Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 160-172.

< Previous Page   Next Page >

Download pdf file of shastra: http://samyakdarshan.org/Dce
Tiny url for this page: http://samyakdarshan.org/Geg36Gc

Combined PDF/HTML Page 18 of 28

 

Hide bookmarks

Page 308 of 513
PDF/HTML Page 341 of 546
single page version

yogen nirmukto bhūtvā kevalasvadravyānuvr̥uttiparigrahāt prasiddhashuddhopayog upayogātmanātmanyev
nityan nishchalamupayuktastiṣhṭhāmi . eṣh me paradravyasanyogakāraṇavināshābhyāsaḥ ..159..
ath sharīrādāvapi paradravye mādhyasthan prakaṭayati
ṇāhan deho ṇa maṇo ṇa chev vāṇī ṇa kāraṇan tesin .
kattā ṇa ṇa kārayidā aṇumantā ṇev kattīṇan ..160..
nāhan deho na mano na chaiv vāṇī na kāraṇan teṣhām .
kartā na na kārayitā anumantā naiv kartr̥̄uṇām ..160..
kevalagnānāntarbhūtānantaguṇātmakan nijātmānan shuddhadhyānapratipakṣhabhūtasamastamanoratharūpachintājālatyāgen
dhyāyāmīti shuddhopayogalakṣhaṇan gnātavyam
..159.. evan shubhāshubhashuddhopayogavivaraṇarūpeṇ tr̥utīyasthale
gāthātrayan gatam . ath dehamanovachanaviṣhaye‘tyantamādhyasthyamudyotayatiṇāhan deho ṇa maṇo ṇa chev vāṇī
nāhan deho na mano na chaiv vāṇī . manovachanakāyavyāpārarahitātparamātmadravyādbhinnan yanmanovachanakāyatrayan
nishchayanayen tannāhan bhavāmi . tataḥ kāraṇāttatpakṣhapātan muktvātyantamadhyastho‘smi . ṇa kāraṇan tesin na
kāraṇan teṣhām . nirvikāraparamāhlādaikalakṣhaṇasukhāmr̥utapariṇateryadupādānakāraṇabhūtamātmadravyan tadvilakṣhaṇo
manovachanakāyānāmupādānakāraṇabhūtaḥ pudgalapiṇḍo na bhavāmi . tataḥ kāraṇāttatpakṣhapātan muktvātyanta-
madhyastho‘smi . kattā ṇa hi kārayidā aṇumantā ṇev kattīṇan kartā na hi kārayitā anumantā naiv kartr̥̄uṇām .
athavā ashubh aisā jo ashuddhopayog usase mukta hokar, mātra svadravyānusār pariṇatiko grahaṇ
karanese jisako shuddhopayog siddha huā hai aisā hotā huā, upayogātmā dvārā (upayogarūp nij
svarūpase) ātmāmen hī sadā nishchalarūpase upayukta rahatā hūn̐
. yah merā paradravyake sanyogake
kāraṇake vināshakā abhyās hai ..159..
ab sharīrādi paradravyake prati bhī madhyasthapanā pragaṭ karate hain :
anvayārtha :[ahan na dehaḥ ] main na deh hūn̐, [na manaḥ ] na man hūn̐, [cha ev ] aur
[na vāṇī ] na vāṇī hūn̐; [teṣhān kāraṇ na ] unakā kāraṇ nahīn hūn̐ [kartā na ] kartā nahīn hūn̐,
[kārayitā na ] karānevālā nahīn hūn̐; [kartr̥uṇān anumantā na ev ] (aur) kartākā anumodak
nahīn hūn̐
..160..
hun deh nahi, vāṇī na, man nahi, temanun kāraṇ nahīn,
kartā na, kārayitā na, anumantā hūn̐ kartāno nahīn. 160
.

Page 309 of 513
PDF/HTML Page 342 of 546
single page version

sharīran cha vāchan cha manashcha paradravyatvenāhan prapadye, tato na teṣhu kashchidapi mam
pakṣhapāto‘sti, sarvatrāpyahamatyantan madhyastho‘smi . tathā hina khalvahan sharīravāṅmasān
svarūpādhārabhūtamachetanadravyamasmi; tāni khalu mān svarūpādhāramantareṇāpyātmanaḥ svarūpan dhārayanti .
tato‘han sharīravāṅmanaḥpakṣhapātamapāsyātyantan madhyastho‘smi . na cha me sharīravāṅmanaḥkāraṇā-
chetanadravyatvamasti; tāni khalu mān kāraṇamantareṇāpi kāraṇavanti bhavanti . tato‘han
tatkāraṇatvapakṣhapātamapāsyāsmyayamatyantan madhyasthaḥ . na cha me svatantrasharīravāṅmanaḥkārakāchetan-
dravyatvamasti; tāni khalu mān kartāramantareṇāpi kriyamāṇāni . tato‘han tatkartr̥utva-
pakṣhapātamapāsyāsmyayamatyantan madhyasthaḥ . na cha me svatantrasharīravāṅmanaḥkārakāchetanadravya-
prayojakatvamasti; tāni khalu mān kārakaprayojakamantareṇāpi kriyamāṇāni . tato‘han tatkārak-
prayojakatvapakṣhapātamapāsyāsmyayamatyantan madhyasthaḥ . na cha me svatantrasharīravāṅmanaḥkārakā-
svashuddhātmabhāvanāviṣhaye yatkr̥utakāritānumatasvarūpan tadvilakṣhaṇan yanmanovachanakāyaviṣhaye kr̥utakāritānu-
matasvarūpan tannāhan bhavāmi
. tataḥ kāraṇāttatpakṣhapātan muktvātyantamadhyastho‘smīti tātparyam ..160..
ṭīkā :main sharīr, vāṇī aur manako paradravyake rūpamen samajhatā hūn̐, isaliye mujhe unake
prati kuchh bhī pakṣhapāt nahīn hai . main un sabake prati atyanta madhyastha hūn̐ . vah isaprakār :
vāstavamen sharīr, vāṇī aur manake svarūpakā ādhārabhūt aisā achetan dravya nahīn hūn̐,
main svarūpādhār (hue) vinā bhī ve vāstavamen apane svarūpako dhāraṇ karate hain . isaliye main sharīr,
vāṇī aur manakā pakṣhapāt chhoṛakar atyanta madhyastha hūn̐ .
aur main sharīr, vāṇī tathā manakā kāraṇ aisā achetan dravya nahīn hūn̐ . main kāraṇ (hue)
vinā bhī ve vāstavamen kāraṇavān hain . isaliye unake kāraṇapanekā pakṣhapāt chhoṛakar yah main
atyanta madhyastha hūn̐ .
aur main svatantrarūpase sharīr, vāṇī tathā manakā kartā aisā achetan dravya nahīn hūn̐; main kartā
(hue) vinā bhī ve vāstavamen kiye jāte hain . isaliye unake kartr̥utvakā pakṣhapāt chhoṛakar yah
main atyanta madhyastha hūn̐ .
aur main, svatantrarūpase sharīr, vāṇī tathā manakā kārak (kartā) aisā jo achetan dravya
hai usakā prayojak nahīn hūn̐; main kartāprayojak vinā bhī (arthāt main unake kartākā prayojak
unakā karānevālāhue vinā bhī ) ve vāstavamen kiye jāte hain . isaliye yah main unake kartāke
prayojakapanekā pakṣhapāt chhoṛakar atyanta madhyastha hūn̐ .
aur main svatantrarūpase sharīr, vāṇī tathā manakā kārak jo achetan dravya hai, usakā

Page 310 of 513
PDF/HTML Page 343 of 546
single page version

chetanadravyānugnātr̥utvamasti; tāni khalu mān kārakānugnātāramantareṇāpi kriyamāṇāni . tato‘han
tatkārakānugnātr̥utvapakṣhapātamapāsyāsmyayamatyantan madhyasthaḥ ..160..
ath sharīravāṅmanasān paradravyatvan nishchinoti
deho ya maṇo vāṇī poggaladavvappag tti ṇiddiṭṭhā .
poggaladavvan hi puṇo piṇḍo paramāṇudavvāṇan ..161..
dehashcha mano vāṇī pudgaladravyātmakā iti nirdiṣhṭāḥ .
pudgaladravyamapi punaḥ piṇḍaḥ paramāṇudravyāṇām ..161..
sharīran cha vāk cha manashcha trīṇyapi paradravyan, pudgaladravyātmakatvāt . pudgaladravyatvan tu
teṣhān pudgaladravyasvalakṣhaṇabhūtasvarūpāstitvanishchitatvāt . tathāvidhapudgaladravyan tvanekaparamāṇu-
ath kāyavāṅmanasān shuddhātmasvarūpātparadravyatvan vyavasthāpayatideho ya maṇo vāṇī poggaladavvappag tti
ṇiddiṭṭhā dehashcha mano vāṇī tisro‘pi pudgaladravyātmakā iti nirdiṣhṭāḥ . kasmāt . vyavahāreṇ jīven
sahaikatvepi nishchayen paramachaitanyaprakāshapariṇaterbhinnatvāt . pudgaladravyan kin bhaṇyate . poggaladavvan hi puṇo
piṇḍo paramāṇudavvāṇan pudgaladravyan hi sphu ṭan punaḥ piṇḍaḥ samūho bhavati . keṣhām . paramāṇudravyāṇā-
mityarthaḥ ..161.. athātmanaḥ sharīrarūpaparadravyābhāvan tatkartr̥utvābhāvan cha nirūpayatiṇāhan puggalamaio
anumodak nahīn hūn̐; main kartāanumodak vinā bhī (main unake kartākā anumodak hue vinā bhī)
ve vāstavamen kiye jāte hain . isaliye unake kartāke anumodakapanekā pakṣhapāt chhoṛakar yah main
atyanta madhyastha hūn̐ ..160..
ab, sharīr, vāṇī aur manakā paradravyapanā nishchit karate hain :
anvayārtha :[dehaḥ cha manaḥ vāṇī ] deh, man aur vāṇī [pudgaladravyātmakāḥ ]
pudgaladravyātmak [iti nirdiṣhṭāḥ ] hain, aisā (vītarāgadevane) kahā hai [api punaḥ ] aur
[pudgal dravyan ] ve pudgaladravya [paramāṇudravyāṇān piṇḍaḥ ] paramāṇudravyoṅkā piṇḍa hai
..161..
ṭīkā :sharīr, vāṇī aur man tīnon hī paradravya hain, kyoṅki ve
pudgaladravyātmak hain . unake pudgaladravyapanā hai, kyoṅki ve pudgaladravyake svalakṣhaṇabhūt
man, vāṇī tem ja deh pudgaladravyarūp nirdiṣhṭa chhe;
ne teh pudgaladravya bahu paramāṇuono piṇḍ chhe. 161
.

Page 311 of 513
PDF/HTML Page 344 of 546
single page version

dravyāṇāmekapiṇḍaparyāyeṇ pariṇāmaḥ, anekaparamāṇudravyasvalakṣhaṇabhūtasvarūpāstitvānāmanekatve‘pi
kathañchidekatvenāvabhāsanāt
..161..
athātmanaḥ paradravyatvābhāvan paradravyakartr̥utvābhāvan cha sādhayati
ṇāhan poggalamaio ṇa te mayā poggalā kayā piṇḍan .
tamhā hi ṇa deho‘han kattā vā tassa dehassa ..162..
nāhan pudgalamayo na te mayā pudgalāḥ kr̥utāḥ piṇḍam .
tasmāddhi na deho‘han kartā vā tasya dehasya ..162..
yadetatprakaraṇanirdhāritan pudgalātmakamantarnītavāṅmanodvaitan sharīran nām paradravyan na
tāvadahamasmi, mamāpudgalamayasya pudgalātmakasharīratvavirodhāt . na chāpi tasya kāraṇadvāreṇ
nāhan pudgalamayaḥ . ṇa te mayā puggalā kayā piṇḍā na cha te pudgalā mayā kr̥utāḥ piṇḍāḥ . tamhā hi ṇa
deho‘han tasmāddeho na bhavāmyahan . hi sphu ṭan . kattā vā tassa dehassa kartā vā na bhavāmi tasya dehasyeti .
svarūpāstitvamen nishchit (rahe hue) hain . us prakārakā 1pudgaladravya anek paramāṇudravyoṅkā
ek piṇḍaparyāyarūpase pariṇām hai, kyoṅki anek paramāṇudravyoṅke svalakṣhaṇabhūt
svarūpāstitva anek hone par bhī kathañchit (snigdhatva
rūkṣhatvakr̥ut bandhapariṇāmakī
apekṣhāse) ekatvarūp avabhāsit hote hain ..161..
ab ātmāke paradravyatvakā abhāv aur paradravyake kartr̥utvakā abhāv siddha karate hain :
anvayārtha :[ahan pudgalamayaḥ na ] main pudgalamay nahīn hūn̐ aur [te pudgalāḥ ] ve
pudgal [mayā ] mere dvārā [piṇḍan na kr̥utāḥ ] piṇḍarūp nahīn kiye gaye hain, [tasmāt hi ]
isaliye [ahan na dehaḥ ] main deh nahīn hūn̐, [vā ] tathā [tasya dehasya kartā ] us dehakā kartā
nahīn hūn̐
..162..
ṭīkā :pratham to, jo yah prakaraṇase nirdhārit pudgalātmak sharīr nāmak paradravya
haijisake bhītar vāṇī aur manakā samāvesh ho jātā haivah main nahīn hūn̐; kyoṅki
apudgalamay aisā main pudgalātmak sharīrarūp honemen virodh hai . aur isīprakār us (sharīr)ke
1. sharīrādirūp .
hun̐ paudgalik nathī, pudgalo men piṇḍarūp karyān nathī;
tethī nathī hun̐ deh vā te dehano kartā nathī. 162
.

Page 312 of 513
PDF/HTML Page 345 of 546
single page version

ka rtr̥udvāreṇ kartr̥uprayojakadvāreṇ kartranumantr̥udvāreṇ vā sharīrasya kartāhamasmi, mamānekaparamāṇu-
dravyaikapiṇḍaparyāyapariṇāmasyākartr̥uranekaparamāṇudravyaikapiṇḍaparyāyapariṇāmātmakasharīrakartr̥utvasya
sarvathā virodhāt
..162..
ath kathan paramāṇudravyāṇān piṇḍaparyāyapariṇatiriti sandehamapanudati
apadeso paramāṇū padesametto ya sayamasaddo jo .
ṇiddho vā lukkho vā dupadesādittamaṇubhavadi ..163..
apradeshaḥ paramāṇuḥ pradeshamātrashcha svayamashabdo yaḥ .
snigdho vā rūkṣho vā dvipradeshāditvamanubhavati ..163..
ayamatrārthaḥdeho‘han na bhavāmi . kasmāt . asharīrasahajashuddhachaitanyapariṇatatven mam dehatvavirodhāt .
kartā vā na bhavāmi tasya dehasya . tadapi kasmāt . niḥkriyaparamachijjyotiḥpariṇatatven mam
dehakartr̥utvavirodhāditi ..162.. evan kāyavāṅmanasān shuddhātmanā sah bhedakathanarūpeṇ chaturthasthale gāthātrayan
gatam . iti pūrvoktaprakāreṇ ‘atthittaṇichchhidassa hi’ ityādyekādashagāthābhiḥ sthalachatuṣhṭayen prathamo
kāraṇ dvārā, kartā dvārā, kartāke prayojak dvārā yā kartāke anumodak dvārā sharīrakā kartā main
nahīn hūn̐, kyoṅki main anek paramāṇudravyoṅke ekapiṇḍa paryāyarūp pariṇāmakā akartā aisā main
anek paramāṇudravyoṅke ekapiṇḍaparyāyarūp
1pariṇāmātmak sharīrakā kartārūp honemen sarvathā
virodh hai ..162..
ab is sandehako dūr karate hain ki ‘‘paramāṇudravyoṅko piṇḍaparyāyarūp pariṇati kaise hotī
hai ?’’ :
anvayārtha :[paramāṇuḥ ] paramāṇu [yaḥ apradeshaḥ ] jo ki apradesh hai,
[pradeshamātraḥ ] pradeshamātra hai [cha ] aur [svayam ashabdaḥ ] svayam ashabda hai, [snigdhaḥ vā rūkṣhaḥ
vā ]
vah snigdha athavā rūkṣha hotā huā [dvipradeshāditvam anubhavati ] dvipradeshādipanekā anubhav
karatā hai
..163..
1. sharīr anek paramāṇudravyoṅkā ekapiṇḍaparyāyarūp pariṇām hai .
paramāṇu je apradesh, tem pradeshamātra, ashabda chhe,
te snigdha rūkṣha banī pradeshadvayādivattva anubhave. 163
.

Page 313 of 513
PDF/HTML Page 346 of 546
single page version

paramāṇurhi dvayādipradeshānāmabhāvādapradeshaḥ, ekapradeshasadbhāvāt pradeshamātraḥ, svayamanek-
paramāṇudravyātmakashabdaparyāyavyaktyasambhavādashabdashcha . yatashchatuḥsparshapañcharasadvigandhapañchavarṇānām-
virodhen sadbhāvāt snigdho vā rūkṣho vā syāt, tat ev tasya piṇḍaparyāyapariṇatirūpā
dvipradeshāditvānubhūtiḥ . athaivan snigdharūkṣhatvan piṇḍatvasādhanam ..163..
ath kīdrashan tatsnigdharūkṣhatvan paramāṇorityāvedayati
visheṣhāntarādhikāraḥ samāptaḥ . ath kevalapudgalabandhamukhyatven navagāthāparyantan vyākhyānan karoti . tatra
sthaladvayan bhavati . paramāṇūnān parasparabandhakathanārthan ‘apadeso paramāṇū’ ityādiprathamasthale gāthāchatuṣhṭayam .
tadanantaran skandhānān bandhamukhyatven ‘dupadesādī khandhā’ ityādidvitīyasthale gāthāpañchakam . evan
dvitīyavisheṣhāntarādhikāre samudāyapātanikā . ath yadyātmā pudgalānān piṇḍan na karoti tarhi kathan
piṇḍaparyāyapariṇatiriti prashne pratyuttaran dadātiapadeso apradeshaḥ . sa kaḥ . paramāṇū pudgalaparamāṇuḥ .
punarapi kathambhūtaḥ . padesametto ya dvitīyādipradeshābhāvāt pradeshamātrashcha . punashcha kinrūpaḥ . sayamasaddo ya svayam
vyaktirūpeṇāshabdaḥ . evan visheṣhaṇatrayavishiṣhṭaḥ san ṇiddho vā lukkho vā snigdho vā rūkṣho vā yataḥ
kāraṇātsambhavati tataḥ kāraṇāt dupadesādittamaṇuhavadi dvipradeshādirūpan bandhamanubhavatīti . tathāhi
yathāyamātmā shuddhabuddhaikasvabhāven bandharahito‘pi pashchādashuddhanayen snigdhasthānīyarāgabhāven
rūkṣhasthānīyadveṣhabhāven yadā pariṇamati tadā paramāgamakathitaprakāreṇ bandhamanubhavati, tathā paramāṇurapi

svabhāven bandharahito‘pi yadā bandhakāraṇabhūtasnigdharūkṣhaguṇen pariṇato bhavati tadā pudgalāntareṇ sah

vibhāvaparyāyarūpan bandhamanubhavatītyarthaḥ
..163.. ath kīdrashan tatsnigdharūkṣhatvamiti pr̥uṣhṭe pratyuttaran dadāti
pra. 39
ṭīkā :vāstavamen paramāṇu dviādi (do, tīn ādi) pradeshoṅke abhāvake
kāraṇ apradesh hai, ek pradeshake sadbhāvake kāraṇ pradeshamātra hai aur svayam anek
paramāṇudravyātmak shabda paryāyakī vyaktikā (pragaṭatākā) asambhav honese ashabda hai
. (vah
paramāṇu) avirodhapūrvak chār sparsha, pān̐ch ras, do gandh aur pān̐ch varṇoṅke sadbhāvake kāraṇ
snigdha athavā rūkṣha hotā hai, isīliye use
1piṇḍaparyāyapariṇatirūp dvipradeshādipanekī
anubhūti hotī hai . isaprakār snigdharūkṣhatva piṇḍapanekā kāraṇ hai ..163..
ab yah batalāte hain ki paramāṇuke vah snigdharūkṣhatva kisaprakārakā
hotā hai :
1. ek paramāṇukī dūsare paramāṇuke sāth piṇḍarūp pariṇati dvipradeshīpanekī anubhūti hai; ek paramāṇukī anya
do paramāṇuoṅke sāth piṇḍarūp pariṇati tripradeshīpanekā anubhav hai . isaprakār paramāṇu anya paramāṇuoṅke
sāth piṇḍarūp pariṇamit honepar anekapradeshīpanekā anubhav karatā hai .

Page 314 of 513
PDF/HTML Page 347 of 546
single page version

eguttaramegādī aṇussa ṇiddhattaṇan cha lukkhattan .
pariṇāmādo bhaṇidan jāv aṇantattamaṇubhavadi ..164..
ekottaramekādyaṇoḥ snigdhatvan vā rūkṣhatvam .
pariṇāmādbhaṇitan yāvadanantatvamanubhavati ..164..
paramāṇorhi tāvadasti pariṇāmaḥ tasya vastusvabhāvatvenānatikramāt . tatastu pariṇāmā-
dupāttakādāchitkavaichitryan chitraguṇayogitvātparamāṇorekādyekottarānantāvasānāvibhāgaparichchhed-
vyāpi snigdhatvan vā rūkṣhatvan vā bhavati
..164..
eguttaramegādī ekottaramekādi . kim . ṇiddhattaṇan cha lukkhattan snigdhatvan rūkṣhatvan cha karmatāpannam . bhaṇidan
bhaṇitan kathitam . kimparyantam . jāv aṇantattamaṇubhavadi anantatvamanantaparyantan yāvadanubhavati prāpnoti .
kasmātsakāshāt . pariṇāmādo pariṇativisheṣhātpariṇāmitvādityarthaḥ . kasya sambandhi . aṇussa aṇoḥ
pudgalaparamāṇoḥ . tathāhiyathā jīve jalājāgomahiṣhīkṣhīre snehavr̥uddhivatsnehasthānīyan rāgatvan rūkṣha-
sthānīyan dveṣhatvan bandhakāraṇabhūtan jaghanyavishuddhisaṅkleshasthānīyamādin kr̥utvā paramāgamakathitakrameṇotkr̥uṣhṭa-
vishuddhisaṅkleshaparyantan vardhate, tathā pudgalaparamāṇudravye‘pi snigdhatvan rūkṣhatvan cha bandhakāraṇabhūtan

pūrvoktajalāditāratamyashaktidr̥uṣhṭāntenaikaguṇasañgnān jaghanyashaktimādin kr̥utvā guṇasañgnenāvibhāgaparichchhed-
anvayārtha :[aṇoḥ ] paramāṇuke [pariṇāmāt ] pariṇamanake kāraṇ [ekādi ]
ekase (-ek avibhāg pratichchhedase) lekar [ekottaran ] ekek barḥate hue [yāvat ] jab
tak [anantatvam anubhavati ] anantapaneko (-ananta avibhāgī pratichchhedapaneko) prāpta ho tab
tak (snigdhatvan vā rūkṣhatvan) snigdhatva athavā rūkṣhatva hotā hai aisā [bhaṇitam ] (jinendradevane)
kahā hai
..164..
ṭīkā :pratham to paramāṇuke pariṇām hotā hai kyoṅki vah (pariṇām) vastukā
svabhāv honese ullaṅghan nahīn kiyā jā sakatā . aur us pariṇāmake kāraṇ jo 1kādāchitka
2vichitratā dhāraṇ karatā hai aisā, ekase lekar ekek barḥate hue ananta avibhāg pratichchhedon
1. kādāchitka = kisī samay ho aisā; kṣhaṇik; anitya .
2. vichitratā = anekaprakāratā; vividhatā; anekarūpatā (chikanāpan aur rūkhāpan pariṇāmake kāraṇ kṣhaṇik
taratamatā, tāratamyatā dhāraṇ karatā hai ) .
ekānshathī ārambhī jyān avibhāg ansh anant chhe,
snigdhatva vā rūkṣhatva e pariṇāmathī paramāṇune. 164
.

Page 315 of 513
PDF/HTML Page 348 of 546
single page version

dvitīyanāmābhidheyen shaktivisheṣheṇ vardhate . kimparyantam . yāvadanantasaṅkhyānam . kasmāt . pudgal-
dravyasya pariṇāmitvāt, pariṇāmasya vastusvabhāvādev niṣhedhitumashakyatvāditi ..164.. athātra
kīdrashātsnigdharūkṣhatvaguṇāt piṇḍo bhavatīti prashne samādhānan dadātibajjhanti hi badhyante hi
sphu ṭam . ke . karmatāpannāḥ aṇupariṇāmā aṇupariṇāmāḥ . aṇupariṇāmashabdenātra pariṇāmapariṇatā
aṇavo gr̥uhyante . kathambhūtāḥ . ṇiddhā vā lukkhā vā snigdhapariṇāmapariṇatā vā rūkṣhapariṇāmapariṇatā
. punarapi kimvishiṣhṭāḥ . samā va visamā vā dvishaktichatuḥshaktiṣhaṭshaktyādipariṇatānān sam
iti sañgnā, trishaktipañchashaktisaptashakyādipariṇatānān viṣham iti sañgnā . punashcha kinrūpāḥ . samado
durādhigā jadi samataḥ samasaṅkhyānātsakāshād dvābhyān guṇābhyāmadhikā yadi chet . kathan dviguṇādhikatvamiti
athātra kīdrashātsnigdharūkṣhatvātpiṇḍatvamityāvedayati
ṇiddhā vā lukkhā vā aṇupariṇāmā samā va visamā vā .
samado durādhigā jadi bajjhanti hi ādiparihīṇā ..165..
snigdhā vā rūkṣhā vā aṇupariṇāmāḥ samā vā viṣhamā vā .
samato dvayadhikā yadi badhyante hi ādiparihīṇāḥ ..165..
tak vyāpta honevālā snigdhatva athavā rūkṣhatva paramāṇuke hotā hai kyoṅki paramāṇu anek
prakārake guṇomvālā hai
.
bhāvārtha :paramāṇu pariṇamanavālā hai, isaliye usake snigdhatva aur rūkṣhatva ek
avibhāg1pratichchhedase lekar ananta avibhāg pratichchhedon tak taratamatāko prāpta hote hain .
ab yah batalāte hain ki kaise snigdhatvarūkṣhatvase piṇḍapanā hotā hai :
anvayārtha :[aṇupariṇāmāḥ ] paramāṇupariṇām, [snigdhāḥ vā rūkṣhāḥ vā ] snigdha
hon yā rūkṣha hāen [samāḥ viṣhamāḥ vā ] sam anshavāle hon yā viṣham anshavāle hon [yadi samataḥ
1 kisī guṇamen (arthāt guṇakī paryāyamen) anshakalpanā karane par, usakā jo chhoṭese chhoṭā (niransh) ansh
hotā hai use us guṇakā (arthāt guṇakī paryāyakā) avibhāg pratichchhed kahā jātā hai . (bakarīse gāyake
dūdhamen aur gāyase bhainsake dūdhamen sachikkaṇatāke avibhāgī pratichchhed adhik hote hain . dhūlase rākhamen aur
rākhase vālūmen rūkṣhatāke avibhāgī pratichchhedak adhik hote hai .)
ho snigdha athavā rūkṣha aṇupariṇām, sam vā viṣham ho,
bandhāy jo guṇadvay adhik; nahi bandh hoy jaghanyano. 165.

Page 316 of 513
PDF/HTML Page 349 of 546
single page version

chet . eko dviguṇastiṣhṭhati dvitīyo‘pi dviguṇ iti dvau samasaṅkhyānau tiṣhṭhatastāvat ek sya
vivakṣhitadviguṇasya dviguṇādhik tve kr̥u te sati saḥ chaturguṇo bhavati shaktichatuṣhṭayapariṇato bhavati . tasya
chaturguṇasya pūrvoktadviguṇen sah bandho bhavatīti . tathaiv dvau trishaktiyukto tiṣhṭhatastāvat, tatrāpyekasya
triguṇashabdābhidheyasya trishaktiyuktasya paramāṇoḥ shaktidvayamelāpake kr̥ute sati pañchaguṇatvan bhavati . ten
pañchaguṇen sah pūrvoktatriguṇasya bandho bhavati . evan dvayordvayoḥ snigdhayordvayordvayo rūkṣhayordvayordvayoḥ
snigdharūkṣhayorvā samayoḥ viṣhamayoshcha dviguṇādhik tve sati bandho bhavatītyarthaḥ, kintu visheṣho‘sti .
ādiparihīṇā ādishabden jalasthānīyan jaghanyasnigdhatvan vālukāsthānīyan jaghanyarūkṣhatvan bhaṇyate, tābhyān
vihīnā ādiparihīṇā badhyante . kiñchparamachaitanyapariṇatilakṣhaṇaparamātmatattvabhāvanārūpadharmadhyān-
shukladhyānabalen yathā jadhanyasnigdhashaktisthānīye kṣhīṇarāgatve sati jadhanyarūkṣhashaktisthānīye kṣhīṇadveṣhatve
cha sati jalavālukayoriv jīvasya bandho na bhavati, tathā pudgalaparamāṇorapi jaghanyasnigdha-

rūkṣhashaktiprastāve bandho na bhavatītyabhiprāyaḥ
..165.. ath tamevārthan visheṣheṇ samarthayati
guṇashabdavāchyashaktidvayayuktasya snigdhaparamāṇoshchaturguṇasnigdhen rūkṣheṇ vā samashabdasañgnen tathaiv
samato dvayadhikaguṇāddhi snigdharūkṣhatvādbandha ityutsargaḥ, snigdharūkṣhadvayadhikaguṇatvasya hi
pariṇāmakatven bandhasādhanatvāt . na khalvekaguṇāt snigdharūkṣhatvādbandha ityapavādaḥ, ekaguṇ-
snigdharūkṣhatvasya hi pariṇamyapariṇāmakatvābhāven bandhasyāsādhanatvāt ..165..
dvayadhikāḥ ] yadi samānase do adhik anshavāle hon to [badhyante hi ] ban̐dhate hain, [ādi
parihīnāḥ ]
jaghanyānshavāle nahīn bandhate
..165..
ṭīkā :samānase do guṇ (ansh) adhik snigdhatva yā rūkṣhatva ho to bandh hotā
hai yah utsarga (sāmānya niyam) hai; kyoṅki snigdhatva yā rūkṣhatvakī dviguṇādhikatākā honā
vah pariṇāmak (pariṇaman karānevālā) honese bandhakā kāraṇ hai
.
yadi ek guṇ snigdhatva yā rūkṣhatva ho to bandh nahīn hotā yah apavād hai; kyoṅki
ek guṇ snigdhatva yā rūkṣhatvake 1pariṇamyapariṇāmakatākā abhāv honese bandhake kāraṇapanekā
abhāv hai ..165..
1. pariṇamya = pariṇaman karane yogya . [dash ansh snigdhatāvālā paramāṇu bārah ansh rūkṣhatāvāle paramāṇuke
sāth bandhakar skandh banane par, dash ansh snigdhatāvālā paramāṇu bārah ansh rūkṣhatārūp pariṇamit ho jātā
hai; athavā dash ansh snigdhatāvālā paramāṇu bārah ansh snigdhatāvāle paramāṇuke sāth bandhakar skandh banane
par, dash ansh snigdhatāvālā paramāṇu bārah ansh snigdhatārūp pariṇamit ho jātā hai; isaliye kam
anshavālā paramāṇu pariṇamya hai aur do adhik anshavālā paramāṇu pariṇāmak hai
. ek ansh snigdhatā yā
rūkṣhatāvālā paramāṇu (sāmānya niyamānusār) pariṇāmak to hai hī nahīn, kintu jaghanyabhāvamen vartit honese
pariṇamya bhī nahīn hai
. is prakār jaghanyabhāv bandhakā kāraṇ nahīn hai .]]

Page 317 of 513
PDF/HTML Page 350 of 546
single page version

ath paramāṇūnān piṇḍatvasya yathoditahetutvamavadhārayati
ṇiddhattaṇeṇ duguṇo chaduguṇaṇiddheṇ bandhamaṇubhavadi .
lukkheṇ vā tiguṇido aṇu bajjhadi pañchaguṇajutto ..166..
snigdhatven dviguṇashchaturguṇasnigdhen bandhamanubhavati .
rūkṣheṇ vā triguṇito‘ṇurbadhyate pañchaguṇayuktaḥ ..166..
yathoditahetukamev paramāṇūnān piṇḍatvamavadhāryan, dvichaturguṇayostripañchaguṇayoshcha dvayoḥ
snigdhayoḥ dvayo rūkṣhayordvayoḥ snigdharūkṣhayorvā paramāṇvorbandhasya prasiddheḥ . uktan cha‘‘ṇiddhā
ṇiddheṇ bajjhanti lukkhā lukakhā ya poggalā . ṇiddhalukkhā ya bajjhanti rūvārūvī ya poggalā ..’’
trishaktiyuktarūkṣhasya pañchaguṇarūkṣheṇ snigdhen vā viṣhamasañgnen dviguṇādhikatve sati bandho bhavatīti
gnātavyam
. ayan tu visheṣhaḥparamānandaikalakṣhaṇasvasamvedanagnānabalen hīyamānarāgadveṣhatve sati pūrvokta-
ab aisā nishchit karate hain ki paramāṇuoṅke piṇḍapanemen yathokta (uparokta) hetu hai :
anvayārtha :[snigdhatven dviguṇaḥ ] snigdharūpase do anshavālā paramāṇu
[chaturguṇasnigdhen ] chār anshavāle snigdha (athavā rūkṣha) paramāṇuke sāth [bandhan anubhavati ]
bandhakā anubhav karatā hai
. [vā ] athavā [rūkṣheṇ triguṇitaḥ aṇuḥ ] rūkṣharūpase tīn anshavālā
paramāṇu [pañchaguṇayuktaḥ ] pān̐ch anshavāleke sāth yukta hotā huā [badhyate ] bandhatā hai ..166..
ṭīkā :yathokta hetuse hī paramāṇuoṅke piṇḍapanā hotā hai aisā nishchit karanā
chāhiye; kyoṅki do aur chār guṇavāle tathā tīn aur pān̐ch guṇavāle do snigdha paramāṇuoṅke
athavā do rūkṣha paramāṇuoṅke athavā do snigdha
rūkṣha paramāṇuoṅke (ek snigdha aur ek
rūkṣha paramāṇuke) bandhakī prasiddhi hai . kahā bhī hai ki :
‘‘ṇiddhā ṇiddheṇ bajjhanti lukkhā lukkhā ya poggalā .
ṇiddhalukkhā ya bajjhanti rūvārūvī ya poggalā ..’’
‘‘ṇiddhassa ṇiddheṇ durāhieṇ lukkhassa lukkheṇ durāhieṇ .
ṇiddhassa lukkheṇ havedi bandho jahaṇṇavajje visamen same vā ..’’
chaturansh ko snigdhāṇu sah dvayanshamay snigdhāṇuno;
pañchānshī aṇu sah bandh thāy trayānshamay rūkṣhāṇuno. 166.

Page 318 of 513
PDF/HTML Page 351 of 546
single page version

‘‘ṇiddhassa ṇiddheṇ durāhieṇ lukkhassa lukkheṇ durāhieṇ . ṇiddhassa lukkheṇ havejja bandho
jahaṇṇavajje visame same vā ..’’ ..166..
jalavālukādr̥uṣhṭānten yathā jīvānān bandho na bhavati tathā jaghanyasnigdharūkṣhatvaguṇe sati paramāṇūnān cheti .
tathā choktam‘‘ṇiddhassa ṇiddheṇ durādhigeṇ lukkhassa lukkheṇ durādhigeṇ . ṇiddhassa lukkheṇ
havedi bandho jaghaṇṇavajje visame same vā’’ ..166.. evan pūrvoktaprakāreṇ snigdharūkṣhapariṇat-
[artha :pudgal 1‘rūpī’ aur ‘arūpī’ hote hain . unamense snigdha pudgal snigdhake
sāth bandhate hain, rūkṣha pudgal rūkṣhake sāth bandhate hain, snigdha aur rūkṣha bhī bandhate hain .
jaghanyake atirikta sam anshavālā ho yā viṣham anshavālā ho, snigdhakā do adhik
anshavāle snigdha paramāṇuke sāth, rūkṣhakā do adhik anshavāle rūkṣha paramāṇuke sāth aur
snigdhakā (do adhik anshavāle) rūkṣha paramāṇuke sāth bandh hotā hai
. ]
bhāvārtha :do anshonse lekar ananta ansh snigdhatā yā rūkṣhatāvālā paramāṇu usase
do adhik ansh snigdhatā yā rūkṣhatāvāle paramāṇuke sāth ban̐dhakar skandh banatā hai . jaise :
2 ansh snigdhatāvālā paramāṇu 4 ansh snigdhatāvāle paramāṇuke sāth bandhatā hai; 91 ansh
snigdhatāvālā paramāṇu 93 ansh rūkṣhatāvāle paramāṇuke sāth bandhatā hai; 533 ansh rūkṣhatāvālā
paramāṇu 535 ansh rūkṣhatāvāle paramāṇuke sāth bandhatā hai; 7006 ansh rūkṣhatāvālā paramāṇu
7008 ansh snigdhatāvāle paramāṇuke sāth bandhatā hai
in udāharaṇoṅke anusār do se lekar
ananta anshon (avibhāgī pratichchhedon) tak samajh lenā chāhiye .
mātra ek anshavāle paramāṇumen jaghanyabhāvake kāraṇ bandhakī yogyatā nahīn hai, isaliye
ek anshavālā snigdha yā rūkṣha paramāṇu tīn anshavāle snigdha yā rūkṣha paramāṇuke sāth bhī nahīn
bandhatā
.
isaprakār, (ek anshavāleke atirikta) do paramāṇuoṅke bīch yadi do anshoṅkā antar
ho tab hī ve ban̐dhate hain; do se adhik yā kam anshoṅkā antar ho to bandh nahīn hotā .
jaise :pān̐ch ansh snigdhatā yā rūkṣhatāvālā paramāṇu sāt anshomvāle paramāṇuke sāth bandhatā hai;
parantu pān̐ch anshomvālā paramāṇu āṭh yā chhah anshomvāle (athavā pān̐ch anshomvāle) paramāṇuke
sāth nahīn bandhatā
..166..
1. kisī ek paramāṇukī apekṣhāse visadr̥ushajātikā samān anshomvālā dūsarā paramāṇu ‘rūpī’ kahalātā hai aur
sheṣh sab paramāṇu usakī apekṣhāse ‘arūpī’ kahalāte hain . jaisepān̐ch ansh snigdhatāvāle paramāṇuko pān̐ch
ansh rūkṣhatāvālā dūsarā paramāṇu ‘rūpī’ hai aur sheṣh sab paramāṇu usake liye ‘arūpī’ hain . isakā artha
yah huā kivisadr̥ushajātike samān anshavāle paramāṇu paraspar ‘rūpī’ hain; aur sadr̥ushajātike athavā
asamān anshavāle paramāṇu paraspar ‘arūpī’ hai .

Page 319 of 513
PDF/HTML Page 352 of 546
single page version

athātmanaḥ pudgalapiṇḍakartr̥utvābhāvamavadhārayati
dupadesādī khandhā suhumā vā bādarā sasaṇṭhāṇā .
puḍhavijalateuvāū sagapariṇāmehin jāyante ..167..
dvipradeshādayaḥ skandhāḥ sūkṣhmā vā bādarāḥ sasansthānāḥ .
pr̥uthivījalatejovāyavaḥ svakapariṇāmairjāyante ..167..
evamamī samupajāyamānā dvipradeshādayaḥ skandhā vishiṣhṭāvagāhanashaktivashādupātta-
saukṣhmyasthaulyavisheṣhā vishiṣhṭākāradhāraṇashaktivashādgr̥uhītavichitrasansthānāḥ santo yathāsvan
paramāṇusvarūpakathanen prathamagāthā, snigdharūkṣhaguṇavivaraṇen dvitīyā, snigdharūkṣhaguṇābhyān dvayadhikatve
sati bandhakathanen tr̥utīyā, tasyaiv dr̥uḍhīkaraṇen chaturthī cheti paramāṇūnān parasparabandhavyākhyānamukhyatven
prathamasthale gāthāchatuṣhṭayan gatam
. athātmā dvayaṇukādipudgalaskandhānān kartā na bhavatītyupadishati
jāyante utpadyante . ke kartāraḥ . dupadesādī khandhā dvipradeshādyanantāṇuparyantāḥ skandhāḥ . ke
jāyante . puḍhavijalateuvāū pr̥ithvījalatejovāyavaḥ . kathambhūtāḥ santaḥ . suhumā vā bādarā sūkṣhmā
vā bādarā vā . punarapi kimvishiṣhṭāḥ santaḥ . sasaṇṭhāṇā yathāsambhavan vr̥uttachaturasrādisvakīyasvakīy-
sansthānākārayuktāḥ . kaiḥ kr̥utvā jāyante . sagapariṇāmehin svakīyasvakīyasnigdharūkṣhapariṇāmairiti .
ath vistaraḥjīvā hi tāvadvastutaṣhṭaṅkotkīrṇagnāyakaikarūpeṇ shuddhabuddhaikasvabhāvā ev,
pashchādvayavahāreṇānādikarmabandhopādhivashen shuddhātmasvabhāvamalabhamānāḥ santaḥ pr̥uthivyaptejovātakāyikeṣhu
ab, ātmāke pudgaloṅke piṇḍake kartr̥utvakā abhāv nishchit karate hain :
anvayārtha :[dvipradeshādayaḥ skandhāḥ ] dvipradeshādik (do se lekar
anantapradeshavāle) skandh [sūkṣhmāḥ vā bādarāḥ ] jo ki sūkṣhma athavā bādar hote hain aur
[sasansthānāḥ ] sansthānon (ākāron) sahit hote hain ve
[pr̥uthivījalatejovāyavaḥ ] pr̥ithvī, jal,
tej aur vāyurūp [svakapariṇāmaiḥ jāyante ] apane pariṇāmonse hote hain ..167..
ṭīkā :is (pūrvokta) prakārase yah utpanna honevāle dvipradeshādik skandhjinane
vishiṣhṭa avagāhanakī shaktike vash sūkṣhmatā aur sthūlatārūp bhed grahaṇ kiye hain aur jinane
vishiṣhṭa ākār dhāraṇ karanekī shaktike vash hokar vichitra sansthān grahaṇ kiye hain ve
apanī
skandho pradeshadvayādiyut, sthūl -sūkṣhma ne sākār je,
te pr̥ithvī
vāyutejjal pariṇāmathī nij thāy chhe. 167.

Page 320 of 513
PDF/HTML Page 353 of 546
single page version

sparshādichatuṣhkasyāvirbhāvatirobhāvasvashaktivashamāsādya pr̥uthivyaptejovāyavaḥ svapariṇāmairev jāyante .
ato‘vadhāryate dvayaṇukādyanantānantapudgalānān na piṇḍakartā puruṣho‘sti ..167..
athātmanaḥ pudgalapiṇḍānetr̥utvābhāvamavadhārayati
ogāḍhagāḍhaṇichido poggalakāyehin savvado logo .
suhumehi bādarehi ya appāoggehin joggehin ..168..
avagāḍhagāḍhanichitaḥ pudgalakāyaiḥ sarvato lokaḥ .
sūkṣhmairbādaraishchāprāyogyairyogyaiḥ ..168..
samutpadyante, tathāpi svakīyābhyantarasukhaduḥkhādirūpapariṇaterevāshuddhopādānakāraṇan bhavanti, na cha
pr̥uthivyādikāyākārapariṇateḥ . kasmāditi chet . tatra skandhānāmevopādānakāraṇatvāditi . tato
gnāyate pudgalapiṇḍānān jīvaḥ kartā na bhavatīti ..167.. athātmā bandhakāle bandhayogya-
pudgalān bahirbhāgānnaivānayatītyāvedayatiogāḍhagāḍhaṇichido avagāhyāvagāhya nairantaryeṇ
nichito bhr̥utaḥ . sa kaḥ . logo lokaḥ . kathambhūtaḥ . savvado sarvataḥ sarvapradesheṣhu . kaiḥ kartr̥ubhūtaiḥ .
poggalakāyehin pudgalakāyaiḥ . kimvishiṣhṭaiḥ . suhumehi bādarehi ya indriyagrahaṇāyogyaiḥ sūkṣhmaistadgrahaṇ-
yoegyatānusār 1sparshādichatuṣhkake āvirbhāv aur tirobhāvakī svashaktike vash hokar pr̥ithvī,
jal, agni, aur vāyurūp apane pariṇāmonse hī hote hain . isase nishchit hotā hai ki dvi
aṇukādi anantānta pudgaloṅkā piṇḍakartā ātmā nahīn hai ..167..
ab aisā nishchit karate hain ki (jis prakār ātmā pudgalapiṇḍakā karanevālā nahīn
usī prakār) ātmā pudgalapiṇḍakā lānevālā (bhī) nahīn hai :
anvayārtha :[lokaḥ ] lok [sarvataḥ ] sarvataḥ [sūkṣhmeḥ bādaraiḥ ] sūkṣhma tathā bādar
[cha ] aur [aprāyogyaiḥ yogyaiḥ ] karmatvake ayogya tathā karmatvake yogya [pudgalakāyaiḥ ]
pudgalaskandhoṅke dvārā [avagāḍhagāḍhanichitaḥ ] (vishiṣhṭa prakārase) avagāhit hokar gārḥ
(
ghaniṣhṭha) bharā huā hai ..168..
1. sparshādichatuṣhka = sparsha, ras, gandh aur varṇa . (sparshādikī pragaṭatā aur apragaṭatā vah pudgalakī
shakti hai .)
avagāḍh gāḍh bharel chhe sarvatra pudgalakāyathī
ā lok bādar
- sūkṣhmathī, karmatvayogya - ayogyathī. 168.

Page 321 of 513
PDF/HTML Page 354 of 546
single page version

yato hi sūkṣhmatvapariṇatairbādarapariṇataishchānatisūkṣhmatvasthūlatvāt karmatvapariṇamanashakti-
yogibhiratisūkṣhmasthūlatayā tadayogibhishchāvagāhavishiṣhṭatven parasparamabādhamānaiḥ svayamev sarvat ev
pudgalakāyairgāḍhan nichito lokaḥ, tato‘vadhāryate na pudgalapiṇḍānāmānetā puruṣho‘sti
..168..
athātmanaḥ pudgalapiṇḍānān karmatvakartr̥utvābhāvamavadhārayati
kammattaṇapāoggā khandhā jīvassa pariṇain pappā .
gachchhanti kammabhāvan ṇa hi te jīveṇ pariṇamidā ..169..
karmatvaprāyogyāḥ skandhā jīvasya pariṇatin prāpya .
gachchhanti karmabhāvan na hi te jīven pariṇamitāḥ ..169..
yogyairbādaraishcha . punashcha kathambhūtaiḥ . appāoggehin atisūkṣhmasthūlatven karmavargaṇāyogyatārahitaiḥ . punashcha
kimvishiṣhṭaiḥ . joggehin atisūkṣhmasthūlatvābhāvātkarmavargaṇāyogyairiti . ayamatrārthaḥnishchayen shuddha-
svarūpairapi vyavahāreṇ karmodayādhīnatayā pr̥uthivyādipañchasūkṣhmasthāvaratvan prāptairjīvairyathā loko nirantaran
bhr̥utastiṣhṭhati tathā pudgalairapi
. tato gnāyate yatraiv sharīrāvagāḍhakṣhetre jīvastiṣhṭhati bandhayogyapudgalā api
pra. 41
ṭīkā :sūkṣhmatayā pariṇat tathā bādararūp pariṇat, ati sūkṣhma athavā ati sthūl
na honese karmarūp pariṇat honekī shaktivāle tathā ati sūkṣhma athavā ati sthūl honese karmarūp
pariṇat honekī shaktise rahit
aise pudgalakāryoṅke dvārā, avagāhakī vishiṣhṭatāke kāraṇ
paraspar bādhā kiye vinā, svayamev sarvataḥ (sarva pradeshonse) lok gārḥ bharā huā hai . isase
nishchit hotā hai ki pudgalapiṇḍoṅkā lānevālā ātmā nahīn hai .
bhāvārtha :is lokamen sarvatra jīv hain aur karmabandhake yogya pudgalavargaṇā bhī sarvatra
hai . jīvake jaise pariṇām hote hain usīprakārakā jīvako karmabandh hotā hai . aisā nahīn hai ki
ātmā kisī bāharake sthānase karmayogya pudgal lākar bandh karatā hai ..168..
ab aisā nishchit karate hain ki ātmā pudgalapiṇḍoṅko karmarūp nahīn karatā :
anvayārtha :[karmatvaprāyogyāḥ skandhāḥ ] karmatvake yogya skandh [jīvasyapariṇatin
prāpya ] jīvakī pariṇatiko prāpta karake [karmabhāvan gachchhanti ] karmabhāvako prāpta hote hain; [na
hi te jīven pariṇamitāḥ ]
jīv unako nahīn pariṇamātā
..169..
skandho karamane yogya pāmī jīvanā pariṇāmane
karmatvane pāme; nahi jīv pariṇamāve temane. 169
.

Page 322 of 513
PDF/HTML Page 355 of 546
single page version

yato hi tulyakṣhetrāvagāḍhajīvapariṇāmamātran bahiraṅgasādhanamāshritya jīvan pariṇamayitā-
ramantareṇāpi karmatvapariṇamanashaktiyoginaḥ pudgalaskandhāḥ svayamev karmabhāven pariṇamanti,
tato‘vadhāryate na pudgalapiṇḍānān karmatvakartā puruṣho‘sti
..169..
athātmanaḥ karmatvapariṇatapudgaladravyātmakasharīrakartr̥utvābhāvamavadhārayati
te te kammattagadā poggalakāyā puṇo vi jīvassa .
sañjāyante dehā dehantarasaṅkaman pappā ..170..
tatraiv tiṣhṭhanti, na cha bahirbhāgājjīv ānayatīti ..168.. ath karmaskandhānān jīv upādānakartā
na bhavatīti pragnāpayatikammattaṇapāoggā khandhā karmatvaprāyogyāḥ skandhāḥ kartāraḥ jīvassa pariṇain
pappā jīvasya pariṇatin prāpya nirdoṣhiparamātmabhāvanotpannasahajānandaikalakṣhaṇasukhāmr̥utapariṇateḥ
pratipakṣhabhūtān jīvasambandhinīn mithyātvarāgādipariṇatin prāpya gachchhanti kammabhāvan gachchhanti pariṇamanti .
kam . karmabhāvan gnānāvaraṇādidravyakarmaparyāyam . ṇa hi te jīveṇ pariṇamidā na hi naiv te karma-
skandhā jīvenopādānakartr̥ubhūten pariṇamitāḥ pariṇatin nītā ityarthaḥ . anen vyākhyānenaitaduktan bhavati
karmaskandhānān nishchayen jīvaḥ kartā na bhavatīti ..169.. ath sharīrākārapariṇatapudgalapiṇḍānān jīvaḥ
kartā na bhavatītyupadishati ---te te kammattagadā te te pūrvasūtroditāḥ karmatvan gatā dravyakarmaparyāy-
ṭīkā :karmarūp pariṇamit honekī shaktivāle pudgalaskandh tulya (samān)
kṣhetrāvagāh jīvake pariṇāmamātrakājo ki bahiraṅg sādhan (bāhyakāraṇ) hai usakāāshray
karake, jīv unako pariṇamāne vālā na hone par bhī, svayamev karmabhāvase pariṇamit hote hain .
isase nishchit hotā hai ki pudgalapiṇḍoṅko karmarūp karanevālā ātmā nahīn hai .
bhāvārtha :samān kṣhetramen rahanevāle jīvake vikārī pariṇāmako nimittamātra karake
kārmaṇavargaṇāyen svayamev apanī antaraṅgashaktise gnānāvaraṇādi karmarūp pariṇamit ho jātī hain;
jīv unhen karmarūp pariṇamit nahīn karatā
..169..
ab ātmāke karmarūp pariṇat pudgaladravyātmak sharīrake kartr̥utvakā abhāv nishchit
karate hain (arthāt aisā nishchit karate hain ki karmarūp pariṇat jo pudgaladravya ussvarūp
sharīrakā kartā ātmā nahīn hai ) :
karmatvapariṇat pudgalonā skandh te te pharī pharī
sharīro bane chhe jīvane, saṅkrānti pāmī dehanī. 170
.

Page 323 of 513
PDF/HTML Page 356 of 546
single page version

te te karmatvagatāḥ pudgalakāyāḥ punarapi jīvasya .
sañjāyante dehā dehāntarasaṅkraman prāpya ..170..
ye ye nāmāmī yasya jīvasya pariṇāman nimittamātrīkr̥utya pudgalakāyāḥ svayamev
karmatven pariṇamanti, ath te te tasya jīvasyānādisantānapravr̥uttasharīrāntarasaṅkrāntimāshritya
svayamev cha sharīrāṇi jāyante
. ato‘vadhāryate na karmatvapariṇatapudgaladravyātmakasharīrakartā
puruṣho‘sti ..170..
athātmanaḥ sharīratvābhāvamavadhārayati
pariṇatāḥ poggalakāyā pudgalaskandhāḥ puṇo vi jīvassa punarapi bhavāntare‘pi jīvasya sañjāyante dehā
sañjāyante samyagjāyante dehāḥ sharīrāṇīti . kin kr̥utvā . dehantarasaṅkaman pappā dehāntarasaṅkraman bhavāntaran
prāpya labdhveti . anen kimuktan bhavatiaudārikādisharīranāmakarmarahitaparamātmānamalabhamānen jīven
yānyupārjitānyaudārikādisharīranāmakarmāṇi tāni bhavāntare prāpte satyudayamāgachchhanti, tadudayen
nokarmapudgalā audārikādisharīrākāreṇ svayamev pariṇamanti
. tataḥ kāraṇādaudārikādikāyānān jīvaḥ
kartā na bhavatīti ..170.. ath sharīrāṇi jīvasvarūpan na bhavantīti nishchinotiorālio ya
deho audārikashcha dehaḥ deho veuvvio ya deho vaikriyakashcha tejasio taijasikaḥ āhāray
kammaio āhārakaḥ kārmaṇashcha puggaladavvappagā savve ete pañcha dehāḥ pudgaladravyātmakāḥ sarve‘pi
gāthā : 170 anvayārtha :[karmatvagatāḥ ] karmarūp pariṇat [te te ] veve
[pudgalakāyāḥ ] pudgalapiṇḍa [dehānta saṅkraman prāpya ] dehāntararūp parivartanako prāpta karake
[punaḥ api ] punaḥ
punaḥ [jīvasya ] jīvake [dehāḥ ] sharīr [sañjāyante ] hote hain ..170..
ṭīkā :jis jīvake pariṇāmako nimittamātra karake jojo yah pudgalakāy
svayamev karmarūp pariṇat hote hain, ve jīvake anādi santatirūp (pravāharūp) pravartamān dehāntar
(bhavāntar) rūp parivartanakā āshray lekar ve
ve pudgalapiṇḍa svayamev sharīr (-sharīrarūp,
sharīrake honemen nimittarūp) banate hain . isase nishchit hotā hai ki karmarūp pariṇat
pudgaladravyātmak sharīrakā kartā ātmā nahīn hai .
bhāvārtha :jīvake pariṇāmako nimittamātra karake jo pudgal svayamev karmarūp
pariṇat hote hain, ve pudgal hī anya bhavamen sharīrake bananemen nimittabhūt hote hain, aur nokarmapudgal
svayamev sharīrarūp pariṇamit hote hain
. isaliye sharīrakā kartā ātmā nahīn hai ..170..
ab ātmāke sharīrapanekā abhāv nishchit karate hain :

Page 324 of 513
PDF/HTML Page 357 of 546
single page version

orālio ya deho deho veuvvio ya tejasio .
āhāray kammaio poggaladavvappagā savve ..171..
audārikashcha deho deho vaikriyikashcha taijasaḥ .
āhārakaḥ kārmaṇaḥ pudgaladravyātmakāḥ sarve ..171..
yato hyaudārikavaikriyikāhārakataijasakārmaṇāni sharīrāṇi sarvāṇyapi pudgaladravyātma-
kāni, tato‘vadhāryate na sharīran puruṣho‘sti ..171..
ath kin tarhin jīvasya sharīrādisarvaparadravyavibhāgasādhanamasādhāraṇan svalakṣhaṇamityā-
vedayati
arasamarūvamagandhan avvattan chedaṇāguṇamasaddan .
jāṇ aliṅgaggahaṇan jīvamaṇiddiṭṭhasaṇṭhāṇan ..172..
mam svarūpan na bhavanti . kasmāditi chet . mamāsharīrachaitanyachamatkārapariṇatatven sarvadaivāchetanasharīratva-
virodhāditi ..171.. evan pudgalaskandhānān bandhavyākhyānamukhyatayā dvitīyasthale gāthāpañchakan gatam .
iti ‘apadeso paramāṇū’ ityādi gāthānavaken paramāṇuskandhabhedabhinnapudgalānān piṇḍaniṣhpattivyākhyān-
anvayārtha :[audārikaḥ cha dehaḥ ] audārik sharīr, [vaikriyikaḥ dehaḥ ] vaikriyik
sharīr, [taijasaḥ ] taijas sharīr, [āhārakaḥ ] āhārak sharīr [cha ] aur [kārmaṇaḥ ] kārmaṇ
sharīr
[sarve ] sab [pudgaladravyātmakāḥ ] pudgaladravyātmak hain ..171..
ṭīkā :audārik, vaikriyik, āhārak, taijas aur kārmaṇye sharīr sab
pudgaladravyātmak hain . isase nishchit hotā hai ki ātmā sharīr nahīn hai ..171..
tab phi ra jīvakā, sharīrādi sarvaparadravyonse vibhāgakā sādhanabhūt, asādhāraṇ svalakṣhaṇ
kyā hai, so kahate hain :
je deh audārik, ne vaikriytejas deh chhe,
kārmaṇāhārak deh je, te sarva pudgalarūp chhe. 171.
chhe chetanāguṇ, gandh - rūp -ras - shabda -vyakti na jīvane,
vaḷī liṅgagrahaṇ nathī ane sansthān bhākhyun na tehane. 172.

Page 325 of 513
PDF/HTML Page 358 of 546
single page version

arasamarūpamagandhamavyaktan chetanāguṇamashabdam .
jānīhyaliṅgagrahaṇan jīvamanirdiṣhṭasansthānam ..172..
ātmano hi rasarūpagandhaguṇābhāvasvabhāvatvātsparshaguṇavyaktyabhāvasvabhāvatvāt shabda-
paryāyābhāvasvabhāvatvāttathā tanmūlādaliṅgagrāhyatvātsarvasansthānābhāvasvabhāvatvāchcha pudgaladravya-
vibhāgasādhanamarasatvamarūpatvamagandhatvamavyakta tvamashabdatvamaliṅgagrāhyatvamasansthānatvan chāsti
. sakal-
pudgalāpudgalājīvadravyavibhāgasādhanan tu chetanāguṇatvamasti . tadev cha tasya svajīv-
dravyamātrāshritatven svalakṣhaṇatān bibhrāṇan sheṣhadravyāntaravibhāgan sādhayati . aliṅgagrāhya iti
vaktavye yadaliṅgagrahaṇamityuktan tadbahutarārthapratipattaye . tathā hina liṅgairindriyairgrāhakatāmā-
mukhyatayā dvitīyavisheṣhāntarādhikāraḥ samāptaḥ . athaikonavinshatigāthāparyantan jīvasya pudgalen sah bandha-
mukhyatayā vyākhyānan karoti, tatra ṣhaṭsthalāni bhavanti . teṣhvādau ‘arasamarūvan’ ityādi shuddhajīv-
vyākhyānen gāthaikā, ‘mutto rūvādi’ ityādipūrvapakṣhaparihāramukhyatayā gāthādvayamiti prathamasthale
gāthātrayam
. tadanantaran bhāvabandhamukhyatven ‘uvaogamao’ ityādi gāthādvayam . ath parasparan dvayoḥ
pudgalayoḥ bandho, jīvasya rāgādipariṇāmen sah bandho, jīvapudgalayorbandhashcheti trividhabandhamukhyatven
anvayārtha :[jīvam ] jīvako [arasam ] aras, [arūpam ] arūp [agandham ]
agandh, [avyaktam ] avyakta, [chetanāguṇam ] chetanāguṇayukta, [ashabdam ] ashabda,
[aliṅgagrahaṇam ] aliṅgagrahaṇ (liṅg dvārā grahaṇ na hone yogya) aur [anirdiṣhṭasansthānam ]
jisakā koī sansthān nahīn kahā gayā hai aisā [jānīhi ] jāno
..172..
ṭīkā :ātmā (1) rasaguṇake abhāvarūp svabhāvavālā honese, (2) rūpaguṇake
abhāvarūp svabhāvavālā honese, (3) gandhaguṇake abhāvarūp svabhāvavālā honese, (4)
sparshaguṇarūp vyaktatāke abhāvarūp svabhāvavālā honese, (5) shabdaparyāyake abhāvarūp
svabhāvavālā honese, tathā (6) in sabake kāraṇ (arthāt ras
rūpgandh ityādike abhāvarūp
svabhāvake kāraṇ) liṅgake dvārā agrāhya honese or (7) sarva sansthānoṅke abhāvarūp
svabhāvavālā honese, ātmāko pudgaladravyase vibhāgakā sādhanabhūt (1) arasapanā, (2)
arūpapanā, (3) agandhapanā, (4) avyaktapanā, (5) ashabdapanā, (6) aliṅgagrāhyapanā aur
(7) asansthānapanā hai
. pudgal tathā apudgal aise samasta ajīv dravyonse vibhāgakā sādhan
to chetanāguṇamayapanā hai; aur vahī, mātra svajīvadravyāshrit honese svalakṣhaṇapaneko dhāraṇ karatā
huā, ātmākā sheṣh anya dravyonse vibhāg (bhed) siddha karatā hai
.
jahān̐ ‘aliṅgagrāhya’ karanā hai vahān̐ jo ‘aliṅgagrahaṇ’ kahā hai, vah bahutase arthoṅkī

Page 326 of 513
PDF/HTML Page 359 of 546
single page version

pannasya grahaṇan yasyetyatīndriyagnānamayatvasya pratipattiḥ . na liṅgairindriyairgrāhyatāmāpannasya grahaṇan
yasyetīndriyapratyakṣhāviṣhayatvasya . na liṅgādindriyagamyāddhūmādagneriv grahaṇan yasyetīndriy-
pratyakṣhapūrvakānumānāviṣhayatvasya . na liṅgādev paraiḥ grahaṇan yasyetyanumeyamātratvābhāvasya .
na liṅgādev pareṣhān grahaṇan yasyetyanumātr̥umātratvābhāvasya . na liṅgātsvabhāven grahaṇan yasyeti
pratyakṣhagnātr̥utvasya . na liṅgenopayogākhyalakṣhaṇen grahaṇan gneyārthālambanan yasyeti bahirarthālamban-
gnānābhāvasya . na liṅgasyopayogākhyalakṣhaṇasya grahaṇan svayamāharaṇan yasyetyanāhāryagnānatvasya .
na liṅgasyopayogākhyalakṣhaṇasya grahaṇan pareṇ haraṇan yasyetyahāryagnānatvasya . na liṅge
‘phāsehi poggalāṇan’ ityādi sūtradvayam . tataḥ paran nishchayen dravyabandhakāraṇatvādrāgādipariṇām ev bandha
iti kathanamukhyatayā ‘ratto bandhadi’ ityādi gāthātrayam . ath bhedabhāvanāmukhyatven ‘bhaṇidā puḍhavī’
ityādi sūtradvayam . tadanantaran jīvo rāgādipariṇāmānāmev kartā, na cha dravyakarmaṇāmiti kathanamukhyatven
pratipatti (prāpti, pratipādan) karaneke liye hai . vah isaprakār hai :(1) grāhak (-gnāyak)
jisake liṅgoṅke dvārā arthāt indriyoṅke dvārā grahaṇ (-jānanā) nahīn hotā vah aliṅgagrahaṇ hai;
isaprakār ‘ātmā atīndriyagnānamay’ hai is arthakī prāpti hotī hai
. (2) grāhya (gney) jisakā
liṅgoṅke dvārā arthāt indriyoṅke dvārā grahaṇ (-jānanā) nahīn hotā vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār
‘ātmā indriyapratyakṣhakā viṣhay nahīn hai’ is arthakī prāpti hotī hai
. (3) jaise dhunen̐se agnikā
grahaṇ (gnān) hotā hai, usīprakār liṅg dvārā, arthāt indriyagamya (-indriyonse jānane yogya
chihna) dvārā jisakā grahaṇ nahīn hotā vah aliṅgagrahaṇ hai
. isaprakār ‘ātmā indriyapratyakṣhapūrvak
anumānakā viṣhay nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (4) dūsaroṅke dvārāmātra liṅg dvārā
hī jisakā grahaṇ nahīn hotā vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā anumey mātra (keval
anumānase hī gnāt hone yogya) nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
. (5) jisake liṅgase hī
parakā grahaṇ nahīn hotā vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā anumātāmātra (keval anumān
karanevālā ho) nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
. (6) jisake liṅgake dvārā nahīn kintu
svabhāvake dvārā grahaṇ hotā hai vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā pratyakṣha gnātā hai’ aise
arthakī prāpti hotī hai
. (7) jisake liṅg dvārā arthāt upayoganāmak lakṣhaṇ dvārā grahaṇ nahīn
hai arthāt gney padārthoṅkā ālamban nahīn hai, vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmāke bāhya
padārthoṅkā ālambanavālā gnān nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
. (8) jo liṅgako arthāt
upayog nāmak lakṣhaṇako grahaṇ nahīn karatā arthāt svayam (kahīn bāharase) nahīn lātā so
aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā jo kahīnse nahīn lāyā jātā aise gnānavālā hai’ aise arthakī
prāpti hotī hai
. (9) jise liṅgakā arthāt upayoganāmak lakṣhaṇakā grahaṇ arthāt parase haraṇ

Page 327 of 513
PDF/HTML Page 360 of 546
single page version

upayogākhyalakṣhaṇe grahaṇan sūrya ivoparāgo yasyeti shuddhopayogasvabhāvasya . na liṅgādupayogā-
khyalakṣhaṇād grahaṇan paudgalikakarmādānan yasyeti dravyakarmāsampr̥uktatvasya . na liṅgebhya indriyebhyo
grahaṇan viṣhayāṇāmupabhogo yasyeti viṣhayopabhoktr̥utvābhāvasya . na liṅgāt mano vendriyādi-
lakṣhaṇād grahaṇan jīvasya dhāraṇan yasyeti shukrārtavānuvidhāyitvābhāvasya . na liṅgasya mehanā-
kārasya grahaṇan yasyeti laukikasādhanamātratvābhāvasya . na liṅgenāmehanākāreṇ grahaṇan
lokavyāptiryasyeti kuhuk prasiddhasādhanākāralokavyāptitvābhāvasya . na liṅgānān strīpunnapunsak-
‘kuvvan sahāvamādā’ ityādi ṣhaṣhṭhasthale gāthāsaptakam . yatra mukhyatvamiti vadati tatra yathāsambhavamanyo-
‘pyartho labhyat iti sarvatra gnātavyam . evamekonavinshatigāthābhistr̥utīyavisheṣhāntarādhikāre samudāy-
pātanikā . tadyathāath kin tarhi jīvasya sharīrādiparadravyebhyo bhinnamanyadravyāsādhāraṇan svasvarūpamiti
prashne pratyuttaran dadātiarasamarūvamagandhan rasarūpagandharahitatvāttathā chādhyāhāryamāṇāsparsharūpatvāchcha avvattan
avyaktatvāt asaddan ashabdatvāt aliṅgaggahaṇan aliṅgagrahaṇatvāt aṇiddiṭṭhasaṇṭhāṇan anirdiṣhṭasansthānatvāchcha
jāṇ jīvan jānīhi jīvam . arasamarūpamagandhamasparshamavyaktamashabdamaliṅgagrahaṇamanirdiṣhṭasansthānalakṣhaṇan cha
he shiṣhya, jīvan jīvadravyan jānīhi . punarapi kathambhūtam . chedaṇāguṇan samastapudgalādibhyo‘chetanebhyo
bhinnaḥ samastānyadravyāsādhāraṇaḥ svakīyānantajīvajātisādhāraṇashcha chetanāguṇo yasya tan chetanāguṇan
nahīn ho sakatā (-anyase nahīn le jāyā jā sakatā) so aliṅg grahaṇ hai; isaprakār ‘ātmāke
gnānakā haraṇ nahīn kiyā jā sakatā’ aise arthakī prāpti hotī hai
. (10) jise liṅgamen arthāt
upayoganāmak lakṣhaṇamen grahaṇ arthāt sūryakī bhān̐ti uparāg (-malinatā, vikār) nahīn hai vah
aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā shuddhopayogasvabhāvī hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
. (11)
liṅg dvārā arthāt upayoganāmak lakṣhaṇ dvārā grahaṇ arthāt paudgalik karmakā grahaṇ jisake
nahīn hai, vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā dravyakarmase asanyukta (asambaddha) hai’ aise
arthakī prāpti hotī hai
. (12) jise liṅgoṅke dvārā arthāt indriyoṅke dvārā grahaṇ arthāt
viṣhayoṅkā upabhog nahīn hai so aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā viṣhayoṅkā upabhoktā nahīn hai’
aise arthakī prāpti hotī hai
. (13) liṅg dvārā arthāt man athavā indriyādi lakṣhaṇake dvārā grahaṇ
arthāt jīvatvako dhāraṇ kar rakhanā jisake nahīn hai vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā shukra
aur ārtavako anuvidhāyī (-anusār honevālā) nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
. (14)
liṅgakā arthāt mehanākār (-puruṣhādikī indriyakā ākār)kā grahaṇ jisake nahīn hai so
aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā laukikasādhanamātra nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
.
(15) liṅgake dvārā arthāt amehanākārake dvārā jisakā grahaṇ arthāt lokamen vyāpakatva nahīn
hai so aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā pākhaṇḍiyoṅke prasiddha sādhanarūp ākāravālā
lokavyāptivālā nahīn hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (16) jisake liṅgokā arthāt strī,