Page 328 of 513
PDF/HTML Page 361 of 546
single page version
vedānān grahaṇan yasyeti strīpunnapunsakadravyabhāvābhāvasya . na liṅgānān dharmadhvajānān grahaṇan yasyeti bahiraṅgayatiliṅgābhāvasya . na liṅgan guṇo grahaṇamarthāvabodho yasyeti guṇavisheṣhānālīḍh- shuddhadravyatvasya . na liṅgan paryāyo grahaṇamarthāvabodhavisheṣho yasyeti paryāyavisheṣhānālīḍh- shuddhadravyatvasya . na liṅgan pratyabhignānaheturgrahaṇamarthāvabodhasāmānyan yasyeti dravyānālīḍhashuddha- paryāyatvasya ..172..
ath kathamamūrtasyātmanaḥ snigdharūkṣhatvābhāvādbandho bhavatīti pūrvapakṣhayati — cha . aliṅgagrāhyamiti vaktavye yadaliṅgagrahaṇamityuktan tatkimarthamiti chet, bahutarārthapratipattyartham . tathāhi — liṅgamindriyan tenārthānān grahaṇan parichchhedanan na karoti tenāliṅgagrahaṇo bhavati . tadapi kasmāt . svayamevātīndriyākhaṇḍagnānasahitatvāt . tenaiv liṅgashabdavāchyen chakṣhurādīndriyeṇānyajīvānān yasya grahaṇan parichchhedanan kartun nāyāti tenāliṅgagrahaṇ uchyate . tadapi kasmāt . nirvikārātīndriy- svasamvedanapratyakṣhagnānagamyatvāt . liṅgan dhūmādi ten dhūmaliṅgodbhavānumānenāgnivadanumeyabhūtaparapadārthānān grahaṇan na karoti tenāliṅgagrahaṇ iti . tadapi kasmāt . svayamevāliṅgodbhavātīndriyagnānasahitatvāt . tenaiv liṅgodbhavānumānenāgnigrahaṇavat parapuruṣhāṇān yasyātmano grahaṇan parignānan kartun nāyāti tenāliṅga- grahaṇ iti . tadapi kasmāt . aliṅgodbhavātīndriyagnānagamyatvāt . athavā liṅgan chihnan lāñchhanan shikhājaṭādhāraṇādi tenārthānān grahaṇan parichchhedanan na ka roti tenāliṅgagrahaṇ iti . tadapi ka smāt . svābhāvikāchihnodbhavātīndriyagnānasahitatvāt . tenaiv chihnodbhavagnānen parapuruṣhāṇān yasyātmano grahaṇan parignānan kartr̥un nāyāti tenāliṅgagrahaṇ iti . tadapi kasmāt . niruparāgasvasamvedanagnānagamyatvāditi . puruṣh aur napunsak vedoṅkā grahaṇ nahīn hai vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā dravyase tathā bhāvase strī, puruṣh tathā napunsak nahīn hai’ is arthakī prāpti hotī hai (17) liṅgokā arthāt dharmachihnoṅkā grahaṇ jisake nahīn hai vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmāke bahiraṅg yatiliṅgoṅkā abhāv hai’ is arthakī prāpti hotī hai . (18) liṅg arthāt guṇ aisā jo grahaṇ arthāt arthāvabodh (padārthagnān) jisake nahīn hai so aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā guṇavisheṣhase āliṅgit na honevālā aisā shuddha dravya hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (19) liṅg arthāt paryāy aisā jo grahaṇ, arthāt arthāvabodhavisheṣh jisake nahīn hai so aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā paryāyavisheṣhase āliṅgit na honevālā aisā shuddha dravya hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (20) liṅg arthāt pratyabhignānakā kāraṇ aisā jo grahaṇ arthāt arthāvabodh sāmānya jisake nahīn hai vah aliṅgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā dravyase nahīn āliṅgit aisī shuddha paryāy hai’ aise arthakī prāpti hotī hai ..172..
ab, amūrta aise ātmāke, snigdha – rūkṣhatvakā abhāv honese bandh kaise ho sakatā hai ? aisā pūrva pakṣha upasthit karate hain : —
Page 329 of 513
PDF/HTML Page 362 of 546
single page version
mūrtayorhi tāvatpudgalayo rūpādiguṇayuktatven yathoditasnigdharūkṣhatvasparshavisheṣhādanyonya- bandho‘vadhāryate ev . ātmakarmapudgalayostu sa kathamavadhāryate; mūrtasya karmapudgalasya rūpādi- guṇayuktatven yathoditasnigdharūkṣhatvasparshavisheṣhasambhave‘pyamūrtasyātmano rūpādiguṇayuktatvābhāven evamaliṅgagrahaṇashabdasya vyākhyānakrameṇ shuddhajīvasvarūpan gnātavyamityabhiprāyaḥ ..172.. athāmūrta- shuddhātmano vyākhyāne kr̥ute satyamūrtajīvasya mūrtapudgalakarmaṇā sah kathan bandho bhavatīti pūrvapakṣhan karoti — mutto rūvādiguṇo mūrto rūparasagandhasparshatvāt pudgaladravyaguṇaḥ bajjhadi anyonyasanshleṣheṇ badhyate bandhamanubhavati, tatra doṣho nāsti . kaiḥ kr̥utvā . phāsehin aṇṇamaṇṇehin snigdharūkṣhaguṇalakṣhaṇ- sparshasanyogaiḥ . kimvishiṣhṭaiḥ . anyonyaiḥ parasparanimittaiḥ . tavvivarīdo appā bajjhadi kidh poggalan kamman tadviparītātmā badhnāti kathan paudgalan karmeti . ayan paramātmā nirvikāraparamachaitanya- chamatkārapariṇatatven bandhakāraṇabhūtasnigdharūkṣhaguṇasthānīyarāgadveṣhādivibhāvapariṇāmarahitatvādamūrtatvāchcha
gāthā : 173 anvayārtha : — [mūrtaḥ ] mūrta (aise pudgal) to [rūpādiguṇaḥ ] rūpādiguṇayukta honese [anyonyaiḥ sparshaiḥ ] paraspar (bandhayogya) sparshonse [badhyate ] ban̐dhate hain; (parantu) [tadviparītaḥ ātmā ] usase viparīt (-amūrta) aisā ātmā [paudgalikan karma ] paudgalik karmako [kathan ] kaise [badhnāti ] bān̐dhatā hai ? ..173..
ṭīkā : — mūrta aise do pudgal to rūpādiguṇayukta honese yathokta snigdharūkṣhatvarūp sparshavisheṣh (bandhayogya sparsha)ke kāraṇ unakā pārasparik bandh avashya samajhā jā sakatā hai; kintu ātmā aur karmapudgalakā bandh honā kaise samajhā jā sakatā hai ? kyoṅki mūrta aisā karmapudgal rūpādiguṇayukta hai, isaliye usake yathokta snigdharūkṣhatvarūp sparshavisheṣhakā sambhav hone par bhī amūrta aise ātmāko rūpādiguṇayuktatā nahīn hai isaliye usake yathokta snigdharūkṣhatvarūp sparshavisheṣhakā asambhav honese ek aṅg vikal hai . (arthāt bandhayogya do
paṇ jīv mūrtirahit bāndhe kem pudgalakarmane ? 173.
Page 330 of 513
PDF/HTML Page 363 of 546
single page version
yathoditasnigdharūkṣhatvasparshavisheṣhāsambhāvanayā chaikāṅgavikalatvāt ..173..
yen prakāreṇ rūpādirahito rūpīṇi dravyāṇi tadguṇānshcha pashyati jānāti cha, tenaiv prakāreṇ rūpādirahito rūpibhiḥ karmapudgalaiḥ kil badhyate; anyathā kathamamūrto mūrtan pashyati paudgalan karma kathan badhnāti, na kathamapīti pūrvapakṣhaḥ ..173.. athaivamamūrtasyāpyātmano nayavibhāgen bandho bhavatīti pratyuttaran dadāti ---rūvādiehin rahido amūrtaparamachijjyotiḥpariṇatatven tāvadayamātmā rūpādirahitaḥ . tathāvidhaḥ san kin karoti . pechchhadi jāṇādi muktāvasthāyān yugapatparichchhittirūp- sāmānyavisheṣhagrāhakakevaladarshanagnānopayogen yadyapi tādātmyasambandho nāsti tathāpi grāhyagrāhakalakṣhaṇ- sambandhen pashyati jānāti . kāni karmatāpannāni . rūvamādīṇi davvāṇi rūparasagandhasparshasahitāni mūrtadravyāṇi . na kevalan dravyāṇi guṇe ya jadhā tadguṇānshcha yathā . athavā yathā kashchitsansārī aṅgommense ek aṅg ayogya hai — sparshaguṇarahit honese bandhakī yogyatāvālā nahīn hai .) ..173..
ab aisā siddhānta nishchit karate hain ki ātmā amūrta hone par bhī usako isaprakār bandh hotā hai : —
anvayārtha : — [yathā ] jaise [rūpādikaiḥ rahitaḥ ] rūpādirahit (jīv) [rūpādīni ] rūpādiko – [dravyāṇi guṇān cha ] dravyoṅko tathā guṇoṅko (rūpī dravyoṅko aur unake guṇoṅko) — [pashyati jānāti ] dekhatā hai aur jānatā hai [tathā ] usīprakār [ten ] usake sāth (-arūpīkā rūpīke sāth) [bandhaḥ jānīhi ] bandh jāno ..174..
ṭīkā : — jaise rūpādirahit (jīv) rūpī dravyoṅko tathā unake guṇoṅko dekhatā hai tathā jānatā hai usīprakār rūpādirahit (jīv) rūpī karmapudgaloṅke sāth ban̐dhatā hai; kyoṅki yadi aisā na ho to yahān̐ bhī (dekhane – jānaneke sambandhamen bhī) vah prashna anivārya
Page 331 of 513
PDF/HTML Page 364 of 546
single page version
jānāti chetyatrāpi paryanuyogasyānivāryatvāt . na chaitadatyantadurghaṭatvāddārṣhṭāntikīkr̥u tan, kin tu dr̥uṣhṭāntadvāreṇābālagopālaprak ṭitam . tathā hi — yathā bālakasya gopālakasya vā pr̥uthagavasthitan mr̥udbalīvardan balīvardan vā pashyato jānatashcha na balīvarden sahāsti sambandhaḥ, viṣhay- bhāvāvasthitabalīvardanimittopayogādhirūḍhabalīvardākāradarshanagnānasambandho balīvardasambandhavyavahār- sādhakastvastyev, tathā kilātmano nīrūpatven sparshashūnyatvānna karmapudgalaiḥ sahāsti sambandhaḥ, ekāvagāhabhāvāvasthitakarmapudgalanimittopayogādhirūḍharāgadveṣhādibhāvasambandhaḥ karmapudgalabandha- vyavahārasādhakastvastyev ..174.. jīvo visheṣhabhedagnānarahitaḥ san kāṣhṭhapāṣhāṇādyachetanajinapratimān dr̥uṣhṭavā madīyārādhyo‘yamiti manyate . yadyapi tatra sattāvalokadarshanen sah pratimāyāstādātmyasambandho nāsti tathāpi parichchhedyaparichchhedak- lakṣhaṇasambandho‘sti . yathā vā samavasaraṇe pratyakṣhajineshvaran dr̥uṣhṭavā visheṣhabhedagnānī manyate madīyārādhyo‘yamiti . tatrāpi yadyapyavalok nagnānasya jineshvareṇ sah tādātmyasambandho nāsti tathāpyā- rādhyārādhakasambandho‘sti . tah bandho teṇ jāṇīhi tathā bandhan tenaiv dr̥uṣhṭānten jānīhi . ayamatrārthaḥ — yadyapyayamātmā nishchayenāmūrtastathāpyanādikarmabandhavashādvyavahāreṇ mūrtaḥ san dravyabandhanimittabhūtan rāgādi- vikalparūpan bhāvabandhopayogan karoti . tasminsati mūrtadravyakarmaṇā sah yadyapi tādātmyasambandho nāsti hai ki amūrta mūrtako kaise dekhatā – jānatā hai ?
aur aisā bhī nahīn hai ki yah (arūpīkā rūpoke sāth bandh honekī) bāt atyanta durghaṭ hai isaliye use dārṣhṭāntarūp banāyā hai, parantu dr̥uṣhṭānt dvārā ābālagopāl sabhīko pragaṭ (gnāt) ho jāy isaliye dr̥uṣhṭānta dvārā samajhāyā gayā hai . yathā : — bālagopālakā pr̥uthak rahanevāle miṭṭīke bailako athavā (sachche) bailako dekhane aur jānane par bailake sāth sambandh nahīn hai tathāpi viṣhayarūpase rahanevālā bail jinakā nimitta hai aise upayogārūrḥ vr̥uṣhabhākār darshan – gnānake sāthakā sambandh bailake sāthake sambandharūp vyavahārakā sādhak avashya hai; isīprakār ātmā arūpīpaneke kāraṇ sparshashūnya hai, isaliye usakā karmapudgaloṅke sāth sambandh nahīn hai, tathāpi ekāvagāharūpase rahanevāle karmapudgal jinake nimitta hain aise upayogārūrḥ rāgadveṣhādikabhāvoṅke sāthakā sambandh karmapudgaloṅke sāthake bandharūp vyavahārakā sādhak avashya hai .
bhāvārtha : — ‘ātmā amūrtik hone par bhī vah mūrtikakarmapudgaloṅke sāth kaise ban̐dhatā hai ?’ is prashnakā uttar dete hue āchāryadevane kahā hai ki — ātmāke amūrtik hone par bhī vah mūrtik padārthoṅko kaise jānatā hai ? jaise vah mūrtik padārthoṅko jānatā hai usīprakār mūrtik karmapudgaloṅke sāth ban̐dhatā hai .
Page 332 of 513
PDF/HTML Page 365 of 546
single page version
tathāpi pūrvoktadr̥uṣhṭānten sanshleṣhasambandho‘stīti nāsti doṣhaḥ ..174.. evan shuddhabuddhaikasvabhāv- jīvakathanamukhyatven prathamagāthā, mūrtirahitajīvasya mūrtakarmaṇā sah kathan bandho bhavatīti pūrvapakṣharūpeṇ
vāstavamen arūpī ātmākā rūpī padārthoṅke sāth koī sambandh na hone par bhī arūpīkā rūpīke sāth sambandh honekā vyavahār bhī virodhako prāpta nahīn hotā . jahān̐ aisā kahā jātā hai ki ‘ātmā mūrtik padārthako jānatā hai’ vahān̐ paramārthataḥ amūrtik ātmākā mūrtik padārthake sāth koī sambandh nahīn hai; usakā to mātra us mūrtik padārthake ākārarūp honevāle gnānake sāth hī sambandh hai aur us padārthākār gnānake sāthake sambandhake kāraṇ hī ‘amūrtik ātmā mūrtik padārthako jānatā hai’ aisā amūrtik – mūrtikakā sambandharūp vyavahār siddha hotā hai . isīprakār jahān̐ aisā kahā jātā hai ki ‘amuk ātmākā mūrtik karmapudgaloṅke sāth bandh hai’ vahān̐ paramārthataḥ amūrtik ātmākā mūrtik karmapudgaloṅke sāth koī sambandha nahīn hai; ātmākā to karmapudgal jisamen nimitta hain aise rāgadveṣhādibhāvoṅke sāth hī sambandha (bandh) hai aur un karmanimittak rāgadveṣhādi bhāvoṅke sāth sambandha honese hī ‘is ātmākā mūrtik karmapudgaloṅke sāth bandh hai’ aisā amūrtikamūrtikakā bandharūp vyavahār siddha hotā hai
yadyapi manuṣhyako strī – putra – dhanādike sāth vāstavamen koī sambandha nahīn hai, ve us manuṣhyase sarvathā bhinna hain, tathāpi strī – putra – dhanādike prati rāg karanevāle manuṣhyako rāgakā bandhan honese aur us rāgamen strī – putra – dhanādike nimitta honese vyavahārase aisā avashya kahā jātā hai ki ‘is manuṣhyako strī – putra – dhanādikā bandhan hai; isīprakār, yadyapi ātmākā karmapudgaloṅke sāth vāstavamen koī sambandha nahīn hai, ve ātmāse sarvathā bhinna hain, tathāpi rāgadveṣhādi bhāv karanevāle ātmāko rāgadveṣhādi bhāvoṅkā bandhan honese aur un bhāvommen karmapudgal nimitta honese vyavahārase aisā avashya kahā jā sakatā hai ki ‘is ātmāko karmapudgaloṅkā bandhan hai’ ..174..
Page 333 of 513
PDF/HTML Page 366 of 546
single page version
ayamātmā sarva ev tāvatsavikalpanirvikalpaparichchhedātmakatvādupayogamayaḥ . tatra yo hi nām nānākārān parichchhedyānarthānāsādya mohan vā rāgan vā dveṣhan vā samupaiti sa nām taiḥ parapratyayairapi moharāgadveṣhairuparaktātmasvabhāvatvānnīlapītaraktopāshrayapratyayanīlapītaraktatvairuparakta- svabhāvaḥ spha ṭikamaṇiriv svayamek ev tadbhāvadvitīyatvādbandho bhavati ..175.. dvitīyā, tatparihārarūpeṇ tr̥utīyā cheti gāthātrayeṇ prathamasthalan gatam . ath rāgadveṣhamohalakṣhaṇan bhāvabandha- svarūpamākhyāti — uvaogamao jīvo upayogamayo jīvaḥ, ayan jīvo nishchayanayen vishuddhagnān- darshanopayogamayastāvattathābhūto‘pyanādibandhavashātsopādhispha ṭikavat paropādhibhāven pariṇataḥ san . kin karoti . mujjhadi rajjedi vā padussedi muhyati rajyati vā pradveṣhṭi dveṣhan karoti . kin kr̥utvā pūrvan . pappā prāpya . kān . vividhe visaye nirviṣhayaparamātmasvarūpabhāvanāvipakṣhabhūtānvividhapañchendriyaviṣhayān . jo hi puṇo yaḥ punaritthambhūto‘sti jīvo hi sphu ṭan, tehin sambandho taiḥ sambaddho bhavati, taiḥ pūrvoktarāg- dveṣhamohaiḥ kartr̥ubhūtairmoharāgadveṣharahitajīvasya shuddhapariṇāmalakṣhaṇan paramadharmamalabhamānaḥ san sa jīvo baddho bhavatīti . atra yo‘sau rāgadveṣhamohapariṇāmaḥ sa ev bhāvabandha ityarthaḥ ..175.. ath bhāvabandha-
anvayārtha : — [yaḥ hi punaḥ ] jo [upayogamayaḥ jīvaḥ ] upayogamay jīv [vividhān viṣhayān ] vividh viṣhayoṅko [prāpya ] prāpta karake [muhyati ] moh karatā hai, [rajyati ] rāg karatā hai, [vā ] athavā [pradveṣhṭi ] dveṣh karatā hai, [saḥ ] vah jīv [taiḥ ] unake dvārā (moh – rāg – dveṣhake dvārā) [bandhaḥ ] bandharūp hai ..175..
ṭīkā : — pratham to yah ātmā sarva hī upayogamay hai, kyoṅki vah savikalpa aur nirvikalpa pratibhāsasvarūp hai (arthāt gnān – darshanasvarūp hai .) usamen jo ātmā vividhākār pratibhāsit honevāle padārthoṅko prāpta karake moh, rāg athavā dveṣh karatā hai, vah ātmā — kālā, pīlā, aur lāl 1āshray jinakā nimitta hai aise kālepan, pīlepan aur lālapanake dvārā uparakta svabhāvavāle spha ṭikamaṇikī bhān̐ti — par jinakā nimitta hai aise moh, rāg aur dveṣhake dvārā uparakta (vikārī, malin, kaluṣhit,) ātmasvabhāvavālā honese, svayam akelā hī bandh (bandharūp) hai, kyoṅki moharāgadveṣhādibhāv usakā 2dvitīy hai ..175.. 1. āshray = jisamen spha ṭikamaṇi rakhā ho vah pātra . 2. dvitīy = dūsarā [‘bandha to doke bīch hotā hai, akelā ātmā bandhasvarūp kaise ho sakatā hai ?’ is
Page 334 of 513
PDF/HTML Page 367 of 546
single page version
ayamātmā sākāranirākāraparichchhedātmakatvātparichchhedyatāmāpadyamānamarthajātan yenaiv moharūpeṇ rāgarūpeṇ dveṣharūpeṇ vā bhāven pashyati jānāti cha tenaivoparajyat ev . yo‘yamuparāgaḥ sa khalu snigdharūkṣhatvasthānīyo bhāvabandhaḥ . ath punastenaiv paudgalikan karma yuktin dravyabandhasvarūpan cha pratipādayati — bhāveṇ jeṇ bhāven pariṇāmen yen jīvo jīvaḥ kartā pechchhadi jāṇādi nirvikalpadarshanapariṇāmen pashyati savikalpagnānapariṇāmen jānāti . kin karmatāpannan, āgadan visaye āgatan prāptan kimapīṣhṭāniṣhṭan vastu pañchendriyaviṣhaye . rajjadi teṇev puṇo rajyate tenaiv punaḥ ādimadhyāntavarjitan rāgādidoṣharahitan chijjyotiḥsvarūpan nijātmadravyamarochamānastathaivājānan san samastarāgādivikalpaparihāreṇābhāvayanshcha tenaiv pūrvoktagnānadarshanopayogen rajyate rāgan karoti iti bhāvabandhayuktiḥ . bajjhadi kamma tti uvadeso ten bhāvabandhen navataradravyakarma badhnātīti
anvayārtha : — [jīvaḥ ] jīv [yen bhāven ] jis bhāvase [viṣhaye āgatan ] viṣhayāgat padārthako [pashyati jānāti ] dekhatā hai aur jānatā hai, [ten ev ] usīse [rajyati ] uparakta hotā hai; [punaḥ ] aur usīse [karma badhyate ] karma ban̐dhatā hai; — (iti) aisā (upadeshaḥ) upadesh hai ..176..
ṭīkā : — yah ātmā sākār aur nirākār pratibhāsasvarūp (-gnān aur darshanasvarūp) honese pratibhāsya (pratibhāsit hone yogya) padārthasamūhako jis moharūp, rāgarūp yā dveṣharūp bhāvase dekhatā hai aur jānatā hai, usīse uparakta hotā hai . jo yah uparāg (vikār) hai vah vāstavamen 1snigdharūkṣhatvasthānīy bhāvabandh hai . aur usīse avashya 1. snigdharūkṣhatvasthānīy = snigdhatā aur rūkṣhatāke samān . (jaise pudgalamen vishiṣhṭa snigdhatārūkṣhatā vah bandha
tenāthī chhe uparaktatā; vaḷī karmabandhan te vaḍe. 176.
Page 335 of 513
PDF/HTML Page 368 of 546
single page version
badhyat ev . ityeṣh bhāvabandhapratyayo dravyabandhaḥ ..176..
yastāvadatra karmaṇān snigdharūkṣhatvasparshavisheṣhairekatvapariṇāmaḥ sa kevalapudgalabandhaḥ . yastu jīvasyaupādhikamoharāgadveṣhaparyāyairekatvapariṇāmaḥ sa kevalajīvabandhaḥ . yaḥ punaḥ jīv- dravyabandhasvarūpan chetyupadeshaḥ ..176.. evan bhāvabandhakathanamukhyatayā gāthādvayen dvitīyasthalan gatam . ath pūrvanavatarapudgaladravyakarmaṇoḥ parasparabandho, jīvasya tu rāgādibhāven sah bandho, jīvasyaiv navatar- dravyakarmaṇā sah cheti trividhabandhasvarūpan pragnāpayati ---phāsehin poggalāṇan bandho sparshaiḥ pudgalānān bandhaḥ . pūrvanavatarapudgaladravyakarmaṇorjīvagatarāgādibhāvanimitten svakīyasnigdharūkṣhopādānakāraṇen cha paraspar- sparshasanyogen yo‘sau bandhaḥ sa pudgalabandhaḥ . jīvassa rāgamādīhin jīvasya rāgādibhiḥ . niruparāg- paramachaitanyarūpanijātmatattvabhāvanāchyutasya jīvasya yadrāgādibhiḥ sah pariṇamanan sa jīvabandha iti . aṇṇoṇṇassavagāho puggalajīvappago bhaṇido anyonyasyāvagāhaḥ pudgalajīvātmako bhaṇitaḥ . nirvikār- paudgalik karma ban̐dhatā hai . isaprakār yah dravyabandhakā nimitta bhāvabandh hai ..176..
gāthā : 177 anvayārtha : — [sparshaiḥ ] sparshoṅke sāth [pudgalānān bandhaḥ ] pudgaloṅkā bandh, [rāgādibhiḥ jīvasya ] rāgādike sāth jīvakā bandh aur [anyonyam avagāhaḥ ] anyonya avagāh vah [pudgalajīvātmakaḥ bhaṇitaḥ ] pudgalajīvātmak bandh kahā gayā hai ..177..
ṭīkā : — pratham to yahān̐, karmoṅkā jo snigdhatā – rūkṣhatārūp sparshavisheṣhoṅke sāth ekatvapariṇām hai so keval pudgalabandh hai; aur jīvakā aupādhik moh – rāg – dveṣharūp paryāyoṅke sāth jo ekatva pariṇām hai so keval jīvabandh hai; aur jīv tathā karmapudgalake
anyonya je avagāh tene bandh ubhayātmak kahyo. 177.
Page 336 of 513
PDF/HTML Page 369 of 546
single page version
karmapudgalayoḥ parasparapariṇāmanimittamātratven vishiṣhṭataraḥ parasparamavagāhaḥ sa tadubhay- bandhaḥ ..177..
ayamātmā lokākāshatulyāsaṅkhyeyapradeshatvātsapradeshaḥ . ath teṣhu tasya pradesheṣhu kāyavāṅmanovargaṇālambanaḥ parispando yathā bhavati tathā karmapudgalakāyāḥ svayamev parispanda- svasamvedanagnānarahitatven snigdharūkṣhasthānīyarāgadveṣhapariṇatajīvasya bandhayogyasnigdharūkṣhapariṇāmapariṇat- pudgalasya cha yo‘sau parasparāvagāhalakṣhaṇaḥ sa itthambhūtabandho jīvapudgalabandha iti trividhabandhalakṣhaṇan gnātavyam ..177.. ath ‘bandho jīvassa rāgamādīhin’ pūrvasūtre yaduktan tadev rāgatvan dravyabandhasya kāraṇamiti visheṣheṇ samarthayati — sapadeso so appā sa prasiddhātmā lokākāshapramitāsaṅkhyeyapradesh- tvāttāvatsapradeshaḥ . tesu padesesu poggalā kāyā teṣhu pradesheṣhu karmavargaṇāyogyapudgalakāyāḥ kartāraḥ pavisanti pravishanti . katham . jahājoggan manovachanakāyavargaṇālambanavīryāntarāyakṣhayopashamajanitātmapradeshaparispanda- paraspar pariṇāmake nimittamātrase jo vishiṣhṭatar paraspar avagāh hai so ubhayabandh hai . [arthāt jīv aur karmapudgal ek dūsareke pariṇāmamen nimittamātra hoven, aisā (vishiṣhṭaprakārakā – khāsaprakārakā) jo unakā ekakṣhetrāvagāhasambandh hai so vah pudgalajīvātmak bandh hai . ] ..177..
anvayārtha : — [saḥ ātmā ] vah ātmā [sapradeshaḥ ] sapradesh hai; [teṣhu pradesheṣhu ] un pradeshommen [pudgalāḥ kāyāḥ ] pudgalasamūh [pravishanti ] pravesh karate hain, [yathāyogyan tiṣhṭhanti ] yathāyogya rahate hain, [yānti ] jāte hain, [cha ] aur [badhyante ] bandhate hain ..178..
ṭīkā : — yah ātmā lokākāshatulya asaṅkhyapradeshī honese sapradesh hai . usake in pradeshommen kāyavargaṇā, vachanavargaṇā aur manovargaṇākā ālambanavālā parispanda (kampan) jis
pudgalasamūh rahe yathochit, jāy chhe, bandhāy chhe. 178.
Page 337 of 513
PDF/HTML Page 370 of 546
single page version
vantaḥ pravishantyapi tiṣhṭhantyapi gachchhantyapi cha . asti chejjīvasya moharāgadveṣharūpo bhāvo badhyante‘pi cha . tato‘vadhāryate dravyabandhasya bhāvabandho hetuḥ ..178..
yato rāgapariṇat evābhinaven dravyakarmaṇā badhyate, na vairāgyapariṇataḥ; abhinaven lakṣhaṇayogānusāreṇ yathāyogyam . na kevalan pravishanti chiṭṭhanti hi praveshānantaran svakīyasthitikālaparyantan tiṣhṭhanti hi sphu ṭam . na kevalan tiṣhṭhanti janti svakīyodayakālan prāpya phalan datvā gachchhanti, bajjhanti kevalagnānādyanantachatuṣhṭayavyaktirūpamokṣhapratipakṣhabhūtabandhasya kāraṇan rāgādikan labdhvā punarapi dravyabandha- rūpeṇ badhyante cha . at etadāyātan rāgādipariṇām ev dravyabandhakāraṇamiti . athavā dvitīy- vyākhyānam — pravishanti pradeshabandhāstiṣhṭhanti sthitibandhāḥ phalan datvā gachchhantyanubhāgabandhā badhyante prakr̥u tibandhā iti ..178.. evan trividhabandhamukhyatayā sūtradvayen tr̥utīyasthalan gatam . ath dravya- bandhakāraṇatvānnishchayen rāgādivikalparūpo bhāvabandha ev bandha iti pragnāpayati — ratto bandhadi kamman rakto prakārase hotā hai, us prakārase karmapudgalake samūh svayamev parispandavāle hote hue pravesh bhī karate hain, rahate bhī hain, aur jāte bhī hain; aur yadi jīvake moh – rāg – dveṣharūp bhāv hon to bandhate bhī hain . isaliye nishchit hotā hai ki dravyabandhakā hetu bhāvabandh hai ..178..
ab, aisā siddha karate hain ki — rāg pariṇāmamātra jo bhāvabandh hai so dravyabandhakā hetu honese vahī nishchayabandha hai : —
anvayārtha : — [raktaḥ ] rāgī ātmā [karma badhnāti ] karma bān̐dhatā hai, [rāgarahitātmā ] rāgarahit ātmā [karmabhiḥ muchyate ] karmonse mukta hotā hai; — [eṣhaḥ ] yah [jīvānān ] jīvoṅke [bandhasamāsaḥ ] bandhakā saṅkṣhep [nishchayataḥ ] nishchayase [jānīhi ] jāno ..179..
Page 338 of 513
PDF/HTML Page 371 of 546
single page version
dravyakarmaṇā rāgapariṇato na muchyate, vairāgyapariṇat ev; badhyat ev sanspr̥ushataivābhinaven dravyakarmaṇā chirasañchiten purāṇen cha, na muchyate rāgapariṇataḥ; muchyat ev sanspr̥ushataivābhinaven dravyakarmaṇā chirasañchiten purāṇen cha vairāgyapariṇato na badhyate; tato‘vadhāryate dravyabandhasya sādhakatamatvādrāgapariṇām ev nishchayen bandhaḥ ..179..
jīv sansparsha karane (-sambandhamen āne) vāle navīn dravyakarmase, aur chirasañchit (dīrghakālase
sañchit aise) purāne dravyakarmase ban̐dhatā hī hai, mukta nahīn hotā; vairāgyapariṇat jīv sansparsha karane
(sambandhamen āne) vāle navīn dravyakarmase aur chirasañchit aise purāne dravyakarmase mukta hī hotā
hai, ban̐dhatā nahīn hai; isase nishchit hotā hai ki — dravyabandhakā sādhakatam (-utkr̥uṣhṭa hetu) honese
ab, pariṇāmakā dravyabandhake sādhakatam rāgase vishiṣhṭapanā savisheṣh pragaṭ karate hain (arthāt pariṇām dravyabandhake utkr̥uṣhṭa hetubhūt rāgase visheṣhatāvālā hotā hai aisā bhed sahit pragaṭ karate hain ) : —
anvayārtha : — [pariṇāmāt bandhaḥ ] pariṇāmase bandha hai, [pariṇāmaḥ rāgadveṣhamohayutaḥ ] (jo) pariṇām rāg – dveṣh – mohayukta hai . [mohapradveṣhau ashubhau ] (unamense) moh aur dveṣh ashubh
Page 339 of 513
PDF/HTML Page 372 of 546
single page version
dravyabandho‘sti tāvadvishiṣhṭapariṇāmāt . vishiṣhṭatvan tu pariṇāmasya rāgadveṣhamohamay- tven . tachcha shubhāshubhatven dvaitānuvarti . tatra mohadveṣhamayatvenāshubhatvan, rāgamayatven tu shubhatvan chāshubhatvan cha . vishuddhisaṅkleshāṅgatven rāgasya dvaividhyāt bhavati ..180..
ath vishiṣhṭapariṇāmavisheṣhamavishiṣhṭapariṇāman cha kāraṇe kāryamupacharya kāryatven nirdishati —
dravyabandhasādhakan rāgādyupādhijanitabhedan darshayati — pariṇāmādo bandho pariṇāmātsakāshādbandho bhavati . sa cha pariṇāmaḥ kimvishiṣhṭaḥ . pariṇāmo rāgadosamohajudo vītarāgaparamātmano vilakṣhaṇatven pariṇāmo rāgadveṣh- mohopādhitrayeṇ sanyuktaḥ . asuho mohapadoso ashubhau mohapradveṣhau . paropādhijanitapariṇāmatrayamadhye moh- pradveṣhadvayamashubham . suho va asuho havadi rāgo shubho‘shubho vā bhavati rāgaḥ . pañchaparameṣhṭhayādibhaktirūpaḥ shubharāg uchyate, viṣhayakaṣhāyarūpashchāshubh iti . ayan pariṇāmaḥ sarvo‘pi sopādhitvāt bandhaheturiti gnātva bandhe shubhāshubhasamastarāgadveṣhavināshārthan samastarāgādyupādhirahite sahajānandaikalakṣhaṇasukhāmr̥utasvabhāve nijātmadravye bhāvanā kartavyeti tātparyam ..180.. ath dravyarūpapuṇyapāpabandhakāraṇatvāchchhubhāshubhapariṇāmayoḥ puṇyapāpasañgnān shubhāshubharahitashuddhopayogapariṇāmasya mokṣhakāraṇatvan cha kathayati — suhapariṇāmo puṇṇan hai, [rāgaḥ ] rāg [shubhaḥ vā ashubhaḥ ] shubh athavā ashubh [bhavati ] hotā hai ..180..
ṭīkā : — pratham to dravyabandha vishiṣhṭa pariṇāmase hotā hai . pariṇāmakī vishiṣhṭatā rāg – dveṣh – mohamayapaneke kāraṇ hai . vah shubh aur ashubhapaneke kāraṇ dvaitakā anusaraṇ karatā hai . (arthāt do prakārakā hai ); usamense 1moh – dveṣhamayapanese ashubhapanā hotā hai, aur rāgamayapanese shubhapanā tathā ashubhapanā hotā hai kyoṅki 2rāg – vishuddhi tathā saṅkleshayukta honese do prakārakā hotā hai ..180..
ab vishiṣhṭa pariṇāmake bhedako tathā avishiṣhṭa pariṇāmako, kāraṇamen kāryakā upachār karake kāryarūpase batalāte hain : — 1. mohamay pariṇām aur dveṣhamay pariṇām ashubh hain . 2. dharmānurāg vishuddhivālā honese dharmānurāgamay pariṇām shubh hai; viṣhayānurāg saṅkleshamay honese viṣhayānurāgamay
nijadravyagat pariṇām samaye duḥkhakṣhayano hetu chhe. 181.
Page 340 of 513
PDF/HTML Page 373 of 546
single page version
dvividhastāvatpariṇāmaḥ, paradravyapravr̥uttaḥ svadravyapravr̥uttashcha . tatra paradravyapravr̥uttaḥ parop- raktatvādvishiṣhṭapariṇāmaḥ, svadravyapravr̥uttastu parānuparaktatvādavishiṣhṭapariṇāmaḥ . tatroktau dvau vishiṣhṭapariṇāmasya visheṣhau, shubhapariṇāmo‘shubhapariṇāmashcha . tatra puṇyapudgalabandhakāraṇātvāt shubhapariṇāmaḥ puṇyan, pāpapudgalabandhakāraṇatvādashubhapariṇāmaḥ pāpam . avishiṣhṭapariṇāmasya tu shuddhatvenaikatvānnāsti visheṣhaḥ . sa kāle sansāraduḥkhahetukarmapudgalakṣhayakāraṇatvātsansār- duḥkhahetukarmapudgalakṣhayātmako mokṣha ev ..181.. dravyapuṇyabandhakāraṇatvāchchhubhapariṇāmaḥ puṇyan bhaṇyate . asuho pāvan ti bhaṇidan dravyapāpabandhakāraṇatvād- shubhapariṇāmaḥ pāpan bhaṇyate . keṣhu viṣhayeṣhu yo‘sau shubhāshubhapariṇāmaḥ . aṇṇesu nijashuddhātmanaḥ sakāshādanyeṣhu shubhāshubhabahirdravyeṣhu . pariṇāmo ṇaṇṇagado pariṇāmo nānyagato‘nanyagataḥ svasvarūpastha ityarthanḥ . sa itthambhūtaḥ shuddhopayogalakṣhaṇaḥ pariṇāmaḥ dukkhakkhayakāraṇan duḥkhakṣhayakāraṇan duḥkhakṣhayābhidhān- mokṣhasya kāraṇan bhaṇido bhaṇitaḥ . kva bhaṇitaḥ . samaye paramāgame labdhikāle vā . kiñch, mithyādr̥uṣhṭisāsādanamishraguṇasthānatraye tāratamyenāshubhapariṇāmo bhavatīti pūrvan bhaṇitamāste, avirat- deshaviratapramattasanyatasañgnaguṇasthānatraye tāratamyen shubhapariṇāmashcha bhaṇitaḥ, apramattādikṣhīṇakaṣhāyāntaguṇ- sthāneṣhu tāratamyen shuddhopayogo‘pi bhaṇitaḥ . nayavivakṣhāyān mithyādr̥uṣhṭayādikṣhīṇak ṣhāyāntaguṇasthāneṣhu
anvayārtha : — [anyeṣhu ] parake prati [shubh pariṇāmaḥ ] shubh pariṇām [puṇyam ] puṇya hai, aur [ashubhaḥ ] ashubh pariṇām [pāpam ] pāp hai, [iti bhaṇitam ] aisā kahā hai; [ananyagataḥ pariṇāmaḥ ] jo dūsareke prati pravartamān nahīn hai aisā pariṇām [samaye ] samay par [duḥkhakṣhayakāraṇam ] duḥkhakṣhayakā kāraṇ hai ..181..
ṭīkā : — pratham to pariṇām do prakārakā hai — paradravyapravr̥utta (paradravyake prati pravartamān) aur svadravyapravr̥utta . inamense paradravyapravr̥uttapariṇām parake dvārā uparakta (-parake nimittase vikārī) honese vishiṣhṭa pariṇām hai aur svadravyapravr̥utta pariṇām parake dvārā uparakta na honese avishiṣhṭa pariṇām hai . usamen vishiṣhṭa pariṇāmake pūrvokta do bhed hain – shubhapariṇām aur ashubh pariṇām . unamen puṇyarūp pudgalake bandhakā kāraṇ honese shubhapariṇām puṇya hai aur pāparūp pudgalake bandhakā kāraṇ honese ashubh pariṇām pāp hai . avishiṣhṭa pariṇām to shuddha honese ek hai isaliye usake bhed nahīn hain . vah (avishiṣhṭa pariṇām) yathākāl sansāraduḥkhake hetubhūt karmapudgalake kṣhayakā kāraṇ honese sansāraduḥkhakā hetubhūt karmapudgalakā kṣhayasvarūp mokṣha hī hai .
Page 341 of 513
PDF/HTML Page 374 of 546
single page version
shuddhopayogapariṇāmo labhyat iti nayalakṣhaṇamupayogalakṣhaṇan cha yathāsambhavan sarvatra gnātavyam . atra yo‘sau
lakṣhaṇāddhayeyabhūtāchchhuddhapāriṇāmikabhāvādabhedapradhānadravyārthikanayenābhinno‘pi bhedapradhānaparyāyārthikanayen
bhinnaḥ . kasmāditi chet . ayamekadeshanirāvaraṇatven kṣhāyopashamikakhaṇḍagnānavyaktirūpaḥ, sa cha
anādyanantatvenāvinashvaraḥ . yadi punarekāntenābhedo bhavati tarhi ghaṭotpattau mr̥utpiṇḍavināshavat
bhāvārtha : — parake prati pravartamān aisā shubh pariṇām vah puṇayakā kāraṇ hai aur ashubh pariṇām vah pāpakā kāraṇ hai; isaliye yadi kāraṇamen kāryakā upachār kiyā jāy to, shubhapariṇām vah puṇya hai aur ashubh pariṇām vah pāp . svātmadravyamen pravartamān aisā shuddha pariṇām mokṣhakā kāraṇ hai; isaliye yadi kāraṇamen kāryakā upachār kiyā jāy to, shuddha pariṇām vah mokṣha hai ..181..
ab, jīvakī svadravyamen pravr̥utti aur paradravyase nivr̥uttikī siddhike liye sva – parakā vibhāg batalāte hain : —
anvayārtha : — [ath ] ab [sthāvarāḥ cha trasāḥ ] sthāvar aur tras aise jo [pr̥uthivīpramukhāḥ ] pr̥ithvī ādi [jīv nikāyāḥ ] jīvanikāy [bhaṇitāḥ ] kahe gaye hain, [te ] ve [jīvāt anye ] jīvase anya hain, [cha ] aur [jīvaḥ api ] jīv bhī [tebhyaḥ
te jīvathī chhe anya tem ja jīv tethī anya chhe. 182.
Page 342 of 513
PDF/HTML Page 375 of 546
single page version
ya ete pr̥uthivīprabhr̥utayaḥ ṣhaḍjīvanikāyāstrasasthāvarabhedenābhyupagamyante te khalva- chetanatvādanye jīvāt, jīvo‘pi cha chetanatvādanyastebhyaḥ . atra ṣhaḍjīvanikāyā ātmanaḥ paradravyamek evātmā svadravyam ..182..
bandha iti kathanamukhyatayā gāthātrayeṇ chaturthasthalan gatam . ath jīvasya svadravyapravr̥uttiparadravya- nivr̥uttinimittan ṣhaḍjīvanikāyaiḥ sah bhedavignānan darshayati --bhaṇidā puḍhavippamuhā bhaṇitāḥ paramāgame kathitāḥ pr̥uthivīpramukhāḥ . te ke . jīvaṇikāyā jīvasamūhāḥ . adh ath . kathambhūtāḥ . thāvarā ya tasā sthāvarāshcha trasāḥ . te cha kimvishiṣhṭāḥ . aṇṇā te anye bhinnāste . kasmāt . jīvādo shuddhabuddhaikajīvasvabhāvāt . jīvo vi ya tehindo aṇṇo jīvo‘pi cha tebhyo‘nya iti . tathāhi – ṭaṅkotkīrṇagnāyakaik svabhāvaparamātma- tattvabhāvanārahiten jīven yadupārjitan trasasthāvaranāmakarma tadudayajanitatvādachetanatvāchcha trasasthāvar- jīvanikāyāḥ shuddhachaitanyasvabhāvajīvādbhinnāḥ . jīvo‘pi cha tebhyo vilakṣhaṇatvādbhinna iti . atraivan bhedavignāne jāte sati mokṣhārthī jīvaḥ svadravye pravr̥uttin paradravye nivr̥uttin cha karotīti bhāvārthaḥ ..182.. anyaḥ ] unase anya hai ..182..
ṭīkā : — jo yah pr̥ithvī ityādi ṣhaṭ jīvanikāy trasasthāvarake bhedapūrvak māne jāte hain, ve vāstavamen achetanattvake kāraṇ jīvase anya hain, aur jīv bhī chetanatvake kāraṇ unase anya hai . yahān̐ (yah kahā hai ki) ṣhaṭ jīvanikāy ātmāko paradravya hai, ātmā ek hī svadravya hai ..182..
ab, yah nishchit karate hain ki – jīvako svadravyamen pravr̥uttikā nimitta sva – parake vibhāgakā gnān hai, aur paradravyamen pravr̥uttikā nimitta sva – parake vibhāgakā agnān hai : —
anvayārtha : — [yaḥ ] jo [evan ] isaprakār [svabhāvam āsādya ] svabhāvako prāpta karake (jīv – pudgalake svabhāvako nishchit karake) [param ātmānan ] parako aur svako [na ev jānāti ] nahīn jānatā, [mohāt ] vah mohase ‘[aham ] yah main hūn̐, [idan mam ] yah merā
te ‘ā hun, ā muj’ em adhyavasān moh thakī kare. 183.
Page 343 of 513
PDF/HTML Page 376 of 546
single page version
yo hi nām naivan pratiniyatachetanāchetanatvasvabhāven jīvapudgalayoḥ svaparavibhāgan pashyati sa evāhamidan mamedamityātmātmīyatven paradravyamadhyavasyati mohānnānyaḥ . ato jīvasya paradravya- pravr̥uttinimittan svaparaparichchhedābhāvamātramev, sāmarthyātsvadravyapravr̥uttinimittan tadabhāvaḥ ..183..
ṭīkā : — jo ātmā isaprakār jīv aur pudgalake (apane – apane) nishchit chetanatva aur achetanatvarūp svabhāvake dvārā sva – parake vibhāgako nahīn dekhatā, vahī ātmā ‘yah main hūn̐, yah merā hai’ isaprakār mohase paradravyamen apanepanakā adhyavasān karatā hai, dūsarā nahīn . isase (yah nishchit huā ki) jīvako paradravyamen pravr̥uttikā nimitta svaparake gnānakā abhāvamātra hī hai aur (kahe vinā bhī) sāmarthyase (yah nishchit huā ki) svadravyamen pravr̥uttikā nimitta 1usakā abhāv hai .
bhāvārtha : — jise sva – parakā bhedavignān nahīn hai vahī paradravyamen ahaṅkār – mamakār karatā hai, bhedavignānī nahīn . isaliye paradravyamen pravr̥uttikā kāraṇ bhedavignānakā abhāv hī hai, aur svadravyamen pravr̥uttikā kāraṇ bhedavignān hī hai ..183..
ab yah nirūpaṇ karate hain ki ātmākā karma kyā hai : — 1. usakā abhāv = sva -parake gnānake abhāvakā abhāv; sva – parake gnānakā sadbhāv .
paṇ te nathī kartā sakal pudgaladaravamay bhāvano. 184.
Page 344 of 513
PDF/HTML Page 377 of 546
single page version
ātmā hi tāvatsvan bhāvan karoti, tasya svadharmatvādātmanastathābhavanashakti- sambhavenāvashyamev kāryatvāt . sa tan cha svatantraḥ kurvāṇastasya kartāvashyan syāt, kriyamāṇ- shchātmanā svo bhāvastenāpyatvāttasya karmāvashyan syāt . evamātmanaḥ svapariṇāmaḥ karma . na tvātmā pudgalasya bhāvān karoti, teṣhān paradharmatvādātmanastathābhavanashaktyasambhavenā- kāryatvāt . sa tānakurvāṇo na teṣhān kartā syāt, akriyamāṇāshchātmanā te na tasya karma syuḥ . evamātmanaḥ pudgalapariṇāmo na karma ..184..
nivr̥uttin karotīti ..183.. evan bhedabhāvanākathanamukhyatayā sūtradvayen pañchamasthalan gatam . athātmano nishchayen rāgādisvapariṇām ev karma, na cha dravyakarmeti prarūpayati — kuvvan sabhāvan kurvansvabhāvam . atra svabhāvashabden yadyapi shuddhanishchayen shuddhabuddhaikasvabhāvo bhaṇyate, tathāpi karmabandhaprastāve rāgādi- pariṇāmo‘pyashuddhanishchayen svabhāvo bhaṇyate . tan svabhāvan kurvan . sa kaḥ . ādā ātmā . havadi hi kattā kartā bhavati hi sphu ṭam . kasya . sagassa bhāvassa svakīyachidrūpasvabhāvasya rāgādipariṇāmasya . tadev tasya
anvayārtha : — [svabhāvan kurvan ] apane bhāvako karatā huā [ātmā ] ātmā [hi ] vāstavamen [svakasya bhāvasya ] apane bhāvakā [kartā bhavati ] kartā hai; [tu ] parantu [pudgaladravyamayānān sarvabhāvānān ] pudgaladravyamay sarva bhāvoṅkā [kartā na ] kartā nahīn hai ..184..
ṭīkā : — pratham to ātmā vāstavamen sva bhāvako karatā hai, kyoṅki vah (bhāv) usakā sva dharma hai, isaliye ātmāko usarūp honekī (pariṇamit honekī) shaktikā sambhav hai, ataḥ vah (bhāv) avashyamev ātmākā kārya hai . (isaprakār) vah (ātmā) use (-sva bhāvako) svatantra- tayā karatā huā usakā kartā avashya hai aur sva bhāv ātmāke dvārā kiyā jātā huā ātmāke dvārā prāpya honese avashya hī ātmākā karma hai . isaprakār sva pariṇām ātmākā karma hai .
parantu, ātmā pudgalake bhāvoṅko nahīn karatā, kyoṅki ve parake dharma hain, isaliye ātmāke us – rūp honekī shaktikā asambhav honese ve ātmākā kārya nahīn hain . (isaprakār) vah (ātmā) unhen na karatā huā unakā kartā nahīn hotā aur ve ātmāke dvārā na kiye jāte hue usakā karma nahīn hain . isaprakār pudgalapariṇām ātmākā karma nahīn hai ..184..
paṇ nav grahe, na taje, kare nahi jīv pudgalakarmane. 185.
Page 345 of 513
PDF/HTML Page 378 of 546
single page version
na khalvātmanaḥ pudgalapariṇāmaḥ karma, paradravyopādānahānashūnyatvāt . yo hi yasya pariṇamayitā dr̥uṣhṭaḥ sa na tadupādānahānashūnyo dr̥uṣhṭaḥ, yathāgnirayaḥpiṇḍasya . ātmā tu tulyakṣhetravartitve‘pi paradravyopādānahānashūnya ev . tato na sa pudgalānān karmabhāven pariṇamayitā syāt ..185..
anvayārtha : — [jīvaḥ ] jīv [sarvakāleṣhu ] sabhī kālommen [pudgalamadhye vartamānaḥ api ] pudgalake madhyamen rahatā huā bhī [pudgalāni karmāṇi ] paudgalik karmoṅko [hi ] vāstavamen [gr̥uhṇāti na ev ] na to grahaṇ karatā hai, [na muchanti ] na chhoṛatā hai, aur [na karoti ] na karatā hai ..186..
ṭīkā : — vāstavamen pudgalapariṇām ātmākā karma nahīn hai, kyoṅki vah paradravyake grahaṇ – tyāgase rahit hai; jo jisakā pariṇamānevālā dekhā jātā hai vah usake grahaṇatyāgase rahit nahīn dekhā jātā; jaise — agni loheke golemen grahaṇ – tyāg rahit hotī hai . ātmā to tulya kṣhetramen vartatā huā bhī (-paradravyake sāth ekakṣhetrāvagāhī honepar bhī) paradravyake grahaṇ – tyāgase rahit hī hai . isaliye vah pudgaloṅko karmabhāvase pariṇamānevālā nahīn hai ..185..
tab (yadi ātmā pudgaloṅko karmarūp pariṇamit nahīn karatā to phi ra) ātmā kisaprakār pudgal karmoṅke dvārā grahaṇ kiyā jātā hai aur chhoṛā jātā hai ? isakā ab nirūpaṇ karate hain : —
tethī grahāy ane kadāpi mukāy chhe karmo vaḍe. 186.
Page 346 of 513
PDF/HTML Page 379 of 546
single page version
so‘yamātmā paradravyopādānahānashūnyo‘pi sāmpratan sansārāvasthāyān nimittamātrīkr̥ut- paradravyapariṇāmasya svapariṇāmamātrasya dravyatvabhūtatvāt kevalasya kalayan kartr̥utvan, tadev tasya svapariṇāman nimittamātrīkr̥utyopāttakarmapariṇāmābhiḥ pudgaladhūlībhirvishiṣhṭāvagāharūpeṇopādīyate kadāchinmuchyate cha ..186.. parabhāvan na gr̥uhṇāti na muñchati na cha karotyupādānarūpeṇ lohapiṇḍo vāgnin tathāyamātmā na cha gr̥uhṇāti na cha muñchati na cha karotyupādānarūpeṇ pudgalakarmāṇīti . kin kurvannapi . poggalamajjhe vaṭṭaṇṇavi savvakālesu kṣhīranīranyāyen pudgalamadhye varttamāno‘pi sarvakāleṣhu . anen ki muktan bhavati . yathā siddho bhagavān pudgalamadhye varttamāno‘pi paradravyagrahaṇamochanakaraṇarahitastathā shuddhanishchayen shaktirūpeṇ sansārī jīvo‘pīti bhāvārthaḥ ..185.. ath yadyayamātmā pudgalakarma na karoti na cha muñchati tarhi bandhaḥ kathan, tarhi mokṣho‘pi kathamiti prashne pratyuttaran dadāti --sa idāṇin kattā san sa idānīn kartā san . sa pūrvoktalakṣhaṇ ātmā, idānīn ko‘rthaḥ evan pūrvokta nayavibhāgen, kartā san . kasya . sagapariṇāmassa nirvikāranityā-
anvayārtha : — [saḥ ] vah [idānīn ] abhī (sansārāvasthāmen) [dravyajātasya ] dravyase (ātmadravyase) utpanna honevāle [svakapariṇāmasya ] (ashuddha) svapariṇāmakā [kartā san ] kartā hotā huā [karmadhūlibhiḥ ] karmarajase [ādīyate ] grahaṇ kiyā jātā hai aur [kadāchit vimuchyate ] kadāchit chhoṛā jātā hai ..186..
ṭīkā : — so yah ātmā paradravyake grahaṇ – tyāgase rahit hotā huā bhī abhī sansārāvasthāmen, paradravyapariṇāmako nimittamātra karate hue keval svapariṇāmamātrakā — us svapariṇāmake dravyatvabhūt honese — kartr̥utvakā anubhav karatā huā, usake isī svapariṇāmako nimittamātra karake karmapariṇāmako prāpta hotī huī aisī pudgalarajake dvārā vishiṣhṭa avagāharūpase grahaṇ kiyā jātā hai aur kadāchit chhoṛā jātā hai .
bhāvārtha : — abhī sansārāvasthāmen jīv paudgalik karmapariṇāmako nimittamātra karake apane ashuddha pariṇāmakā hī kartā hotā hai (kyoṅki vah ashuddha pariṇām svadravyase utpanna hotā hai ), paradravyakā kartā nahīn hotā . isaprakār jīv apane ashuddha pariṇāmakā kartā hone par jīvake usī ashuddha pariṇāmako nimittamātra karake karmarūp pariṇamit hotī huī pudgalaraj visheṣh avagāharūpase jīvako grahaṇ1 karatī hai, aur kabhī (sthitike anusār rahakar athavā jīvake 1. karmapariṇat pudgaloṅkā jīvake sāth visheṣh avagāharūpase rahaneko hī yahān̐ karmapudgaloṅke dvārā jīvakā
Page 347 of 513
PDF/HTML Page 380 of 546
single page version
asti khalvātmanaḥ shubhāshubhapariṇāmakāle svayamev samupāttavaichitryakarmapudgalapariṇāmaḥ, navaghanāmbuno bhūmisanyogapariṇāmakāle samupāttavaichitryānyapudgalapariṇāmavat . tathā hi — yathā yadā navaghanāmbu bhūmisanyogen pariṇamati tadānye pudgalāḥ svayamev samupāttavaichitryaiḥ nandaikalakṣhaṇaparamasukhāmr̥utavyaktirūpakāryasamayasārasādhakanishchayaratnatrayātmakakārṇasmayasāravilakṣhaṇasya mithyātvarāgādivibhāvarūpasya svakīyapariṇāmasya . punarapi kimvishiṣhṭasya . davvajādassa svakīyātma- dravyopādānakāraṇajātasya . ādīyade kadāī kammadhūlīhin ādīyate badhyate . kābhiḥ . karmadhūlībhiḥ kartr̥u- bhūtābhiḥ kadāchitpūrvoktavibhāvapariṇāmakāle . na kevalamādīyate, vimuchchade visheṣheṇ muchyate tyajyate tābhiḥ karmadhūlībhiḥ kadāchitpūrvoktakāraṇasamayasārapariṇatikāle . etāvatā kimuktan bhavati . ashuddha- pariṇāmen badhyate shuddhapariṇāmen muchyat iti ..186.. ath yathā dravyakarmāṇi nishchayen svayamevotpadyante tathā gnānāvaraṇādivichitrabhedarūpeṇāpi svayamev pariṇamantīti kathayati ---pariṇamadi jadā appā pariṇamati yadātmā . samastashubhāshubhaparadravyaviṣhaye paramopekṣhālakṣhaṇan shuddhopayogapariṇāman muktvā yadāyamātmā pariṇamati . kva . suhamhi asuhamhi shubhe‘shubhe vā pariṇāme . kathambhūtaḥ san . rāgadosajudo shuddha pariṇāmako nimittamātra karake) chhoṛatī hai ..186..
ab pudgal karmoṅkī vichitratā (gnānāvaraṇ, darshanāvaraṇādirūp anekaprakāratā) ko kaun karatā hai ? isakā nirūpaṇ karate hain : —
anvayārtha : — [yadā ] jab [ātmā ] ātmā [rāgadveṣhayutaḥ ] rāgadveṣhayukta hotā huā [shubhe ashubhe ] shubh aur ashubhamen [pariṇamit ] pariṇamit hotā hai, tab [karmarajaḥ ] karmaraj [gnānāvaraṇādibhāvaiḥ ] gnānāvaraṇādirūpase [tan ] usamen [pravishati ] pravesh karatī hai ..187..
ṭīkā : — jaise naye meghajalake bhūmisanyogarūp pariṇāmake samay anya pudgalapariṇām svayamev vaichitryako prāpta hote hain, usīprakār ātmāke shubhāshubh pariṇāmake samay