Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 173-187.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 19 of 28

 

Page 328 of 513
PDF/HTML Page 361 of 546
single page version

vedānān grahaṇan yasyeti strīpunnapunsakadravyabhāvābhāvasya . na liṅgānān dharmadhvajānān grahaṇan yasyeti
bahiraṅgayatiliṅgābhāvasya . na liṅgan guṇo grahaṇamarthāvabodho yasyeti guṇavisheṣhānālīḍh-
shuddhadravyatvasya . na liṅgan paryāyo grahaṇamarthāvabodhavisheṣho yasyeti paryāyavisheṣhānālīḍh-
shuddhadravyatvasya . na liṅgan pratyabhignānaheturgrahaṇamarthāvabodhasāmānyan yasyeti dravyānālīḍhashuddha-
paryāyatvasya ..172..
ath kathamamūrtasyātmanaḥ snigdharūkṣhatvābhāvādbandho bhavatīti pūrvapakṣhayati
cha . aliṅgagrāhyamiti vaktavye yadaliṅgagrahaṇamityuktan tatkimarthamiti chet, bahutarārthapratipattyartham .
tathāhiliṅgamindriyan tenārthānān grahaṇan parichchhedanan na karoti tenāliṅgagrahaṇo bhavati . tadapi
kasmāt . svayamevātīndriyākhaṇḍagnānasahitatvāt . tenaiv liṅgashabdavāchyen chakṣhurādīndriyeṇānyajīvānān
yasya grahaṇan parichchhedanan kartun nāyāti tenāliṅgagrahaṇ uchyate . tadapi kasmāt . nirvikārātīndriy-
svasamvedanapratyakṣhagnānagamyatvāt . liṅgan dhūmādi ten dhūmaliṅgodbhavānumānenāgnivadanumeyabhūtaparapadārthānān
grahaṇan na karoti tenāliṅgagrahaṇ iti . tadapi kasmāt . svayamevāliṅgodbhavātīndriyagnānasahitatvāt .
tenaiv liṅgodbhavānumānenāgnigrahaṇavat parapuruṣhāṇān yasyātmano grahaṇan parignānan kartun nāyāti tenāliṅga-
grahaṇ iti
. tadapi kasmāt . aliṅgodbhavātīndriyagnānagamyatvāt . athavā liṅgan chihnan lāñchhanan
shikhājaṭādhāraṇādi tenārthānān grahaṇan parichchhedanan na ka roti tenāliṅgagrahaṇ iti . tadapi ka smāt .
svābhāvikāchihnodbhavātīndriyagnānasahitatvāt . tenaiv chihnodbhavagnānen parapuruṣhāṇān yasyātmano grahaṇan
parignānan kartr̥un nāyāti tenāliṅgagrahaṇ iti . tadapi kasmāt . niruparāgasvasamvedanagnānagamyatvāditi .
puruṣh aur napunsak vedoṅkā grahaṇ nahīn hai vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā dravyase tathā
bhāvase strī, puruṣh tathā napunsak nahīn hai’ is arthakī prāpti hotī hai (17) liṅgokā arthāt
dharmachihnoṅkā grahaṇ jisake nahīn hai vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmāke bahiraṅg yatiliṅgoṅkā
abhāv hai’ is arthakī prāpti hotī hai
. (18) liṅg arthāt guṇ aisā jo grahaṇ arthāt
arthāvabodh (padārthagnān) jisake nahīn hai so aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā guṇavisheṣhase
āliṅgit na honevālā aisā shuddha dravya hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
. (19) liṅg arthāt
paryāy aisā jo grahaṇ, arthāt arthāvabodhavisheṣh jisake nahīn hai so aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār
‘ātmā paryāyavisheṣhase āliṅgit na honevālā aisā shuddha dravya hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
.
(20) liṅg arthāt pratyabhignānakā kāraṇ aisā jo grahaṇ arthāt arthāvabodh sāmānya jisake
nahīn hai vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā dravyase nahīn āliṅgit aisī shuddha paryāy hai’ aise
arthakī prāpti hotī hai
..172..
ab, amūrta aise ātmāke, snigdharūkṣhatvakā abhāv honese bandh kaise ho sakatā hai ?
aisā pūrva pakṣha upasthit karate hain :

Page 329 of 513
PDF/HTML Page 362 of 546
single page version

mutto rūvādiguṇo bajjhadi phāsehin aṇṇamaṇṇehin .
tavvivarīdo appā bajjhadi kidh poggalan kamman ..173..
mūrto rūpādiguṇo badhyate sparshairanyonyaiḥ .
tadviparīt ātmā badhnāti kathan paudgalan karma ..173..
mūrtayorhi tāvatpudgalayo rūpādiguṇayuktatven yathoditasnigdharūkṣhatvasparshavisheṣhādanyonya-
bandho‘vadhāryate ev . ātmakarmapudgalayostu sa kathamavadhāryate; mūrtasya karmapudgalasya rūpādi-
guṇayuktatven yathoditasnigdharūkṣhatvasparshavisheṣhasambhave‘pyamūrtasyātmano rūpādiguṇayuktatvābhāven
evamaliṅgagrahaṇashabdasya vyākhyānakrameṇ shuddhajīvasvarūpan gnātavyamityabhiprāyaḥ ..172.. athāmūrta-
shuddhātmano vyākhyāne kr̥ute satyamūrtajīvasya mūrtapudgalakarmaṇā sah kathan bandho bhavatīti pūrvapakṣhan
karoti
mutto rūvādiguṇo mūrto rūparasagandhasparshatvāt pudgaladravyaguṇaḥ bajjhadi anyonyasanshleṣheṇ
badhyate bandhamanubhavati, tatra doṣho nāsti . kaiḥ kr̥utvā . phāsehin aṇṇamaṇṇehin snigdharūkṣhaguṇalakṣhaṇ-
sparshasanyogaiḥ . kimvishiṣhṭaiḥ . anyonyaiḥ parasparanimittaiḥ . tavvivarīdo appā bajjhadi kidh poggalan
kamman tadviparītātmā badhnāti kathan paudgalan karmeti . ayan paramātmā nirvikāraparamachaitanya-
chamatkārapariṇatatven bandhakāraṇabhūtasnigdharūkṣhaguṇasthānīyarāgadveṣhādivibhāvapariṇāmarahitatvādamūrtatvāchcha
pra. 42
gāthā : 173 anvayārtha :[mūrtaḥ ] mūrta (aise pudgal) to [rūpādiguṇaḥ ]
rūpādiguṇayukta honese [anyonyaiḥ sparshaiḥ ] paraspar (bandhayogya) sparshonse [badhyate ] ban̐dhate hain;
(parantu) [tadviparītaḥ ātmā ] usase viparīt (-amūrta) aisā ātmā [paudgalikan karma ]
paudgalik karmako [kathan ] kaise [badhnāti ] bān̐dhatā hai ?
..173..
ṭīkā :mūrta aise do pudgal to rūpādiguṇayukta honese yathokta snigdharūkṣhatvarūp
sparshavisheṣh (bandhayogya sparsha)ke kāraṇ unakā pārasparik bandh avashya samajhā jā sakatā hai;
kintu ātmā aur karmapudgalakā bandh honā kaise samajhā jā sakatā hai ? kyoṅki mūrta aisā
karmapudgal rūpādiguṇayukta hai, isaliye usake yathokta snigdharūkṣhatvarūp sparshavisheṣhakā sambhav
hone par bhī amūrta aise ātmāko rūpādiguṇayuktatā nahīn hai isaliye usake yathokta
snigdharūkṣhatvarūp sparshavisheṣhakā asambhav honese ek aṅg vikal hai
. (arthāt bandhayogya do
anyonya sparshathī bandh thāy rūpādiguṇayut mūrtane;
paṇ jīv mūrtirahit bāndhe kem pudgalakarmane ? 173
.

Page 330 of 513
PDF/HTML Page 363 of 546
single page version

yathoditasnigdharūkṣhatvasparshavisheṣhāsambhāvanayā chaikāṅgavikalatvāt ..173..
athaivamamūrtasyāpyātmano bandho bhavatīti siddhāntayati
rūvādiehin rahido pechchhadi jāṇādi rūvamādīṇi .
davvāṇi guṇe ya jadhā tah bandho teṇ jāṇīhi ..174..
rūpādikai rahitaḥ pashyati jānāti rūpādīni .
dravyāṇi guṇānshcha yathā tathā bandhasten jānīhi ..174..
yen prakāreṇ rūpādirahito rūpīṇi dravyāṇi tadguṇānshcha pashyati jānāti cha, tenaiv
prakāreṇ rūpādirahito rūpibhiḥ karmapudgalaiḥ kil badhyate; anyathā kathamamūrto mūrtan pashyati
paudgalan karma kathan badhnāti, na kathamapīti pūrvapakṣhaḥ ..173.. athaivamamūrtasyāpyātmano nayavibhāgen
bandho bhavatīti pratyuttaran dadāti ---rūvādiehin rahido amūrtaparamachijjyotiḥpariṇatatven tāvadayamātmā
rūpādirahitaḥ . tathāvidhaḥ san kin karoti . pechchhadi jāṇādi muktāvasthāyān yugapatparichchhittirūp-
sāmānyavisheṣhagrāhakakevaladarshanagnānopayogen yadyapi tādātmyasambandho nāsti tathāpi grāhyagrāhakalakṣhaṇ-
sambandhen pashyati jānāti
. kāni karmatāpannāni . rūvamādīṇi davvāṇi rūparasagandhasparshasahitāni
mūrtadravyāṇi . na kevalan dravyāṇi guṇe ya jadhā tadguṇānshcha yathā . athavā yathā kashchitsansārī
aṅgommense ek aṅg ayogya haisparshaguṇarahit honese bandhakī yogyatāvālā nahīn hai .) ..173..
ab aisā siddhānta nishchit karate hain ki ātmā amūrta hone par bhī usako isaprakār
bandh hotā hai :
anvayārtha :[yathā ] jaise [rūpādikaiḥ rahitaḥ ] rūpādirahit (jīv) [rūpādīni ]
rūpādiko[dravyāṇi guṇān cha ] dravyoṅko tathā guṇoṅko (rūpī dravyoṅko aur unake
guṇoṅko)[pashyati jānāti ] dekhatā hai aur jānatā hai [tathā ] usīprakār [ten ] usake sāth
(-arūpīkā rūpīke sāth) [bandhaḥ jānīhi ] bandh jāno ..174..
ṭīkā :jaise rūpādirahit (jīv) rūpī dravyoṅko tathā unake guṇoṅko dekhatā
hai tathā jānatā hai usīprakār rūpādirahit (jīv) rūpī karmapudgaloṅke sāth ban̐dhatā hai;
kyoṅki yadi aisā na ho to yahān̐ bhī (dekhane
jānaneke sambandhamen bhī) vah prashna anivārya
je rīt darshangnān thāy rūpādinunguṇ -dravyanun,
te rīt bandhan jāṇ mūrtirahitane paṇ mūrtanun. 174.

Page 331 of 513
PDF/HTML Page 364 of 546
single page version

jānāti chetyatrāpi paryanuyogasyānivāryatvāt . na chaitadatyantadurghaṭatvāddārṣhṭāntikīkr̥u tan, kin tu
dr̥uṣhṭāntadvāreṇābālagopālaprak ṭitam . tathā hiyathā bālakasya gopālakasya vā pr̥uthagavasthitan
mr̥udbalīvardan balīvardan vā pashyato jānatashcha na balīvarden sahāsti sambandhaḥ, viṣhay-
bhāvāvasthitabalīvardanimittopayogādhirūḍhabalīvardākāradarshanagnānasambandho balīvardasambandhavyavahār-
sādhakastvastyev, tathā kilātmano nīrūpatven sparshashūnyatvānna karmapudgalaiḥ sahāsti sambandhaḥ,
ekāvagāhabhāvāvasthitakarmapudgalanimittopayogādhirūḍharāgadveṣhādibhāvasambandhaḥ karmapudgalabandha-
vyavahārasādhakastvastyev
..174..
jīvo visheṣhabhedagnānarahitaḥ san kāṣhṭhapāṣhāṇādyachetanajinapratimān dr̥uṣhṭavā madīyārādhyo‘yamiti manyate .
yadyapi tatra sattāvalokadarshanen sah pratimāyāstādātmyasambandho nāsti tathāpi parichchhedyaparichchhedak-
lakṣhaṇasambandho‘sti
. yathā vā samavasaraṇe pratyakṣhajineshvaran dr̥uṣhṭavā visheṣhabhedagnānī manyate
madīyārādhyo‘yamiti . tatrāpi yadyapyavalok nagnānasya jineshvareṇ sah tādātmyasambandho nāsti tathāpyā-
rādhyārādhakasambandho‘sti . tah bandho teṇ jāṇīhi tathā bandhan tenaiv dr̥uṣhṭānten jānīhi . ayamatrārthaḥ
yadyapyayamātmā nishchayenāmūrtastathāpyanādikarmabandhavashādvyavahāreṇ mūrtaḥ san dravyabandhanimittabhūtan rāgādi-
vikalparūpan bhāvabandhopayogan karoti
. tasminsati mūrtadravyakarmaṇā sah yadyapi tādātmyasambandho nāsti
hai ki amūrta mūrtako kaise dekhatājānatā hai ?
aur aisā bhī nahīn hai ki yah (arūpīkā rūpoke sāth bandh honekī) bāt atyanta
durghaṭ hai isaliye use dārṣhṭāntarūp banāyā hai, parantu dr̥uṣhṭānt dvārā ābālagopāl sabhīko pragaṭ
(gnāt) ho jāy isaliye dr̥uṣhṭānta dvārā samajhāyā gayā hai
. yathā :bālagopālakā pr̥uthak
rahanevāle miṭṭīke bailako athavā (sachche) bailako dekhane aur jānane par bailake sāth sambandh
nahīn hai tathāpi viṣhayarūpase rahanevālā bail jinakā nimitta hai aise upayogārūrḥ vr̥uṣhabhākār
darshan
gnānake sāthakā sambandh bailake sāthake sambandharūp vyavahārakā sādhak avashya hai;
isīprakār ātmā arūpīpaneke kāraṇ sparshashūnya hai, isaliye usakā karmapudgaloṅke sāth
sambandh nahīn hai, tathāpi ekāvagāharūpase rahanevāle karmapudgal jinake nimitta hain aise
upayogārūrḥ rāgadveṣhādikabhāvoṅke sāthakā sambandh karmapudgaloṅke sāthake bandharūp vyavahārakā
sādhak avashya hai
.
bhāvārtha :‘ātmā amūrtik hone par bhī vah mūrtikakarmapudgaloṅke sāth kaise
ban̐dhatā hai ?’ is prashnakā uttar dete hue āchāryadevane kahā hai kiātmāke amūrtik hone
par bhī vah mūrtik padārthoṅko kaise jānatā hai ? jaise vah mūrtik padārthoṅko jānatā hai
usīprakār mūrtik karmapudgaloṅke sāth ban̐dhatā hai
.

Page 332 of 513
PDF/HTML Page 365 of 546
single page version

ath bhāvabandhasvarūpan gnāpayati
uvaogamao jīvo mujjhadi rajjedi vā padussedi .
pappā vividhe visaye jo hi puṇo tehin so bandho ..175..
tathāpi pūrvoktadr̥uṣhṭānten sanshleṣhasambandho‘stīti nāsti doṣhaḥ ..174.. evan shuddhabuddhaikasvabhāv-
jīvakathanamukhyatven prathamagāthā, mūrtirahitajīvasya mūrtakarmaṇā sah kathan bandho bhavatīti pūrvapakṣharūpeṇ
vāstavamen arūpī ātmākā rūpī padārthoṅke sāth koī sambandh na hone par bhī arūpīkā
rūpīke sāth sambandh honekā vyavahār bhī virodhako prāpta nahīn hotā . jahān̐ aisā kahā jātā hai
ki ‘ātmā mūrtik padārthako jānatā hai’ vahān̐ paramārthataḥ amūrtik ātmākā mūrtik padārthake
sāth koī sambandh nahīn hai; usakā to mātra us mūrtik padārthake ākārarūp honevāle gnānake
sāth hī sambandh hai aur us padārthākār gnānake sāthake sambandhake kāraṇ hī ‘amūrtik ātmā
mūrtik padārthako jānatā hai’ aisā amūrtik
mūrtikakā sambandharūp vyavahār siddha hotā hai .
isīprakār jahān̐ aisā kahā jātā hai ki ‘amuk ātmākā mūrtik karmapudgaloṅke sāth bandh hai’
vahān̐ paramārthataḥ amūrtik ātmākā mūrtik karmapudgaloṅke sāth koī sambandha nahīn hai; ātmākā
to karmapudgal jisamen nimitta hain aise rāgadveṣhādibhāvoṅke sāth hī sambandha (bandh) hai aur un
karmanimittak rāgadveṣhādi bhāvoṅke sāth sambandha honese hī ‘is ātmākā mūrtik karmapudgaloṅke
sāth bandh hai’ aisā amūrtikamūrtikakā bandharūp vyavahār siddha hotā hai
.
yadyapi manuṣhyako strīputradhanādike sāth vāstavamen koī sambandha nahīn hai, ve us
manuṣhyase sarvathā bhinna hain, tathāpi strīputradhanādike prati rāg karanevāle manuṣhyako rāgakā bandhan
honese aur us rāgamen strīputradhanādike nimitta honese vyavahārase aisā avashya kahā jātā
hai ki ‘is manuṣhyako strīputradhanādikā bandhan hai; isīprakār, yadyapi ātmākā
karmapudgaloṅke sāth vāstavamen koī sambandha nahīn hai, ve ātmāse sarvathā bhinna hain, tathāpi
rāgadveṣhādi bhāv karanevāle ātmāko rāgadveṣhādi bhāvoṅkā bandhan honese aur un bhāvommen
karmapudgal nimitta honese vyavahārase aisā avashya kahā jā sakatā hai ki ‘is ātmāko
karmapudgaloṅkā bandhan hai’
..174..
ab bhāvabandhakā svarūp batalāte hain :
vidhavidh viṣhayo pāmīne upayogātmak jīv je
pradveṣhrāgvimohabhāve pariṇame, te bandh chhe. 175.

Page 333 of 513
PDF/HTML Page 366 of 546
single page version

upayogamayo jīvo muhyati rajyati vā pradveṣhṭi .
prāpya vividhān viṣhayān yo hi punastaiḥ sa bandhaḥ ..175..
ayamātmā sarva ev tāvatsavikalpanirvikalpaparichchhedātmakatvādupayogamayaḥ . tatra yo hi
nām nānākārān parichchhedyānarthānāsādya mohan vā rāgan vā dveṣhan vā samupaiti sa nām taiḥ
parapratyayairapi moharāgadveṣhairuparaktātmasvabhāvatvānnīlapītaraktopāshrayapratyayanīlapītaraktatvairuparakta-
svabhāvaḥ spha ṭikamaṇiriv svayamek ev tadbhāvadvitīyatvādbandho bhavati
..175..
dvitīyā, tatparihārarūpeṇ tr̥utīyā cheti gāthātrayeṇ prathamasthalan gatam . ath rāgadveṣhamohalakṣhaṇan bhāvabandha-
svarūpamākhyātiuvaogamao jīvo upayogamayo jīvaḥ, ayan jīvo nishchayanayen vishuddhagnān-
darshanopayogamayastāvattathābhūto‘pyanādibandhavashātsopādhispha ṭikavat paropādhibhāven pariṇataḥ san . kin
karoti . mujjhadi rajjedi vā padussedi muhyati rajyati vā pradveṣhṭi dveṣhan karoti . kin kr̥utvā pūrvan . pappā
prāpya . kān . vividhe visaye nirviṣhayaparamātmasvarūpabhāvanāvipakṣhabhūtānvividhapañchendriyaviṣhayān . jo hi
puṇo yaḥ punaritthambhūto‘sti jīvo hi sphu ṭan, tehin sambandho taiḥ sambaddho bhavati, taiḥ pūrvoktarāg-
dveṣhamohaiḥ kartr̥ubhūtairmoharāgadveṣharahitajīvasya shuddhapariṇāmalakṣhaṇan paramadharmamalabhamānaḥ san sa jīvo baddho
bhavatīti
. atra yo‘sau rāgadveṣhamohapariṇāmaḥ sa ev bhāvabandha ityarthaḥ ..175.. ath bhāvabandha-
anvayārtha :[yaḥ hi punaḥ ] jo [upayogamayaḥ jīvaḥ ] upayogamay jīv [vividhān
viṣhayān ] vividh viṣhayoṅko [prāpya ] prāpta karake [muhyati ] moh karatā hai, [rajyati ] rāg
karatā hai, [vā ] athavā [pradveṣhṭi ] dveṣh karatā hai, [saḥ ] vah jīv [taiḥ ] unake dvārā (moh
rāgdveṣhake dvārā) [bandhaḥ ] bandharūp hai ..175..
ṭīkā :pratham to yah ātmā sarva hī upayogamay hai, kyoṅki vah savikalpa aur
nirvikalpa pratibhāsasvarūp hai (arthāt gnāndarshanasvarūp hai .) usamen jo ātmā vividhākār
pratibhāsit honevāle padārthoṅko prāpta karake moh, rāg athavā dveṣh karatā hai, vah ātmākālā,
pīlā, aur lāl 1āshray jinakā nimitta hai aise kālepan, pīlepan aur lālapanake dvārā
uparakta svabhāvavāle spha ṭikamaṇikī bhān̐tipar jinakā nimitta hai aise moh, rāg aur dveṣhake
dvārā uparakta (vikārī, malin, kaluṣhit,) ātmasvabhāvavālā honese, svayam akelā hī bandh
(bandharūp) hai, kyoṅki moharāgadveṣhādibhāv usakā
2dvitīy hai ..175..
1. āshray = jisamen spha ṭikamaṇi rakhā ho vah pātra .
2. dvitīy = dūsarā [‘bandha to doke bīch hotā hai, akelā ātmā bandhasvarūp kaise ho sakatā hai ?’ is
prashnakā uttar yah hai kiek to ātmā aur dūsarā moharāgadveṣhādibhāv honese, moharāgadveṣhādibhāvake dvārā
malinasvabhāvavālā ātmā svayam hī bhāvabandh hai .]

Page 334 of 513
PDF/HTML Page 367 of 546
single page version

ath bhāvabandhayuktin dravyabandhasvarūpan cha pragnāpayati
bhāveṇ jeṇ jīvo pechchhadi jāṇādi āgadan visaye .
rajjadi teṇev puṇo bajjhadi kamma tti uvadeso ..176..
bhāven yen jīvaḥ pashyati jānātyāgatan viṣhaye .
rajyati tenaiv punarbadhyate karmetyupadeshaḥ ..176..
ayamātmā sākāranirākāraparichchhedātmakatvātparichchhedyatāmāpadyamānamarthajātan yenaiv
moharūpeṇ rāgarūpeṇ dveṣharūpeṇ vā bhāven pashyati jānāti cha tenaivoparajyat ev .
yo‘yamuparāgaḥ sa khalu snigdharūkṣhatvasthānīyo bhāvabandhaḥ . ath punastenaiv paudgalikan karma
yuktin dravyabandhasvarūpan cha pratipādayatibhāveṇ jeṇ bhāven pariṇāmen yen jīvo jīvaḥ kartā
pechchhadi jāṇādi nirvikalpadarshanapariṇāmen pashyati savikalpagnānapariṇāmen jānāti . kin karmatāpannan,
āgadan visaye āgatan prāptan kimapīṣhṭāniṣhṭan vastu pañchendriyaviṣhaye . rajjadi teṇev puṇo rajyate
tenaiv punaḥ ādimadhyāntavarjitan rāgādidoṣharahitan chijjyotiḥsvarūpan nijātmadravyamarochamānastathaivājānan
san samastarāgādivikalpaparihāreṇābhāvayanshcha tenaiv pūrvoktagnānadarshanopayogen rajyate rāgan karoti

iti bhāvabandhayuktiḥ
. bajjhadi kamma tti uvadeso ten bhāvabandhen navataradravyakarma badhnātīti
ab, bhāvabandhakī yukti aur dravyabandhakā svarūp kahate hain :
anvayārtha :[jīvaḥ ] jīv [yen bhāven ] jis bhāvase [viṣhaye āgatan ] viṣhayāgat
padārthako [pashyati jānāti ] dekhatā hai aur jānatā hai, [ten ev ] usīse [rajyati ] uparakta
hotā hai; [punaḥ ] aur usīse [karma badhyate ] karma ban̐dhatā hai;
(iti) aisā (upadeshaḥ) upadesh
hai ..176..
ṭīkā :yah ātmā sākār aur nirākār pratibhāsasvarūp (-gnān aur
darshanasvarūp) honese pratibhāsya (pratibhāsit hone yogya) padārthasamūhako jis moharūp,
rāgarūp yā dveṣharūp bhāvase dekhatā hai aur jānatā hai, usīse uparakta hotā hai
. jo yah
uparāg (vikār) hai vah vāstavamen 1snigdharūkṣhatvasthānīy bhāvabandh hai . aur usīse avashya
1. snigdharūkṣhatvasthānīy = snigdhatā aur rūkṣhatāke samān . (jaise pudgalamen vishiṣhṭa snigdhatārūkṣhatā vah bandha
hai, usīprakār jīvamen rāgadveṣharūp vikār bhāvabandha hai )
je bhāvathī dekhe ane jāṇe viṣhayagat arthane,
tenāthī chhe uparaktatā; vaḷī karmabandhan te vaḍe. 176
.

Page 335 of 513
PDF/HTML Page 368 of 546
single page version

badhyat ev . ityeṣh bhāvabandhapratyayo dravyabandhaḥ ..176..
ath pudgalajīvatadubhayabandhasvarūpan gnāpayati
phāsehin poggalāṇan bandho jīvassa rāgamādīhin .
aṇṇoṇṇan avagāho poggalajīvappago bhaṇido ..177..
sparshaiḥ pudgalānān bandho jīvasya rāgādibhiḥ .
anyonyamavagāhaḥ pudgalajīvātmako bhaṇitaḥ ..177..
yastāvadatra karmaṇān snigdharūkṣhatvasparshavisheṣhairekatvapariṇāmaḥ sa kevalapudgalabandhaḥ . yastu
jīvasyaupādhikamoharāgadveṣhaparyāyairekatvapariṇāmaḥ sa kevalajīvabandhaḥ . yaḥ punaḥ jīv-
dravyabandhasvarūpan chetyupadeshaḥ ..176.. evan bhāvabandhakathanamukhyatayā gāthādvayen dvitīyasthalan gatam .
ath pūrvanavatarapudgaladravyakarmaṇoḥ parasparabandho, jīvasya tu rāgādibhāven sah bandho, jīvasyaiv navatar-
dravyakarmaṇā sah cheti trividhabandhasvarūpan pragnāpayati ---
phāsehin poggalāṇan bandho sparshaiḥ pudgalānān bandhaḥ .
pūrvanavatarapudgaladravyakarmaṇorjīvagatarāgādibhāvanimitten svakīyasnigdharūkṣhopādānakāraṇen cha paraspar-
sparshasanyogen yo‘sau bandhaḥ sa pudgalabandhaḥ
. jīvassa rāgamādīhin jīvasya rāgādibhiḥ . niruparāg-
paramachaitanyarūpanijātmatattvabhāvanāchyutasya jīvasya yadrāgādibhiḥ sah pariṇamanan sa jīvabandha iti .
aṇṇoṇṇassavagāho puggalajīvappago bhaṇido anyonyasyāvagāhaḥ pudgalajīvātmako bhaṇitaḥ . nirvikār-
paudgalik karma ban̐dhatā hai . isaprakār yah dravyabandhakā nimitta bhāvabandh hai ..176..
ab pudgalabandh, jīvabandh aur un donoṅke bandhakā svarūp kahate hain :
gāthā : 177 anvayārtha :[sparshaiḥ ] sparshoṅke sāth [pudgalānān bandhaḥ ]
pudgaloṅkā bandh, [rāgādibhiḥ jīvasya ] rāgādike sāth jīvakā bandh aur [anyonyam
avagāhaḥ ]
anyonya avagāh vah [pudgalajīvātmakaḥ bhaṇitaḥ ] pudgalajīvātmak bandh kahā
gayā hai
..177..
ṭīkā :pratham to yahān̐, karmoṅkā jo snigdhatārūkṣhatārūp sparshavisheṣhoṅke sāth
ekatvapariṇām hai so keval pudgalabandh hai; aur jīvakā aupādhik mohrāgdveṣharūp
paryāyoṅke sāth jo ekatva pariṇām hai so keval jīvabandh hai; aur jīv tathā karmapudgalake
rāgādi sah ātmā taṇo, ne sparsha sah pudgalataṇo,
anyonya je avagāh tene bandh ubhayātmak kahyo. 177
.

Page 336 of 513
PDF/HTML Page 369 of 546
single page version

karmapudgalayoḥ parasparapariṇāmanimittamātratven vishiṣhṭataraḥ parasparamavagāhaḥ sa tadubhay-
bandhaḥ
..177..
ath dravyabandhasya bhāvabandhahetukatvamujjīvayati
sapadeso so appā tesu padesesu poggalā kāyā .
pavisanti jahājoggan chiṭṭhanti hi janti bajjhanti ..178..
sapradeshaḥ sa ātmā teṣhu pradesheṣhu pudgalāḥ kāyāḥ .
pravishanti yathāyogyan tiṣhṭhanti cha yānti badhyante ..178..
ayamātmā lokākāshatulyāsaṅkhyeyapradeshatvātsapradeshaḥ . ath teṣhu tasya pradesheṣhu
kāyavāṅmanovargaṇālambanaḥ parispando yathā bhavati tathā karmapudgalakāyāḥ svayamev parispanda-
svasamvedanagnānarahitatven snigdharūkṣhasthānīyarāgadveṣhapariṇatajīvasya bandhayogyasnigdharūkṣhapariṇāmapariṇat-
pudgalasya cha yo‘sau parasparāvagāhalakṣhaṇaḥ sa itthambhūtabandho jīvapudgalabandha iti trividhabandhalakṣhaṇan

gnātavyam
..177.. ath ‘bandho jīvassa rāgamādīhin’ pūrvasūtre yaduktan tadev rāgatvan dravyabandhasya
kāraṇamiti visheṣheṇ samarthayatisapadeso so appā sa prasiddhātmā lokākāshapramitāsaṅkhyeyapradesh-
tvāttāvatsapradeshaḥ . tesu padesesu poggalā kāyā teṣhu pradesheṣhu karmavargaṇāyogyapudgalakāyāḥ kartāraḥ pavisanti
pravishanti . katham . jahājoggan manovachanakāyavargaṇālambanavīryāntarāyakṣhayopashamajanitātmapradeshaparispanda-
paraspar pariṇāmake nimittamātrase jo vishiṣhṭatar paraspar avagāh hai so ubhayabandh hai . [arthāt
jīv aur karmapudgal ek dūsareke pariṇāmamen nimittamātra hoven, aisā (vishiṣhṭaprakārakā
khāsaprakārakā) jo unakā ekakṣhetrāvagāhasambandh hai so vah pudgalajīvātmak bandh hai . ] ..177..
ab, aisā batalāte hain ki dravyabandhakā hetu bhāvabandh hai :
anvayārtha :[saḥ ātmā ] vah ātmā [sapradeshaḥ ] sapradesh hai; [teṣhu pradesheṣhu ] un
pradeshommen [pudgalāḥ kāyāḥ ] pudgalasamūh [pravishanti ] pravesh karate hain, [yathāyogyan tiṣhṭhanti ]
yathāyogya rahate hain, [yānti ] jāte hain, [cha ] aur [badhyante ] bandhate hain
..178..
ṭīkā :yah ātmā lokākāshatulya asaṅkhyapradeshī honese sapradesh hai . usake in
pradeshommen kāyavargaṇā, vachanavargaṇā aur manovargaṇākā ālambanavālā parispanda (kampan) jis
sapradesh chhe te jīv, jīvapradeshamān āve ane
pudgalasamūh rahe yathochit, jāy chhe, bandhāy chhe. 178
.

Page 337 of 513
PDF/HTML Page 370 of 546
single page version

vantaḥ pravishantyapi tiṣhṭhantyapi gachchhantyapi cha . asti chejjīvasya moharāgadveṣharūpo bhāvo
badhyante‘pi cha . tato‘vadhāryate dravyabandhasya bhāvabandho hetuḥ ..178..
ath dravyabandhahetutven rāgapariṇāmamātrasya bhāvabandhasya nishchayabandhatvan sādhayati
ratto bandhadi kamman muchchadi kammehin rāgarahidappā .
eso bandhasamāso jīvāṇan jāṇ ṇichchhayado ..179..
rakto badhnāti karma muchyate karmabhi rāgarahitātmā .
eṣh bandhasamāso jīvānān jānīhi nishchayataḥ ..179..
yato rāgapariṇat evābhinaven dravyakarmaṇā badhyate, na vairāgyapariṇataḥ; abhinaven
lakṣhaṇayogānusāreṇ yathāyogyam . na kevalan pravishanti chiṭṭhanti hi praveshānantaran svakīyasthitikālaparyantan
tiṣhṭhanti hi sphu ṭam . na kevalan tiṣhṭhanti janti svakīyodayakālan prāpya phalan datvā gachchhanti, bajjhanti
kevalagnānādyanantachatuṣhṭayavyaktirūpamokṣhapratipakṣhabhūtabandhasya kāraṇan rāgādikan labdhvā punarapi dravyabandha-
rūpeṇ badhyante cha
. at etadāyātan rāgādipariṇām ev dravyabandhakāraṇamiti . athavā dvitīy-
vyākhyānampravishanti pradeshabandhāstiṣhṭhanti sthitibandhāḥ phalan datvā gachchhantyanubhāgabandhā badhyante
prakr̥u tibandhā iti ..178.. evan trividhabandhamukhyatayā sūtradvayen tr̥utīyasthalan gatam . ath dravya-
bandhakāraṇatvānnishchayen rāgādivikalparūpo bhāvabandha ev bandha iti pragnāpayatiratto bandhadi kamman rakto
pra. 43
prakārase hotā hai, us prakārase karmapudgalake samūh svayamev parispandavāle hote hue pravesh bhī
karate hain, rahate bhī hain, aur jāte bhī hain; aur yadi jīvake moh
rāgdveṣharūp bhāv hon to bandhate
bhī hain . isaliye nishchit hotā hai ki dravyabandhakā hetu bhāvabandh hai ..178..
ab, aisā siddha karate hain kirāg pariṇāmamātra jo bhāvabandh hai so dravyabandhakā hetu
honese vahī nishchayabandha hai :
anvayārtha :[raktaḥ ] rāgī ātmā [karma badhnāti ] karma bān̐dhatā hai, [rāgarahitātmā ]
rāgarahit ātmā [karmabhiḥ muchyate ] karmonse mukta hotā hai;[eṣhaḥ ] yah [jīvānān ] jīvoṅke
[bandhasamāsaḥ ] bandhakā saṅkṣhep [nishchayataḥ ] nishchayase [jānīhi ] jāno ..179..
ṭīkā :rāgapariṇat jīv hī navīn dravyakarmase ban̐dhatā hai, vairāgyapariṇat nahīn ban̐dhatā;
jīv rakta bāndhe karma, rāg rahit jīv mukāy chhe;
ā jīv kerā bandhano saṅkṣhep nishchay jāṇaje. 179.

Page 338 of 513
PDF/HTML Page 371 of 546
single page version

dravyakarmaṇā rāgapariṇato na muchyate, vairāgyapariṇat ev; badhyat ev sanspr̥ushataivābhinaven
dravyakarmaṇā chirasañchiten purāṇen cha, na muchyate rāgapariṇataḥ; muchyat ev sanspr̥ushataivābhinaven
dravyakarmaṇā chirasañchiten purāṇen cha vairāgyapariṇato na badhyate; tato‘vadhāryate dravyabandhasya
sādhakatamatvādrāgapariṇām ev nishchayen bandhaḥ
..179..
ath pariṇāmasya dravyabandhasādhakatamarāgavishiṣhṭatvan savisheṣhan prakaṭayati
pariṇāmādo bandho pariṇāmo rāgadosamohajudo .
asuho mohapadoso suho va asuho havadi rāgo ..180..
pariṇāmādbandhaḥ pariṇāmo rāgadveṣhamohayutaḥ .
ashubhau mohapradveṣhau shubho vāshubho bhavati rāgaḥ ..180..
badhnāti karma . rakta ev karma badhnāti, na cha vairāgyapariṇataḥ . muchchadi kammehin rāgarahidappā muchyate karmabhyān
rāgarahitātmā . muchyat ev shubhāshubhakarmabhyān rāgarahitātmā, na cha badhyate . eso bandhasamāso eṣh
pratyakṣhībhūto bandhasaṅkṣhepaḥ . jīvāṇan jīvānān sambandhī . jāṇ ṇichchhayado jānīhi tvan he shiṣhya, nishchayato
nishchayanayābhiprāyeṇeti . evan rāgapariṇām ev bandhakāraṇan gnātvā samastarāgādivikalpajālatyāgen
vishuddhagnānadarshanasvabhāvanijātmatattve nirantaran bhāvanā kartavyeti ..179.. ath jīvapariṇāmasya
rāgapariṇat jīv navīn dravyakarmase mukta nahīn hotā, vairāgyapariṇat hī mukta hotā hai; rāgapariṇat
jīv sansparsha karane (-sambandhamen āne) vāle navīn dravyakarmase, aur chirasañchit (dīrghakālase
sañchit aise) purāne dravyakarmase ban̐dhatā hī hai, mukta nahīn hotā; vairāgyapariṇat jīv sansparsha karane
(sambandhamen āne) vāle navīn dravyakarmase aur chirasañchit aise purāne dravyakarmase mukta hī hotā
hai, ban̐dhatā nahīn hai; isase nishchit hotā hai ki
dravyabandhakā sādhakatam (-utkr̥uṣhṭa hetu) honese
rāgapariṇām hī nishchayase bandha hai ..179..
ab, pariṇāmakā dravyabandhake sādhakatam rāgase vishiṣhṭapanā savisheṣh pragaṭ karate hain
(arthāt pariṇām dravyabandhake utkr̥uṣhṭa hetubhūt rāgase visheṣhatāvālā hotā hai aisā bhed sahit pragaṭ
karate hain ) :
anvayārtha :[pariṇāmāt bandhaḥ ] pariṇāmase bandha hai, [pariṇāmaḥ rāgadveṣhamohayutaḥ ]
(jo) pariṇām rāgdveṣhmohayukta hai . [mohapradveṣhau ashubhau ] (unamense) moh aur dveṣh ashubh
pariṇāmathī chhe bandh, rāgvimohdveṣhathī yukta je;
chhe mohdveṣh ashubh, rāg ashubh vā shubh hoy chhe. 180.

Page 339 of 513
PDF/HTML Page 372 of 546
single page version

dravyabandho‘sti tāvadvishiṣhṭapariṇāmāt . vishiṣhṭatvan tu pariṇāmasya rāgadveṣhamohamay-
tven . tachcha shubhāshubhatven dvaitānuvarti . tatra mohadveṣhamayatvenāshubhatvan, rāgamayatven tu shubhatvan
chāshubhatvan cha . vishuddhisaṅkleshāṅgatven rāgasya dvaividhyāt bhavati ..180..
ath vishiṣhṭapariṇāmavisheṣhamavishiṣhṭapariṇāman cha kāraṇe kāryamupacharya kāryatven
nirdishati
suhapariṇāmo puṇṇan asuho pāvan ti bhaṇidamaṇṇesu .
pariṇāmo ṇaṇṇagado dukkhakkhayakāraṇan samaye ..181..
dravyabandhasādhakan rāgādyupādhijanitabhedan darshayatipariṇāmādo bandho pariṇāmātsakāshādbandho bhavati . sa cha
pariṇāmaḥ kimvishiṣhṭaḥ . pariṇāmo rāgadosamohajudo vītarāgaparamātmano vilakṣhaṇatven pariṇāmo rāgadveṣh-
mohopādhitrayeṇ sanyuktaḥ . asuho mohapadoso ashubhau mohapradveṣhau . paropādhijanitapariṇāmatrayamadhye moh-
pradveṣhadvayamashubham . suho va asuho havadi rāgo shubho‘shubho vā bhavati rāgaḥ . pañchaparameṣhṭhayādibhaktirūpaḥ
shubharāg uchyate, viṣhayakaṣhāyarūpashchāshubh iti . ayan pariṇāmaḥ sarvo‘pi sopādhitvāt bandhaheturiti
gnātva bandhe shubhāshubhasamastarāgadveṣhavināshārthan samastarāgādyupādhirahite sahajānandaikalakṣhaṇasukhāmr̥utasvabhāve
nijātmadravye bhāvanā kartavyeti tātparyam
..180.. ath dravyarūpapuṇyapāpabandhakāraṇatvāchchhubhāshubhapariṇāmayoḥ
puṇyapāpasañgnān shubhāshubharahitashuddhopayogapariṇāmasya mokṣhakāraṇatvan cha kathayatisuhapariṇāmo puṇṇan
hai, [rāgaḥ ] rāg [shubhaḥ vā ashubhaḥ ] shubh athavā ashubh [bhavati ] hotā hai ..180..
ṭīkā :pratham to dravyabandha vishiṣhṭa pariṇāmase hotā hai . pariṇāmakī vishiṣhṭatā rāg
dveṣhmohamayapaneke kāraṇ hai . vah shubh aur ashubhapaneke kāraṇ dvaitakā anusaraṇ karatā hai .
(arthāt do prakārakā hai ); usamense 1mohdveṣhamayapanese ashubhapanā hotā hai, aur rāgamayapanese
shubhapanā tathā ashubhapanā hotā hai kyoṅki 2rāgvishuddhi tathā saṅkleshayukta honese do prakārakā
hotā hai ..180..
ab vishiṣhṭa pariṇāmake bhedako tathā avishiṣhṭa pariṇāmako, kāraṇamen kāryakā upachār
karake kāryarūpase batalāte hain :
1. mohamay pariṇām aur dveṣhamay pariṇām ashubh hain .
2. dharmānurāg vishuddhivālā honese dharmānurāgamay pariṇām shubh hai; viṣhayānurāg saṅkleshamay honese viṣhayānurāgamay
pariṇām ashubh hain .
par mānhī shubh pariṇām puṇya, ashubh paramān pāp chhe;
nijadravyagat pariṇām samaye duḥkhakṣhayano hetu chhe. 181
.

Page 340 of 513
PDF/HTML Page 373 of 546
single page version

shubhapariṇāmaḥ puṇyamashubhaḥ pāpamiti bhaṇitamanyeṣhu .
pariṇāmo‘nanyagato duḥkhakṣhayakāraṇan samaye ..181..
dvividhastāvatpariṇāmaḥ, paradravyapravr̥uttaḥ svadravyapravr̥uttashcha . tatra paradravyapravr̥uttaḥ parop-
raktatvādvishiṣhṭapariṇāmaḥ, svadravyapravr̥uttastu parānuparaktatvādavishiṣhṭapariṇāmaḥ . tatroktau dvau
vishiṣhṭapariṇāmasya visheṣhau, shubhapariṇāmo‘shubhapariṇāmashcha . tatra puṇyapudgalabandhakāraṇātvāt
shubhapariṇāmaḥ puṇyan, pāpapudgalabandhakāraṇatvādashubhapariṇāmaḥ pāpam . avishiṣhṭapariṇāmasya tu
shuddhatvenaikatvānnāsti visheṣhaḥ . sa kāle sansāraduḥkhahetukarmapudgalakṣhayakāraṇatvātsansār-
duḥkhahetukarmapudgalakṣhayātmako mokṣha ev ..181..
dravyapuṇyabandhakāraṇatvāchchhubhapariṇāmaḥ puṇyan bhaṇyate . asuho pāvan ti bhaṇidan dravyapāpabandhakāraṇatvād-
shubhapariṇāmaḥ pāpan bhaṇyate . keṣhu viṣhayeṣhu yo‘sau shubhāshubhapariṇāmaḥ . aṇṇesu nijashuddhātmanaḥ
sakāshādanyeṣhu shubhāshubhabahirdravyeṣhu . pariṇāmo ṇaṇṇagado pariṇāmo nānyagato‘nanyagataḥ svasvarūpastha
ityarthanḥ . sa itthambhūtaḥ shuddhopayogalakṣhaṇaḥ pariṇāmaḥ dukkhakkhayakāraṇan duḥkhakṣhayakāraṇan duḥkhakṣhayābhidhān-
mokṣhasya kāraṇan bhaṇido bhaṇitaḥ . kva bhaṇitaḥ . samaye paramāgame labdhikāle vā . kiñch,
mithyādr̥uṣhṭisāsādanamishraguṇasthānatraye tāratamyenāshubhapariṇāmo bhavatīti pūrvan bhaṇitamāste, avirat-
deshaviratapramattasanyatasañgnaguṇasthānatraye tāratamyen shubhapariṇāmashcha bhaṇitaḥ, apramattādikṣhīṇakaṣhāyāntaguṇ-

sthāneṣhu tāratamyen shuddhopayogo‘pi bhaṇitaḥ
. nayavivakṣhāyān mithyādr̥uṣhṭayādikṣhīṇak ṣhāyāntaguṇasthāneṣhu
anvayārtha :[anyeṣhu ] parake prati [shubh pariṇāmaḥ ] shubh pariṇām [puṇyam ] puṇya
hai, aur [ashubhaḥ ] ashubh pariṇām [pāpam ] pāp hai, [iti bhaṇitam ] aisā kahā hai;
[ananyagataḥ pariṇāmaḥ ] jo dūsareke prati pravartamān nahīn hai aisā pariṇām [samaye ] samay par
[duḥkhakṣhayakāraṇam ] duḥkhakṣhayakā kāraṇ hai
..181..
ṭīkā :pratham to pariṇām do prakārakā haiparadravyapravr̥utta (paradravyake prati
pravartamān) aur svadravyapravr̥utta . inamense paradravyapravr̥uttapariṇām parake dvārā uparakta (-parake
nimittase vikārī) honese vishiṣhṭa pariṇām hai aur svadravyapravr̥utta pariṇām parake dvārā uparakta
na honese avishiṣhṭa pariṇām hai
. usamen vishiṣhṭa pariṇāmake pūrvokta do bhed hainshubhapariṇām
aur ashubh pariṇām . unamen puṇyarūp pudgalake bandhakā kāraṇ honese shubhapariṇām puṇya
hai aur pāparūp pudgalake bandhakā kāraṇ honese ashubh pariṇām pāp hai . avishiṣhṭa pariṇām
to shuddha honese ek hai isaliye usake bhed nahīn hain . vah (avishiṣhṭa pariṇām) yathākāl
sansāraduḥkhake hetubhūt karmapudgalake kṣhayakā kāraṇ honese sansāraduḥkhakā hetubhūt
karmapudgalakā kṣhayasvarūp mokṣha hī hai
.

Page 341 of 513
PDF/HTML Page 374 of 546
single page version

ath jīvasya svaparadravyapravr̥uttinivr̥uttisiddhaye svaparavibhāgan darshayati
bhaṇidā puḍhavippamuhā jīvaṇikāyādh thāvarā ya tasā .
aṇṇā te jīvādo jīvo vi ya tehindo aṇṇo ..182..
bhaṇitāḥ pr̥uthivīpramukhā jīvanikāyā ath sthāvarāshcha trasāḥ .
anye te jīvājjīvo‘pi cha tebhyo‘nyaḥ ..182..
punarashuddhanishchayanayo bhavatyev . tatrāshuddhanishchayamadhye shuddhopayogaḥ kathan labhyat iti shiṣhyeṇ pūrvapakṣhe
kr̥ute sati pratyuttaran dadātivastvekadeshaparīkṣhā tāvannayalakṣhaṇan, shubhāshubhashuddhadravyāvalambanamupayog-
lakṣhaṇan cheti; ten kāraṇenāshuddhanishchayamadhye‘pi shuddhātmāvalambanatvāt shuddhadhyeyatvāt shuddhasādhakatvāchcha
shuddhopayogapariṇāmo labhyat iti nayalakṣhaṇamupayogalakṣhaṇan cha yathāsambhavan sarvatra gnātavyam
. atra yo‘sau
rāgādivikalpopādhirahitasamādhilakṣhaṇashuddhopayogo muktikāraṇan bhaṇitaḥ sa tu shuddhātmadravya-
lakṣhaṇāddhayeyabhūtāchchhuddhapāriṇāmikabhāvādabhedapradhānadravyārthikanayenābhinno‘pi bhedapradhānaparyāyārthikanayen

bhinnaḥ
. kasmāditi chet . ayamekadeshanirāvaraṇatven kṣhāyopashamikakhaṇḍagnānavyaktirūpaḥ, sa cha
pāriṇāmikaḥ sakalāvaraṇarahitatvenākhaṇḍagnānavyaktirūpaḥ; ayan tu sādisāntatven vinashvaraḥ, sa cha
anādyanantatvenāvinashvaraḥ
. yadi punarekāntenābhedo bhavati tarhi ghaṭotpattau mr̥utpiṇḍavināshavat
dhyānaparyāyavināshe mokṣhe jāte sati dhyeyarūpapāriṇāmikasyāpi vināsho bhavatītyarthaḥ . tat ev gnāyate
shuddhapāriṇāmikabhāvo dhyeyarūpo bhavati, dhyānabhāvanārūpo na bhavati . kasmāt . dhyānasya
vinashvaratvāditi ..181.. evan dravyabandhakāraṇatvāt mithyātvarāgādivikalparūpo bhāvabandha ev nishchayen
bhāvārtha :parake prati pravartamān aisā shubh pariṇām vah puṇayakā kāraṇ hai aur
ashubh pariṇām vah pāpakā kāraṇ hai; isaliye yadi kāraṇamen kāryakā upachār kiyā jāy to,
shubhapariṇām vah puṇya hai aur ashubh pariṇām vah pāp
. svātmadravyamen pravartamān aisā shuddha
pariṇām mokṣhakā kāraṇ hai; isaliye yadi kāraṇamen kāryakā upachār kiyā jāy to, shuddha pariṇām
vah mokṣha hai
..181..
ab, jīvakī svadravyamen pravr̥utti aur paradravyase nivr̥uttikī siddhike liye svaparakā
vibhāg batalāte hain :
anvayārtha :[ath ] ab [sthāvarāḥ cha trasāḥ ] sthāvar aur tras
aise jo [pr̥uthivīpramukhāḥ ] pr̥ithvī ādi [jīv nikāyāḥ ] jīvanikāy [bhaṇitāḥ ] kahe gaye
hain, [te ] ve [jīvāt anye ] jīvase anya hain, [cha ] aur [jīvaḥ api ] jīv bhī [tebhyaḥ
sthāvar ane tras pr̥ithvīādik jīvakāy kahel je,
te jīvathī chhe anya tem ja jīv tethī anya chhe. 182
.

Page 342 of 513
PDF/HTML Page 375 of 546
single page version

ya ete pr̥uthivīprabhr̥utayaḥ ṣhaḍjīvanikāyāstrasasthāvarabhedenābhyupagamyante te khalva-
chetanatvādanye jīvāt, jīvo‘pi cha chetanatvādanyastebhyaḥ . atra ṣhaḍjīvanikāyā ātmanaḥ
paradravyamek evātmā svadravyam ..182..
ath jīvasya svaparadravyapravr̥uttinimittatven svaparavibhāgagnānāgnāne avadhārayati
jo ṇavi jāṇadi evan paramappāṇan sahāvamāsejja .
kīradi ajjhavasāṇan ahan mamedan ti mohādo ..183..
yo naiv jānātyevan paramātmānan svabhāvamāsādya .
kurute‘dhyavasānamahan mamedamiti mohāt ..183..
bandha iti kathanamukhyatayā gāthātrayeṇ chaturthasthalan gatam . ath jīvasya svadravyapravr̥uttiparadravya-
nivr̥uttinimittan ṣhaḍjīvanikāyaiḥ sah bhedavignānan darshayati --bhaṇidā puḍhavippamuhā bhaṇitāḥ paramāgame kathitāḥ
pr̥uthivīpramukhāḥ . te ke . jīvaṇikāyā jīvasamūhāḥ . adh ath . kathambhūtāḥ . thāvarā ya tasā sthāvarāshcha
trasāḥ . te cha kimvishiṣhṭāḥ . aṇṇā te anye bhinnāste . kasmāt . jīvādo shuddhabuddhaikajīvasvabhāvāt .
jīvo vi ya tehindo aṇṇo jīvo‘pi cha tebhyo‘nya iti . tathāhiṭaṅkotkīrṇagnāyakaik svabhāvaparamātma-
tattvabhāvanārahiten jīven yadupārjitan trasasthāvaranāmakarma tadudayajanitatvādachetanatvāchcha trasasthāvar-
jīvanikāyāḥ shuddhachaitanyasvabhāvajīvādbhinnāḥ
. jīvo‘pi cha tebhyo vilakṣhaṇatvādbhinna iti . atraivan
bhedavignāne jāte sati mokṣhārthī jīvaḥ svadravye pravr̥uttin paradravye nivr̥uttin cha karotīti bhāvārthaḥ ..182..
anyaḥ ] unase anya hai ..182..
ṭīkā :jo yah pr̥ithvī ityādi ṣhaṭ jīvanikāy trasasthāvarake bhedapūrvak māne jāte
hain, ve vāstavamen achetanattvake kāraṇ jīvase anya hain, aur jīv bhī chetanatvake kāraṇ unase
anya hai
. yahān̐ (yah kahā hai ki) ṣhaṭ jīvanikāy ātmāko paradravya hai, ātmā ek hī
svadravya hai ..182..
ab, yah nishchit karate hain kijīvako svadravyamen pravr̥uttikā nimitta svaparake
vibhāgakā gnān hai, aur paradravyamen pravr̥uttikā nimitta svaparake vibhāgakā agnān hai :
anvayārtha :[yaḥ ] jo [evan ] isaprakār [svabhāvam āsādya ] svabhāvako prāpta
karake (jīvpudgalake svabhāvako nishchit karake) [param ātmānan ] parako aur svako [na
ev jānāti ] nahīn jānatā, [mohāt ] vah mohase ‘[aham ] yah main hūn̐, [idan mam ] yah merā
parane svane nahi jāṇato e rīt pāmī svabhāvane,
te ‘ā hun, ā muj’ em adhyavasān moh thakī kare. 183
.

Page 343 of 513
PDF/HTML Page 376 of 546
single page version

yo hi nām naivan pratiniyatachetanāchetanatvasvabhāven jīvapudgalayoḥ svaparavibhāgan pashyati
sa evāhamidan mamedamityātmātmīyatven paradravyamadhyavasyati mohānnānyaḥ . ato jīvasya paradravya-
pravr̥uttinimittan svaparaparichchhedābhāvamātramev, sāmarthyātsvadravyapravr̥uttinimittan tadabhāvaḥ ..183..
athātmanaḥ kin karmeti nirūpayati
kuvvan sabhāvamādā havadi hi kattā sagassa bhāvassa .
poggaladavvamayāṇan ṇa du kattā savvabhāvāṇan ..184..
kurvan svabhāvamātmā bhavati hi kartā svakasya bhāvasya .
pudgaladravyamayānān na tu kartā sarvabhāvānām ..184..
athaitadev bhedavignānan prakārāntareṇ draḍhayatijo ṇavi jāṇadi evan yaḥ kartā naiv jānātyevan
pūrvoktaprakāreṇ . kam . paran ṣhaḍjīvanikāyādiparadravyan, appāṇan nirdoṣhiparamātmadravyarūpan nijātmānam . kin
kr̥utvā . sahāvamāsejja shuddhopayogalakṣhaṇanijashuddhasvabhāvamāshritya . kīradi ajjhavasāṇan sa puruṣhaḥ
karotyadhyavasānan pariṇāmam . ken rūpeṇ . ahan mamedan ti ahan mamedamiti . mamakārāhaṅkārādirahit-
paramātmabhāvanāchyuto bhūtvā paradravyan rāgādikamahamiti dehādikan mametirūpeṇ . kasmāt . mohādo
mohādhīnatvāditi . tataḥ sthitametatsvaparabhedavignānabalen svasamvedanagnānī jīvaḥ svadravye ratin paradravye
hai’ [iti ] isaprakār [adhyavasānan ] adhyavasān [kurute ] karatā hai ..183..
ṭīkā :jo ātmā isaprakār jīv aur pudgalake (apaneapane) nishchit chetanatva
aur achetanatvarūp svabhāvake dvārā svaparake vibhāgako nahīn dekhatā, vahī ātmā ‘yah main hūn̐, yah
merā hai’ isaprakār mohase paradravyamen apanepanakā adhyavasān karatā hai, dūsarā nahīn . isase (yah
nishchit huā ki) jīvako paradravyamen pravr̥uttikā nimitta svaparake gnānakā abhāvamātra hī hai aur (kahe
vinā bhī) sāmarthyase (yah nishchit huā ki) svadravyamen pravr̥uttikā nimitta
1usakā abhāv hai .
bhāvārtha :jise svaparakā bhedavignān nahīn hai vahī paradravyamen ahaṅkārmamakār
karatā hai, bhedavignānī nahīn . isaliye paradravyamen pravr̥uttikā kāraṇ bhedavignānakā abhāv hī hai,
aur svadravyamen pravr̥uttikā kāraṇ bhedavignān hī hai ..183..
ab yah nirūpaṇ karate hain ki ātmākā karma kyā hai :
1. usakā abhāv = sva -parake gnānake abhāvakā abhāv; svaparake gnānakā sadbhāv .
nij bhāv karato jīv chhe kartā khare nij bhāvano;
paṇ te nathī kartā sakal pudgaladaravamay bhāvano. 184
.

Page 344 of 513
PDF/HTML Page 377 of 546
single page version

ātmā hi tāvatsvan bhāvan karoti, tasya svadharmatvādātmanastathābhavanashakti-
sambhavenāvashyamev kāryatvāt . sa tan cha svatantraḥ kurvāṇastasya kartāvashyan syāt, kriyamāṇ-
shchātmanā svo bhāvastenāpyatvāttasya karmāvashyan syāt . evamātmanaḥ svapariṇāmaḥ karma . na
tvātmā pudgalasya bhāvān karoti, teṣhān paradharmatvādātmanastathābhavanashaktyasambhavenā-
kāryatvāt
. sa tānakurvāṇo na teṣhān kartā syāt, akriyamāṇāshchātmanā te na tasya karma
syuḥ . evamātmanaḥ pudgalapariṇāmo na karma ..184..
ath kathamātmanaḥ pudgalapariṇāmo na karma syāditi sandehamapanudati
geṇhadi ṇev ṇa muñchadi karedi ṇa hi poggalāṇi kammāṇi .
jīvo poggalamajjhe vaṭṭaṇṇavi savvakālesu ..185..
nivr̥uttin karotīti ..183.. evan bhedabhāvanākathanamukhyatayā sūtradvayen pañchamasthalan gatam . athātmano
nishchayen rāgādisvapariṇām ev karma, na cha dravyakarmeti prarūpayatikuvvan sabhāvan kurvansvabhāvam . atra
svabhāvashabden yadyapi shuddhanishchayen shuddhabuddhaikasvabhāvo bhaṇyate, tathāpi karmabandhaprastāve rāgādi-
pariṇāmo‘pyashuddhanishchayen svabhāvo bhaṇyate
. tan svabhāvan kurvan . sa kaḥ . ādā ātmā . havadi hi kattā
kartā bhavati hi sphu ṭam . kasya . sagassa bhāvassa svakīyachidrūpasvabhāvasya rāgādipariṇāmasya . tadev tasya
anvayārtha :[svabhāvan kurvan ] apane bhāvako karatā huā [ātmā ] ātmā [hi ]
vāstavamen [svakasya bhāvasya ] apane bhāvakā [kartā bhavati ] kartā hai; [tu ] parantu
[pudgaladravyamayānān sarvabhāvānān ] pudgaladravyamay sarva bhāvoṅkā [kartā na ] kartā nahīn hai
..184..
ṭīkā :pratham to ātmā vāstavamen sva bhāvako karatā hai, kyoṅki vah (bhāv) usakā
sva dharma hai, isaliye ātmāko usarūp honekī (pariṇamit honekī) shaktikā sambhav hai, ataḥ vah
(bhāv) avashyamev ātmākā kārya hai
. (isaprakār) vah (ātmā) use (-sva bhāvako) svatantra-
tayā karatā huā usakā kartā avashya hai aur sva bhāv ātmāke dvārā kiyā jātā huā ātmāke
dvārā prāpya honese avashya hī ātmākā karma hai
. isaprakār sva pariṇām ātmākā karma hai .
parantu, ātmā pudgalake bhāvoṅko nahīn karatā, kyoṅki ve parake dharma hain, isaliye
ātmāke usrūp honekī shaktikā asambhav honese ve ātmākā kārya nahīn hain . (isaprakār)
vah (ātmā) unhen na karatā huā unakā kartā nahīn hotā aur ve ātmāke dvārā na kiye jāte
hue usakā karma nahīn hain
. isaprakār pudgalapariṇām ātmākā karma nahīn hai ..184..
ab, ‘pudgalapariṇām ātmākā karma kyon nahīn hai’aise sandeh ko dūr karate hain :
jīv sarva kāḷe pudgalonī madhyamān varte bhale,
paṇ nav grahe, na taje, kare nahi jīv pudgalakarmane. 185
.

Page 345 of 513
PDF/HTML Page 378 of 546
single page version

gr̥uhnāti naiv na muñchati karoti na hi pudgalāni karmāṇi .
jīvaḥ pudgalamadhye vartamāno‘pi sarvakāleṣhu ..185..
na khalvātmanaḥ pudgalapariṇāmaḥ karma, paradravyopādānahānashūnyatvāt . yo hi yasya
pariṇamayitā dr̥uṣhṭaḥ sa na tadupādānahānashūnyo dr̥uṣhṭaḥ, yathāgnirayaḥpiṇḍasya . ātmā tu
tulyakṣhetravartitve‘pi paradravyopādānahānashūnya ev . tato na sa pudgalānān karmabhāven pariṇamayitā
syāt ..185..
athātmanaḥ kutastarhi pudgalakarmabhirupādānan hānan cheti nirūpayati
sa idāṇin kattā san sagapariṇāmassa davvajādassa .
ādīyade kadāin vimuchchade kammadhūlīhin ..186..
rāgādipariṇāmarūpan nishchayen bhāvakarma bhaṇyate . kasmāt . tatpāyaḥpiṇḍavattenātmanā prāpyatvādvyā-
pyatvāditi . poggaladavvamayāṇan ṇa du kattā savvabhāvāṇan chidrūpātmano vilakṣhaṇānān pudgaladravyamayānān na tu kartā
sarvabhāvānān gnānāvaraṇādidravyakarmaparyāyāṇāmiti . tato gnāyate jīvasya rāgādisvapariṇām ev karma,
tasyaiv sa karteti ..184.. athātmanaḥ kathan dravyakarmarūpapariṇāmaḥ karma na syāditi prashne samādhānan
dadātigeṇhadi ṇev ṇa muñchadi ka redi ṇa hi poggalāṇi kammāṇi jīvo yathā nirvikalpasamādhirataḥ paramamuniḥ
pra. 44
anvayārtha :[jīvaḥ ] jīv [sarvakāleṣhu ] sabhī kālommen [pudgalamadhye vartamānaḥ
api ] pudgalake madhyamen rahatā huā bhī [pudgalāni karmāṇi ] paudgalik karmoṅko [hi ]
vāstavamen [gr̥uhṇāti na ev ] na to grahaṇ karatā hai, [na muchanti ] na chhoṛatā hai, aur [na karoti ]
na karatā hai
..186..
ṭīkā :vāstavamen pudgalapariṇām ātmākā karma nahīn hai, kyoṅki vah paradravyake
grahaṇtyāgase rahit hai; jo jisakā pariṇamānevālā dekhā jātā hai vah usake grahaṇatyāgase rahit
nahīn dekhā jātā; jaiseagni loheke golemen grahaṇtyāg rahit hotī hai . ātmā to tulya
kṣhetramen vartatā huā bhī (-paradravyake sāth ekakṣhetrāvagāhī honepar bhī) paradravyake grahaṇtyāgase
rahit hī hai . isaliye vah pudgaloṅko karmabhāvase pariṇamānevālā nahīn hai ..185..
tab (yadi ātmā pudgaloṅko karmarūp pariṇamit nahīn karatā to phi ra) ātmā
kisaprakār pudgal karmoṅke dvārā grahaṇ kiyā jātā hai aur chhoṛā jātā hai ? isakā ab
nirūpaṇ karate hain :
te hāl dravyajanit nij pariṇāmano kartā bane,
tethī grahāy ane kadāpi mukāy chhe karmo vaḍe. 186
.

Page 346 of 513
PDF/HTML Page 379 of 546
single page version

sa idānīn kartā san svakapariṇāmasya dravyajātasya .
ādīyate kadāchidvimuchyate karmadhūlibhiḥ ..186..
so‘yamātmā paradravyopādānahānashūnyo‘pi sāmpratan sansārāvasthāyān nimittamātrīkr̥ut-
paradravyapariṇāmasya svapariṇāmamātrasya dravyatvabhūtatvāt kevalasya kalayan kartr̥utvan, tadev tasya
svapariṇāman nimittamātrīkr̥utyopāttakarmapariṇāmābhiḥ pudgaladhūlībhirvishiṣhṭāvagāharūpeṇopādīyate
kadāchinmuchyate cha
..186..
parabhāvan na gr̥uhṇāti na muñchati na cha karotyupādānarūpeṇ lohapiṇḍo vāgnin tathāyamātmā na cha gr̥uhṇāti
na cha muñchati na cha karotyupādānarūpeṇ pudgalakarmāṇīti . kin kurvannapi . poggalamajjhe vaṭṭaṇṇavi savvakālesu
kṣhīranīranyāyen pudgalamadhye varttamāno‘pi sarvakāleṣhu . anen ki muktan bhavati . yathā siddho bhagavān
pudgalamadhye varttamāno‘pi paradravyagrahaṇamochanakaraṇarahitastathā shuddhanishchayen shaktirūpeṇ sansārī
jīvo‘pīti bhāvārthaḥ
..185.. ath yadyayamātmā pudgalakarma na karoti na cha muñchati tarhi bandhaḥ kathan,
tarhi mokṣho‘pi kathamiti prashne pratyuttaran dadāti --sa idāṇin kattā san sa idānīn kartā san . sa pūrvoktalakṣhaṇ
ātmā, idānīn ko‘rthaḥ evan pūrvokta nayavibhāgen, kartā san . kasya . sagapariṇāmassa nirvikāranityā-
anvayārtha :[saḥ ] vah [idānīn ] abhī (sansārāvasthāmen) [dravyajātasya ] dravyase
(ātmadravyase) utpanna honevāle [svakapariṇāmasya ] (ashuddha) svapariṇāmakā [kartā san ]
kartā hotā huā [karmadhūlibhiḥ ] karmarajase [ādīyate ] grahaṇ kiyā jātā hai aur [kadāchit
vimuchyate ]
kadāchit chhoṛā jātā hai
..186..
ṭīkā :so yah ātmā paradravyake grahaṇtyāgase rahit hotā huā bhī abhī
sansārāvasthāmen, paradravyapariṇāmako nimittamātra karate hue keval svapariṇāmamātrakāus
svapariṇāmake dravyatvabhūt honesekartr̥utvakā anubhav karatā huā, usake isī svapariṇāmako
nimittamātra karake karmapariṇāmako prāpta hotī huī aisī pudgalarajake dvārā vishiṣhṭa avagāharūpase
grahaṇ kiyā jātā hai aur kadāchit chhoṛā jātā hai
.
bhāvārtha :abhī sansārāvasthāmen jīv paudgalik karmapariṇāmako nimittamātra karake
apane ashuddha pariṇāmakā hī kartā hotā hai (kyoṅki vah ashuddha pariṇām svadravyase utpanna hotā
hai ), paradravyakā kartā nahīn hotā
. isaprakār jīv apane ashuddha pariṇāmakā kartā hone par jīvake
usī ashuddha pariṇāmako nimittamātra karake karmarūp pariṇamit hotī huī pudgalaraj visheṣh
avagāharūpase jīvako grahaṇ
1 karatī hai, aur kabhī (sthitike anusār rahakar athavā jīvake
1. karmapariṇat pudgaloṅkā jīvake sāth visheṣh avagāharūpase rahaneko hī yahān̐ karmapudgaloṅke dvārā jīvakā
‘grahaṇ honā’ kahā hai .

Page 347 of 513
PDF/HTML Page 380 of 546
single page version

ath kin kr̥u tan pudgalak rmaṇān vaichitryamiti nirūpayati
pariṇamadi jadā appā suhamhi asuhamhi rāgadosajudo .
tan pavisadi kammarayan ṇāṇāvaraṇādibhāvehin ..187..
pariṇamati yadātmā shubhe‘shubhe rāgadveṣhayutaḥ .
tan pravishati karmarajo gnānāvaraṇādibhāvaiḥ ..187..
asti khalvātmanaḥ shubhāshubhapariṇāmakāle svayamev samupāttavaichitryakarmapudgalapariṇāmaḥ,
navaghanāmbuno bhūmisanyogapariṇāmakāle samupāttavaichitryānyapudgalapariṇāmavat . tathā hiyathā
yadā navaghanāmbu bhūmisanyogen pariṇamati tadānye pudgalāḥ svayamev samupāttavaichitryaiḥ
nandaikalakṣhaṇaparamasukhāmr̥utavyaktirūpakāryasamayasārasādhakanishchayaratnatrayātmakakārṇasmayasāravilakṣhaṇasya
mithyātvarāgādivibhāvarūpasya svakīyapariṇāmasya . punarapi kimvishiṣhṭasya . davvajādassa svakīyātma-
dravyopādānakāraṇajātasya . ādīyade kadāī kammadhūlīhin ādīyate badhyate . kābhiḥ . karmadhūlībhiḥ kartr̥u-
bhūtābhiḥ kadāchitpūrvoktavibhāvapariṇāmakāle . na kevalamādīyate, vimuchchade visheṣheṇ muchyate tyajyate
tābhiḥ karmadhūlībhiḥ kadāchitpūrvoktakāraṇasamayasārapariṇatikāle . etāvatā kimuktan bhavati . ashuddha-
pariṇāmen badhyate shuddhapariṇāmen muchyat iti ..186.. ath yathā dravyakarmāṇi nishchayen
svayamevotpadyante tathā gnānāvaraṇādivichitrabhedarūpeṇāpi svayamev pariṇamantīti kathayati ---pariṇamadi jadā
appā
pariṇamati yadātmā
. samastashubhāshubhaparadravyaviṣhaye paramopekṣhālakṣhaṇan shuddhopayogapariṇāman muktvā
yadāyamātmā pariṇamati . kva . suhamhi asuhamhi shubhe‘shubhe vā pariṇāme . kathambhūtaḥ san . rāgadosajudo
shuddha pariṇāmako nimittamātra karake) chhoṛatī hai ..186..
ab pudgal karmoṅkī vichitratā (gnānāvaraṇ, darshanāvaraṇādirūp anekaprakāratā) ko
kaun karatā hai ? isakā nirūpaṇ karate hain :
anvayārtha :[yadā ] jab [ātmā ] ātmā [rāgadveṣhayutaḥ ] rāgadveṣhayukta hotā huā
[shubhe ashubhe ] shubh aur ashubhamen [pariṇamit ] pariṇamit hotā hai, tab [karmarajaḥ ] karmaraj
[gnānāvaraṇādibhāvaiḥ ] gnānāvaraṇādirūpase [tan ] usamen [pravishati ] pravesh karatī hai
..187..
ṭīkā :jaise naye meghajalake bhūmisanyogarūp pariṇāmake samay anya pudgalapariṇām
svayamev vaichitryako prāpta hote hain, usīprakār ātmāke shubhāshubh pariṇāmake samay
jīv rāgadveṣhathī yukta jyāre pariṇame shubhashubhamān,
gnānāvaraṇaityādibhāve karmadhūli pravesh tyān. 187.