Page 308 of 513
PDF/HTML Page 341 of 546
single page version

yogen nirmukto bhūtvā kevalasvadravyānuvr̥uttiparigrahāt prasiddhashuddhopayog upayogātmanātmanyev nityan nishchalamupayuktastiṣhṭhāmi . eṣh me paradravyasanyogakāraṇavināshābhyāsaḥ ..159..

anvayārtha : — [ahan na dehaḥ ] main na deh hūn̐, [na manaḥ ] na man hūn̐, [cha ev ] aur [na vāṇī ] na vāṇī hūn̐; [teṣhān kāraṇ na ] unakā kāraṇ nahīn hūn̐ [kartā na ] kartā nahīn hūn̐, [kārayitā na ] karānevālā nahīn hūn̐; [kartr̥uṇān anumantā na ev ] (aur) kartākā anumodak nahīn hūn̐ ..160..

hun deh nahi, vāṇī na, man nahi, temanun kāraṇ nahīn, kartā na, kārayitā na, anumantā hūn̐ kartāno nahīn. 160.

Page 309 of 513
PDF/HTML Page 342 of 546
single page version

sharīran cha vāchan cha manashcha paradravyatvenāhan prapadye, tato na teṣhu kashchidapi mam pakṣhapāto‘sti, sarvatrāpyahamatyantan madhyastho‘smi . tathā hi — na khalvahan sharīravāṅmasān svarūpādhārabhūtamachetanadravyamasmi; tāni khalu mān svarūpādhāramantareṇāpyātmanaḥ svarūpan dhārayanti . tato‘han sharīravāṅmanaḥpakṣhapātamapāsyātyantan madhyastho‘smi . na cha me sharīravāṅmanaḥkāraṇā- chetanadravyatvamasti; tāni khalu mān kāraṇamantareṇāpi kāraṇavanti bhavanti . tato‘han tatkāraṇatvapakṣhapātamapāsyāsmyayamatyantan madhyasthaḥ . na cha me svatantrasharīravāṅmanaḥkārakāchetan- dravyatvamasti; tāni khalu mān kartāramantareṇāpi kriyamāṇāni . tato‘han tatkartr̥utva- pakṣhapātamapāsyāsmyayamatyantan madhyasthaḥ . na cha me svatantrasharīravāṅmanaḥkārakāchetanadravya- prayojakatvamasti; tāni khalu mān kārakaprayojakamantareṇāpi kriyamāṇāni . tato‘han tatkārak- prayojakatvapakṣhapātamapāsyāsmyayamatyantan madhyasthaḥ . na cha me svatantrasharīravāṅmanaḥkārakā- svashuddhātmabhāvanāviṣhaye yatkr̥utakāritānumatasvarūpan tadvilakṣhaṇan yanmanovachanakāyaviṣhaye kr̥utakāritānu- matasvarūpan tannāhan bhavāmi . tataḥ kāraṇāttatpakṣhapātan muktvātyantamadhyastho‘smīti tātparyam ..160..

ṭīkā : — main sharīr, vāṇī aur manako paradravyake rūpamen samajhatā hūn̐, isaliye mujhe unake prati kuchh bhī pakṣhapāt nahīn hai . main un sabake prati atyanta madhyastha hūn̐ . vah isaprakār : —

vāstavamen sharīr, vāṇī aur manake svarūpakā ādhārabhūt aisā achetan dravya nahīn hūn̐, main svarūpādhār (hue) vinā bhī ve vāstavamen apane svarūpako dhāraṇ karate hain . isaliye main sharīr, vāṇī aur manakā pakṣhapāt chhoṛakar atyanta madhyastha hūn̐ .

aur main sharīr, vāṇī tathā manakā kāraṇ aisā achetan dravya nahīn hūn̐ . main kāraṇ (hue) vinā bhī ve vāstavamen kāraṇavān hain . isaliye unake kāraṇapanekā pakṣhapāt chhoṛakar yah main atyanta madhyastha hūn̐ .

aur main svatantrarūpase sharīr, vāṇī tathā manakā kartā aisā achetan dravya nahīn hūn̐; main kartā (hue) vinā bhī ve vāstavamen kiye jāte hain . isaliye unake kartr̥utvakā pakṣhapāt chhoṛakar yah main atyanta madhyastha hūn̐ .

aur main, svatantrarūpase sharīr, vāṇī tathā manakā kārak (kartā) aisā jo achetan dravya hai usakā prayojak nahīn hūn̐; main kartā – prayojak vinā bhī (arthāt main unake kartākā prayojak — unakā karānevālā – hue vinā bhī ) ve vāstavamen kiye jāte hain . isaliye yah main unake kartāke prayojakapanekā pakṣhapāt chhoṛakar atyanta madhyastha hūn̐ .

Page 310 of 513
PDF/HTML Page 343 of 546
single page version

chetanadravyānugnātr̥utvamasti; tāni khalu mān kārakānugnātāramantareṇāpi kriyamāṇāni . tato‘han tatkārakānugnātr̥utvapakṣhapātamapāsyāsmyayamatyantan madhyasthaḥ ..160..

sharīran cha vāk cha manashcha trīṇyapi paradravyan, pudgaladravyātmakatvāt . pudgaladravyatvan tu teṣhān pudgaladravyasvalakṣhaṇabhūtasvarūpāstitvanishchitatvāt . tathāvidhapudgaladravyan tvanekaparamāṇu- ath kāyavāṅmanasān shuddhātmasvarūpātparadravyatvan vyavasthāpayati — deho ya maṇo vāṇī poggaladavvappag tti ṇiddiṭṭhā dehashcha mano vāṇī tisro‘pi pudgaladravyātmakā iti nirdiṣhṭāḥ . kasmāt . vyavahāreṇ jīven sahaikatvepi nishchayen paramachaitanyaprakāshapariṇaterbhinnatvāt . pudgaladravyan kin bhaṇyate . poggaladavvan hi puṇo piṇḍo paramāṇudavvāṇan pudgaladravyan hi sphu ṭan punaḥ piṇḍaḥ samūho bhavati . keṣhām . paramāṇudravyāṇā- mityarthaḥ ..161.. athātmanaḥ sharīrarūpaparadravyābhāvan tatkartr̥utvābhāvan cha nirūpayati — ṇāhan puggalamaio anumodak nahīn hūn̐; main kartā – anumodak vinā bhī (main unake kartākā anumodak hue vinā bhī) ve vāstavamen kiye jāte hain . isaliye unake kartāke anumodakapanekā pakṣhapāt chhoṛakar yah main atyanta madhyastha hūn̐ ..160..

anvayārtha : — [dehaḥ cha manaḥ vāṇī ] deh, man aur vāṇī [pudgaladravyātmakāḥ ] pudgaladravyātmak [iti nirdiṣhṭāḥ ] hain, aisā (vītarāgadevane) kahā hai [api punaḥ ] aur [pudgal dravyan ] ve pudgaladravya [paramāṇudravyāṇān piṇḍaḥ ] paramāṇudravyoṅkā piṇḍa hai ..161..

ṭīkā : — sharīr, vāṇī aur man tīnon hī paradravya hain, kyoṅki ve pudgaladravyātmak hain . unake pudgaladravyapanā hai, kyoṅki ve pudgaladravyake svalakṣhaṇabhūt

Page 311 of 513
PDF/HTML Page 344 of 546
single page version

dravyāṇāmekapiṇḍaparyāyeṇ pariṇāmaḥ, anekaparamāṇudravyasvalakṣhaṇabhūtasvarūpāstitvānāmanekatve‘pi kathañchidekatvenāvabhāsanāt ..161..

yadetatprakaraṇanirdhāritan pudgalātmakamantarnītavāṅmanodvaitan sharīran nām paradravyan na tāvadahamasmi, mamāpudgalamayasya pudgalātmakasharīratvavirodhāt . na chāpi tasya kāraṇadvāreṇ nāhan pudgalamayaḥ . ṇa te mayā puggalā kayā piṇḍā na cha te pudgalā mayā kr̥utāḥ piṇḍāḥ . tamhā hi ṇa deho‘han tasmāddeho na bhavāmyahan . hi sphu ṭan . kattā vā tassa dehassa kartā vā na bhavāmi tasya dehasyeti . svarūpāstitvamen nishchit (rahe hue) hain . us prakārakā 1pudgaladravya anek paramāṇudravyoṅkā ek piṇḍaparyāyarūpase pariṇām hai, kyoṅki anek paramāṇudravyoṅke svalakṣhaṇabhūt svarūpāstitva anek hone par bhī kathañchit (snigdhatva – rūkṣhatvakr̥ut bandhapariṇāmakī apekṣhāse) ekatvarūp avabhāsit hote hain ..161..

anvayārtha : — [ahan pudgalamayaḥ na ] main pudgalamay nahīn hūn̐ aur [te pudgalāḥ ] ve pudgal [mayā ] mere dvārā [piṇḍan na kr̥utāḥ ] piṇḍarūp nahīn kiye gaye hain, [tasmāt hi ] isaliye [ahan na dehaḥ ] main deh nahīn hūn̐, [vā ] tathā [tasya dehasya kartā ] us dehakā kartā nahīn hūn̐ ..162..

ṭīkā : — pratham to, jo yah prakaraṇase nirdhārit pudgalātmak sharīr nāmak paradravya hai — jisake bhītar vāṇī aur manakā samāvesh ho jātā hai — vah main nahīn hūn̐; kyoṅki apudgalamay aisā main pudgalātmak sharīrarūp honemen virodh hai . aur isīprakār us (sharīr)ke 1. sharīrādirūp .

Page 312 of 513
PDF/HTML Page 345 of 546
single page version

ka rtr̥udvāreṇ kartr̥uprayojakadvāreṇ kartranumantr̥udvāreṇ vā sharīrasya kartāhamasmi, mamānekaparamāṇu- dravyaikapiṇḍaparyāyapariṇāmasyākartr̥uranekaparamāṇudravyaikapiṇḍaparyāyapariṇāmātmakasharīrakartr̥utvasya sarvathā virodhāt ..162..

ab is sandehako dūr karate hain ki ‘‘paramāṇudravyoṅko piṇḍaparyāyarūp pariṇati kaise hotī hai ?’’ : —

anvayārtha : — [paramāṇuḥ ] paramāṇu [yaḥ apradeshaḥ ] jo ki apradesh hai, [pradeshamātraḥ ] pradeshamātra hai [cha ] aur [svayam ashabdaḥ ] svayam ashabda hai, [snigdhaḥ vā rūkṣhaḥ vā ] vah snigdha athavā rūkṣha hotā huā [dvipradeshāditvam anubhavati ] dvipradeshādipanekā anubhav karatā hai ..163.. 1. sharīr anek paramāṇudravyoṅkā ekapiṇḍaparyāyarūp pariṇām hai .

Page 313 of 513
PDF/HTML Page 346 of 546
single page version

paramāṇurhi dvayādipradeshānāmabhāvādapradeshaḥ, ekapradeshasadbhāvāt pradeshamātraḥ, svayamanek- paramāṇudravyātmakashabdaparyāyavyaktyasambhavādashabdashcha . yatashchatuḥsparshapañcharasadvigandhapañchavarṇānām- virodhen sadbhāvāt snigdho vā rūkṣho vā syāt, tat ev tasya piṇḍaparyāyapariṇatirūpā dvipradeshāditvānubhūtiḥ . athaivan snigdharūkṣhatvan piṇḍatvasādhanam ..163..

ath kīdrashan tatsnigdharūkṣhatvan paramāṇorityāvedayati — visheṣhāntarādhikāraḥ samāptaḥ . ath kevalapudgalabandhamukhyatven navagāthāparyantan vyākhyānan karoti . tatra sthaladvayan bhavati . paramāṇūnān parasparabandhakathanārthan ‘apadeso paramāṇū’ ityādiprathamasthale gāthāchatuṣhṭayam . tadanantaran skandhānān bandhamukhyatven ‘dupadesādī khandhā’ ityādidvitīyasthale gāthāpañchakam . evan dvitīyavisheṣhāntarādhikāre samudāyapātanikā . ath yadyātmā pudgalānān piṇḍan na karoti tarhi kathan piṇḍaparyāyapariṇatiriti prashne pratyuttaran dadāti — apadeso apradeshaḥ . sa kaḥ . paramāṇū pudgalaparamāṇuḥ . punarapi kathambhūtaḥ . padesametto ya dvitīyādipradeshābhāvāt pradeshamātrashcha . punashcha kinrūpaḥ . sayamasaddo ya svayam vyaktirūpeṇāshabdaḥ . evan visheṣhaṇatrayavishiṣhṭaḥ san ṇiddho vā lukkho vā snigdho vā rūkṣho vā yataḥ kāraṇātsambhavati tataḥ kāraṇāt dupadesādittamaṇuhavadi dvipradeshādirūpan bandhamanubhavatīti . tathāhi — yathāyamātmā shuddhabuddhaikasvabhāven bandharahito‘pi pashchādashuddhanayen snigdhasthānīyarāgabhāven rūkṣhasthānīyadveṣhabhāven yadā pariṇamati tadā paramāgamakathitaprakāreṇ bandhamanubhavati, tathā paramāṇurapi svabhāven bandharahito‘pi yadā bandhakāraṇabhūtasnigdharūkṣhaguṇen pariṇato bhavati tadā pudgalāntareṇ sah vibhāvaparyāyarūpan bandhamanubhavatītyarthaḥ ..163.. ath kīdrashan tatsnigdharūkṣhatvamiti pr̥uṣhṭe pratyuttaran dadāti —

ṭīkā : — vāstavamen paramāṇu dvi – ādi (do, tīn ādi) pradeshoṅke abhāvake kāraṇ apradesh hai, ek pradeshake sadbhāvake kāraṇ pradeshamātra hai aur svayam anek paramāṇudravyātmak shabda paryāyakī vyaktikā (pragaṭatākā) asambhav honese ashabda hai . (vah paramāṇu) avirodhapūrvak chār sparsha, pān̐ch ras, do gandh aur pān̐ch varṇoṅke sadbhāvake kāraṇ snigdha athavā rūkṣha hotā hai, isīliye use 1piṇḍaparyāyapariṇatirūp dvipradeshādipanekī anubhūti hotī hai . isaprakār snigdharūkṣhatva piṇḍapanekā kāraṇ hai ..163..

ab yah batalāte hain ki paramāṇuke vah snigdha – rūkṣhatva kisaprakārakā hotā hai : — 1. ek paramāṇukī dūsare paramāṇuke sāth piṇḍarūp pariṇati dvipradeshīpanekī anubhūti hai; ek paramāṇukī anya

pra. 39

Page 314 of 513
PDF/HTML Page 347 of 546
single page version

paramāṇorhi tāvadasti pariṇāmaḥ tasya vastusvabhāvatvenānatikramāt . tatastu pariṇāmā- dupāttakādāchitkavaichitryan chitraguṇayogitvātparamāṇorekādyekottarānantāvasānāvibhāgaparichchhed- vyāpi snigdhatvan vā rūkṣhatvan vā bhavati ..164.. eguttaramegādī ekottaramekādi . kim . ṇiddhattaṇan cha lukkhattan snigdhatvan rūkṣhatvan cha karmatāpannam . bhaṇidan bhaṇitan kathitam . kimparyantam . jāv aṇantattamaṇubhavadi anantatvamanantaparyantan yāvadanubhavati prāpnoti . kasmātsakāshāt . pariṇāmādo pariṇativisheṣhātpariṇāmitvādityarthaḥ . kasya sambandhi . aṇussa aṇoḥ pudgalaparamāṇoḥ . tathāhi — yathā jīve jalājāgomahiṣhīkṣhīre snehavr̥uddhivatsnehasthānīyan rāgatvan rūkṣha- sthānīyan dveṣhatvan bandhakāraṇabhūtan jaghanyavishuddhisaṅkleshasthānīyamādin kr̥utvā paramāgamakathitakrameṇotkr̥uṣhṭa- vishuddhisaṅkleshaparyantan vardhate, tathā pudgalaparamāṇudravye‘pi snigdhatvan rūkṣhatvan cha bandhakāraṇabhūtan pūrvoktajalāditāratamyashaktidr̥uṣhṭāntenaikaguṇasañgnān jaghanyashaktimādin kr̥utvā guṇasañgnenāvibhāgaparichchhed-

anvayārtha : — [aṇoḥ ] paramāṇuke [pariṇāmāt ] pariṇamanake kāraṇ [ekādi ] ekase (-ek avibhāg pratichchhedase) lekar [ekottaran ] ek – ek barḥate hue [yāvat ] jab tak [anantatvam anubhavati ] anantapaneko (-ananta avibhāgī pratichchhedapaneko) prāpta ho tab tak (snigdhatvan vā rūkṣhatvan) snigdhatva athavā rūkṣhatva hotā hai aisā [bhaṇitam ] (jinendradevane) kahā hai ..164..

ṭīkā : — pratham to paramāṇuke pariṇām hotā hai kyoṅki vah (pariṇām) vastukā svabhāv honese ullaṅghan nahīn kiyā jā sakatā . aur us pariṇāmake kāraṇ jo 1kādāchitka 2vichitratā dhāraṇ karatā hai aisā, ekase lekar ek – ek barḥate hue ananta avibhāg pratichchhedon 1. kādāchitka = kisī samay ho aisā; kṣhaṇik; anitya . 2. vichitratā = anekaprakāratā; vividhatā; anekarūpatā (chikanāpan aur rūkhāpan pariṇāmake kāraṇ kṣhaṇik

Page 315 of 513
PDF/HTML Page 348 of 546
single page version

bhāvārtha : — paramāṇu pariṇamanavālā hai, isaliye usake snigdhatva aur rūkṣhatva ek avibhāg – 1pratichchhedase lekar ananta avibhāg pratichchhedon tak taratamatāko prāpta hote hain .

anvayārtha : — [aṇupariṇāmāḥ ] paramāṇu – pariṇām, [snigdhāḥ vā rūkṣhāḥ vā ] snigdha hon yā rūkṣha hāen [samāḥ viṣhamāḥ vā ] sam anshavāle hon yā viṣham anshavāle hon [yadi samataḥ 1 kisī guṇamen (arthāt guṇakī paryāyamen) anshakalpanā karane par, usakā jo chhoṭese chhoṭā (niransh) ansh

Page 316 of 513
PDF/HTML Page 349 of 546
single page version

samato dvayadhikaguṇāddhi snigdharūkṣhatvādbandha ityutsargaḥ, snigdharūkṣhadvayadhikaguṇatvasya hi pariṇāmakatven bandhasādhanatvāt . na khalvekaguṇāt snigdharūkṣhatvādbandha ityapavādaḥ, ekaguṇ- snigdharūkṣhatvasya hi pariṇamyapariṇāmakatvābhāven bandhasyāsādhanatvāt ..165.. chet . eko dviguṇastiṣhṭhati dvitīyo‘pi dviguṇ iti dvau samasaṅkhyānau tiṣhṭhatastāvat ek sya vivakṣhitadviguṇasya dviguṇādhik tve kr̥u te sati saḥ chaturguṇo bhavati shaktichatuṣhṭayapariṇato bhavati . tasya chaturguṇasya pūrvoktadviguṇen sah bandho bhavatīti . tathaiv dvau trishaktiyukto tiṣhṭhatastāvat, tatrāpyekasya triguṇashabdābhidheyasya trishaktiyuktasya paramāṇoḥ shaktidvayamelāpake kr̥ute sati pañchaguṇatvan bhavati . ten pañchaguṇen sah pūrvoktatriguṇasya bandho bhavati . evan dvayordvayoḥ snigdhayordvayordvayo rūkṣhayordvayordvayoḥ snigdharūkṣhayorvā samayoḥ viṣhamayoshcha dviguṇādhik tve sati bandho bhavatītyarthaḥ, kintu visheṣho‘sti . ādiparihīṇā ādishabden jalasthānīyan jaghanyasnigdhatvan vālukāsthānīyan jaghanyarūkṣhatvan bhaṇyate, tābhyān vihīnā ādiparihīṇā badhyante . kiñch – paramachaitanyapariṇatilakṣhaṇaparamātmatattvabhāvanārūpadharmadhyān- shukladhyānabalen yathā jadhanyasnigdhashaktisthānīye kṣhīṇarāgatve sati jadhanyarūkṣhashaktisthānīye kṣhīṇadveṣhatve cha sati jalavālukayoriv jīvasya bandho na bhavati, tathā pudgalaparamāṇorapi jaghanyasnigdha- rūkṣhashaktiprastāve bandho na bhavatītyabhiprāyaḥ ..165.. ath tamevārthan visheṣheṇ samarthayati — guṇashabdavāchyashaktidvayayuktasya snigdhaparamāṇoshchaturguṇasnigdhen rūkṣheṇ vā samashabdasañgnen tathaiv dvayadhikāḥ ] yadi samānase do adhik anshavāle hon to [badhyante hi ] ban̐dhate hain, [ādi parihīnāḥ ] jaghanyānshavāle nahīn bandhate ..165..

ṭīkā : — samānase do guṇ (ansh) adhik snigdhatva yā rūkṣhatva ho to bandh hotā hai yah utsarga (sāmānya niyam) hai; kyoṅki snigdhatva yā rūkṣhatvakī dviguṇādhikatākā honā vah pariṇāmak (pariṇaman karānevālā) honese bandhakā kāraṇ hai .

yadi ek guṇ snigdhatva yā rūkṣhatva ho to bandh nahīn hotā yah apavād hai; kyoṅki ek guṇ snigdhatva yā rūkṣhatvake 1pariṇamya – pariṇāmakatākā abhāv honese bandhake kāraṇapanekā abhāv hai ..165.. 1. pariṇamya = pariṇaman karane yogya . [dash ansh snigdhatāvālā paramāṇu bārah ansh rūkṣhatāvāle paramāṇuke

Page 317 of 513
PDF/HTML Page 350 of 546
single page version

yathoditahetukamev paramāṇūnān piṇḍatvamavadhāryan, dvichaturguṇayostripañchaguṇayoshcha dvayoḥ snigdhayoḥ dvayo rūkṣhayordvayoḥ snigdharūkṣhayorvā paramāṇvorbandhasya prasiddheḥ . uktan cha — ‘‘ṇiddhā ṇiddheṇ bajjhanti lukkhā lukakhā ya poggalā . ṇiddhalukkhā ya bajjhanti rūvārūvī ya poggalā ..’’ trishaktiyuktarūkṣhasya pañchaguṇarūkṣheṇ snigdhen vā viṣhamasañgnen dviguṇādhikatve sati bandho bhavatīti gnātavyam . ayan tu visheṣhaḥ — paramānandaikalakṣhaṇasvasamvedanagnānabalen hīyamānarāgadveṣhatve sati pūrvokta-

anvayārtha : — [snigdhatven dviguṇaḥ ] snigdharūpase do anshavālā paramāṇu [chaturguṇasnigdhen ] chār anshavāle snigdha (athavā rūkṣha) paramāṇuke sāth [bandhan anubhavati ] bandhakā anubhav karatā hai . [vā ] athavā [rūkṣheṇ triguṇitaḥ aṇuḥ ] rūkṣharūpase tīn anshavālā paramāṇu [pañchaguṇayuktaḥ ] pān̐ch anshavāleke sāth yukta hotā huā [badhyate ] bandhatā hai ..166..

ṭīkā : — yathokta hetuse hī paramāṇuoṅke piṇḍapanā hotā hai aisā nishchit karanā chāhiye; kyoṅki do aur chār guṇavāle tathā tīn aur pān̐ch guṇavāle do snigdha paramāṇuoṅke athavā do rūkṣha paramāṇuoṅke athavā do snigdha – rūkṣha paramāṇuoṅke ( – ek snigdha aur ek rūkṣha paramāṇuke) bandhakī prasiddhi hai . kahā bhī hai ki : —

Page 318 of 513
PDF/HTML Page 351 of 546
single page version

‘‘ṇiddhassa ṇiddheṇ durāhieṇ lukkhassa lukkheṇ durāhieṇ . ṇiddhassa lukkheṇ havejja bandho jahaṇṇavajje visame same vā ..’’ ..166.. jalavālukādr̥uṣhṭānten yathā jīvānān bandho na bhavati tathā jaghanyasnigdharūkṣhatvaguṇe sati paramāṇūnān cheti . tathā choktam — ‘‘ṇiddhassa ṇiddheṇ durādhigeṇ lukkhassa lukkheṇ durādhigeṇ . ṇiddhassa lukkheṇ havedi bandho jaghaṇṇavajje visame same vā’’ ..166.. evan pūrvoktaprakāreṇ snigdharūkṣhapariṇat-

[artha : — pudgal 1‘rūpī’ aur ‘arūpī’ hote hain . unamense snigdha pudgal snigdhake sāth bandhate hain, rūkṣha pudgal rūkṣhake sāth bandhate hain, snigdha aur rūkṣha bhī bandhate hain .

jaghanyake atirikta sam anshavālā ho yā viṣham anshavālā ho, snigdhakā do adhik anshavāle snigdha paramāṇuke sāth, rūkṣhakā do adhik anshavāle rūkṣha paramāṇuke sāth aur snigdhakā (do adhik anshavāle) rūkṣha paramāṇuke sāth bandh hotā hai . ]

bhāvārtha : — do anshonse lekar ananta ansh snigdhatā yā rūkṣhatāvālā paramāṇu usase do adhik ansh snigdhatā yā rūkṣhatāvāle paramāṇuke sāth ban̐dhakar skandh banatā hai . jaise : — 2 ansh snigdhatāvālā paramāṇu 4 ansh snigdhatāvāle paramāṇuke sāth bandhatā hai; 91 ansh snigdhatāvālā paramāṇu 93 ansh rūkṣhatāvāle paramāṇuke sāth bandhatā hai; 533 ansh rūkṣhatāvālā paramāṇu 535 ansh rūkṣhatāvāle paramāṇuke sāth bandhatā hai; 7006 ansh rūkṣhatāvālā paramāṇu 7008 ansh snigdhatāvāle paramāṇuke sāth bandhatā hai — in udāharaṇoṅke anusār do se lekar ananta anshon (avibhāgī pratichchhedon) tak samajh lenā chāhiye .

mātra ek anshavāle paramāṇumen jaghanyabhāvake kāraṇ bandhakī yogyatā nahīn hai, isaliye ek anshavālā snigdha yā rūkṣha paramāṇu tīn anshavāle snigdha yā rūkṣha paramāṇuke sāth bhī nahīn bandhatā .

isaprakār, (ek anshavāleke atirikta) do paramāṇuoṅke bīch yadi do anshoṅkā antar ho tab hī ve ban̐dhate hain; do se adhik yā kam anshoṅkā antar ho to bandh nahīn hotā . jaise : – pān̐ch ansh snigdhatā yā rūkṣhatāvālā paramāṇu sāt anshomvāle paramāṇuke sāth bandhatā hai; parantu pān̐ch anshomvālā paramāṇu āṭh yā chhah anshomvāle (athavā pān̐ch anshomvāle) paramāṇuke sāth nahīn bandhatā ..166.. 1. kisī ek paramāṇukī apekṣhāse visadr̥ushajātikā samān anshomvālā dūsarā paramāṇu ‘rūpī’ kahalātā hai aur

Page 319 of 513
PDF/HTML Page 352 of 546
single page version

evamamī samupajāyamānā dvipradeshādayaḥ skandhā vishiṣhṭāvagāhanashaktivashādupātta- saukṣhmyasthaulyavisheṣhā vishiṣhṭākāradhāraṇashaktivashādgr̥uhītavichitrasansthānāḥ santo yathāsvan paramāṇusvarūpakathanen prathamagāthā, snigdharūkṣhaguṇavivaraṇen dvitīyā, snigdharūkṣhaguṇābhyān dvayadhikatve sati bandhakathanen tr̥utīyā, tasyaiv dr̥uḍhīkaraṇen chaturthī cheti paramāṇūnān parasparabandhavyākhyānamukhyatven prathamasthale gāthāchatuṣhṭayan gatam . athātmā dvayaṇukādipudgalaskandhānān kartā na bhavatītyupadishati — jāyante utpadyante . ke kartāraḥ . dupadesādī khandhā dvipradeshādyanantāṇuparyantāḥ skandhāḥ . ke jāyante . puḍhavijalateuvāū pr̥ithvījalatejovāyavaḥ . kathambhūtāḥ santaḥ . suhumā vā bādarā sūkṣhmā vā bādarā vā . punarapi kimvishiṣhṭāḥ santaḥ . sasaṇṭhāṇā yathāsambhavan vr̥uttachaturasrādisvakīyasvakīy- sansthānākārayuktāḥ . kaiḥ kr̥utvā jāyante . sagapariṇāmehin svakīyasvakīyasnigdharūkṣhapariṇāmairiti . ath vistaraḥ — jīvā hi tāvadvastutaṣhṭaṅkotkīrṇagnāyakaikarūpeṇ shuddhabuddhaikasvabhāvā ev, pashchādvayavahāreṇānādikarmabandhopādhivashen shuddhātmasvabhāvamalabhamānāḥ santaḥ pr̥uthivyaptejovātakāyikeṣhu

anvayārtha : — [dvipradeshādayaḥ skandhāḥ ] dvipradeshādik (do se lekar anantapradeshavāle) skandh [sūkṣhmāḥ vā bādarāḥ ] jo ki sūkṣhma athavā bādar hote hain aur [sasansthānāḥ ] sansthānon (ākāron) sahit hote hain ve — [pr̥uthivījalatejovāyavaḥ ] pr̥ithvī, jal, tej aur vāyurūp [svakapariṇāmaiḥ jāyante ] apane pariṇāmonse hote hain ..167..

ṭīkā : — is (pūrvokta) prakārase yah utpanna honevāle dvipradeshādik skandh — jinane vishiṣhṭa avagāhanakī shaktike vash sūkṣhmatā aur sthūlatārūp bhed grahaṇ kiye hain aur jinane vishiṣhṭa ākār dhāraṇ karanekī shaktike vash hokar vichitra sansthān grahaṇ kiye hain ve — apanī

skandho pradeshadvayādiyut, sthūl -sūkṣhma ne sākār je, te pr̥ithvī – vāyu – tej – jal pariṇāmathī nij thāy chhe. 167.

Page 320 of 513
PDF/HTML Page 353 of 546
single page version

sparshādichatuṣhkasyāvirbhāvatirobhāvasvashaktivashamāsādya pr̥uthivyaptejovāyavaḥ svapariṇāmairev jāyante . ato‘vadhāryate dvayaṇukādyanantānantapudgalānān na piṇḍakartā puruṣho‘sti ..167..

ab aisā nishchit karate hain ki (jis prakār ātmā pudgalapiṇḍakā karanevālā nahīn usī prakār) ātmā pudgalapiṇḍakā lānevālā (bhī) nahīn hai : —

anvayārtha : — [lokaḥ ] lok [sarvataḥ ] sarvataḥ [sūkṣhmeḥ bādaraiḥ ] sūkṣhma tathā bādar [cha ] aur [aprāyogyaiḥ yogyaiḥ ] karmatvake ayogya tathā karmatvake yogya [pudgalakāyaiḥ ] pudgalaskandhoṅke dvārā [avagāḍhagāḍhanichitaḥ ] (vishiṣhṭa prakārase) avagāhit hokar gārḥ ( – ghaniṣhṭha) bharā huā hai ..168.. 1. sparshādichatuṣhka = sparsha, ras, gandh aur varṇa . (sparshādikī pragaṭatā aur apragaṭatā vah pudgalakī

avagāḍh gāḍh bharel chhe sarvatra pudgalakāyathī ā lok bādar - sūkṣhmathī, karmatvayogya - ayogyathī. 168.

Page 321 of 513
PDF/HTML Page 354 of 546
single page version

yato hi sūkṣhmatvapariṇatairbādarapariṇataishchānatisūkṣhmatvasthūlatvāt karmatvapariṇamanashakti- yogibhiratisūkṣhmasthūlatayā tadayogibhishchāvagāhavishiṣhṭatven parasparamabādhamānaiḥ svayamev sarvat ev pudgalakāyairgāḍhan nichito lokaḥ, tato‘vadhāryate na pudgalapiṇḍānāmānetā puruṣho‘sti ..168..

ṭīkā : — sūkṣhmatayā pariṇat tathā bādararūp pariṇat, ati sūkṣhma athavā ati sthūl na honese karmarūp pariṇat honekī shaktivāle tathā ati sūkṣhma athavā ati sthūl honese karmarūp pariṇat honekī shaktise rahit — aise pudgalakāryoṅke dvārā, avagāhakī vishiṣhṭatāke kāraṇ paraspar bādhā kiye vinā, svayamev sarvataḥ (sarva pradeshonse) lok gārḥ bharā huā hai . isase nishchit hotā hai ki pudgalapiṇḍoṅkā lānevālā ātmā nahīn hai .

bhāvārtha : — is lokamen sarvatra jīv hain aur karmabandhake yogya pudgalavargaṇā bhī sarvatra hai . jīvake jaise pariṇām hote hain usīprakārakā jīvako karmabandh hotā hai . aisā nahīn hai ki ātmā kisī bāharake sthānase karmayogya pudgal lākar bandh karatā hai ..168..

anvayārtha : — [karmatvaprāyogyāḥ skandhāḥ ] karmatvake yogya skandh [jīvasyapariṇatin prāpya ] jīvakī pariṇatiko prāpta karake [karmabhāvan gachchhanti ] karmabhāvako prāpta hote hain; [na hi te jīven pariṇamitāḥ ] jīv unako nahīn pariṇamātā ..169..

Page 322 of 513
PDF/HTML Page 355 of 546
single page version

yato hi tulyakṣhetrāvagāḍhajīvapariṇāmamātran bahiraṅgasādhanamāshritya jīvan pariṇamayitā- ramantareṇāpi karmatvapariṇamanashaktiyoginaḥ pudgalaskandhāḥ svayamev karmabhāven pariṇamanti, tato‘vadhāryate na pudgalapiṇḍānān karmatvakartā puruṣho‘sti ..169..

tatraiv tiṣhṭhanti, na cha bahirbhāgājjīv ānayatīti ..168.. ath karmaskandhānān jīv upādānakartā na bhavatīti pragnāpayati — kammattaṇapāoggā khandhā karmatvaprāyogyāḥ skandhāḥ kartāraḥ jīvassa pariṇain pappā jīvasya pariṇatin prāpya nirdoṣhiparamātmabhāvanotpannasahajānandaikalakṣhaṇasukhāmr̥utapariṇateḥ pratipakṣhabhūtān jīvasambandhinīn mithyātvarāgādipariṇatin prāpya gachchhanti kammabhāvan gachchhanti pariṇamanti . kam . karmabhāvan gnānāvaraṇādidravyakarmaparyāyam . ṇa hi te jīveṇ pariṇamidā na hi naiv te karma- skandhā jīvenopādānakartr̥ubhūten pariṇamitāḥ pariṇatin nītā ityarthaḥ . anen vyākhyānenaitaduktan bhavati karmaskandhānān nishchayen jīvaḥ kartā na bhavatīti ..169.. ath sharīrākārapariṇatapudgalapiṇḍānān jīvaḥ kartā na bhavatītyupadishati ---te te kammattagadā te te pūrvasūtroditāḥ karmatvan gatā dravyakarmaparyāy-

ṭīkā : — karmarūp pariṇamit honekī shaktivāle pudgalaskandh tulya (samān) kṣhetrāvagāh jīvake pariṇāmamātrakā — jo ki bahiraṅg sādhan (bāhyakāraṇ) hai usakā — āshray karake, jīv unako pariṇamāne vālā na hone par bhī, svayamev karmabhāvase pariṇamit hote hain . isase nishchit hotā hai ki pudgalapiṇḍoṅko karmarūp karanevālā ātmā nahīn hai .

bhāvārtha : — samān kṣhetramen rahanevāle jīvake vikārī pariṇāmako nimittamātra karake kārmaṇavargaṇāyen svayamev apanī antaraṅgashaktise gnānāvaraṇādi karmarūp pariṇamit ho jātī hain; jīv unhen karmarūp pariṇamit nahīn karatā ..169..

ab ātmāke karmarūp pariṇat pudgaladravyātmak sharīrake kartr̥utvakā abhāv nishchit karate hain (arthāt aisā nishchit karate hain ki karmarūp pariṇat jo pudgaladravya us – svarūp sharīrakā kartā ātmā nahīn hai ) : —

Page 323 of 513
PDF/HTML Page 356 of 546
single page version

ye ye nāmāmī yasya jīvasya pariṇāman nimittamātrīkr̥utya pudgalakāyāḥ svayamev karmatven pariṇamanti, ath te te tasya jīvasyānādisantānapravr̥uttasharīrāntarasaṅkrāntimāshritya svayamev cha sharīrāṇi jāyante . ato‘vadhāryate na karmatvapariṇatapudgaladravyātmakasharīrakartā puruṣho‘sti ..170..

athātmanaḥ sharīratvābhāvamavadhārayati — pariṇatāḥ poggalakāyā pudgalaskandhāḥ puṇo vi jīvassa punarapi bhavāntare‘pi jīvasya sañjāyante dehā sañjāyante samyagjāyante dehāḥ sharīrāṇīti . kin kr̥utvā . dehantarasaṅkaman pappā dehāntarasaṅkraman bhavāntaran prāpya labdhveti . anen kimuktan bhavati — audārikādisharīranāmakarmarahitaparamātmānamalabhamānen jīven yānyupārjitānyaudārikādisharīranāmakarmāṇi tāni bhavāntare prāpte satyudayamāgachchhanti, tadudayen nokarmapudgalā audārikādisharīrākāreṇ svayamev pariṇamanti . tataḥ kāraṇādaudārikādikāyānān jīvaḥ kartā na bhavatīti ..170.. ath sharīrāṇi jīvasvarūpan na bhavantīti nishchinoti — orālio ya deho audārikashcha dehaḥ deho veuvvio ya deho vaikriyakashcha tejasio taijasikaḥ āhāray kammaio āhārakaḥ kārmaṇashcha puggaladavvappagā savve ete pañcha dehāḥ pudgaladravyātmakāḥ sarve‘pi

gāthā : 170 anvayārtha : — [karmatvagatāḥ ] karmarūp pariṇat [te te ] ve – ve [pudgalakāyāḥ ] pudgalapiṇḍa [dehānta saṅkraman prāpya ] dehāntararūp parivartanako prāpta karake [punaḥ api ] punaḥ – punaḥ [jīvasya ] jīvake [dehāḥ ] sharīr [sañjāyante ] hote hain ..170..

ṭīkā : — jis jīvake pariṇāmako nimittamātra karake jo – jo yah pudgalakāy svayamev karmarūp pariṇat hote hain, ve jīvake anādi santatirūp (pravāharūp) pravartamān dehāntar (bhavāntar) rūp parivartanakā āshray lekar ve – ve pudgalapiṇḍa svayamev sharīr (-sharīrarūp, sharīrake honemen nimittarūp) banate hain . isase nishchit hotā hai ki karmarūp pariṇat pudgaladravyātmak sharīrakā kartā ātmā nahīn hai .

bhāvārtha : — jīvake pariṇāmako nimittamātra karake jo pudgal svayamev karmarūp pariṇat hote hain, ve pudgal hī anya bhavamen sharīrake bananemen nimittabhūt hote hain, aur nokarmapudgal svayamev sharīrarūp pariṇamit hote hain . isaliye sharīrakā kartā ātmā nahīn hai ..170..

Page 324 of 513
PDF/HTML Page 357 of 546
single page version

yato hyaudārikavaikriyikāhārakataijasakārmaṇāni sharīrāṇi sarvāṇyapi pudgaladravyātma- kāni, tato‘vadhāryate na sharīran puruṣho‘sti ..171..

ath kin tarhin jīvasya sharīrādisarvaparadravyavibhāgasādhanamasādhāraṇan svalakṣhaṇamityā- vedayati —

anvayārtha : — [audārikaḥ cha dehaḥ ] audārik sharīr, [vaikriyikaḥ dehaḥ ] vaikriyik sharīr, [taijasaḥ ] taijas sharīr, [āhārakaḥ ] āhārak sharīr [cha ] aur [kārmaṇaḥ ] kārmaṇ sharīr — [sarve ] sab [pudgaladravyātmakāḥ ] pudgaladravyātmak hain ..171..

ṭīkā : — audārik, vaikriyik, āhārak, taijas aur kārmaṇ — ye sharīr sab pudgaladravyātmak hain . isase nishchit hotā hai ki ātmā sharīr nahīn hai ..171..

tab phi ra jīvakā, sharīrādi sarvaparadravyonse vibhāgakā sādhanabhūt, asādhāraṇ svalakṣhaṇ kyā hai, so kahate hain : —

Page 325 of 513
PDF/HTML Page 358 of 546
single page version

ātmano hi rasarūpagandhaguṇābhāvasvabhāvatvātsparshaguṇavyaktyabhāvasvabhāvatvāt shabda- paryāyābhāvasvabhāvatvāttathā tanmūlādaliṅgagrāhyatvātsarvasansthānābhāvasvabhāvatvāchcha pudgaladravya- vibhāgasādhanamarasatvamarūpatvamagandhatvamavyakta tvamashabdatvamaliṅgagrāhyatvamasansthānatvan chāsti . sakal- pudgalāpudgalājīvadravyavibhāgasādhanan tu chetanāguṇatvamasti . tadev cha tasya svajīv- dravyamātrāshritatven svalakṣhaṇatān bibhrāṇan sheṣhadravyāntaravibhāgan sādhayati . aliṅgagrāhya iti vaktavye yadaliṅgagrahaṇamityuktan tadbahutarārthapratipattaye . tathā hi — na liṅgairindriyairgrāhakatāmā- mukhyatayā dvitīyavisheṣhāntarādhikāraḥ samāptaḥ . athaikonavinshatigāthāparyantan jīvasya pudgalen sah bandha- mukhyatayā vyākhyānan karoti, tatra ṣhaṭsthalāni bhavanti . teṣhvādau ‘arasamarūvan’ ityādi shuddhajīv- vyākhyānen gāthaikā, ‘mutto rūvādi’ ityādipūrvapakṣhaparihāramukhyatayā gāthādvayamiti prathamasthale gāthātrayam . tadanantaran bhāvabandhamukhyatven ‘uvaogamao’ ityādi gāthādvayam . ath parasparan dvayoḥ pudgalayoḥ bandho, jīvasya rāgādipariṇāmen sah bandho, jīvapudgalayorbandhashcheti trividhabandhamukhyatven

anvayārtha : — [jīvam ] jīvako [arasam ] aras, [arūpam ] arūp [agandham ] agandh, [avyaktam ] avyakta, [chetanāguṇam ] chetanāguṇayukta, [ashabdam ] ashabda, [aliṅgagrahaṇam ] aliṅgagrahaṇ (liṅg dvārā grahaṇ na hone yogya) aur [anirdiṣhṭasansthānam ] jisakā koī sansthān nahīn kahā gayā hai aisā [jānīhi ] jāno ..172..

ṭīkā : — ātmā (1) rasaguṇake abhāvarūp svabhāvavālā honese, (2) rūpaguṇake abhāvarūp svabhāvavālā honese, (3) gandhaguṇake abhāvarūp svabhāvavālā honese, (4) sparshaguṇarūp vyaktatāke abhāvarūp svabhāvavālā honese, (5) shabdaparyāyake abhāvarūp svabhāvavālā honese, tathā (6) in sabake kāraṇ (arthāt ras – rūp – gandh ityādike abhāvarūp svabhāvake kāraṇ) liṅgake dvārā agrāhya honese or (7) sarva sansthānoṅke abhāvarūp svabhāvavālā honese, ātmāko pudgaladravyase vibhāgakā sādhanabhūt (1) arasapanā, (2) arūpapanā, (3) agandhapanā, (4) avyaktapanā, (5) ashabdapanā, (6) aliṅgagrāhyapanā aur (7) asansthānapanā hai . pudgal tathā apudgal aise samasta ajīv dravyonse vibhāgakā sādhan to chetanāguṇamayapanā hai; aur vahī, mātra svajīvadravyāshrit honese svalakṣhaṇapaneko dhāraṇ karatā huā, ātmākā sheṣh anya dravyonse vibhāg (bhed) siddha karatā hai .

Page 326 of 513
PDF/HTML Page 359 of 546
single page version

pannasya grahaṇan yasyetyatīndriyagnānamayatvasya pratipattiḥ . na liṅgairindriyairgrāhyatāmāpannasya grahaṇan yasyetīndriyapratyakṣhāviṣhayatvasya . na liṅgādindriyagamyāddhūmādagneriv grahaṇan yasyetīndriy- pratyakṣhapūrvakānumānāviṣhayatvasya . na liṅgādev paraiḥ grahaṇan yasyetyanumeyamātratvābhāvasya . na liṅgādev pareṣhān grahaṇan yasyetyanumātr̥umātratvābhāvasya . na liṅgātsvabhāven grahaṇan yasyeti pratyakṣhagnātr̥utvasya . na liṅgenopayogākhyalakṣhaṇen grahaṇan gneyārthālambanan yasyeti bahirarthālamban- gnānābhāvasya . na liṅgasyopayogākhyalakṣhaṇasya grahaṇan svayamāharaṇan yasyetyanāhāryagnānatvasya . na liṅgasyopayogākhyalakṣhaṇasya grahaṇan pareṇ haraṇan yasyetyahāryagnānatvasya . na liṅge ‘phāsehi poggalāṇan’ ityādi sūtradvayam . tataḥ paran nishchayen dravyabandhakāraṇatvādrāgādipariṇām ev bandha iti kathanamukhyatayā ‘ratto bandhadi’ ityādi gāthātrayam . ath bhedabhāvanāmukhyatven ‘bhaṇidā puḍhavī’ ityādi sūtradvayam . tadanantaran jīvo rāgādipariṇāmānāmev kartā, na cha dravyakarmaṇāmiti kathanamukhyatven pratipatti (prāpti, pratipādan) karaneke liye hai . vah isaprakār hai : — (1) grāhak (-gnāyak) jisake liṅgoṅke dvārā arthāt indriyoṅke dvārā grahaṇ (-jānanā) nahīn hotā vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā atīndriyagnānamay’ hai is arthakī prāpti hotī hai . (2) grāhya (gney) jisakā liṅgoṅke dvārā arthāt indriyoṅke dvārā grahaṇ (-jānanā) nahīn hotā vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā indriyapratyakṣhakā viṣhay nahīn hai’ is arthakī prāpti hotī hai . (3) jaise dhunen̐se agnikā grahaṇ (gnān) hotā hai, usīprakār liṅg dvārā, arthāt indriyagamya (-indriyonse jānane yogya chihna) dvārā jisakā grahaṇ nahīn hotā vah aliṅgagrahaṇ hai . isaprakār ‘ātmā indriyapratyakṣhapūrvak anumānakā viṣhay nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (4) dūsaroṅke dvārā – mātra liṅg dvārā hī jisakā grahaṇ nahīn hotā vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā anumey mātra (keval anumānase hī gnāt hone yogya) nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (5) jisake liṅgase hī parakā grahaṇ nahīn hotā vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā anumātāmātra (keval anumān karanevālā ho) nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (6) jisake liṅgake dvārā nahīn kintu svabhāvake dvārā grahaṇ hotā hai vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā pratyakṣha gnātā hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (7) jisake liṅg dvārā arthāt upayoganāmak lakṣhaṇ dvārā grahaṇ nahīn hai arthāt gney padārthoṅkā ālamban nahīn hai, vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmāke bāhya padārthoṅkā ālambanavālā gnān nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (8) jo liṅgako arthāt upayog nāmak lakṣhaṇako grahaṇ nahīn karatā arthāt svayam (kahīn bāharase) nahīn lātā so aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā jo kahīnse nahīn lāyā jātā aise gnānavālā hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (9) jise liṅgakā arthāt upayoganāmak lakṣhaṇakā grahaṇ arthāt parase haraṇ

Page 327 of 513
PDF/HTML Page 360 of 546
single page version

upayogākhyalakṣhaṇe grahaṇan sūrya ivoparāgo yasyeti shuddhopayogasvabhāvasya . na liṅgādupayogā- khyalakṣhaṇād grahaṇan paudgalikakarmādānan yasyeti dravyakarmāsampr̥uktatvasya . na liṅgebhya indriyebhyo grahaṇan viṣhayāṇāmupabhogo yasyeti viṣhayopabhoktr̥utvābhāvasya . na liṅgāt mano vendriyādi- lakṣhaṇād grahaṇan jīvasya dhāraṇan yasyeti shukrārtavānuvidhāyitvābhāvasya . na liṅgasya mehanā- kārasya grahaṇan yasyeti laukikasādhanamātratvābhāvasya . na liṅgenāmehanākāreṇ grahaṇan lokavyāptiryasyeti kuhuk prasiddhasādhanākāralokavyāptitvābhāvasya . na liṅgānān strīpunnapunsak- ‘kuvvan sahāvamādā’ ityādi ṣhaṣhṭhasthale gāthāsaptakam . yatra mukhyatvamiti vadati tatra yathāsambhavamanyo- ‘pyartho labhyat iti sarvatra gnātavyam . evamekonavinshatigāthābhistr̥utīyavisheṣhāntarādhikāre samudāy- pātanikā . tadyathā — ath kin tarhi jīvasya sharīrādiparadravyebhyo bhinnamanyadravyāsādhāraṇan svasvarūpamiti prashne pratyuttaran dadāti — arasamarūvamagandhan rasarūpagandharahitatvāttathā chādhyāhāryamāṇāsparsharūpatvāchcha avvattan avyaktatvāt asaddan ashabdatvāt aliṅgaggahaṇan aliṅgagrahaṇatvāt aṇiddiṭṭhasaṇṭhāṇan anirdiṣhṭasansthānatvāchcha jāṇ jīvan jānīhi jīvam . arasamarūpamagandhamasparshamavyaktamashabdamaliṅgagrahaṇamanirdiṣhṭasansthānalakṣhaṇan cha he shiṣhya, jīvan jīvadravyan jānīhi . punarapi kathambhūtam . chedaṇāguṇan samastapudgalādibhyo‘chetanebhyo bhinnaḥ samastānyadravyāsādhāraṇaḥ svakīyānantajīvajātisādhāraṇashcha chetanāguṇo yasya tan chetanāguṇan nahīn ho sakatā (-anyase nahīn le jāyā jā sakatā) so aliṅg grahaṇ hai; isaprakār ‘ātmāke gnānakā haraṇ nahīn kiyā jā sakatā’ aise arthakī prāpti hotī hai . (10) jise liṅgamen arthāt upayoganāmak lakṣhaṇamen grahaṇ arthāt sūryakī bhān̐ti uparāg (-malinatā, vikār) nahīn hai vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā shuddhopayogasvabhāvī hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (11) liṅg dvārā arthāt upayoganāmak lakṣhaṇ dvārā grahaṇ arthāt paudgalik karmakā grahaṇ jisake nahīn hai, vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā dravyakarmase asanyukta (asambaddha) hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (12) jise liṅgoṅke dvārā arthāt indriyoṅke dvārā grahaṇ arthāt viṣhayoṅkā upabhog nahīn hai so aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā viṣhayoṅkā upabhoktā nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (13) liṅg dvārā arthāt man athavā indriyādi lakṣhaṇake dvārā grahaṇ arthāt jīvatvako dhāraṇ kar rakhanā jisake nahīn hai vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā shukra aur ārtavako anuvidhāyī (-anusār honevālā) nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (14) liṅgakā arthāt mehanākār (-puruṣhādikī indriyakā ākār)kā grahaṇ jisake nahīn hai so aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā laukikasādhanamātra nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (15) liṅgake dvārā arthāt amehanākārake dvārā jisakā grahaṇ arthāt lokamen vyāpakatva nahīn hai so aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā pākhaṇḍiyoṅke prasiddha sādhanarūp ākāravālā — lokavyāptivālā nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (16) jisake liṅgokā arthāt strī,