Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gnan gney vibhag adhikAr; Gatha: 145-159.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 17 of 28

 

Page 288 of 513
PDF/HTML Page 321 of 546
single page version

vi bhaviyā tan jāṇah sammamāhappan’’ ..144.. evan nishchayakālavyākhyānamukhyatvenāṣhṭamasthale gāthātrayan
gatam . iti pūrvoktaprakāreṇ ‘davvan jīvamajīvan’ ityādyekonavinshatigāthābhiḥ sthalāṣhṭaken visheṣh-
gneyādhikāraḥ samāptaḥ .. ataḥ paran shuddhajīvasya dravyabhāvaprāṇaiḥ sah bhedanimittan ‘sapadesehin samaggo’
sapadesehin samaggo logo aṭṭhehin ṇiṭṭhido ṇichcho .
jo tan jāṇadi jīvo pāṇachadukkābhisambaddho ..145..
sapradeshaiḥ samagro loko‘rthairniṣhṭhito nityaḥ .
yastan jānāti jīvaḥ prāṇachatuṣhkābhisambaddhaḥ ..145..
evamākāshapadārthādākālapadārthāchcha samastairev sambhāvitapradeshasadbhāvaiḥ padārthaiḥ samagra
ev yaḥ samāptin nīto lokastan khalu tadantaḥpātitve‘pyachintyasvaparaparichchhedashaktisampadā jīv
ev jānīte, natvitaraḥ
. evan sheṣhadravyāṇi gneyamev, jīvadravyan tu gneyan gnānan cheti gnān-
gneyavibhāgaḥ . athāsya jīvasya sahajavijr̥umbhitānantagnānashaktihetuke trisamayāvasthāyitvalakṣhaṇe
anvayārtha :[sapradeshaiḥ arthaiḥ ] sapradesh padārthoṅke dvārā [niṣhṭhitaḥ ] samāptiko
1prāpta [samagraḥ lokaḥ ] sampūrṇa lok [nityaḥ ] nitya hai, [tan ] use [yaḥ jānāti ] jo
jānatā hai [jīvaḥ ] vah jīv hai,[prāṇachatuṣhkābhisambaddhaḥ ] jo ki (sansār dashāmen) chār
prāṇonse sanyukta hai ..145..
ṭīkā :isaprakār jinhen pradeshakā sadbhāv phalit huā hai aise ākāshapadārthase
lekar kāl padārtha takake sabhī padārthonse samāptiko prāpta jo samasta lok hai use vāstavamen,
usamen
2antaḥpātī honepar bhī, achintya aisī svaparako jānanekī shaktirūp sampadāke dvārā jīv
hī jānatā hai, dūsarā koī nahīn . isaprakār sheṣh dravya gney hī hain aur jīvadravya to gney tathā
gnān hai;isaprakār gnān aur gneyakā vibhāg hai .
ab, is jīvako, sahajarūpase (svabhāvase hī) pragaṭ anantagnānashakti jisakā hetu hai
aur tīnon kālamen avasthāyipanā (ṭikanā) jisakā lakṣhaṇ hai aisā, vastukā svarūpabhūt honese
1. chhah dravyonse hī sampūrṇa lok samāpta ho jātā hai, arthāt unake atirikta lokamen dūsarā kuchh nahīn hai .
2. antaḥpātī = andar ā jānevālā; andar samā jānevālā (jīv lokake bhītar ā jātā hai .)
sapradesh arthothī samāpta samagra lok sunitya chhe;
tasu jāṇanāro jīv, prāṇachatuṣhkathī sanyukta je. 145
.

Page 289 of 513
PDF/HTML Page 322 of 546
single page version

vastusvarūpabhūtatayā sarvadānapāyini nishchayajīvatve satyapi sansārāvasthāyāmanādi-
pravāhapravr̥uttapudgalasanshleṣhadūṣhitātmatayā prāṇachatuṣhkābhisambaddhatvan vyavahārajīvatvaheturvibhakta-
vyo‘sti
..145..
ath ke prāṇā ityāvedayati
ityādi yathākrameṇ gāthāṣhṭakaparyantan sāmānyabhedabhāvanāvyākhyānan karoti . tadyathā . ath
gnānagneyagnāpanārthan tathaivātmanaḥ prāṇachatuṣhken sah bhedabhāvanārthan vā sūtramidan pratipādayatilogo loko
bhavati . kathambhūtaḥ . ṇiṭṭhido niṣhṭhitaḥ samāptin nīto bhr̥uto vā . kaiḥ kartr̥ubhūtaiḥ . aṭṭhehin
sahajashuddhabuddhaikasvabhāvo yo‘sau paramātmapadārthastatprabhr̥utayo ye‘rthāstaiḥ . punarapi kimvishiṣhṭaḥ . sapadesehin
samaggo svakīyapradeshaiḥ samagraḥ paripūrṇaḥ . athavā padārthaiḥ . kathambhūtaiḥ . sapradeshaiḥ pradeshasahitaiḥ . punarapi
kimvishiṣhṭo lokaḥ . ṇichcho dravyārthikanayen nityaḥ lokākāshāpekṣhayā vā . athavā nityo, na kenāpi
puruṣhavisheṣheṇ kr̥utaḥ . jo tan jāṇadi yaḥ kartā tan gneyabhūtan lokan jānāti jīvo sa jīvapadārtho bhavati .
etāvatā kimuktan bhavati . yo‘sau vishuddhagnānadarshanasvabhāvo jīvaḥ sa gnānan gneyashcha bhaṇyate .
sheṣhapadārthāstu gneyā eveti gnātr̥ugneyavibhāgaḥ . punarapi kimvishiṣhṭo jīvaḥ . pāṇachadukke ṇa sambaddho yadyapi
nishchayen svataḥsiddhaparamachaitanyasvabhāven nishchayaprāṇen jīvati tathāpi vyavahāreṇānādikarmabandhavashādā-
yurādyashuddhaprāṇachatuṣhkenāpi sambaddhaḥ san jīvati
. tachcha shuddhanayen jīvasvarūpan na bhavatīti bhedabhāvanā
gnātavyetyabhiprāyaḥ ..145.. athendriyādiprāṇachatuṣhkasvarūpan pratipādayatiatīndriyānantasukhasva-
bhāvātmano vilakṣhaṇ indriyaprāṇaḥ, manovākkāyavyāpārarahitātparamātmadravyādvisadr̥usho balaprāṇaḥ,
pra. 37
sarvadā avināshī nishchayajīvatva honepar bhī, sansārāvasthāmen anādipravāharūpase pravartamān pudgal
sanshleṣhake dvārā svayam dūṣhit honese usake chār prāṇonse sanyuktapanā hai
jo ki (sanyuktapanā)
vyavahārajīvatvakā hetu hai, aur vibhakta karane yogya hai .
bhāvārtha :ṣhaṭ dravyoṅkā samudāy vah lok hai . jīv use (apanī) achintya
gnānashaktise jānatā hai; isaliye jīvake atirikta sheṣh dravya gney hain aur jīv gnān tathā
gney hai
. us jīvako vastuke svarūpabhūt honese jo kabhī naṣhṭa nahīn hotā, aisā
nishchayajīvatva sadā hī hai . us nishchay jīvatvakā kāraṇ svābhāvik anantagnānashakti hai .
aisā nishchayajīvatva jīvake sadā hone par bhī vah, sansār dashāmen svayam pudgalake sambandhase
dūṣhit honese chār prāṇonse sanyukta hai, aur isaliye usake vyavahārajīvatva bhī hai
. us
vyavahārajīvatvako kāraṇarūp jo chār prāṇonse sanyuktapanā usase jīvako bhinna karanā
chāhiye
..145..
ab, prāṇ kaunkaunase hain, so batalāte hain :

Page 290 of 513
PDF/HTML Page 323 of 546
single page version

indiyapāṇo ya tadhā balapāṇo tah ya āupāṇo ya .
āṇappāṇappāṇo jīvāṇan honti pāṇā te ..146..
indriyaprāṇashcha tathā balaprāṇastathā chāyuḥprāṇashcha .
ānapānaprāṇo jīvānān bhavanti prāṇāste ..146..
sparshanarasanaghrāṇachakṣhuḥshrotrapañchakamindriyaprāṇāḥ, kāyavāṅmastrayan balaprāṇāḥ, bhav-
dhāraṇanimittamāyuḥprāṇaḥ, udañchananyañchanātmako marudānapānaprāṇaḥ ..146..
ath prāṇānān niruktyā jīvatvahetutvan paudgalikatvan cha sūtrayati
anādyanantasvabhāvātparamātmapadārthādviparītaḥ sādyanta āyuḥprāṇaḥ, uchchhvāsanishvāsajanitakhedarahitā-
chchhuddhātmatattvātpratipakṣhabhūt ānapānaprāṇaḥ
. evamāyurindriyabalochchhvāsarūpeṇābhedanayen jīvānān
sambandhinashchatvāraḥ prāṇā bhavanti . te cha shuddhanayen jīvādbhinnā bhāvayitavyā iti ..146.. ath ta ev
prāṇā bhedanayen dashavidhā bhavantītyāvedayati
pañch vi indiyapāṇā maṇavachikāyā ya tiṇṇi balapāṇā .
āṇappāṇappāṇo āugapāṇeṇ honti dasapāṇā ..12..
anvayārtha :[indriyaprāṇaḥ cha ] indriyaprāṇ, [tathā balaprāṇaḥ ] balaprāṇ, [tathā cha
āyuḥprāṇ: ] āyuprāṇ [cha ] aur [ānapānaprāṇaḥ ] shvāsochchhvās prāṇ[te ] ye (chār)
[jīvānān ] jīvoṅke [prāṇāḥ ] prāṇ [bhavanti ] hain ..146..
ṭīkā :sparshan, rasanā, ghrāṇ, chakṣhu aur shrotrayah pān̐ch indriyaprāṇ hain; kāy,
vachan aur man,yah tīn balaprāṇ hain, bhav dhāraṇakā nimitta (arthāt manuṣhyādi paryāyakī
sthitikā nimitta) āyuprāṇ hai; nīche aur ū par jānā jisakā svarūp hai aisī vāyu (shvās)
shvāsochchhvās prāṇ hai
..146..
ab, vyutpattise prāṇoṅko jīvatvakā hetupanā aur unakā paudgalikapanā sūtra dvārā kahate
hain (arthāt prāṇ jīvatvake hetu hai aisā vyutpattise darashāte hain tathā prāṇ paudgalik hain aisā
kahate hain ) :
indriyaprāṇ, tathā vaḷī baḷaprāṇ, āyuprāṇ ne
vaḷī prāṇ shvāsochchhvās
e sau, jīv kerā prāṇ chhe . 146.

Page 291 of 513
PDF/HTML Page 324 of 546
single page version

pāṇehin chaduhin jīvadi jīvissadi jo hi jīvido puvvan .
so jīvo pāṇā puṇ poggaladavvehin ṇivvattā ..147..
prāṇaishchaturbhirjīvati jīviṣhyati yo hi jīvitaḥ pūrvam .
sa jīvaḥ prāṇāḥ punaḥ pudgaladravyairnirvr̥uttāḥ ..147..
prāṇasāmānyen jīvati jīviṣhyati jīvitavānshcha pūrvamiti jīvaḥ . evamanādi-
santānapravartamānatayā trisamayāvasthatvātprāṇasāmānyan jīvasya jīvatvaheturastyev . tathāpi tanna
jīvasya svabhāvatvamavāpnoti pudgaladravyanirvr̥uttatvāt ..147..
indriyaprāṇaḥ pañchavidhaḥ, tridhā balaprāṇaḥ, punashchaik ānapānaprāṇaḥ, āyuḥprāṇashcheti bheden dash
prāṇāste‘pi chidānandaikasvabhāvātparamātmano nishchayen bhinnā gnātavyā ityabhiprāyaḥ ..“12.. ath
prāṇashabdavyutpattyā jīvasya jīvatvan prāṇānān pudgalasvarūpatvan cha nirūpayatipāṇehin chaduhin jīvadi yadyapi
nishchayen sattāchaitanyasukhabodhādishuddhabhāvaprāṇairjīvati tathāpi vyavahāreṇ vartamānakāle dravyabhāv-
rūpaishchaturbhirashuddhaprāṇairjīvati
jīvissadi jīviṣhyati bhāvikāle jo hi jīvido yo hi sphu ṭan jīvitaḥ puvvan
pūrvakāle so jīvo sa jīvo bhavati . te pāṇā te pūrvoktāḥ prāṇāḥ poggaladavvehin ṇivvattā udayāgat-
pudgalakarmaṇā nirvr̥uttā niṣhpannā iti . tat ev kāraṇātpudgaladravyaviparītādanantagnānadarshanasukh-
anvayārtha :[yaḥ hi ] jo [chaturbhiḥ prāṇaiḥ ] chār prāṇonse [jīvati ] jītā hai,
[jīviṣhyati ] jiyegā [jīvitaḥ pūrvan ] aur pahale jītā thā, [saḥ jīvaḥ ] vah jīv hai .
[punaḥ ] phi ra bhī [prāṇāḥ ] prāṇ to [pudgaladravyaiḥ nirvr̥uttāḥ ] pudgal dravyonse niṣhpanna
(rachit) hain
..147..
ṭīkā :(vyutpattike anusār) prāṇasāmānyase jītā hai, jiyegā, aur pahale jītā
thā, vah jīv hai . isaprakār (prāṇasāmānya) anādi santānarūp (-pravāharūp)se pravartamān honese
(sansāradashāmen) trikāl sthāyī honese prāṇasāmānya jīvake jīvatvakā hetu hai hī . tathāpi vah
(prāṇ sāmānya) jīvakā svabhāv nahīn hai kyoṅki vah pudgaladravyase niṣhpannarachit hai .
bhāvārtha :yadyapi nishchayase jīv sadā hī bhāvaprāṇase jītā hai, tathāpi sansāradashāmen
vyavahārase use vyavahārajīvatvake kāraṇabhūt indriyādi dravyaprāṇonse jīvit kahā jātā hai . aisā
je chār prāṇe jīvato pūrve, jīve chhe, jīvashe,
te jīv chhe; paṇ prāṇ to pudgaladaravaniṣhpanna chhe. 147
.

Page 292 of 513
PDF/HTML Page 325 of 546
single page version

ath prāṇānān paudgalikatvan sādhayati
jīvo pāṇaṇibaddho baddho mohādiehin kammehin .
uvabhuñjan kammaphalan bajjhadi aṇṇehin kammehin ..148..
jīvaḥ prāṇanibaddho baddho mohādikaiḥ karmabhiḥ .
upabhuñjānaḥ karmaphalan badhyate‘nyaiḥ karmabhiḥ ..148..
yato mohādibhiḥ paudgalikakarmabhirbaddhatvājjīvaḥ prāṇanibaddho bhavati, yatashcha
prāṇanibaddhatvātpaudgalikakarmaphalamupabhuñjānaḥ punarapyanyaiḥ paudgalikakarmabhirbadhyate, tataḥ
vīryādyanantaguṇasvabhāvātparamātmatattvādbhinnā bhāvayitavyā iti bhāvaḥ ..147.. ath prāṇānān yatpūrva-
sūtroditan paudgalikatvan tadev darshayatijīvo pāṇaṇibaddho jīvaḥ kartā chaturbhiḥ prāṇairnibaddhaḥ sambaddho
bhavati . kathambhūtaḥ san . baddho shuddhātmopalambhalakṣhaṇamokṣhādvilakṣhaṇairbaddhaḥ . kairbaddhaḥ . mohādiehin kammehin
mohanīyādikarmabhirbaddhastato gnāyate mohādikarmabhirbaddhaḥ san prāṇanibaddho bhavati, na cha karmabandharahit
iti
. tat ev gnāyate prāṇāḥ pudgalakarmodayajanitā iti . tathāvidhaḥ san kin karoti . uvabhuñjadi
kammaphalan paramasamādhisamutpannanityānandaikalakṣhaṇasukhāmr̥utabhojanamalabhamānaḥ san kaṭukaviṣhasamānamapi
karmaphalamupabhuṅkte . bajjhadi aṇṇehin kammehin tatkarmaphalamupabhuñjānaḥ sannayan jīvaḥ karmarahitātmano
visadr̥ushairanyakarmabhirnavatarakarmabhirbadhyate . yataḥ kāraṇātkarmaphalan bhuñjāno navatar karmāṇi badhnāti,
honepar bhī ve dravyaprāṇ ātmākā svarūp kiñchit mātra nahīn hain kyoṅki ve pudgal dravyase
nirmit hain
..147..
ab, prāṇoṅkā paudgalikapanā siddha karate hain :
anvayārtha :[mohādikaiḥ karmabhiḥ ] mohādik karmonse [baddhaḥ ] ban̐dhā huā honese
[jīvaḥ ] jīv [prāṇanibaddhaḥ ] prāṇonse sanyukta hotā huā [karmaphalan upabhuñjānaḥ ] karmaphalako
bhogatā huā [anyaiḥ karmabhiḥ ] anya karmonse [badhyate ] ban̐dhatā hai
..148..
ṭīkā :(1) mohādik paudgalik karmonse ban̐dhā huā honese jīv prāṇonse sanyukta
hotā hai aur (2) prāṇonse sanyukta honeke kāraṇ paudgalik karmaphalako (mohīrāgīdveṣhī
jīv mohrāgdveṣhapūrvak) bhogatā huā punaḥ bhī anya paudgalik karmonse bandhatā hai, isaliye
mohādikarmanibandhathī sambandh pāmī prāṇano,
jīv karmaph ḷa
- upabhog karatān, bandh pāme karmano. 148.

Page 293 of 513
PDF/HTML Page 326 of 546
single page version

paudgalikakarmakāryatvātpaudgalikakarmakāraṇatvāchcha paudgalikā ev prāṇā nishchīyante ..148..
ath prāṇānān paudgalikakarmakāraṇatvamunmīlayati
pāṇābādhan jīvo mohapadesehin kuṇadi jīvāṇan .
jadi so havadi hi bandho ṇāṇāvaraṇādikammehin ..149..
prāṇābādhan jīvo mohapradveṣhābhyān karoti jīvayoḥ .
yadi sa bhavati hi bandho gnānāvaraṇādikarmabhiḥ ..149..
tato gnāyate prāṇā navatarapudgalakarmaṇān kāraṇabhūtā iti ..148.. ath prāṇā navatarapudgalakarmabandhasya
kāraṇan bhavantīti pūrvoktamevārthan visheṣheṇ samarthayatipāṇābādhan āyurādiprāṇānān bādhān pīḍān kuṇadi
karoti . sa kaḥ . jīvo jīvaḥ . kābhyān kr̥utvā . mohapadesehin sak lavimalake valagnānapradīpen mohāndhakār-
vināshakātparamātmano viparītābhyān mohapradveṣhābhyān . keṣhān prāṇabādhān karoti . jīvāṇan
ekendriyapramukhajīvānām . jadi yadi chet so havadi bandho tadā svātmopalambhaprāptirūpānmokṣhādviparīto
mūlottaraprakr̥utyādibhedabhinnaḥ sa paramāgamaprasiddho hi sphu ṭan bandho bhavati . kaiḥ kr̥utvā . ṇāṇāvaraṇādikammehin
gnānāvaraṇādikarmabhiriti . tato gnāyate prāṇāḥ pudgalakarmabandhakāraṇan bhavantīti . ayamatrārthaḥyathā
ko‘pi taptalohapiṇḍen paran hantukāmaḥ san pūrvan tāvadātmānamev hanti, pashchādanyaghāte niyamo nāsti,
tathāyamagnānī jīvo‘pi taptalohapiṇḍasthānīyamohādipariṇāmen pariṇataḥ san pūrvan nirvikārasvasamvedan-
(1) paudgalik karmake kārya honese aur (2) paudgalik karmake kāraṇ honese prāṇ
paudgalik hī nishchit hote hain
..148..
ab, prāṇoṅke paudgalik karmakā kāraṇapanā (arthāt prāṇ paudgalik karmake kāraṇ
kis prakār hain vah) pragaṭ karate hain :
anvayārtha :[yadi ] yadi [jīvaḥ ] jīv [mohapradveṣhābhyān ] moh aur dveṣhake dvārā
[jīvayoḥ ] jīvoṅke (-svajīvake tathā parajīvake) [prāṇābādhan karoti ] prāṇoṅko bādhā pahun̐chāte
hain, [saḥ hi ] to pūrvakathit [gnānāvaraṇādikarmabhiḥ bandhaḥ ] gnānāvaraṇādik karmoṅke dvārā bandh
[bhavati ] hotā hai
..149..
jīv moh -dveṣh vaḍe kare bādhā jīvonā prāṇane,
to bandh gnānāvaraṇ
- ādik karmano te thāy chhe. 149.

Page 294 of 513
PDF/HTML Page 327 of 546
single page version

prāṇairhi tāvajjīvaḥ karmaphalamupabhuṅkte; tadupabhuñjāno mohapradveṣhāvāpnoti; tābhyān svajīv-
parajīvayoḥ prāṇābādhan vidadhāti . tadā kadāchitparasya dravyaprāṇānābādhya kadāchidanābādhya svasya
bhāvaprāṇānuparaktatven bādhamāno gnānāvaraṇādīni karmāṇi badhnāti . evan prāṇāḥ
paudgalikakarmakāraṇatāmupayānti ..149..
ath pudgalaprāṇasantatipravr̥uttihetumantaraṅgamāsūtrayati
ādā kammamalimaso dharedi pāṇe puṇo puṇo aṇṇe .
ṇa chayadi jāv mamattin dehapadhāṇesu visayesu ..150..
gnānasvarūpan svakīyashuddhaprāṇan hanti, pashchāduttarakāle paraprāṇaghāte niyamo nāstīti ..149.. athendri-
yādiprāṇotpatterantaraṅgahetumupadishatiādā kammamalimaso ayamātmā svabhāven bhāvakarmadravyakarmanokarma-
malarahitatvenātyantanirmalo‘pi vyavahāreṇānādikarmabandhavashānmalīmaso bhavati . tathābhūtaḥ san kin
karoti . dharedi pāṇe puṇo puṇo aṇṇe dhārayati prāṇān punaḥpunaḥ anyānnavatarān . yāvatkim . ṇa chayadi
ṭīkā :pratham to prāṇonse jīv karmaphalako bhogatā hai; use bhogatā huā moh tathā
dveṣhako prāpta hotā hai; moh tathā dveṣhase svajīv tathā parajīvake prāṇoṅko 1bādhā pahun̐chātā hai . vahān̐
kadāchit (-kisī samay) parake dravya prāṇoṅko bādhā pahun̐chākar aur kadāchit (parake dravya
prāṇoṅko) bādhā na pahun̐chākar, apane bhāvaprāṇoṅko to
2uparaktapanese (avashya hī) bādhā
pahun̐chātā huā jīv gnānāvaraṇādi karmoṅko bān̐dhatā hai . isaprakār prāṇ paudgalik karmoṅke
kāraṇapaneko prāpta hote hain ..149..
ab paudgalik prāṇoṅkī santatikī (-pravāhakīparamparākī) pravr̥uttikā antaraṅg hetu
sūtra dvārā kahate hain :
1. bādhā = pīḍā, upadrav, vighna .
2. uparaktapanā = malinapanā; vikārīpanā; mohādipariṇāmarūp pariṇamit honā . [jaise koī puruṣh tapta loheke
golese dūsareko jalānekī ichchhā karatā huā pratham to svayam apaneko hī jalātā hai; (-svayam apane hī
hāthako jalātā hai ) phi ra dūsarā jale yā na jale
isakā koī niyam nahīn hai; usīprakār jīv
mohādipariṇāmarūp pariṇamit hotā huā pratham to nirvikār svasamvedanagnānasvarūp nij shuddha bhāvaprāṇoṅko
hī hāni pahun̐chātā hai, phi ra dūsareke dravyaprāṇoṅkī hāni ho yā na ho
isakā koī niyam nahīn hai .]
karme malin jīv tyān lagī prāṇo dhare chhe pharī pharī,
mamatā sharīrapradhān viṣhaye jyān lagī chhoḍe nahīn. 150
.

Page 295 of 513
PDF/HTML Page 328 of 546
single page version

ātmā karmamalīmaso dhārayati prāṇān punaḥ punaranyān .
na tyajati yāvanmamatvan dehapradhāneṣhu viṣhayeṣhu ..150..
yeyamātmanaḥ paudgalikaprāṇānān santānen pravr̥uttiḥ, tasyā anādipaudgalakarmamūlan
sharīrādimamatvarūpamuparaktatvamantaraṅgo hetuḥ ..150..
ath pudgalaprāṇasantatinivr̥uttihetumantaraṅg grāhayati
jo indiyādivijaī bhavīy uvaogamappagan jhādi .
kammehin so ṇa rajjadi kih tan pāṇā aṇucharanti ..151..
jāv mamattin nisnehachichchamatkārapariṇaterviparītān mamatān yāvatkālan na tyajati . keṣhu viṣhayeṣhu . dehapadhāṇesu
visayesu dehaviṣhayarahitaparamachaitanyaprakāshapariṇateḥ pratipakṣhabhūteṣhu dehapradhāneṣhu pañchendriyaviṣhayeṣhviti . tataḥ
sthitametatindriyādiprāṇotpatterdehādimamatvamevāntaraṅgakāraṇamiti ..150.. athendriyādiprāṇānāmabhyantaran
vināshakāraṇamāvedayatijo indiyādivijaī bhavīy yaḥ kartātīndriyātmotthasukhāmr̥utasantoṣhabalen
jitendriyatven niḥkaṣhāyanirmalānubhūtibalen kaṣhāyajayen chendriyādivijayī bhūtvā uvaogamappagan jhādi
anvayārtha :[yāvat ] jab tak [dehapradhāneṣhu viṣhayeṣhu ] dehapradhān viṣhayommen
[mamatvan ] mamatvako [na tyajati ] nahīn chhoṛatā, [karmamalīmasaḥ ātmā ] tab tak karmase
malin ātmā [punaḥ punaḥ ] punaḥ
punaḥ [anyān prāṇān ] anyaanya prāṇoṅko [dhārayati ]
dhāraṇ karatā hai ..150..
ṭīkā :jo is ātmāko paudgalik prāṇoṅkī santānarūp pravr̥utti hai, usakā
antaraṅg hetu sharīrādikā mamatvarūp uparaktapanā hai, jisakā mūl (-nimitta) anādi paudgalik
karma hai
.
bhāvārtha :dravyaprāṇoṅkī paramparā chalate rahanekā antaraṅg kāraṇ anādi pudgalakarmake
nimittase honevālā jīvakā vikārī pariṇaman hai . jabatak jīv dehādi viṣhayoṅke mamatvarūp
vikārī pariṇamanako nahīn chhoṛatā tab tak usake nimittase punaḥpunaḥ pudgalakarma ban̐dhate rahate
hain aur usase punaḥpunaḥ dravyaprāṇoṅkā sambandha hotā rahatā hai ..150..
ab paudgalik prāṇoṅkī santatikī nivr̥uttikā antaraṅga hetu samajhāte hain :
karī indriyādikvijay, dhyāve ātmaneupayogane,
te karmathī rañjit nahi; kyam prāṇ tene anusare ? 151.

Page 296 of 513
PDF/HTML Page 329 of 546
single page version

ya indriyādivijayī bhūtvopayogamātmakan dhyāyati .
karmabhiḥ sa na rajyate kathan tan prāṇā anucharanti ..151..
pudgalaprāṇasantatinivr̥utterantaraṅgo heturhi paudgalikakarmamūlasyoparaktatvasyābhāvaḥ . sa tu
samastendriyādiparadravyānuvr̥uttivijayino bhūtvā samastopāshrayānuvr̥uttivyāvr̥uttasya spha ṭikamaṇe-
rivātyantavishuddhamupayogamātramātmānan sunishchalan kevalamadhivasataḥ syāt
. idamatra tātparyan
ātmano‘tyantavibhaktatvasiddhaye vyavahārajīvatvahetavaḥ pudgalaprāṇā evamuchchhettavyāḥ ..151..
kevalagnānadarshanopayogan nijātmānan dhyāyati, kammehin so ṇa rajjadi karmabhishchichchamatkārātmanaḥ pratibandha-
kairgnānāvaraṇādikarmabhiḥ sa na rajyate, na badhyate . kih tan pāṇā aṇucharanti karmabandhābhāve sati tan puruṣhan
anvayārtha :[yaḥ ] jo [indriyādivijayībhūtvā ] indriyādikā vijayī hokar
[upayogan ātmakan ] upayogamātra ātmākā [dhyāyati ] dhyān karatā hai, [saḥ ] vah [karmabhiḥ ]
karmoṅke dvārā [na rajyate ] rañjit nahīn hotā; [tan ] use [prāṇāḥ ] prāṇ [kathan ] kaise
[anucharanti ] anusareṅge ? (arthāt usake prāṇoṅkā sambandha nahīn hotā
.) ..151..
ṭīkā :vāstavamen paudgalik prāṇoṅke santatikī nivr̥uttikā antaraṅga hetu
paudgalik karma jisakā kāraṇ (nimitta) hai aise 1uparaktapanekā abhāv hai . aur vah
abhāv jo jīv samasta indriyādik paradravyoṅke anusār pariṇatikā vijayī hokar, (anek
varṇovāle)
2āshrayānusār sārī pariṇatise vyāvr̥utta (pr̥uthak, alag) hue spha ṭik maṇikī
bhān̐ti, atyanta vishuddha upayogamātra akele ātmāmen sunishchalatayā vasatā hai, us jīvake
hotā hai
.
yahān̐ yah tātparya hai kiātmākī atyanta vibhaktatā siddha karaneke liye
vyavahārajīvatvake hetubhūt paudgalik prāṇ isaprakār uchchhed karaneyogya hain .
bhāvārtha :jaise anek raṅgayukta āshrayabhūt vastuke anusār jo (spha ṭik
maṇikā) anekaraṅgī pariṇaman hai usase sarvathā vyāvr̥utta huye spha ṭikamaṇike uparaktapanekā
abhāv hai, usīprakār anekaprakārake karma va indriyādike anusār jo (ātmākā) anek
prakārakā vikārī pariṇaman hai usase sarvathā vyāvr̥utta huye ātmāke (
jo ek upayogamātra
1. uparaktapanā = vikr̥utapanā; malinapanā; rañjitapanā; uparāgayuktapanā, (uparāgake arthake liye gāthā 126kā
phu ṭanoṭ dekho])
2. āshray = jisamen spha ṭikamaṇi rakhā ho vah vastu .

Page 297 of 513
PDF/HTML Page 330 of 546
single page version

ath punarapyātmano‘tyantavibhaktatvasiddhaye gativishiṣhṭavyavahārajīvatvahetuparyāyasvarūp-
mupavarṇayati
atthittaṇichchhidassa hi atthassatthantaramhi sambhūdo .
attho pajjāo so saṇṭhāṇādippabhedehin ..152..
astitvanishchitasya hyarthasyārthāntare sambhūtaḥ .
arthaḥ paryāyaḥ sa sansthānādiprabhedaiḥ ..152..
prāṇāḥ kartāraḥ kathamanucharanti kathamāshrayanti . na kathamapīti . tato gnāyate kaṣhāyendriyavijay ev
pañchendriyādiprāṇānān vināshakāraṇamiti ..151.. evan ‘sapadesehin samaggo’ ityādi gāthāṣhṭaken
sāmānyabhedabhāvanādhikāraḥ samāptaḥ . athānantaramekapañchāshadgāthāparyantan visheṣhabhedabhāvanādhikāraḥ
kathyate . tatra visheṣhāntarādhikārachatuṣhṭayan bhavati . teṣhu chaturṣhu madhye shubhādyupayogatrayamukhyatve-
naikādashagāthāparyantan prathamavisheṣhāntarādhikāraḥ prārabhyate . tatra chatvāri sthalāni bhavanti . tasminnādau
narādiparyāyaiḥ sah shuddhātmasvarūpasya pr̥uthaktvaparignānārthan ‘atthittaṇichchhidassa hi’ ityādi yathākrameṇ
gāthātrayam
. tadanantaran teṣhān sanyogakāraṇan ‘appā uvaogappā’ ityādi gāthādvayam . tadanantaran
shubhāshubhashuddhopayogatrayasūchanamukhyatven ‘jo jāṇādi jiṇinde’ ityādi gāthātrayam . tadanantaran
kāyavāṅmanasān shuddhātmanā sah bhedakathanarūpeṇ ‘ṇāhan deho’ ityādi gāthātrayam . evamekādashagāthābhiḥ
pra. 38
ātmāmen sunishchalatayā basatā hai usake-) uparaktapanekā abhāv hotā hai . us abhāvase
paudgalik prāṇoṅkī paramparā aṭak jātī hai .
isaprakār paudgalik prāṇoṅkā uchchhed karane yogya hai ..151..
ab phi ra bhī, ātmākī atyanta vibhaktatā siddha karaneke liye, vyavahār jīvatvake
hetu aisī jo gativishiṣhṭa (devmanuṣhyādi) paryāyoṅkā svarūp kahate hain :
anvayārtha :[astitvanishchitasya arthasya hi ] astitvase nishchit arthakā
(dravyakā) [arthāntare sambhūtaḥ ] anya arthamen (dravyamen) utpanna [arthaḥ ] jo artha (-bhāv) [sa
paryāyaḥ ]
vah paryāy hai
[sansthānādiprabhedaiḥ ] ki jo sansthānādi bhedon sahit
hotī hai ..152..
astitvanishchit arthano ko anya arthe ūpajato
je artha te paryāy chhe, jyān bhed sansthānādino. 152
.

Page 298 of 513
PDF/HTML Page 331 of 546
single page version

svalakṣhaṇabhūtasvarūpāstitvanishchitasyaikasyārthasya svalakṣhaṇabhūtasvarūpāstitvanishchit evānya-
sminnarthe vishiṣhṭarūpatayā sambhāvitātmalābho‘rtho‘nekadravyātmakaḥ paryāyaḥ . sa khalu pudgalasya
pudgalāntar iv jīvasya pudgale sansthānādivishiṣhṭatayā samupajāyamānaḥ sambhāvyat ev .
upapannashchaivamvidhaḥ paryāyaḥ, anekadravyasanyogātmatven kevalajīvavyatirek mātrasyaikadravyaparyāyasyā-
skhalitasyāntaravabhāsanāt
..152..
ath paryāyavyaktīrdarshayati
prathamavisheṣhāntarādhikāre samudāyapātanikā . tadyathāath punarapi shuddhātmano visheṣhabhedabhāvanārthan
naranārakādiparyāyarūpan vyavahārajīvatvahetun darshayatiatthittaṇichchhidassa hi chidānandaikalakṣhaṇasvarūpāsti-
tven nishchitasya gnātasya hi sphu ṭam . kasya . atthassa paramātmapadārthasya atthantaramhi shuddhātmārthādanyasmin
gnānāvaraṇādikarmarūpe arthāntare sambhūdo sañjāt utpannaḥ attho yo naranārakādirūpo‘rthaḥ, pajjāo so
nirvikārashuddhātmānubhūtilakṣhaṇasvabhāvavyañjanaparyāyādanyādr̥ushaḥ san vibhāvavyañjanaparyāyo bhavati sa
itthambhūtaparyāyo jīvasya
. kaiḥ kr̥utvā jātaḥ . saṇṭhāṇādippabhedehin sansthānādirahitaparamātmadravyavilakṣhaṇaiḥ
sansthānasanhananasharīrādiprabhedairiti ..152.. ath tānev paryāyabhedān vyaktīkarotiṇaraṇārayatiriyasurā
ṭīkā :svalakṣhaṇabhūt svarūpastitvase nishchit ek arthakā (dravyakā),
svalakṣhaṇabhūt svarūpastitvase hī nishchit aise anya arthamen (dravyamen) vishiṣhṭarūpase (-bhinna
bhinna rūpase) utpanna hotā huā jo artha (-bhāv), vah anekadravyātmak paryāy hai vah
anekadravyātmak paryāy vāstavamen, jaise pudgalakī anya pudgalamen (anekadravyātmak utpanna
hotī huī dekhī jātī hai usīprakār, jīvakī pudgalamen sansthānādise vishiṣhṭatayā (-sansthān
ityādike bhed sahit) utpanna hotī huī anubhavamen avashya ātī hai
. aur aisī paryāy upapanna
(-yogya ghaṭit, nyāyayukta) hai; kyoṅki jo keval jīvakī vyatirekamātra hai aisī askhalit
ekadravyaparyāy hī anek dravyoṅke sanyogātmakarūpase bhītar avabhāsit hotī hai
.
bhāvārtha :yadyapi pratyek dravyakā svarūpastitva sadā hī bhinnabhinna rahatā hai
tathāpi, jaise pudgaloṅkī anya pudgalake sambandhase skandharūp paryāy hotī hai usīprakār
jīvakī pudgaloṅke sambandhase devādik paryāy hotī hai
. jīvakī aisī anekadravyātmak
devādiparyāy ayukta nahīn hai; kyoṅki bhītar dekhane par, anek dravyoṅkā sanyog hone par bhī,
jīv kahīn pudgaloṅke sāth ekarūp paryāy nahīn karatā, parantu vahān̐ bhī mātra jīvakī
(-pudgalaparyāyase bhinna-) askhalit (-apanese chyut na honevālī) ekadravyaparyāy hī sadā
pravartamān rahatī hai
..152..
ab paryāyake bhed batalāte hain :

Page 299 of 513
PDF/HTML Page 332 of 546
single page version

ṇaraṇārayatiriyasurā saṇṭhāṇādīhin aṇṇahā jādā .
pajjāyā jīvāṇan udayādihin ṇāmakammassa ..153..
naranārakatiryaksurāḥ sansthānādibhiranyathā jātāḥ .
paryāyā jīvānāmudayādibhirnāmakarmaṇaḥ ..153..
nārakastiryaṅmanuṣhyo dev iti kil paryāyā jīvānām . te khalu nāmakarmapudgal-
vipākakāraṇatvenānekadravyasanyogātmakatvāt kukūlāṅgārādiparyāyā jātavedasaḥ kṣhodakhilva-
sansthānādibhiriv sansthānādibhiranyathaiv bhūtā bhavanti ..153..
naranārakatiryagdevarūpā avasthāvisheṣhāḥ . saṇṭhāṇādīhin aṇṇahā jādā sansthānādibhiranyathā jātāḥ,
manuṣhyabhave yatsamachaturasrādisansthānamaudārikasharīrādikan cha tadapekṣhayā bhavāntare‘nyadvisdrashan sansthānādikan
bhavati . ten kāraṇen te naranārakādiparyāyā anyathā jātā bhinnā bhaṇyante; na cha
shuddhabuddhaikasvabhāvaparamātmadravyatven . kasmāt . tr̥uṇakāṣhṭhapatrākārādibhedabhinnasyāgneriv svarūpan tadev .
pajjāyā jīvāṇan te cha naranārakādayo jīvānān vibhāvavyañjanaparyāyā bhaṇyante . kaiḥ kr̥utvā . udayādihin
ṇāmakammassa udayādibhirnāmakarmaṇo nirdoṣhaparamātmashabdavāchyānnirṇāmanirgotrādilakṣhaṇāchchhuddhātmadravyād-
nyādr̥ushairnāmakarmajanitairbandhodayodīraṇādibhiriti . yat ev te karmodayajanitāstato gnāyate
anvayārtha :[naranārakatiryaksurāḥ ] manuṣhya, nārak, tiryañch aur devye
[nāmakarmaṇaḥ udayādibhiḥ ] nāmakarmake udayādik ke kāraṇ [jīvānān paryāyāḥ ] jīvoṅkī
paryāyen hain
[sansthānādibhiḥ ] jo ki sansthānādike dvārā [anyathā jātāḥ ] anyaanya
prakārakī hotī hain ..153..
ṭīkā :nārak, tiryañch, manuṣhya aur devye jīvoṅkī paryāyen hain . ve
nāmakarmarūp pudgalake vipākake kāraṇ anek dravyoṅkī sanyogātmak hain; isaliye jaise
tr̥uṣhakī agni aur aṅgār ityādi agnikī paryāyen chūrā aur ḍalī ityādi ākāronse anya-
anya prakārakī hotī hain, usīprakār jīvakī ve nārakādi paryāyen sansthānādike dvārā anya-
anya prakārakī hī hotī hain
..153..
tiryañch, nārak, dev, nare nāmakarmoday vaḍe
chhe jīvanā paryāy, jeh vishiṣhṭa sansthānādike. 153.

Page 300 of 513
PDF/HTML Page 333 of 546
single page version

athātmano‘nyadravyasaṅkīrṇatve‘pyarthanishchāyakamastitvan svaparavibhāgahetutvenodyotayati
tan sabbhāvaṇibaddhan davvasahāvan tihā samakkhādan .
jāṇadi jo saviyappan ṇa muhadi so aṇṇadaviyamhi ..154..
tan sadbhāvanibaddhan dravyasvabhāvan tridhā samākhyātam .
jānāti yaḥ savikalpan na muhyati so‘nyadravye ..154..
yatkhalu svalakṣhaṇabhūtan svarūpāstitvamarthanishchāyakamākhyātan sa khalu dravyasya svabhāv ev,
sadbhāvanibaddhatvād dravyasvabhāvasya . athāsau dravyasvabhāvo dravyaguṇaparyāyatven sthityutpādavyayatven
cha tritayīn vikalpabhūmikāmadhirūḍhaḥ parignāyamānaḥ paradravye mohamapohya svaparavibhāgaheturbhavati,
shuddhātmasvarūpan na sambhavantīti ..153.. ath svarūpāstitvalakṣhaṇan paramātmadravyan yo‘sau jānāti sa
paradravye mohan na karotīti prakāshayatijāṇadi jānāti . jo yaḥ kartā . kam . tan pūrvoktan davvasahāvan
paramātmadravyasvabhāvam . kimvishiṣhṭam . sabbhāvaṇibaddhan svabhāvaḥ svarūpasattā tatra nibaddhamādhīnan tanmayan
ab, ātmākā anya dravyake sāth sanyuktapanā hone par bhī 1artha nishchāyak astitvako
svapar vibhāgake hetuke rūpamen samajhāte hain :
anvayārtha :[yaḥ ] jo jīv [tan ] us (pūrvokta) [sadbhāvanibaddhan ]
astitvaniṣhpanna, [tridhā samākhyātan ] tīn prakārase kathit, [savikalpan ] bhedomvāle
[dravyasvabhāvan ] dravyasvabhāvako [jānāti ] jānatā hai, [saḥ ] vah [anyadravye ] anya dravyamen
[na muhyati ] mohako prāpta nahīn hotā
..154..
ṭīkā :jo, dravyako nishchit karanevālā, svalakṣhaṇabhūt svarūpastitva kahā gayā
hai vah vāstavamen dravyakā svabhāv hī hai; kyoṅki dravyakā svabhāv astitvaniṣhpanna (astitvakā
banā huā) hai
. dravyaguṇparyāyarūpase tathā dhrauvyautpādvyayarūpase 2trayātmak
bhedabhūmikāmen ārūrḥ aisā yah dravyasvabhāv gnāt hotā huā, paradravyake prati mohako dūr karake
1. artha nishchāyak = dravyakā nishchay karanevālā; (dravyakā nirṇay karanekā sādhan jo svarūpāstitva hai vah
sva -parakā bhed karanemen sādhanabhūt hai, isaprakār is gāthāmen samajhāte hain .)
2. trayātmak = tīnasvarūp; tīnake samūharūp (dravyakā svabhāv dravya, guṇ aur paryāy aise tīn bhedomvālā
tathā dhrauvya, utpād aur vyay aise tīn bhedomvālā hai .)
astitvathī niṣhpanna dravyasvabhāvane trivikalpane
je jāṇato, te ātamā nahi moh paradravye lahe. 154
.

Page 301 of 513
PDF/HTML Page 334 of 546
single page version

tataḥ svarūpāstitvamev svaparavibhāgasiddhaye pratipadamavadhāryam . tathā hiyachchetanatvānvayalakṣhaṇan
dravyan, yashchetanāvisheṣhatvalakṣhaṇo guṇo, yashchetanatvavyatirekalakṣhaṇaḥ paryāyastattrayātmakan, yā
pūrvottaravyatirekasparshinā chetanatven sthitiryāvuttarapūrvavyatirekatven chetanasyotpādavyayau
tattrayātmakan cha svarūpāstitvan yasya nu svabhāvo‘han sa khalvayamanyaḥ
. yachchāchetanatvānvayalakṣhaṇan
dravyan, yo‘chetanāvisheṣhatvalakṣhaṇo guṇo, yo‘chetanatvavyatirekalakṣhaṇaḥ paryāyastattrayātmakan, yā
pūrvottaravyatirekasparshināchetanatven sthitiryāvuttarapūrvavyatirekatvenāchetanasyotpādavyayau tattrayātmakan
cha svarūpāstitvan yasya tu svabhāvaḥ pudgalasya sa khalvayamanyaḥ
. nāsti me moho‘sti
svaparavibhāgaḥ ..154..
sadbhāvanibaddham . punarapi kimvishiṣhṭam . tihā samakkhādan tridhā samākhyātan kathitam . kevalagnānādayo
guṇāḥ siddhatvādivishuddhaparyāyāstadubhayādhārabhūtan paramātmadravyatvamityuktalakṣhaṇatrayātmakan tathaiv
shuddhotpādavyayadhrauvyatrayātmakan cha yatpūrvoktan svarūpāstitvan ten kr̥utvā tridhā samyagākhyātan kathitan

pratipāditam
. punarapi kathambhūtan ātmasvabhāvam . saviyappan savikalpan pūrvoktadravyaguṇaparyāyarūpeṇ
sabhedam . ya itthambhūtamātmasvabhāvan jānāti, ṇa muhadi so aṇṇadaviyamhi na muhyati so‘nyadravye, sa tu
svaparake vibhāgakā hetu hotā hai, isaliye svarūpastitva hī svaparake vibhāgakī siddhike
liye padpad par avadhāranā (lakṣhyayen lenā) chāhiye . vah isaprakār hai :
(1) chetanatvakā anvay jisakā lakṣhaṇ hai aisā jo dravya, (2) chetanāvisheṣhatva
(chetanākā visheṣhapanā) jisakā lakṣhaṇ hai aisā jo guṇ aur (3) chetanatvakā vyatirek jisakā
lakṣhaṇ hai aisī jo paryāy
yah trayātmak (aisā svarūpastitva), tathā (1) pūrva aur
uttar vyatirekako sparshakaranevāle chetanatvarūpase jo dhrauvya aur (23) chetanake uttar tathā pūrva
vyatirekarūpase jo utpād aur vyayyah trayātmak (aisā) svarūpastitva jisakā
svabhāv hai aisā main vāstavamen yah anya hūn̐, (arthāt main pudgalase ye bhinna rahā) . aur (1)
achetanatvakā anvay jisakā lakṣhaṇ hai aisā jo dravya, (2) achetanā visheṣhatva jisakā lakṣhaṇ
hai aisā jo guṇ aur (3) achetanatvakā vyatirek jisakā lakṣhaṇ hai aisī jo paryāy
yah
trayātmak (aisā svarūpaastitva) tathā (1) pūrva aur uttar vyatirekako sparshakaranevāle
achetanatvarūpase jo dhrauvya aur (2
3) achetanake uttar tathā pūrva vyatirekarūpase jo utpād
aur vyayyah trayātmak aisā svarūpastitva jis pudgalakā svabhāv hai vah vāstavamen
(mujhase) anya hai . (isaliye) mujhe moh nahīn hai; sva -parakā vibhāg hai .
1. pūrva arthāt pahalekā; aur uttar arthāt bādakā . (chetan pūrva aur uttarakī donon paryāyoṅko sparsha karatā
hai; is apekṣhāse dhrauvya hai; bādakī arthāt vartamān paryāyakī apekṣhāse utpād hai aur pahalekī paryāyakī
apekṣhāse vyay hai
.)

Page 302 of 513
PDF/HTML Page 335 of 546
single page version

athātmano‘tyantavibhaktatvāy paradravyasanyogakāraṇasvarūpamālochayati
appā uvaogappā uvaogo ṇāṇadansaṇan bhaṇido .
so vi suho asuho vā uvaogo appaṇo havadi ..155..
ātmā upayogātmā upayogo gnānadarshanan bhaṇitaḥ .
so‘pi shubho‘shubho vā upayog ātmano bhavati ..155..
bhedagnānī vishuddhagnānadarshanasvabhāvamātmatattvan vihāy deharāgādiparadravye mohan na gachchhatītyarthaḥ ..154..
evan naranārakādiparyāyaiḥ sah paramātmano visheṣhabhedakathanarūpeṇ prathamasthale gāthātrayan gatam . athātmanaḥ
pūrvoktaprakāreṇ naranārakādiparyāyaiḥ sah bhinnatvaparignānan jātan, tāvadidānīn teṣhān sanyogakāraṇan
kathyate
appā ātmā bhavati . kathambhūtaḥ . uvaogappā chaitanyānuvidhāyī yo‘sāvupayogasten
nirvr̥uttatvādupayogātmā . uvaogo ṇāṇadansaṇan bhaṇido sa chopayogaḥ savikalpan gnānan nirvikalpan darshanamiti
bhaṇitaḥ . so vi suho so‘pi gnānadarshanopayogo dharmānurāgarūpaḥ shubhaḥ, asuho viṣhayānurāgarūpo
bhāvārtha :manuṣhya, dev ityādi anekadravyātmak paryāyommen bhī jīvakā
svarūpaastitva aur pratyek paramāṇukā svarūpastitva sarvathā bhinnabhinna hai . sūkṣhmatāse
dekhane par vahān̐ jīv aur pudgalakā svarūpastitva (arthāt apaneapane dravyaguṇparyāy
aur dhrauvyautpādvyay) spaṣhṭatayā bhinna jānā jā sakatā hai . svaparakā bhed karaneke liye
jīvako is svarūpāstitvako padpad par lakṣhyamen lenā yogya hai . yathāyah (jānanemen ātā
huā) chetan dravyaguṇparyāy aur chetan dhrauvyautpādvyay jisakā svabhāv hai aisā main is
(pudgal) se bhinna rahā; aur yah achetan dravyaguṇparyāy tathā achetan dhrauvyautpādvyay
jisakā svabhāv hai aisā pudgal yah (mujhase) bhinna rahā . isaliye mujhe parake prati moh nahīn
hai; svaparakā bhed hai ..154..
ab, ātmāko atyanta vibhakta karaneke liye paradravyake sanyogake kāraṇakā svarūp
kahate hain :
anvayārtha :[ātmā upayogātmā ] ātmā upayogātmak hai; [upayogaḥ ] upayog
[gnānadarshanan bhaṇitaḥ ] gnāndarshan kahā gayā hai; [api ] aur [ātmanaḥ ] ātmākā [saḥ
upayogaḥ ] vah upayog [shubhaḥ ashubhaḥ vā ] shubh athavā ashubh [bhavati ] hotā hai ..155..
chhe ātamā upayogarūp, upayog darshangnān chhe;
upayog e ātmā taṇo shubh vā ashubharūp hoy chhe. 155.

Page 303 of 513
PDF/HTML Page 336 of 546
single page version

ātmano hi paradravyasanyogakāraṇamupayogavisheṣhaḥ . upayogo hi tāvadātmanaḥ svabhāv-
shchaitanyānuvidhāyipariṇāmatvāt . sa tu gnānan darshanan cha, sākāranirākāratvenobhayarūpatvā-
chchaitanyasya . athāyamupayogo dvedhā vishiṣhyate shuddhāshuddhatven . tatra shuddho niruparāgaḥ, ashuddhaḥ
soparāgaḥ . sa tu vishuddhisaṅklesharūpatven dvaividhyāduparāgasya dvividhaḥ shubho‘shubhashcha ..155..
athātra ka upayogaḥ paradravyasanyogakāraṇamityāvedayati
uvaogo jadi hi suho puṇṇan jīvassa sañchayan jādi .
asuho vā tadh pāvan tesimabhāve ṇa chayamatthi ..156..
dveṣhamoharūpashchāshubhaḥ . vā vā shabden shubhāshubhānurāgarahitatven shuddhaḥ . uvaogo appaṇo havadi itthan-
bhūtastrilakṣhaṇ upayog ātmanaḥ sambandhī bhavatītyarthaḥ ..155.. athopayogastāvannaranārakādiparyāy-
kāraṇabhūtasya karmarūpasya paradravyasya sanyogakāraṇan bhavati . tāvadidānīn kasya karmaṇaḥ ka upayogaḥ kāraṇan
ṭīkā :vāstavamen ātmāko paradravyake sanyogakā kāraṇ 1upayogavisheṣh hai . pratham
to upayog vāstavamen ātmākā svabhāv hai kyoṅki vah chaitanyaanuvidhāyī (upayog chaitanyakā
anusaraṇ karake honevālā) pariṇām hai . aur vah upayog gnān tathā darshan hai, kyoṅki chaitanya
2sākār aur 3nirākār aisā ubhayarūp hai . ab is upayogake shuddha aur ashuddha aise do bhed
kiye gaye hain . usamen, shuddha upayog niruparāg (-nirvikār) hai; aur ashuddha upayog soparāg
(-savikār) hai . aur vah ashuddha upayog shubh aur ashubh aise do prakārakā hai, kyoṅki
uparāg vishuddhirūp aur saṅklesharūp aisā do prakārakā hai (arthāt vikār mandakaṣhāyarūp aur
tīvrakaṣhāyarūp aisā do prakārakā hai )
.
bhāvārtha :ātmā upayogasvarūp hai . pratham to upayogake do bhed hainshuddha aur
ashuddha . aur phi ra ashuddha upayogake do bhed hain, shubh tathā ashubh ..155..
ab kahate hain ki inamen kaunasā upayog paradravyake sanyogakā kāraṇ hai :
1. upayogavisheṣh = upayogakā bhed, prakār yā amuk prakārakā upayog . (ashuddhopayog paradravyake sanyogakā
kāraṇ hai; yah 156 vīn gāthāmen kaheṅge .)
2. sākār = ākāravālā yā bhedavālā; savikalpa; visheṣh .
3. nirākār = ākār rahit; bhedarahit; nirvikalpa; sāmānya .
upayog jo shubh hoy, sañchay thāy puṇya taṇo tahīn,
ne pāpasañchay ashubhathī; jyān ubhay nahi sañchay nahīn. 156
.

Page 304 of 513
PDF/HTML Page 337 of 546
single page version

upayogo yadi hi shubhaḥ puṇyan jīvasya sañchayan yāti .
ashubho vā tathā pāpan tayorabhāve na chayo‘sti ..156..
upayogo hi jīvasya paradravyasanyogakāraṇamashuddhaḥ . sa tu vishuddhisaṅklesharūpoparāgavashāt
shubhāshubhatvenopāttadvaividhyaḥ, puṇyapāpatvenopāttadvaividhyasya paradravyasya sanyogakāraṇatven nirvarta-
yati
. yadā tu dvividhasyāpyasyāshuddhasyābhāvaḥ kriyate tadā khalūpayogaḥ shuddha evāvatiṣhṭhate .
sa punarakāraṇamev paradravyasanyogasya ..156..
ath shubhopayogasvarūpan prarūpayati
bhavatīti vichārayatiuvaogo jadi hi suho upayogo yadi chet hi sphu ṭan shubho bhavati . puṇṇan jīvassa
sañchayan jādi tadā kāle dravyapuṇyan kartr̥u jīvasya sañchayamupachayan vr̥uddhin yāti badhyat ityarthaḥ . asuho vā
tah pāvan ashubhopayogo vā tathā tenaiv prakāreṇ puṇyavaddravyapāpan sañchayan yāti . tesimabhāve ṇa chayamatthi
tayorabhāve na chayo‘sti . nirdoṣhinijaparamātmabhāvanārūpeṇ shuddhopayogabalen yadā tayordvayoḥ shubhāshubho-
payogayorabhāvaḥ kriyate tadobhayaḥ sañchayaḥ karmabandho nāstītyarthaḥ ..156.. evan shubhāshubhashuddhopayog-
trayasya sāmānyakathanarūpeṇ dvitīyasthale gāthādvayan gatam . ath visheṣheṇ shubhopayogasvarūpan
anvayārtha :[upayogaḥ ] upayog [yadi hi ] yadi [shubhaḥ ] shubh ho [jīvasya ]
to jīvake [puṇyan ] puṇya [sañchayan yāti ] sañchayako prāpta hotā hai [tathā vā ashubhaḥ ] aur
yadi ashubh ho [pāpan ] to pāp sañchay hotā hai
. [tayoḥ abhāve ] unake (donoṅke) abhāvamen
[chayaḥ nāsti ] sañchay nahīn hotā ..156..
ṭīkā :jīvako paradravyake sanyogakā kāraṇ ashuddha upayog hai . aur vah vishuddhi
tathā saṅklesharūp uparāgake kāraṇ shubh aur ashubharūpase dvividhatāko prāpta hotā huā, jo
puṇya aur pāparūpase dvividhatāko prāpta hotā hai aisā jo paradravya usake sanyogake kāraṇarūpase
kām karatā hai
. (uparāg mandakaṣhāyarūp aur tīvrakaṣhāyarūpase do prakārakā hai, isaliye
ashuddha upayog bhī shubhashubhake bhedase do prakārakā hai; usamense shubhopayog puṇyarūp
paradravyake sanyogakā kāraṇ hotā hai aur ashubhopayog pāparūp paradravyake sanyogakā kāraṇ
hotā hai
.) kintu jab donon prakārake ashuddhopayogakā abhāv kiyā jātā hai tab vāstavamen
upayog shuddha hī rahatā hai; aur vah to paradravyake sanyogakā akāraṇ hī hai . (arthāt
shuddhopayog paradravyake sanyogakā kāraṇ nahīn hai ) ..156..
ab shubhopayogakā svarūp kahate hain :

Page 305 of 513
PDF/HTML Page 338 of 546
single page version

jo jāṇādi jiṇinde pechchhadi siddhe tahev aṇagāre .
jīvesu sāṇukampo uvaogo so suho tassa ..157..
yo jānāti jinendrān pashyati siddhānstathaivānāgārān .
jīveṣhu sānukampa upayogaḥ sa shubhastasya ..157..
vishiṣhṭakṣhayopashamadashāvishrāntadarshanachāritramohanīyapudgalānuvr̥uttiparatven parigr̥uhīt-
shobhanoparāgatvāt paramabhaṭṭārakamahādevādhidevaparameshvarārhatsiddhasādhushraddhāne samastabhūtagrāmānu-
kampācharaṇe cha pravr̥uttaḥ shubh upayogaḥ ..157..
athāshubhopayogasvarūpan prarūpayati
vyākhyātijo jāṇādi jiṇinde yaḥ kartā jānāti . kān . anantagnānādichatuṣhṭayasahitān kṣhudhādyaṣhṭā-
dashadoṣharahitānshcha jinendrān . pechchhadi siddhe pashyati . kān . gnānāvaraṇādyaṣhṭakarmarahitānsamyaktvādyaṣhṭa-
guṇāntarbhūtānantaguṇasahitānshcha siddhān . tahev aṇagāre tathaivānāgārān . anāgārashabdavāchyānnishchay-
vyavahārapañchāchārādiyathoktalakṣhaṇānāchāryopādhyāyasādhūn . jīvesu sāṇukampo trasasthāvarajīveṣhu sānukampaḥ
sadayaḥ . uvaogo so suho sa itthambhūt upayogaḥ shubho bhaṇyate . sa cha kasya bhavati . tassa tasya pūrvokta-
pra. 39
anvayārtha :[yaḥ ] jo [jinendrān ] jinendroṅko [jānāti ] jānatā hai, [siddhān
tathaiv anāgārān ] siddhon tathā anāgāroṅkī (āchārya, upādhyāy aur sarvasādhuoṅkī)
[pashyati ] shraddhā karatā hai, [jīveṣhu sānukampaḥ ] aur jīvoṅke prati anukampāyukta hai, [tasya ]
usake [saḥ ] vah [shubhaḥ upayogaḥ ] shubh upayog hai
..157..
ṭīkā :vishiṣhṭa (visheṣh prakārakī) kṣhayopashamadashāmen rahanevāle darshanamohanīy aur
chāritramohanīyarūp pudgaloṅke anusār pariṇatimen lagā honese shubh 1uparāgakā grahaṇ kiyā
honese, jo (upayog) param bhaṭṭārak mahā devādhidev, parameshvar aise arhant, siddha aur sādhukī
shraddhā karanemen tathā samasta jīvasamūhakī anukampākā ācharaṇ karanemen pravr̥utta hai, vah shubhopayog
hai
..157..
ab ashubhopayogakā svarūp kahate hain :
1. uparāgakā artha gāthā 126ke ṭippaṇamen dekhen .
jāṇe jinone jeh, shraddhe siddhane, aṇagārane,
je sānukamp jīvo prati, upayog chhe shubh tehane. 157
.

Page 306 of 513
PDF/HTML Page 339 of 546
single page version

visayakasāogāḍho dussudiduchchittaduṭṭhagoṭṭhijudo .
uggo ummaggaparo uvaogo jassa so asuho ..158..
viṣhayakaṣhāyāvagāḍho duḥshrutidushchittaduṣhṭagoṣhṭhiyutaḥ .
ugra unmārgapar upayogo yasya so‘shubhaḥ ..158..
vishiṣhṭodayadashāvishrāntadarshanachāritramohanīyapudgalānuvr̥uttiparatven parigr̥uhītāshobhanop-
rāgatvātparamabhaṭṭārakamahādevādhidevaparameshvarārhatsiddhasādhubhyo‘nyatronmārgashraddhāne viṣhayakaṣhāy-
duḥshravaṇadurāshayaduṣhṭasevanogratācharaṇe cha pravr̥utto‘shubhopayogaḥ
..158..
lakṣhaṇajīvasyetyabhiprāyaḥ ..157.. athāshubhopayogasvarūpan nirūpayativisayakasāogāḍho viṣhay-
kaṣhāyāvagāḍhaḥ . dussudiduchchittaduṭṭhagoṭṭhijudo duḥshrutidushchittaduṣhṭagoṣhṭhiyutaḥ . uggo ugraḥ . ummaggaparo unmārgaparaḥ .
uvaogo evan visheṣhaṇachatuṣhṭayayukta upayogaḥ pariṇāmaḥ jassa yasya jīvasya bhavati so asuho sa
upayogastvashubho bhaṇyate, abheden puruṣho vā . tathā hiviṣhayakaṣhāyarahitashuddhachaitanyapariṇateḥ pratipakṣha-
bhūto viṣhayakaṣhāyāvagāḍho viṣhayakaṣhāyapariṇataḥ . shuddhātmatattvapratipādikā shrutiḥ sushrutistadvilakṣhaṇā
duḥshrutiḥ mithyāshāstrashrutirvā; nishchintātmadhyānapariṇatan suchittan, tadvināshakan dushchittan, svaparanimitteṣhṭa-
kāmabhogachintāpariṇatan rāgādyapadhyānan vā; paramachaitanyapariṇatervināshikā duṣhṭagoṣhṭhī, tatpratipakṣhabhūt-

kushīlapuruṣhagoṣhṭhī vā
. itthambhūtaduḥshrutidushchittaduṣhṭagoṣhṭhībhiryuto duḥshrutidushchittaduṣhṭagoṣhṭhiyuktaḥ . paramopasham-
anvayārtha :[yasya upayogaḥ ] jisakā upayog [viṣhayakaṣhāyāvagāḍhaḥ ]
viṣhayakaṣhāyamen avagārḥ (magna) hai, [duḥshrutidushchittaduṣhṭagoṣhṭiyutaḥ ] kushruti, kuvichār aur
kusaṅgatimen lagā huā hai, [ugraḥ ] ugra hai tathā [unmārgaparaḥ ] unmārgamen lagā huā hai, [saḥ
ashubhaḥ ]
usakā vah ashubhopayog hai
..158..
ṭīkā :vishiṣhṭa udayadashāmen rahanevāle darshanamohanīy aur chāritramohanīyarūp
pudgaloṅke anusār pariṇatimen lagā honese ashubh uparāgako grahaṇ karanese, jo (upayog) param
bhaṭṭārak, mahā devādhidev, parameshvar aise arhant, siddha aur sādhuke atirikta anya
unmārgakīshraddhā karanemen tathā viṣhay, kaṣhāy, kushravaṇ, kuvichār, kusaṅg aur ugratākā
ācharaṇ karanemen pravr̥utta hai, vah ashubhopayog hai ..158..
kuvichārsaṅgatishravaṇayut, viṣhaye kaṣhāye magna je,
je ugra ne unmārgapar, upayog teh ashubh chhe. 158.

Page 307 of 513
PDF/HTML Page 340 of 546
single page version

ath paradravyasanyogakāraṇavināshamabhyasyati
asuhovaogarahido suhovajutto ṇa aṇṇadaviyamhi .
hojjan majjhattho‘han ṇāṇappagamappagan jhāe ..159..
ashubhopayogarahitaḥ shubhopayukto na anyadravye .
bhavanmadhyastho‘han gnānātmakamātmakan dhyāyāmi ..159..
yo hi nāmāyan paradravyasanyogakāraṇatvenopanyasto‘shuddha upayogaḥ sa khalu manda-
tīvrodayadashāvishrāntaparadravyānuvr̥uttitantratvādev pravartate, na punaranyasmāt . tato‘hameṣh sarvasminnev
paradravye madhyastho bhavāmi . evan bhavanshchāhan paradravyānuvr̥uttitantratvābhāvāt shubhenāshubhen vāshuddhop-
bhāvapariṇataparamachaitanyasvabhāvātpratikūlaḥ ugraḥ . vītarāgasarvagnapraṇītanishchayavyavahāramokṣhamārgādvilakṣhaṇ
unmārgaparaḥ . itthambhūtavisheṣhaṇachatuṣhṭayasahit upayogaḥ pariṇāmaḥ tatpariṇatapuruṣho vetyashubhopayogo bhaṇyat
ityarthaḥ ..158.. ath shubhāshubharahitashuddhopayogan prarūpayatiasuhovaogarahido ashubhopayogarahito
bhavāmi . sa kaḥ ahan ahan kartā . punarapi kathambhūtaḥ . suhovajutto ṇa shubhopayogayuktaḥ pariṇato na bhavāmi .
kva viṣhaye‘sau shubhopayogaḥ . aṇṇadaviyamhi nijaparamātmadravyādanyadravye . tarhi kathambhūto bhavāmi . hojjan
majjhattho jīvitamaraṇalābhālābhasukhaduḥkhashatrumitranindāprashansādiviṣhaye madhyastho bhavāmi . itthambhūtaḥ
san kin karomi . ṇāṇappagamappagan jhāe gnānātmakamātmānan dhyāyāmi . gnānen nirvr̥uttan gnānātmakan
ab, paradravyake sanyogakā jo kāraṇ (ashuddhopayog) usake vināshakā abhyās
batalāte hain :
anvayārtha :[anyadravye ] anya dravyamen [madhyasthaḥ ] madhyastha [bhavan ] hotā huā
[aham ] main [ashubhopayogarahitaḥ ] ashubhopayog rahit hotā huā tathā [shubhopayuktaḥ na ]
shubhopayukta nahīn hotā huā [gnānātmakam ] gnānātmak [ātmakan ] ātmāko [dhyāyāmi ]
dhyātā hūn̐
..159..
ṭīkā :jo yah, (156 vīn gāthāmen) paradravyameke sanyogake kāraṇarūpamen kahā gayā
ashuddhopayog hai, vah vāstavamen mandatīvra udayadashāmen rahanevāle paradravyānusār pariṇatike ādhīn
honese hī pravartit hotā hai, kintu anya kāraṇase nahīn . isaliye yah main samasta paradravyamen madhyastha
hoūn̐ . aur isaprakār madhyastha hotā huā main paradravyānusār pariṇatike ādhīn na honese shubh
madhyastha paradravye thato, ashubhopayog rahitane
shubhamān ayukta, hun̐ dhyāun̐ chhun nij ātmane gnānātmane. 159
.