̥uthak- pr̥uthak hī rahate hain; pudgal -paramāṇuoṅkī bhān̐ti paraspar milate nahīn hain .

jab pudgalaparamāṇu ākāshake ek pradeshako manda gatise ullaṅghan karatā hai (arthāt ek pradeshase dūsare anantar -nikaṭatam pradesh par manda gatise jātā hai ) tab us (ullaṅghit kiye jānevāle) pradeshamen rahanevālā kālāṇu usamen nimittabhūtarūpase rahatā hai . isaprakār pratyek kālāṇu pudgalaparamāṇuke ekapradesh takake gaman paryant hī sahakārīrūpase rahatā hai, adhik nahīn; isase spaṣhṭa hotā hai ki kāladravya paryāyase bhī anekapradeshī nahīn hai ..138..

ab, kālapadārthake dravya aur paryāyako batalāte hain : 1. prastār = vistār . (asaṅkhyāt kāladravya samasta lokākāshamen phai le hue hain . unake paraspar antar nahīn

hai, kyoṅki pratyek ākāshapradeshamen ek -ek kāladravya rah rahā hai .) 2. pradeshamātra = ekapradeshī . (jab ekapradeshī aisā paramāṇu kisī ek ākāshapradeshako mandagatise

ullaṅghan kar rahā ho tabhī us ākāshapradeshamen rahanevāle kāladravyakī pariṇati usamen nimittabhūtarūpase vartatī hai .) pra. 35


Page 274 of 513
PDF/HTML Page 307 of 546
single page version

vadivadado tan desan tassam samao tado paro puvvo .
jo attho so kālo samao uppaṇṇapaddhansī ..139..
vyatipatatastan deshan tatsamaḥ samayastataḥ paraḥ pūrvaḥ .
yo‘rthaḥ sa kālaḥ samay utpannapradhvansī ..139..

yo hi yen pradeshamātreṇ kālapadārthenākāshasya pradesho‘bhivyāptastan pradeshan manda- gatyātikramataḥ paramāṇostatpradeshamātrātikramaṇaparimāṇen ten samo yaḥ kālapadārtha- sūkṣhmavr̥uttirūpasamayaḥ sa tasya kālapadārthasya paryāyastataḥ evamvidhātparyāyātpūrvottaravr̥uttivr̥uttatven- pudgalaparamāṇorvyatipatato mandagatyā gachchhataḥ . kan karmatāpannam . tan desan tan pūrvagāthoditan kālāṇuvyāptamākāshapradesham . tassam ten kālāṇuvyāptaikapradeshapudgalaparamāṇumandagatigamanen samaḥ samānaḥ sadr̥ushastatsamaḥ samao kālāṇudravyasya sūkṣhmaparyāyabhūtaḥ samayo vyavahārakālo bhavatīti paryāyavyākhyānan gatam . tado paro puvvo tasmātpūrvoktasamayarūpakālaparyāyātparo bhāvikāle pūrvamatītakāle cha jo attho yaḥ pūrvāparaparyāyeṣhvanvayarūpeṇ dattapadārtho dravyan so kālo sa kālaḥ kālapadārtho bhavatīti dravyavyākhyānam . samao uppaṇṇapaddhansī sa pūrvoktasamayaparyāyo yadyapi pūrvāparasamayasantānāpekṣhayā

anvayārtha :[tan deshan vyatipatataḥ ] paramāṇu ek ākāshapradeshakā (mandagatise) ullaṅghan karatā hai tab [tatsamaḥ ] usake barābar jo kāl (lagatā hai ) vah [samayaḥ ] ‘samay’ hai; [tatḥ pūrvaḥ paraḥ ] us (samay) se pūrva tathā pashchāt aisā (nitya) [yaḥ arthaḥ ] jo padārtha hai [saḥ kālaḥ ] vah kāladravya hai; [samayaḥ utpannapradhvansī ] ‘samay utpannadhvansī hai ..139..

ṭīkā :kisī pradeshamātra kālapadārthake dvārā ākāshakā jo pradesh vyāpta ho us pradeshako jab paramāṇu manda gatise atikram (ullaṅghan) karatā hai tab us pradeshamātra 1atikramaṇake 2parimāṇake barābar jo kālapadārthakī sūkṣhmavr̥uttirūp ‘samay’ hai vah, us kāl padārthakī paryāy hai; aur aisī us paryāyase pūrvakī tathā bādakī 3vr̥uttirūpase pravartamān honese 1. atikramaṇ = ullaṅghan karanā .2. parimāṇ = māp . 3. vr̥utti = vartanā so pariṇati hai (kāl padārtha vartamān samayase pūrvakī pariṇatirūp tathā usake bādakī

pariṇatirūpase pariṇamit hotā hai, isaliye usakā nityatva pragaṭ hai .)

te deshanā atikramaṇ sam chhe ‘samay’, tatpūrvāpare je artha chhe te kāḷ chhe, utpannadhvansī ‘samay’ chhe. 139.


Page 275 of 513
PDF/HTML Page 308 of 546
single page version

vyañjitanityatve yo‘rthaḥ tattu dravyam . evamanutpannāvidhvasto dravyasamayaḥ, utpannapradhvansī paryāy- samayaḥ . ananshaḥ samayo‘yamākāshapradeshasyānanshatvānyathānupapatteḥ . na chaikasamayen paramāṇorā- lokāntagamane‘pi samayasya sānshatvan, vishiṣhṭagatipariṇāmādvishiṣhṭāvagāhapariṇāmavat . tathā hiyathā vishiṣhṭāvagāhapariṇāmādekaparamāṇuparimāṇo‘nantaparamāṇuskandhaḥ paramāṇorananshatvāt punarapyanantānshatvan na sādhayati, tathā vishiṣhṭagatipariṇāmādekakālāṇuvyāptaikākāshapradeshāti- saṅkhyeyāsaṅkhyeyānantasamayo bhavati, tathāpi vartamānasamayan pratyutpannapradhvansī . yastu pūrvoktadravyakālaḥ sa trikālasthāyitven nitya iti . evan kālasya paryāyasvarūpan dravyasvarūpan cha gnātavyam .. athavānen gāthādvayen samayarūpavyavahārakālavyākhyānan kriyate . nishchayakālavyākhyānan tu ‘uppādo paddhanso’ ityādi gāthātrayeṇāgre karoti . tadyathāsamao paramārthakālasya paryāyabhūtasamayaḥ . avappadeso apagatapradesho dvitīyādipradesharahito niransh ityarthaḥ . kathan niransh iti chet . padesamettassa daviyajādassa pradeshamātrapudgaladravyasya sambandhī yo‘sau paramāṇuḥ vadivādādo vaṭṭadi vyatipātāt mandagati- gamanātsakāshātsa paramāṇustāvadgamanarūpeṇ vartate . kan prati . padesamāgāsadaviyassa vivakṣhitai- kākāshapradeshan prati . iti prathamagāthāvyākhyānam . vadivadado tan desan sa paramāṇustamākāshapradeshan yadā vyatipatito‘tikrānto bhavati tassam samao ten pudgalaparamāṇumandagatigamanen samaḥ samānaḥ samayo bhavatīti niranshatvamiti vartamānasamayo vyākhyātaḥ . idānīn pūrvāparasamayau kathayatitado paro puvvo tasmātpūrvoktavartamānasamayātparo bhāvī ko‘pi samayo bhaviṣhyati pūrvamapi ko‘pi gataḥ attho jo evan yaḥ samayatrayarūporthaḥ so kālo so‘tītānāgatavartamānarūpeṇ trividhavyavahārakālo bhaṇyate . samao uppaṇṇapaddhansī teṣhu triṣhu madhye yo‘sau vartamānaḥ sa utpannapradhvansī atītānāgatau tu saṅkhyeyāsaṅkhye- jisakā nityatva pragaṭ hotā hai aisā padārtha vah dravya hai . isaprakār dravyasamay (kāladravya) anutpanna -avinaṣhṭa hai aur paryāyasamay utpannadhvansī hai (arthāt ‘samay’ paryāy utpatti- vināshavālī hai .) yah ‘samay’ niransh hai, kyoṅki yadi aisā na ho to ākāshake pradeshakā niranshatva na bane .

aur ek samayamen paramāṇu lokake anta tak jātā hai phi ra bhī ‘samay’ ke ansh nahīn hote; kyoṅki jaise (paramāṇuke ) vishiṣhṭa (khās prakārakā) avagāhapariṇām hotā hai usīprakār (paramāṇuke) vishiṣhṭa gatipariṇām hotā hai . ise samajhāte hain :jaise vishiṣhṭa avagāhapariṇāmake kāraṇ ek paramāṇuke parimāṇake barābar ananta paramāṇuoṅkā skandh banatā hai tathāpi vah skandh paramāṇuke ananta anshoṅko siddha nahīn karatā, kyoṅki paramāṇu niransh hai; usīprakār jaise ek kālāṇuse vyāpta ek ākāshapradeshake atikramaṇake māpake barābar ek ‘samay’ men paramāṇu vishiṣhṭa gatipariṇāmake kāraṇ lokake ek chhorase dūsare chhor tak jātā hai tab (us paramāṇuke


Page 276 of 513
PDF/HTML Page 309 of 546
single page version

kramaṇaparimāṇāvachchhinnenaikasamayenaikasmāllokāntād dvitīyan lokāntamākrāmataḥ paramāṇor- saṅkhyeyāḥ kālāṇavaḥ samayasyānanshatvādasaṅkhyeyānshatvan na sādhayanti ..139.. yānantasamayāvityarthaḥ . evamuktalakṣhaṇe kāle vidyamāne‘pi paramātmatattvamalabhamāno‘tītānantakāle sansārasāgare bhramito‘yan jīvo yatastataḥ kāraṇāttadev nijaparamātmatattvan sarvaprakāropādeyarūpeṇ shraddheyan, svasamvedanagnānarūpeṇ gnātavyamāhārabhayamaithunaparigrahasañgnāsvarūpaprabhr̥utisamastarāgādivibhāvatyāgen dhyeyamiti tātparyam ..139.. evan kālavyākhyānamukhyatven ṣhaṣhṭhasthale gāthādvayan gatam . ath pūrvan dvārā ullaṅghit honevāle) asaṅkhya kālāṇu ‘samay’ ke asaṅkhya anshoṅko siddha nahīn karate, kyoṅki ‘samay’ niransh hai .

bhāvārtha :paramāṇuko ek ākāshapradeshase dūsare anantar (antararahit) ākāshapradesh par manda gatise jānemen jitanā kāl lagatā hai use ‘samay’ kahate hain . vah samay kāladravyakī sūkṣhmātisūkṣhma paryāy hai . kāladravya nitya hai; ‘samay’ utpanna hotā hai aur naṣhṭa hotā hai . jaise ākāshapradesh ākāsh dravyakā chhoṭese chhoṭā ansh hai, usake bhāg nahīn hote, usīprakār ‘samay’ kāladravyakī chhoṭīse chhoṭī niransh paryāy hai, usake bhāg nahīn hote . yadi ‘samay’ ke bhāg hon to paramāṇuke dvārā ek ‘samay’ men ullaṅghan kiye jānevāle ākāshapradeshake bhī utane hī bhāg hone chāhiye; kintu ākāshapradesh to niransh hai; isaliye ‘samay’ bhī niransh hī hai .

yahān̐ prashna hotā hai ki ‘‘jab pudgal -paramāṇu shīghra gatike dvārā ek ‘samay’ men lokake ek chhorase dūsare chhor tak pahun̐ch jātā hai tab vah chaudah rājū tak ākāshapradeshommen shreṇibaddha jitane kālāṇu hain un sabako sparsha karatā hai; isaliye asaṅkhya kālāṇuoṅko sparsha karanese ‘samay’ke asaṅkhya ansh honā chāhiye’’ isakā samādhān yah hai :

jaise ananta paramāṇuoṅkā koī skandh ākāshake ek pradeshamen samākar parimāṇamen (kadamen) ek paramāṇu jitanā hī hotā hai, so vah paramāṇuoṅke visheṣh (khās) prakārake avagāhapariṇāmake kāraṇ hī hai; (paramāṇuommen aisī hī koī vishiṣhṭa prakārakī 1avagāhapariṇāmakī shakti hai, jisake kāraṇ aisā hotā hai,) isase kahīn paramāṇuke ananta ansh nahīn hote; isīprakār koī paramāṇu ek samayamen asaṅkhya kālāṇuoṅko ullaṅghan karake lokake ek chhorase dūsare chhor tak pahun̐ch jātā hai, so vah paramāṇuke visheṣh prakārake gatipariṇāmake kāraṇ hī hai; (paramāṇumen aisī hī koī vishiṣhṭa prakārakī gatipariṇāmakī shakti hai, jisake kāraṇ aisā hotā hai;) isase kahīn ‘samay’ke asaṅkhya ansh nahīn hote ..139.. 1. ākāshamen avagāhahetutvake kāraṇ aisī shakti hai ki usakā ek pradesh bhī ananta paramāṇuoṅko avakāsh

denemen samartha hai .

Page 277 of 513
PDF/HTML Page 310 of 546
single page version

athākāshasya pradeshalakṣhaṇan sūtrayati
āgāsamaṇuṇiviṭṭhan āgāsapadesasaṇṇayā bhaṇidan .
savvesin cha aṇūṇan sakkadi tan dedumavagāsan ..140..
ākāshamaṇuniviṣhṭamākāshapradeshasañgnayā bhaṇitam .
sarveṣhān chāṇūnān shaknoti taddātumavakāsham ..140..

ākāshasyaikāṇuvyāpyon‘shaḥ kilākāshapradeshaḥ, sa khalveko‘pi sheṣhapañchadravyapradeshānān paramasaukṣhmyapariṇatānantaparamāṇuskandhānān chāvakāshadānasamarthaḥ . asti chāvibhāgaikadravyatve‘pyansh- kalpanamākāshasya, sarveṣhāmaṇūnāmavakāshadānasyānyathānupapatteḥ . yadi punarākāshasyānshā na syuriti matistadāṅgulīyugalan nabhasi prasārya nirūpyatān kimekan kṣhetran kimanekam . ekan yatsūchitan pradeshasvarūpan tadidānīn vivr̥uṇotiāgāsamaṇuṇiviṭṭhan ākāshan aṇuniviṣhṭan pudgal- paramāṇuvyāptam . āgāsapadesasaṇṇayā bhaṇidan ākāshapradeshasañgnayā bhaṇitan kathitam . savvesin cha aṇūṇan

ab, ākāshake pradeshakā lakṣhaṇ sūtra dvārā kahate hain :

anvayārtha :[aṇuniviṣhṭan ākāshan ] ek paramāṇu jitane ākāshamen rahatā hai utane ākāshako [ākāshapradeshasañgnayā ] ‘ākāshapradesh’ aise nāmase [bhaṇitam ] kahā gayā hai . [cha ] aur [tat ] vah [sarveṣhān aṇūnān ] samasta paramāṇuoṅko [avakāshan dātun shaknoti ] avakāsh deneko samartha hai ..140..

ṭīkā :ākāshakā ek paramāṇuse vyāpya ansh vah ākāshapradesh hai; aur vah ek (ākāshapradesh) bhī sheṣh pān̐ch dravyoṅke pradeshoṅko tathā param sūkṣhmatārūpase pariṇamit ananta paramāṇuoṅke skandhoṅko avakāsh denemen samartha hai . ākāsh avibhāg (akhaṇḍ) ek dravya hai, phi ra bhī usamen (pradesharūp) anshakalpanā ho sakatī hai, kyoṅki yadi aisā na ho to sarva paramāṇuoṅko avakāsh denā nahīn ban sakegā .

aisā hone par bhī yadi ‘ākāshake ansh nahīn hote’ (arthāt anshakalpanā nahīn kī jātī), aisī (kisīkī) mānyatā ho, to ākāshamen do aṅguliyān̐ phai lākar batāiye ki ‘do aṅguliyoṅkā

ākāsh je aṇuvyāpya, ‘ābhapradesh’ sañgnā tehane; te ek sau paramāṇune avakāshadānasamartha chhe. 140.


Page 278 of 513
PDF/HTML Page 311 of 546
single page version

chetkimabhinnānshāvibhāgaikadravyatven kin vā bhinnānshāvibhāgaikadravyatven . abhinnānshā- vibhāgaikadravyatven chet yenānshenaikasyā aṅguleḥ kṣhetran tenānshenetarasyā ityanyatarānshābhāvaḥ . evan dvayādyanshānāmabhāvādākāshasya paramāṇoriv pradeshamātratvam . bhinnānshāvibhāgaikadravyatven chet avibhāgaikadravyasyānshakalpanamāyātam . anekan chet kin savibhāgānekadravyatven kin vā‘vibhāgai- kadravyatven . savibhāgānekadravyatven chet ekadravyasyākāshasyānantadravyatvan, avibhāgaikadravyatven chet avibhāgaikadravyasyānshakalpanamāyātam ..140.. sarveṣhāmaṇūnān chakārātsūkṣhmaskandhānān cha sakkadi tan dedumavagāsan shaknoti sa ākāshapradesho dātum- vakāsham . tasyākāshapradeshasya yadītthambhūtamavakāshadānasāmarthyan na bhavati tadānantānanto jīvarāshista- smādapyanantaguṇapudgalarāshishchāsaṅkhyeyapradeshaloke kathamavakāshan labhate . tachcha vistareṇ pūrvan bhaṇitamev . ath matamakhaṇḍākāshadravyasya pradeshavibhāgaḥ kathan ghaṭate . parihāramāhchidānandaikasvabhāvanijātma- tattvaparamaikāgryalakṣhaṇasamādhisañjātanirvikārāhlādaikarūpasukhasudhārasāsvādatr̥uptamuniyugalasyāvasthitakṣhetran kimekamanekan vā . yadyekan tarhi dvayorapyekatvan prāpnoti . na cha tathā . bhinnan chettadā akhaṇḍasyā- pyākāshadravyasya pradeshavibhāgo na virudhyat ityarthaḥ ..140.. ath tiryakprachayordhvaprachayau ek kṣhetra hai yā anek ?’ yadi ek hai to (prashna hotā hai ki :), (1) ākāsh abhinna anshovālā avibhāg ek dravya hai, isaliye do aṅguliyoṅkā ek kṣhetra hai yā (2) bhinna anshomvālā avibhāg ek dravya hai, isaliye ? (1) yadi ‘ākāsh abhinna anshavālā avibhāg ek dravya hai isaliye do aṅguliyoṅkā ek kṣhetra hai’ aisā kahā jāy to, jo ansh ek aṅgulikā kṣhetra hai vahī ansh dūsarī aṅgulikā bhī kṣhetra hai, isaliye domense ek anshakā abhāv ho gayā . is prakār do ityādi (ekase adhik) anshoṅkā abhāv honese ākāsh paramāṇukī bhān̐ti pradeshamātra siddha huā ! (isaliye yah to ghaṭit nahīn hotā); (2) yadi yah kahā jāy ki ‘ākāsh bhinna anshomvālā avibhāg ek dravya hai’ (isaliye do aṅguliyoṅkā ek kṣhetra hai) to (yah yogya hī hai, kyoṅki) avibhāg ek dravyamen anshkalpanā phalit huī .

yadi aisā kahā jāy ki (do aṅguliyoṅke) ‘anek kṣhetra hain ’ (arthāt ekase adhik kṣhetra hain, ek nahīn) to (prashna hotā hai ki), (1) ‘ākāsh savibhāg (khaṇḍakhaṇḍarūp) anek dravya hai isaliye do aṅguliyoṅke anek kṣhetra hain yā (2) ‘ākāsh avibhāg ek dravya’ honepar bhī do aṅguliyoṅke anek (ek se adhik) kṣhetra hain ? (1) ‘ākāsh savibhāg anek dravya honese do aṅgaliyoṅke anek kṣhetra hain’ aisā mānā jāy to, ākāsh jo ki ek dravya hai use anantadravyatva ājāyagā’; (isaliye yah to ghaṭit nahīn hotā) (2) ‘ākāsh avibhāg ek dravya honese do aṅguliyoṅkā anek kṣhetra hai’ aisā mānā jāy to (yah yogya hī hai kyoṅki) avibhāg ek dravyamen anshakalpanā phalit huī ..140..


Page 279 of 513
PDF/HTML Page 312 of 546
single page version

ath tiryagūrdhvaprachayāvāvedayati
ekko va duge bahugā saṅkhātīdā tado aṇantā ya .
davvāṇan cha padesā santi hi samay tti kālassa ..141..
eko vā dvau bahavaḥ saṅkhyātītāstato‘nantāshcha .
dravyāṇān cha pradeshāḥ santi hi samayā iti kālasya ..141..

pradeshaprachayo hi tiryakprachayaḥ samayavishiṣhṭavr̥uttiprachayastadūrdhvaprachayaḥ . tatrākāshasyā- vasthitānantapradeshatvāddharmādharmayoravasthitāsaṅkhyeyapradeshatvājjīvasyānavasthitāsaṅkhyeyapradeshatvātpudgalasya nirūpayatiekko va duge bahugā saṅkhātīdā tado aṇantā ya eko vā dvau bahavaḥ saṅkhyātītāstato‘nantāshcha . davvāṇan cha padesā santi hi kāladravyan vihāy pañchadravyāṇān sambandhin ete pradeshā yathāsambhavan santi hi sphu ṭam . samay tti kālassa kālasya punaḥ pūrvoktasaṅkhyopetāḥ samayāḥ santīti . tadyathāekākāraparam- samarasībhāvapariṇataparamānandaikalakṣhaṇasukhāmr̥utabharitāvasthānān kevalagnānādivyaktirūpānantaguṇādhārabhūtānān lokākāshapramitashuddhāsaṅkhyeyapradeshānān muktātmapadārthe yo‘sau prachayaḥ samūhaḥ samudāyo rāshiḥ sa . kin kin bhaṇyate . tiryakprachay iti tiryaksāmānyamiti vistārasāmānyamiti akramānekānta iti cha

ab, 1tiryakprachay tathā 2ū rdhvaprachay batalāte hain :

anvayārtha :[dravyāṇān cha ] dravyoṅke [ekaḥ ] ek, [dvau ] do, [bahavaḥ ] bahutase, [saṅkhyātītāḥ ] asaṅkhya, [vā ] athavā [tataḥ anantāḥ cha ] ananta [pradeshāḥ ] pradesh [santi hi ] hain . [kālasya ] kālase [samayāḥ iti ] ‘samay’ hain ..141..

ṭīkā :pradeshoṅkā prachay (samūh) tiryakprachay aur samayavishiṣhṭa 3vr̥uttiyoṅkā samūh vah ū rdhvaprachay hai .

vahān̐ ākāsh avasthit (-nishchal, sthir) ananta pradeshī honese dharma tathā adharma avasthit asaṅkhya pradeshī honese jīv anavasthit (asthir) asaṅkhyapradeshī hai aur pudgal 1. tiryak = tirachhā; āḍā; kṣhetra - apekṣhit (pradeshoṅkā phai lāv) . 2. ū rdhva = ūn̐chā; kāl - apekṣhit . 3. vr̥utti = vartanā; pariṇati; paryāy; utpād -vyay -dhrauvya; astitva .

varte pradesho dravyane, je ek athavā be ane
bahu vā asaṅkhya, anant chhe; vaḷī hoy samayo kāḷane. 141
.

Page 280 of 513
PDF/HTML Page 313 of 546
single page version

dravyeṇānekapradeshatvashaktiyuktaikapradeshatvātparyāyeṇ dvibahupradeshatvāchchāsti tiryakprachayaḥ. na punaḥ kālasya, shaktyā vyaktyā chaikapradeshatvāt . ūrdhvaprachayastu trikoṭisparshitven sānshatvād dravyavr̥utteḥ sarvadravyāṇāmanivārit ev . ayan tu visheṣhaḥsamayavishiṣhṭavr̥uttiprachayaḥ sheṣhadravyāṇāmūrdhvaprachayaḥ, samayaprachay ev kālasyordhvaprachayaḥ . sheṣhadravyāṇān vr̥utterhi samayādarthāntarabhūtatvādasti samay- vishiṣhṭatvam . kālavr̥uttestu svataḥ samayabhūtatvāttannāsti ..141..

ath kālapadārthordhvaprachayaniranvayatvamupahanti bhaṇyate . sa cha pradeshaprachayalakṣhaṇastiryakprachayo yathā muktātmadravye bhaṇitastathā kālan vihāy svakīy- svakīyapradeshasaṅkhyānusāreṇ sheṣhadravyāṇān sa bhavatīti tiryakprachayo vyākhyātaḥ . pratisamayavartinān pūrvottaraparyāyāṇān muktāphalamālāvatsantān ūrddhvaprachay ityūrdhvasāmānyamityāyatasāmānyamiti kramānekānta iti cha bhaṇyate . sa cha sarvadravyāṇān bhavati . kintu pañchadravyāṇān sambandhī pūrvāparaparyāyasantānarūpo yo‘sāvūrdhvatāprachayastasya svakīyasvakīyadravyamupādānakāraṇam . kālastu pratisamayan sahakārikāraṇan bhavati . yastu kālasya samayasantānarūp ūrdhvatāprachayastasya kāl evopādānakāraṇan sahakārikāraṇan cha . kasmāt . kālasya bhinnasamayābhāvātparyāyā ev samayā dravyase anek pradeshīpanekī shaktise yukta ekapradeshavālā hai tathā paryāyase do athavā bahut (-saṅkhyāt, asaṅkhyāt aur ananta) pradeshavālā hai, isaliye unake tiryakprachay hai; parantu kālake (tiryakprachay) nahīn hai, kyoṅki vah shakti tathā vyakti (kī apekṣhā) se ek pradeshavālā hai .

ū rdhvaprachay to sarva dravyoṅke anivārya hī hai, kyoṅki dravyakī vr̥utti tīn koṭiyoṅko (-bhūt, vartamān, aur bhaviṣhya aise tīnon kāloṅko) sparsha karatī hai, isaliye anshonse yukta hai . parantu itanā antar hai ki 1samayavishiṣhṭa vr̥uttiyoṅkā prachay vah (kālako chhoṛakar) sheṣh dravyoṅkā ū rdhvaprachay hai, aur samayoṅkā prachay vahī kāladravyakā ū rdhvaprachay hai; kyoṅki sheṣh dravyoṅkī vr̥utti samayase arthāntarabhūt (-anya) honese vah (vr̥utti) samay vishiṣhṭa hai, aur kāladravyakī vr̥utti to svataḥ samayabhūt hai, isaliye vah samayavishiṣhṭa nahīn hai ..141..

ab, kālapadārthakā ū rdhvaprachay 2niranvay hai, is bātakā khaṇḍan karate hain : 1.* samayavishiṣhṭa = samayase vishiṣhṭa; samayake nimittabhūt honese vyavahārase jisamen samayakī apekṣhā

hotī hai .

2. niranvay = anvay rahit, ek pravāharūp na honevālā, khaṇḍit; ekarūpatā -sadr̥ushatāse rahit .


Page 281 of 513
PDF/HTML Page 314 of 546
single page version

uppādo paddhanso vijjadi jadi jassa egasamayamhi .
samayassa so vi samao sabhāvasamavaṭṭhido havadi ..142..
utpādaḥ pradhvanso vidyate yadi yasyaikasamaye .
samayasya so‘pi samayaḥ svabhāvasamavasthito bhavati ..142..

samayo hi samayapadārthasya vr̥uttyanshaḥ . tasmin kasyāpyavashyamutpādapradhvansau sambhavataḥ, paramāṇorvyatipātotpadyamānatven kāraṇapūrvatvāt . tau yadi vr̥uttyanshasyaiv, kin yaugapadyen kin bhavantītyabhiprāyaḥ ..141.. evan saptamasthale svatantragāthādvayan gatam . ath samayasantānarūpasyordhva- prachayasyānvayirūpeṇādhārabhūtan kāladravyan vyavasthāpayatiuppādo paddhanso vijjadi jadi utpādaḥ pradhvanso vidyate yadi chet . kasya . jassa yasya kālāṇoḥ . kva . egasamayamhi ekasamaye vartamānasamaye . samayassa samayotpādakatvātsamayaḥ kālāṇustasya . so vi samao so‘pi kālāṇuḥ sabhāvasamavaṭṭhido havadi svabhāvasamavasthito bhavati . pūrvoktamutpādapradhvansadvayan tadādhārabhūtan kālāṇudravyarūpan dhrauvyamiti

anvayārtha :[yadi yasya samayasya ] yadi kālakā [ek samaye ] ek samayamen [utpādaḥ pradhvansaḥ ] utpād aur vināsh [vidyate ] pāyā jātā hai, [saḥ api samayaḥ ] to vah bhī kāl [svabhāvasamavasthitaḥ ] svabhāvamen avasthit arthāt dhruv [bhavati ] (siddha) hai .

ṭīkā :samay kālapadārthakā 1vr̥uttyansh hai; usamen (-us vr̥uttyanshamen) kisīke bhī avashya utpād tathā vināsh sambhavit hain; kyoṅki paramāṇuke atikramaṇake dvārā (samayarūpī vr̥uttyansh) utpanna hotā hai, isaliye vah kāraṇapūrvak hai . (paramāṇuke dvārā ek ākāshapradeshakā mandagatise ullaṅghan karanā vah kāraṇ hai aur samayarūpī vr̥uttyansh us kāraṇakā kārya hai, isaliye usamen kisī padārthake utpād tathā vināsh hote honā chāhiye .) ..142..

(‘kisī padārthake utpādvināsh honekī kyā āvashyakatā hai ? usake sthān par us vr̥uttyanshako hī utpādvināsh hote mān len to kyā āpatti hai ?’ is tarkakā samādhān karate hain)

yadi utpād aur vināsh vr̥uttyanshake hī māne jāyen to, (prashna hotā hai ki) (1) ve 1. vr̥uttyansh = vr̥uttikā ansh; sūkṣhmātisūkṣhma pariṇati arthāt paryāy .

ek ja samayamān dhvans ne utpādano sadbhāv chhe
jo kāḷane, to kāḷ teh svabhāv
samavasthit chhe. 142.
pra. 36

Page 282 of 513
PDF/HTML Page 315 of 546
single page version

krameṇ . yaugapadyen chet, nāsti yaugapadyan, samamekasya viruddhadharmayoranavatārāt . krameṇ chet, nāsti kramaḥ, vr̥uttyanshasya sūkṣhmatven vibhāgābhāvāt . tato vr̥uttimān ko‘pyavashyamanusartavyaḥ . sa cha samayapadārtha ev . tasya khalvekasminnapi vr̥uttyanshe samutpādapradhvansau sambhavataḥ . yo hi yasya vr̥uttimato yasmin vr̥uttyanshe tadvr̥utyanshavishiṣhṭatvenotpādaḥ, sa ev tasyaiv vr̥uttimatastasminnev vr̥uttyanshe pūrvavr̥uttyanshavishiṣhṭatven pradhvansaḥ . yadyevamutpādavyayāvekasminnapi vr̥uttyanshe sambhavataḥ samayapadārthasya kathan nām niranvayatvan, yataḥ pūrvottaravr̥uttyanshavishiṣhṭatvābhyān yugapadupāttapradhvansotpādasyāpi svabhāvenāpradhvastānutpannatvādavasthitatvamev na bhavet . evamekasmin vr̥uttyanshe samayapadārtha- trayātmakaḥ svabhāvaḥ sattāstitvamiti yāvat . tatra samyagavasthitaḥ svabhāvasamavasthito bhavati . tathāhitathāhi yathāṅgulidravye yasminnev vartamānakṣhaṇe vakraparyāyasyotpādastasminnev kṣhaṇe tasyaivāṅgulidravyasya pūrvarjuparyāyeṇ pradhvansastadādhārabhūtāṅgulidravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhiḥ . athavā svasvabhāvarūp- sukhenotpādastasminnev kṣhaṇe tasyaivātmadravyasya pūrvānubhūtākulatvaduḥkharūpeṇ pradhvansastadubhayādhārabhūt- paramātmadravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhiḥ . athavā mokṣhaparyāyarūpeṇotpādastasminnev kṣhaṇe ratnatrayātmak- nishchayamokṣhamārgaparyāyarūpeṇ pradhvansastadubhayādhāraparamātmadravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhiḥ . tathā vartamānasamayarūpaparyāyeṇotpādastasminnev kṣhaṇe tasyaiv kālāṇudravyasya pūrvasamayarūpaparyāyeṇ pradhvansasta- (utpād tathā vināsh) yugapad hain yā (2) kramashaḥ ? (1) yadi ‘yugapat’ kahā jāy to yugapatpanā ghaṭit nahīn hotā, kyoṅki ek hī samay ekake do virodhī dharma nahīn hote . (ek hī samay ek vr̥uttyanshake prakāsh aur andhakārakī bhān̐ti utpād aur vināsh do viruddha dharma nahīn hote .) (2) yadi ‘kramashaḥ hai’ aisā kahā jāy to, kram nahīn banatā, (arthāt kram bhī ghaṭatā nahīn) kyoṅki vr̥uttyanshake sūkṣhma honese usamen vibhāgakā abhāv hai . isaliye (samayarūpī vr̥uttyanshake utpād tathā vināsh honā ashakya honese) koī 1vr̥uttimān avashya ḍhūn̐rḥanā chāhiye . aur vah (vr̥uttimān) kāl padārtha hī hai . usako (-us kālapadārthako) vāstavamen ek vr̥uttyanshamen bhī utpād aur vināsh sambhav hai; kyoṅki jis vr̥uttimānke jis vr̥uttyanshamen us vr̥uttyanshakī apekṣhāse jo utpād hai, vahī (utpād) usī vr̥uttimānke usī vr̥uttyanshamen pūrva vr̥uttyanshakī apekṣhāse vināsh hai . (arthāt kālapadārthako jis vartamān paryāyakī apekṣhāse utpād hai, vahī pūrva paryāyakī apekṣhāse vināsh hai .)

yadi isaprakār utpād aur vināsh ek vr̥uttyanshamen bhī sambhavit hai, to kālapadārtha niranvay kaise ho sakatā hai, ki jisase pūrva aur pashchāt vr̥uttyanshakī apekṣhāse yugapat vināsh aur utpādako prāpta hotā huā bhī svabhāvase avinaṣhṭa aur anutpanna honese vah (kāl padārtha) 1. vr̥uttimān = vr̥uttivālā; vr̥uttiko dhāraṇ karanevālā padārtha .


Page 283 of 513
PDF/HTML Page 316 of 546
single page version

syotpādavyayadhrauvyavattvan siddham ..142..

ath sarvavr̥uttyansheṣhu samayapadārthasyotpādavyayadhrauvyavattvan sādhayati
egamhi santi samaye sambhavaṭhidiṇāsasaṇṇidā aṭṭhā .
samayassa savvakālan es hi kālāṇusabbhāvo ..143..
ekasmin santi samaye sambhavasthitināshasañgnitā arthāḥ .
samayasya sarvakālan eṣh hi kālāṇusadbhāvaḥ ..143..

asti hi samasteṣhvapi vr̥uttyansheṣhu samayapadārthasyotpādavyayadhrauvyatvamekasmin vr̥uttyanshe tasya darshanāt . upapattimachchaitat, visheṣhāstitvasya sāmānyāstitvamantareṇānupapatteḥ . ayamev cha dubhayādhārabhūtāṅgulidravyasthānīyen kālāṇudravyarūpeṇ dhrauvyamiti kāladravyasiddhirityarthaḥ ..142.. ath pūrvoktaprakāreṇ yathā vartamānasamaye kāladravyasyotpādavyayadhrauvyatvan sthāpitan tathā sarvasamayeṣhva- stīti nishchinotiegamhi santi samaye sambhavaṭhidiṇāsasaṇṇidā aṭṭhā ekasminsamaye santi vidyante . ke . avasthit na ho ? (kāl padārthake ek vr̥uttyanshamen bhī utpād aur vināsh yugapat hote hain, isaliye vah niranvay arthāt khaṇḍit nahīn hai, isaliye svabhāvataḥ avashya dhruv hai .)

isaprakār ek vr̥uttyanshamen kālapadārtha utpādvyaydhrauvyavālā hai, aisā siddha huā ..142..

ab, (jaise ek vr̥uttyanshamen kālapadārtha utpādvyaydhrauvyavālā siddha kiyā hai usīprakār) sarva vr̥uttyanshommen kālapadārtha utpādvyaydhrauvyavālā hai aisā siddha karate hain :

anvayārtha :[ekasmin samaye ] ekek samayamen [sambhavasthitināshasañgnitāḥ arthāḥ ] utpād, dhrauvya aur vyay nāmak artha [samayasya ] kālake [sarvakālan ] sadā [santi ] hote hain . [eṣhaḥ hi ] yahī [kālāṇusadbhāvaḥ ] kālāṇukā sadbhāv hai; (yahī kālāṇuke astitvakī siddhi hai .).143..

ṭīkā :kālapadārthake sabhī vr̥uttyanshomen utpādvyaydhrauvya hote hain, kyoṅki (142vīn gāthāmen jaisā siddha huā hai tadanusār) ek vr̥uttyanshamen ve (utpādvyaydhrauvya) dekhe jāte hain . aur yah yogya hī hai, kyoṅki visheṣh astitva sāmānya astitvake binā nahīn ho

pratyek samaye janmadhrauvyavināsh artho kāḷane
varte saravadā; ā ja bas kāḷāṇuno sadbhāv chhe. 143.

Page 284 of 513
PDF/HTML Page 317 of 546
single page version

samayapadārthasya siddhayati sadbhāvaḥ . yadi visheṣhasāmānyāstitve siddhayatastadā ta astitva- mantareṇ na siddhayataḥ kathañchidapi ..143..

ath kālapadārthasyāstitvānyathānupapattyā pradeshamātratvan sādhayati
jassa ṇa santi padesā padesamettan va tachchado ṇādun .
suṇṇan jāṇ tamatthan atthantarabhūdamatthīdo ..144..
yasya na santi pradeshāḥ pradeshamātran vā tattvato gnātum .
shūnyan jānīhi tamarthamarthāntarabhūtamastitvāt ..144..
sambhavasthitināshasañgnitā arthāḥ dharmāḥ svabhāvā iti yāvat . kasya sambandhinaḥ . samayassa
samayarūpaparyāyasyotpādakatvāt samayaḥ kālāṇustasya . savvakālan yadyekasmin vartamānasamaye sarvadā
tathaiv . es hi kālāṇusabbhāvo eṣhaḥ pratyakṣhībhūto hi sphu ṭamutpādavyayadhrauvyātmakakālāṇusadbhāv iti .
tadyathāyathā pūrvamekasamayotpādapradhvansādhāreṇāṅgulidravyādidr̥uṣhṭānten vartamānasamaye kāladravyasyo-
tpādavyayadhrauvyatvan sthāpitan tathā sarvasamayeṣhu gnātavyamiti . atra yadyapyatītānantakāle durlabhāyāḥ
sarvaprakāropādeyabhūtāyāḥ siddhagateḥ kālalabdhirūpeṇ bahiraṅgasahakārī bhavati kālastathāpi nishchayanayen
nijashuddhātmatattvasamyakshraddhānagnānānuṣhṭhānasamastaparadravyechchhānirodhalakṣhaṇatapashcharaṇarūpā yā tu nishchayachatu-

rvidhārādhanā saiv tatropādānakāraṇan, na cha kālasten kāraṇen sa hey iti bhāvārthaḥ
..143..
sakatā . yahī kālapadārthake sadbhāvakī (astitvakī) siddhi hai; (kyoṅki) yadi visheṣh
astitva aur sāmānya astitva siddha hote hain to ve astitvake binā kisī bhī prakārase siddha
nahīn hote
..143..

ab, kālapadārthake astitvakī anyathā anupapatti honese (arthāt kāl padārthakā astitva anya kisī prakār nahīn ban sakaneke kāraṇ) usakā pradeshamātrapanā siddha karate hain :

anvayārtha :[yasya ] jis padārthake [pradeshāḥ ] pradesh [pradeshamātran vā ] athavā ekapradesh bhī [tattvataḥ ] paramārthataḥ [gnātum na santi ] gnāt nahīn hote, [tam artham ] us padārthako [shūnyan jānīhi ] shūnya jāno[astitvāt arthāntarabhūtam ] jo ki astitvase arthāntarabhūt (-anya) hai ..144..

je arthane na bahu pradesh, na ek vā paramārthathī,
te artha jāṇo shūnya kevaḷ
anya je astitvathī. 144.

Page 285 of 513
PDF/HTML Page 318 of 546
single page version

astitvan hi tāvadutpādavyayadhrauvyaikyātmikā vr̥uttiḥ . na khalu sā pradeshamantareṇ sūtryamāṇā kālasya sambhavati, yataḥ pradeshābhāve vr̥uttimadabhāvaḥ . sa tu shūnya ev, astitvasañgnāyā vr̥utterarthāntarabhūtatvāt . na cha vr̥uttirev kevalā kālo bhavitumarhati, vr̥utterhi vr̥uttimantamantareṇānupapatteḥ . upapattau vā kathamutpādavyayadhrauvyaikyātmakatvam . anādyanta- nirantarānekānshavashīkr̥utaikātmakatven pūrvapūrvānshapradhvansāduttarottarānshotpādādekātmadhrauvyāditi chet; naivam . yasminnanshe pradhvanso yasminshchotpādastayoḥ sahapravr̥uttyabhāvāt kutastyamaikyam . tathā pradhvastānshasya sarvathāstamitatvādutpadyamānānshasya vāsambhavitātmalābhatvātpradhvansotpādaikya- athotpādavyayadhrauvyātmakāstitvāvaṣhṭambhen kālasyaikapradeshatvan sādhayatijassa ṇa santi yasya padārthasya na santi na vidyante . ke . padesā pradeshāḥ . padesamettan tu pradeshamātramekapradeshapramāṇan punastadvastu tachchado ṇādun tattvataḥ paramārthato gnātun shakyate . suṇṇan jāṇ tamatthan yasyaiko‘pi pradesho nāsti tamarthan padārthan shūnyan

ṭīkā :pratham to astitva vah utpād, vyay aur dhrauvyakī aikyasvarūpavr̥utti hai . vah (vr̥utti arthāt vidyamānatā) kālake pradesh binā hī hotī hai yah kathan sambhavit nahīn hai, kyoṅki pradeshake abhāvamen vr̥uttimānkā abhāv hotā hai . vah to shūnya hī hai, kyoṅki astitva nāmak vr̥uttise arthāntarabhūt haianya hai .

aur (yadi yahān̐ yah tarka kiyā jāy ki ‘mātra samayaparyāyarūpavr̥utti hī mānanī chāhiye; vr̥uttimān kālāṇu padārthakī kyā āvashyakatā hai ?’ to usakā samādhān kiyā jātā hai :) mātra vr̥utti (samayarūp pariṇati) hī kāl nahīn ho sakatī, kyoṅki vr̥utti vr̥uttimānke binā nahīn ho sakatī . yadi yah kahā jāy ki vr̥uttimān ke binā bhī vr̥utti ho sakatī hai to, (pūchhate hain kivr̥utti to utpādvyaydhrauvyakī ekatāsvarūp honī chāhiye;) akelī vr̥utti utpādvyaydhrauvyakī ekatārūp kaise ho sakatī hai ? yadi yah kahā jāy ki‘anādi ananta, anantar (paraspar antar hue binā ekake bād ek pravartamān) anek anshoṅke kāraṇ 1ekātmakatā hotī hai isaliye, pūrvapūrvake anshoṅkā nāsh hotā hai aur uttaruttarake anshoṅkā utpād hotā hai tathā ekātmakatārūp dhrauvya rahatā hai,isaprakār mātra (akelī) vr̥utti bhī utpādvyaydhrauvyakī ekatāsvarūp ho sakatī hai’ to aisā nahīn hai . (kyoṅki us akelī vr̥uttimen to) jis anshamen nāsh hai aur jis anshamen utpād hai ve do ansh ek sāth pravr̥utta nahīn hote, isaliye (utpād aur vyayakā) aikya kahān̐se ho sakatā hai ? tathā naṣhṭa anshake sarvathā asta honese aur utpanna honevālā ansh apane svarūpako prāpta na honese (arthāt utpanna nahīn huā hai 1. ekātmakatā = ekasvarūpatā (kāladravyake binā bhī anādi kālase ananta kāl tak samay ekake bād

ek paraspar antarake binā hī pravartit hote hain, isaliye ekapravāharūp ban jānese usamen ekarūpatva ātā
hai
isaprakār shaṅkākārakā tarka hai .)

Page 286 of 513
PDF/HTML Page 319 of 546
single page version

vartidhrauvyamev kutastyam . evan sati nashyati trailakṣhaṇyan, ullasati kṣhaṇabhaṅgaḥ, astamupaiti nityan dravyan, udīyante kṣhaṇakṣhayiṇo bhāvāḥ . tatastattvaviplavabhayātkashchidavashyamāshrayabhūto vr̥uttervr̥utti- mānanusartavyaḥ . sa tu pradesh evāpradeshasyānvayavyatirekānuvidhāyitvāsiddheḥ . evan sapradeshatve hi kālasya kut ekadravyanibandhanan lokākāshatulyāsaṅkhyeyapradeshatvan nābhyupagamyet . paryāy- samayāprasiddheḥ . pradeshamātran hi dravyasamayamatikrāmataḥ paramāṇoḥ paryāyasamayaḥ prasiddhayati . lokākāshatulyāsaṅkhyeyapradeshatve tu dravyasamayasya kutastyā tatsiddhiḥ . lokākāshatulyā- saṅkhyeyapradeshaikadravyatve‘pi tasyaikan pradeshamatikrāmataḥ paramāṇostatsiddhiriti chennaivan; ekadeshavr̥utteḥ jānīhi he shiṣhya . kasmāchchhūnyamiti chet . atthantarabhūdan ekapradeshābhāve satyarthāntarabhūtan bhinnan bhavati yataḥ kāraṇāt . kasyāḥ sakāshādbhinnam . atthīdo utpādavyayadhrauvyātmakasattāyā iti . tathāhikāl- padārthasya tāvatpūrvasūtroditaprakāreṇotpādavyayadhrauvyātmakamastitvan vidyate; tachchāstitvan pradeshan vinā na isaliye) nāsh aur utpādakī ekatāmen pravartamān dhrauvya kahān̐se ho sakatā hai ? aisā honepar trilakṣhaṇatā (utpādavyayadhrauvyatā) naṣhṭa ho jātī hai, kṣhaṇabhaṅg (bauddhasammat kṣhaṇavināsh) ullasit ho uṭhatā hai, nitya dravya asta ho jātā hai aur kṣhaṇavidhvansī bhāv utpanna hote hain . isaliye 1tattvaviplavake bhayase avashya hī vr̥uttikā āshrayabhūt koī vr̥uttimān ḍhūn̐rḥanāsvīkār karanā yogya hai . vah to pradesh hī hai (arthāt vah vr̥uttimān sapradesh hī hotā hai ), kyoṅki apradeshake anvay tathā vyatirekakā anuvidhāyitva asiddha hai . (jo apradesh hotā hai vah anvay tathā vyatirekoṅkā anusaraṇ nahīn kar sakatā, arthāt usamen dhrauvya tathā utpādvyay nahīn ho sakate .)

(prashna :) isaprakār kāl sapradesh hai to usake ekadravyake kāraṇabhūt lokākāsh tulya asaṅkhyapradesh kyon na mānane chāhiye ?

(uttar :) aisā ho to paryāyasamay prasiddha nahīn hotā, isaliye asaṅkhya pradesh mānanā yogya nahīn hai . paramāṇuke dvārā pradeshamātra dravyasamayakā ullaṅghan karane par (arthātparamāṇuke dvārā ekapradeshamātra kālāṇuse nikaṭake dūsare pradeshamātra kālāṇu tak mandagatise gaman karane par) paryāyasamay prasiddha hotā hai . yadi dravyasamay lokākāshatulya asaṅkhyapradeshī ho to paryāyasamayakī siddhi kahān̐se hogī ?

‘yadi dravyasamay arthāt kālapadārtha lokākāsh jitane asaṅkhya pradeshavālā ek dravya ho to bhī paramāṇuke dvārā usakā ek pradesh ullaṅghit honepar paryāyasamayakī siddhi ho’ aisā kahā jāy to yah ṭhīk nahīn hai; kyoṅki (usamen do doṣh āte hain ) : 1. tattvaviplav = vastusvarūpamen andhādhundhī .


Page 287 of 513
PDF/HTML Page 320 of 546
single page version

sarvavr̥uttitvavirodhāt . sarvasyāpi hi kālapadārthasya yaḥ sūkṣhmo vr̥uttyanshaḥ sa samayo, na tu tadekadeshasya . tiryakprachayasyordhvaprachayatvaprasaṅgāchcha . tathā hiprathamameken pradeshen vartate, tato‘nyen, tato‘pyanyatareṇeti tiryakprachayo‘pyūrdhvaprachayībhūy pradeshamātran dravyam- vasthāpayati . tatastiryakprachayasyordhvaprachayatvamanichchhatā prathamamev pradeshamātran kāladravyan vyavasthāpayitavyam ..144..

athaivan gneyatattvamuktvā gnānagneyavibhāgenātmānan nishchinvannātmano‘tyantavibhaktatvāy vyavahārajīvatvahetumālochayati ghaṭate . yashcha pradeshavān sa kālapadārtha iti . ath matan kāladravyābhāve‘pyutpādavyayadhrauvyatvan ghaṭate . naivam . aṅgulidravyābhāve vartamānavakraparyāyotpādo bhūtarjuparyāyasya vināshastadubhayādhārabhūtan dhrauvyan kasya bhaviṣhyati . na kasyāpi . tathā kāladravyābhāve vartamānasamayarūpotpādo bhūtasamayarūpo vināshastadubhayādhārabhūtan dhrauvyan ka sya bhaviṣhyati . na ka syāpi . evan satyetadāyātianyasya bhaṅgo‘nya- syotpādo‘nyasya dhrauvyamiti sarvan vastusvarūpan viplavate . tasmādvastuviplavabhayādutpādavyayadhrauvyāṇān ko‘pyek ādhārabhūto‘stītyabhyupagantavyam . sa chaikapradesharūpaḥ kālāṇupadārtha eveti . atrātītā- nantakāle ye kechan siddhasukhabhājanan jātāḥ, bhāvikāle cha ‘ātmopādānasiddhan svayamatishayavad’ ityādivisheṣhaṇavishiṣhṭasiddhasukhasya bhājanan bhaviṣhyanti te sarve‘pi kālalabdhivashenaiv . tathāpi tatra nijaparamātmopādeyaruchirūpan vītarāgachāritrāvinābhūtan yannishchayasamyaktvan tasyaiv mukhyatvan, na cha kālasya, ten sa hey iti . tathā choktam‘‘kin palavieṇ bahuṇā je siddhā ṇaravarā gaye kāle sijjhahahi je

(1) [dravyake ek deshakī pariṇatiko sampūrṇa dravyakī pariṇati mānanekā prasaṅg ātā hai . ] ek deshakī vr̥uttiko sampūrṇa dravyakī vr̥utti mānanemen virodh hai . sampūrṇa kāl padārthakā jo sūkṣhma vr̥uttyansh hai vah samay hai, parantu usake ek deshakā vr̥uttyansh vah samay nahīn .

tathā, (2) tiryakprachayako ū rdhvaprachayapanekā prasaṅg ātā hai . vah isaprakār hai ki :pratham, kāladravya ek pradeshase varte, phi ra dūsare pradeshase varte aur phi ra anyapradeshase varte (aisā prasaṅg ātā hai ) isaprakār tiryakprachay ū rdhvaprachay banakar dravyako pradeshamātra sthāpit karatā hai . (arthāt tiryakprachay hī ū rdhvaprachay hai, aisā mānanekā prasaṅg ātā hai, isaliye dravyapradeshamātra hī siddha hotā hai .) isaliye tiryakprachayako ū rdhvaprachayapanā na mānane (chāhane)vāleko pratham hī kāladravyako pradeshamātra nishchit karanā chāhiye ..144..

(isaprakār gneyatattvapragnāpanamen dravyavisheṣhapragnāpan samāpta huā .)
ab, isaprakār gneyatattva kahakar, gnān aur gneyake vibhāg dvārā ātmāko nishchit karate

hue, ātmāko atyanta vibhakta (bhinna) karaneke liye vyavahārajīvatvake hetukā vichār karate hain :