Page 348 of 513
PDF/HTML Page 381 of 546
single page version
shādvalashilīndhrashakragopādibhāvaiḥ pariṇamante, tathā yadāyamātmā rāgadveṣhavashīkr̥utaḥ shubhāshubh- bhāven pariṇamati tadā anye yogadvāreṇ pravishantaḥ karmapudgalāḥ svayamev samupāttavaichitryai- rgnānāvaraṇādibhāvaiḥ pariṇamante . ataḥ svabhāvakr̥utan karmaṇān vaichitryan, na punarātmakr̥utam ..187..
prāpta hariyālī, kukuramuttā (chhattā), aur indragop (chāturmāsamen utpanna lāl kīṛā) ādirūp
pariṇamit hotā hai, isīprakār jab yah ātmā rāgadveṣhake vashībhūt hotā huā shubhāshubhabhāvarūp
pariṇamit hotā hai, tab anya, yogadvārommen praviṣhṭa hote hue karmapudgal svayamev vichitratāko prāpta
gnānāvaraṇādi bhāvarūp pariṇamit hote hain .
isase (yah nishchit huā ki) karmoṅkī vichitratā (vividhatā)kā honā 1svabhāvakr̥ut hai, kintu ātmakr̥ut nahīn ..187..
anvayārtha : — [sapradeshaḥ ] pradeshayukta [saḥ ātmā ] vah ātmā [samaye ] yathākāl [moharāgadveṣhaiḥ ] moh – rāg – dveṣhake dvārā [kaṣhāyitaḥ ] kaṣhāyit honese [karma -rajobhiḥ shliṣhṭaḥ ] karmarajase lipta yā baddha hotā huā [bandh iti prarūpitaḥ ] ‘bandh kahā gayā hai ..188.. 1. svabhāvakr̥ut = karmoṅke apane svabhāvase kiyā huā .
sambandh pāmī karmarajano, bandharūp kathāy chhe. 188.
Page 349 of 513
PDF/HTML Page 382 of 546
single page version
yathātra sapradeshatve sati lodhrādibhiḥ kaṣhāyitatvāt mañjiṣhṭharaṅgādibhirupashliṣhṭamekan raktan dr̥uṣhṭan vāsaḥ, tathātmāpi sapradeshatve sati kāle moharāgadveṣhaiḥ kaṣhāyitatvāt karmarajobhi- rupashliṣhṭa eko bandho draṣhṭavyaḥ, shuddhadravyaviṣhayatvānnishchayasya ..188..
aṇubhāgo anubhāgaḥ phaladānashaktivisheṣhaḥ bhavatīti kriyādhyāhāraḥ . kathambhūto bhavati . tivvo tīvraḥ prakr̥uṣhṭaḥ paramāmr̥utasamānaḥ . kāsān sambandhī . suhapayaḍīṇan sadvedyādishubhaprakr̥itīnām . kayā kāraṇ- bhūtayā . visohī tīvradharmānurāgarūpavishuddhayā . asuhāṇ saṅkilesammi asadvedyādyashubhaprakr̥itīnān tu mithyā- tvādirūpatīvrasaṅkleshe sati tīvro hālāhalaviṣhasadr̥usho bhavati . vivarīdo du jahaṇṇo viparītastu jaghanyo guḍanimbarūpo bhavati . jaghanyavishuddhayā jaghanyasaṅkleshen cha madhyamavishuddhayā madhyamasaṅkleshen tu shubhā- shubhaprakr̥itīnān khaṇḍasharkarārūpaḥ kāñjīraviṣharūpashcheti . evamvidho jaghanyamadhyamotkr̥uṣhṭarūpo‘nubhāgaḥ kāsān sambandhī bhavati . savvapayaḍīṇan mūlottaraprakr̥itirahitanijaparamānandaikasvabhāvalakṣhaṇasarvaprakāropādeyabhūtaparamātma- dravyādbhinnānān heyabhūtānān sarvamūlottarakarmaprakr̥itīnāmiti karmashaktisvarūpan gnātavyam ..“ “ “ “ “
nayen bandhakāraṇabhūtarāgādipariṇatātmaiv bandho bhaṇyat ityāvedayati — sapadeso lokākāshapramitāsaṅkhyey- pradeshatvātsapradeshastāvadbhavati so appā sa pūrvoktalakṣhaṇ ātmā . punarapi kimvishiṣhṭaḥ . kasāyido
ṭīkā : — jaise jagatamen vastra sapradesh honese lodh, phi ṭakarī ādise 1kaṣhāyit hotā hai, jisase vah mañjīṭhādike raṅgase sambaddha hotā huā akelā hī raṅgā huā dekhā jātā hai, isīprakār ātmā bhī sapradesh honese yathākāl moh – rāg – dveṣhake dvārā kaṣhāyit honese karmarajake dvārā shliṣhṭa hotā huā akelā hī bandh hai; aisā dekhanā (-mānanā) chāhiye, kyoṅki nishchayakā viṣhay shuddha dravya hai ..188..
ab nishchay aur vyavahārakā avirodh batalāte hain : — 1. kaṣhāyit = raṅgā huā, uparakta, malin .
arhantadeve yogīne; vyavahār anya rīte kahyo. 189.
Page 350 of 513
PDF/HTML Page 383 of 546
single page version
rāgapariṇām evātmanaḥ karma, sa ev puṇyapāpadvaitam . rāgapariṇāmasyaivātmā kartā, tasyaivopādātā hātā chetyeṣh shuddhadravyanirūpaṇātmako nishchayanayaḥ . yastu pudgalapariṇām ātmanaḥ karma, sa ev puṇyapāpadvaitan . pudgalapariṇāmasyātmā kartā, tasyopādātā hātā cheti so‘shuddhadravyanirūpaṇātmako vyavahāranayaḥ . ubhāvapyetau staḥ, shuddhāshuddhatvenobhayathā dravyasya pratīyamānatvāt . kintvatra nishchayanayaḥ sādhakatamatvādupāttaḥ, sādhyasya hi shuddhatven dravyasya kaṣhāyitaḥ pariṇato rañjitaḥ . kaiḥ . moharāgadosehin nirmohasvashuddhātmatattvabhāvanāpratibandhibhirmoh- rāgadvaiṣhaiḥ . punashcha kinrūpaḥ . kammarajehin siliṭṭho karmarajobhiḥ shliṣhṭaḥ karmavargaṇāyogyapudgalarajobhiḥ sanshliṣhṭo baddhaḥ . bandho tti parūvido abhedenātmaiv bandha iti prarūpitaḥ. kva . samaye paramāgame . atredan bhaṇitan bhavati – yathā vastran lodhrādidravyaiḥ kaṣhāyitan rañjitan sanmañjīṣhṭhādiraṅgadravyeṇ rañjitan sadabheden raktamityuchyate tathā vastrasthānīy ātmā lodhrādidravyasthānīyamoharāgadveṣhaiḥ kaṣhāyito rañjitaḥ pariṇato mañjīṣhṭhasthānīyakarmapudgalaiḥ sanshliṣhṭaḥ sambaddhaḥ san bhede‘pyabhedopachāralakṣhaṇenāsadbhūtavyavahāreṇ bandha ityabhidhīyate . kasmāt . ashuddhadravyanirūpaṇārthaviṣhayatvādasadbhūtavyavahāranayasyeti ..188.. ath nishchayavyavahārayoravirodhan darshayati — eso bandhasamāso eṣh bandhasamāsaḥ . eṣh bahudhā pūrvokta- prakāro rāgādipariṇatirūpo bandhasaṅkṣhepaḥ . keṣhān sambandhī . jīvāṇan jīvānām . ṇichchhayeṇ ṇiddiṭṭho nishchayanayen nirdiṣhṭaḥ kathitaḥ . kaiḥ kartr̥ubhūtaiḥ . arahantehin arhadbhiḥ nirdoṣhiparamātmabhiḥ . keṣhām .
anvayārtha : — [eṣhaḥ ] yah (pūrvokta prakārase), [jīvānān ] jīvoṅke [bandhasamāsaḥ ] bandhakā saṅkṣhep [nishchayen ] nishchayase [arhadbhiḥ ] arhantabhagavānane [yatīnān ] yatiyonse [nirdiṣhṭaḥ ] kahā hai; [vyavahāraḥ ] vyavahār [anyathā ] anyaprakārase [bhaṇitaḥ ] kahā hai ..189..
ṭīkā : — rāgapariṇām hī ātmākā karma hai, vahī puṇya – pāparūp dvait hai, ātmā rāgapariṇāmakā hī kartā hai, usīkā grahaṇ karanevālā hai aur usīkā tyāg karanevālā hai; — yah, ✽shuddhadravyakā nirūpaṇasvarūp nishchayanay hai . aur jo pudgalapariṇām ātmākā karma hai, vahī puṇya – pāparūp dvait hai, ātmā pudgalapariṇāmakā kartā hai, usakā grahaṇ karanevālā aur chhoṛanevālā hai; — aisā jo nay vah ✽ashuddhadravyake nirūpaṇasvarūp vyavahāranay hai . yah donon ✽nishchayanay mātra svadravyake pariṇāmako batalātā hai, isaliye use shuddhadravyakā kathan karanevālā kahā hai, aur vyavahāranay paradravyake pariṇāmako ātmapariṇām batalātā hai isaliye use ashuddhadravyakā kathan karanevālā kahā hai . yahān̐ shuddhadravyakā kathan ek dravyāshrit pariṇāmakī apekṣhāse jānanā chāhiye, aur
Page 351 of 513
PDF/HTML Page 384 of 546
single page version
shuddhatvadyotakatvānnishchayanay ev sādhakatamo, na punarashuddhatvadyotako vyavahāranayaḥ ..189..
jadīṇan jitendriyatven shuddhātmasvarūpe yatnaparāṇān gaṇadharadevādiyatīnām . vavahāro dravyakarmarūpavyahārabandhaḥ aṇṇahā bhaṇido nishchayanayāpekṣhayānyathā vyavahāranayeneti bhaṇitaḥ . kiñch rāgādīnevātmā karoti tānev bhuṅkte cheti nishchayanayalakṣhaṇamidam . ayan tu nishchayanayo dravyakarmabandhapratipādakāsadbhūtavyavahār- nayāpekṣhayā shuddhadravyanirūpaṇātmako vivakṣhitanishchayanayastathaivāshuddhanishchayashcha bhaṇyate . dravyakarmāṇyātmā (nay) hain; kyoṅki shuddharūp aur ashuddharūp — donon prakārase dravyakī pratīti kī jātī hai . kintu yahān̐ nishchayanay sādhakatam (utkr̥uṣhṭa sādhak) honese ✽grahaṇ kiyā gayā hai; (kyoṅki) sādhyake shuddha honese dravyake shuddhatvakā dyotak (prakāshak) honese nishchayanay hī sādhakatam hai, kintu ashuddhatvakā dyotak vyavahāranay sādhakatam nahīn hai ..189..
ab aisā kahate hain ki ashuddhanayase ashuddha ātmākī hī prāpti hotī hai : — ✽nishchayanay upādey hai aur vyavahāranay hey hai . prashna : — dravya sāmānyakā ālamban hī upādey hai, phi ra bhī yahān̐ rāgapariṇāmakī grahaṇ – tyāgarūp paryāyoṅko
uttar : — ‘rāgapariṇāmakā kartā bhī ātmā hī hai aur vītarāg pariṇāmakā bhī; agnānadashā bhī ātmā svatantratayā
hai, vah jīv paradravyase sanyukta nahīn hotā, aur dravyasāmānyake bhītar paryāyoṅko ḍubākar, suvishuddha hotā
hai . isaprakār paryāyoṅke yathārtha gnānamen dravyasāmānyakā gnān apekṣhit honese aur dravya – paryāyoṅke yathārthagnānamen
Page 352 of 513
PDF/HTML Page 385 of 546
single page version
yo hi nām shuddhadravyanirūpaṇātmakanishchayanayanirapekṣho‘shuddhadravyanirūpaṇātmak- vyavahāranayopajanitamohaḥ san ahamidan mamedamityātmātmīyatven dehadraviṇādau paradravye mamatvan na jahāti sa khalu shuddhātmapariṇatirūpan shrāmaṇyākhyan mārgan dūrādapahāyāshuddhātmapariṇati- rūpamunmārgamev pratipadyate . ato‘vadhāryate ashuddhanayādashuddhātmalābh ev ..190.. karoti bhuṅkte chetyashuddhadravyanirūpaṇātmakāsadbhūtavyavahāranayo bhaṇyate . idan nayadvayan tāvadasti . kintvatra nishchayanay upādeyaḥ, na chāsadbhūtavyavahāraḥ . nanu rāgādīnātmā karoti bhuṅkte chetyevanlakṣhaṇo nishchayanayo vyākhyātaḥ sa kathamupādeyo bhavati . parihāramāh --rāgadīnevātmā karoti, na cha dravyakarma, rāgāday ev bandhakāraṇamiti yadā jānāti jīvastadā rāgadveṣhādivikalpajālatyāgen rāgādivināshārthan nij- shuddhātmānan bhāvayati . tatashcha rāgādivināsho bhavati . rāgādivināshe chātmā shuddho bhavati . tataḥ paramparayā shuddhātmasādhakatvādayamashuddhanayo‘pyupachāreṇ shuddhanayo bhaṇyate, nishchayanayo bhaṇyate, tathaivopādeyo bhaṇyate ityabhiprāyaḥ ..189.. evamātmā svapariṇāmānāmev kartā, na cha dravyakarmaṇāmiti kathan- mukhyatayā gāthāsaptaken ṣhaṣhṭhasthalan gatam . iti ‘arasamarūvan’ ityādigāthātrayeṇ pūrvan shuddhātmavyākhyāne kr̥ute sati shiṣhyeṇ yaduktamamūrtasyātmano mūrtakarmaṇā sah kathan bandho bhavatīti tatparihārārthan nay- vibhāgen bandhasamarthanamukhyatayaikonavinshatigāthābhiḥ sthalaṣhaṭken tr̥utīyavisheṣhāntarāghikāraḥ samāptaḥ . ataḥ paran dvādashagāthāparyantan chaturbhiḥ sthalaiḥ shuddhātmānubhūtilakṣhaṇāvisheṣhabhedabhāvanārūpachūlikāvyākhyānan
anvayārtha : — [yaḥ tu ] jo [dehadraviṇeṣhu ] deh – dhanādikamen [ahan mam idam ] ‘main yah hūn̐ aur yah merā hai’ [iti mamatān ] aisī mamatāko [na tyajati ] nahīn chhoṛatā, [saḥ ] vah [shrāmaṇyan tyaktvā ] shramaṇatāko chhoṛakar [unmārga pratipannaḥ bhavati ] unmārgakā āshray letā hai ..190..
ṭīkā : — jo ātmā shuddhadravyake nirūpaṇasvarūp 1nishchayanayase nirapekṣha rahakar ashuddhadravyake nirūpaṇasvarūp vyavahāranayase jise moh utpanna huā hai aisā vartatā huā ‘main yah hūn̐ aur yah merā hai’ isaprakār 2ātmīyatāse deh dhanādik paradravyamen mamatva nahīn chhoṛatā vah ātmā vāstavamen shuddhātmapariṇatirūp shrāmaṇyanāmak mārgako dūrase chhoṛakar ashuddhātmapariṇatirūp unmārgakā hī āshray letā hai . isase nishchit hotā hai ki ashuddhanayase ashuddhātmākī hī prāpti hotī hai ..190.. 1. nishchayanayase nirapekṣha = nishchayanayake prati upekṣhāvān; use na ginane – mānanevālā . 2. ātmīyatāse = nijarūpase (agnānī jīv sharīr, dhan ityādi paradravyako apanā mānakar usamen mamatva
Page 353 of 513
PDF/HTML Page 386 of 546
single page version
yo hi nām svaviṣhayamātrapravr̥uttāshuddhadravyanirūpaṇātmakavyavahāranayāvirodhamadhyasthaḥ, shuddhadravyanirūpaṇātmakanishchayanayāpahastitamohaḥ san, nāhan pareṣhāmasmi, na pare me santīti svaparayoḥ parasparasvasvāmisambandhamuddhūy, shuddhagnānamevaikamahamityanātmānamutsr̥ujyātmānamevātma- karoti . tatra shuddhātmabhāvanāpradhānatven ‘ṇa chayadi jo du mamattin’ ityādipāṭhakrameṇ prathamasthale gāthā chatuṣhṭayam . tadanantaran shuddhātmopalambhabhāvanāphalen darshanamohagranthivināshastathaiv chāritramohagranthivināshaḥ krameṇ tadubhayavināsho bhavatīti kathanamukhyatven ‘jo evan jāṇittā’ ityādi dvitīyasthale gāthātrayam . tataḥ paran kevalidhyānopachārakathanarūpeṇ ‘ṇihadaghaṇaghādikammo’ ityādi tr̥utīyasthale gāthādvayam . tadanantaran darshanādhikāropasanhārapradhānatven ‘evan jiṇā jiṇindā’ ityādi chaturthasthale gāthādvayam . tataḥ paran ‘dansaṇasansuddhāṇan’ ityādi namaskāragāthā cheti dvādashagāthābhishchaturthasthale visheṣhāntarādhikāre samudāyapātanikā . athāshuddhanayādashuddhātmalābh ev bhavatītyupadishati — ṇa chayadi jo du mamattin na tyajati yastu mamatām . mamakārāhaṅkārādisamastavibhāvarahitasakalavimalakevalagnānādyanantaguṇasvarūp- nijātmapadārthanishchalānubhūtilakṣhaṇanishchayanayarahitatven vyavahāramohitahr̥udayaḥ san mamatān mamatvabhāvan na
anvayārtha : — ‘[ahan pareṣhān na bhavāmi ] main parakā nahīn hūn̐, [pare me na santi ] par mere nahīn hain, [gnānam aham ekaḥ ] main ek gnān hūn̐’ [iti yaḥ dhyāyati ] isaprakār jo dhyān karatā hai, [saḥ dhyātā ] vah dhyātā [dhyāne ] dhyānakālamen [ātmā bhavati ] ātmā hotā hai ..191..
ṭīkā : — jo ātmā, mātra apane viṣhayamen pravartamān ashuddhadravyanirūpaṇātmak (ashuddhadravyake nirūpaṇasvarūp) vyavahāranayamen avirodharūpase madhyastha rahakar, shuddhadravyake nirūpaṇasvarūp nishchayanayake dvārā jisane mohako dūr kiyā hai aisā hotā huā, ‘main parakā nahīn hūn̐, par mere nahīn hain’ isaprakār sva – parake paraspar 1svasvāmisambandhako chhoṛakar, ‘shuddhagnān hī 1. jis par svāmitva hai vah padārtha aur svāmīke bīchake sambandhako; sva – svāmi sambandh kahā jātā hai .
je em dhyāve, dhyānakāḷe teh shuddhātmā bane. 191.
Page 354 of 513
PDF/HTML Page 387 of 546
single page version
tvenopādāy paradravyavyāvr̥uttatvādātmanyevaikasminnagre chintān niruṇaddhi, sa khalvekāgrachintā- nirodhak stasminnekāgrachintānirodhasamaye shuddhātmā syāt . ato‘vadhāryate shuddhanayādev shuddhātma- lābhaḥ ..191..
bhinnatvake kāraṇ ātmārūp hī ek 1agramen chintāko rokatā hai, vah ekāgrachintānirodhak
anvayārtha : — [aham ] main [ātmakan ] ātmāko [evan ] isaprakār [gnānātmānan ] gnānātmak, [darshanabhūtam ] darshanabhūt, [atīndriyamahārthan ] atīndriy mahā padārtha [dhruvam ] dhruv, [achalam ] achal, [anālamban ] nirālamba aur [shuddham ] shuddha [manye ] mānatā hūn̐ ..192.. 1. agra = viṣhay; dhyey; ālamban . 2. ekāgrachintānirodh = ek hī viṣhayamen – dhyeyamen – vichārako rokanā; [ekāgrachintānirodh nāmak dhyān hai .]]
Page 355 of 513
PDF/HTML Page 388 of 546
single page version
ātmano hi shuddha ātmaiv sadahetukatvenānādyanantatvāt svataḥsiddhatvāchcha dhruvo, na kiñchanāpyanyat . shuddhatvan chātmanaḥ paradravyavibhāgen svadharmāvibhāgen chaikatvāt . tachcha gnānātmak- tvāddarshanabhūtatvādatīndriyamahārthatvādachalatvādanālambatvāchcha . tatra gnānamevātmani bibhrataḥ svayam darshanabhūtasya chātanmayaparadravyavibhāgen svadharmāvibhāgen chāstyekatvam . tathā pratiniyatasparsharas- gandhavarṇaguṇashabdaparyāyagrāhīṇyanekānīndriyāṇyatikramya sarvasparsharasagandhavarṇaguṇashabdaparyāyagrāhak- syaikasya sato mahato‘rthasyendriyātmakaparadravyavibhāgen sparshādigrahaṇātmakasvadharmāvibhāgen svātmānubhūtilakṣhaṇanishchayanayabalen pūrvamapahāy nirākr̥utya . pashchāt kin karoti . ṇāṇamahamekko gnānamahamekaḥ, sakalavimalakevalagnānamevāhan bhāvakarmadravyakarmanokarmarahitatvenaikashcha . idi jo jhāyadi ityanen prakāreṇ yo‘sau dhyāyati chintayati bhāvayati . kka . jhāṇe nijashuddhātmadhyāne sthitaḥ so appāṇan havadi jhādā sa ātmānan bhavati dhyātā . sa chidānandaikasvabhāvaparamātmānan dhyātā bhavatīti . tatashcha paramātmadhyānāttādr̥ushamev paramātmānan labhate . tadapi kasmāt . upādānakāraṇasaddashan kāryamiti vachanāt . tato gnāyate shuddhanayāchchhuddhātmalābh iti ..191.. ath dhruvatvāchchhuddhātmānamev bhāvaye‘hamiti vichārayati — ‘maṇṇe’ ityādipadakhaṇḍanārūpeṇ vyākhyānan kriyate — maṇṇe manye dhyāyāmi sarvaprakāro-
ṭīkā : — shuddhātmā 1sat aur 2ahetuk honese anādi – ananta aur svataḥsiddha hai, isaliye ātmāke shuddhātmā hī dhruv hai, (usake) dūsarā kuchh bhī dhruv nahīn hai . ātmā shuddha isaliye hai ki use paradravyase vibhāg (bhinnatva) aur svadharmase avibhāg hai isaliye ekatva hai . vah ekatva ātmāke (1) gnānātmakapaneke kāraṇ, (2) darshanabhūtapaneke kāraṇ, (3) atīndriy mahā padārthapaneke kāraṇ, (4) achalapaneke kāraṇ, aur (5) nirālambapaneke kāraṇ hai .
inamense (1 – 2) jo gnānako hī apanemen dhāraṇ kar rakhatā hai aur jo svayam darshanabhūt hai aise ātmākā atanmay (gnān – darshan rahit aisā) paradravyase bhinnatva hai aur svadharmase abhinnatva hai, isaliye usake ekatva hai; (3) aur jo pratinishchit sparsha – ras – gandh – varṇarūp guṇ tathā shabdarūp paryāyako grahaṇ karanevālī anek indriyoṅkā atikram (ullaṅghan) karake, samasta sparsha – ras – gandh – varṇarūp guṇon aur shabdarūp paryāyako grahaṇ karanevālā ek sat mahā padārtha hai, aise ātmākā indriyātmak paradravyase vibhāg hai, aur sparshādike grahaṇasvarūp (gnānasvarūp) svadharmase avibhāg hai, isaliye usake ekatva hai, (4) aur kṣhaṇavināsharūpase pravartamān gneyaparyāyoṅko (pratikṣhaṇ naṣhṭa honevālī gnātavya paryāyoṅko) grahaṇ karane aur chhoṛanekā 1. sat = vidyamān; astitvavālā; honevālā . 2. ahetuk = jisakā koī kāraṇ nahīn hai aisā; akāraṇ . 3. pratinishchit = pratiniyat . (pratyek indriy apane – apane niyat viṣhayako grahaṇ karatī hai; jaise chakṣhu varṇako
Page 356 of 513
PDF/HTML Page 389 of 546
single page version
chāstyekatvam . tathā kṣhaṇakṣhayapravr̥uttaparichchhedyaparyāyagrahaṇamokṣhaṇābhāvenāchalasya parichchhedyaparyāyātmak- paradravyavibhāgen tatpratyayaparichchhedātmak svadharmāvibhāgen chāstyek tvam . tathā nityapravr̥uttaparichchhedya- dravyālambanābhāvenānālambasya parichchhedyaparadravyavibhāgen tatpratyayaparichchhedātmakasvadharmāvibhāgen chāstyekatvam . evan shuddha ātmā, chinmātrashuddhanayasya tāvanmātranirūpaṇātmakatvāt . ayamek ev cha dhruvatvādupalabdhavyaḥ . kimanyairadhvanīnāṅgasaṅgachchhamānānekamārgapādapachchhāyāsthānīyairadhruvaiḥ ..192.. pādeyatven bhāvaye . sa kaḥ . ahan ahan kartā . kan karmatāpannam . appagan sahajaparamāhnā----- daikalakṣhaṇanijātmānam . kimvishiṣhṭam . suddhan rāgādisamastavibhāvarahitam . punarapi kimvishiṣhṭam . dhuvan ṭaṅkotkīrṇagnāyakaikasvabhāvatven dhruvamavinashvaram . punarapi kathambhūtam . evan ṇāṇappāṇan dansaṇabhūdan evan bahuvidhapūrvoktaprakāreṇākhaṇḍaikagnānadarshanātmakam . punashcha kinrūpam . adindiyan atīndriyan, mūrtavinashvarā- nekendriyarahitatvenāmūrtāvinashvarekātīndriyasvabhāvam . punashcha kīdrasham . mahatthan mokṣhalakṣhaṇamahāpuruṣhārtha- sādhakatvānmahārtham . punarapi kinsvabhāvam . achalan atichapalachañchalamanovākkāyavyāpārarahitatven svasvarūpe nishchalan sthiram . punarapi kimvishiṣhṭam . aṇālamban svādhīnadravyatven sālambanan bharitāvasthamapi samastaparādhīnaparadravyālambanarahitatven nirālambanamityarthaḥ ..192.. athātmanaḥ pr̥uthagbhūtan dehādikam-athātmanaḥ pr̥uthagbhūtan dehādikam- abhāv honese jo achal hai aise ātmāko gneyaparyāyasvarūp paradravyase vibhāg hai aur 1tannimittak gnānasvarūp svadharmase avibhāg hai, isaliye usake ekatva hai; (5) aur nityarūpase pravartamān (shāshvat aisā) gneyadravyoṅke ālambanakā abhāv honese jo nirālamba hai aise ātmākā gney paradravyonse vibhāg hai aur tannimittak gnānasvarūp svadharmase avibhāg hai, isaliye usake ekatva hai .
isaprakār ātmā shuddha hai kyoṅki chinmātra shuddhanay utanā hī mātra nirūpaṇasvarūp hai (arthāt chaitanyamātra shuddhanay ātmāko mātra shuddha hī nirūpit karatā hai ) . aur yah ek hī (yah shuddhātmā ek hī) dhruvatvake kāraṇ upalabdha karane yogya hai . kisī pathikake sharīrake aṅgoṅke sāth sansargamen ānevālī mārgake vr̥ukṣhoṅkī anek chhāyāke samān anya jo adhruv (-anya jo adhruv padārtha) unase kyā prayojan hai ?
bhāvārtha : — ātmā (1) gnānātmak, (2) darshanarūp, (3) indriyoṅke vinā hī sabako jānanevālā mahā padārtha, (4) gney – paraparyāyoṅkā grahaṇ – tyāg na karanese achal aur (5) gney – paradravyoṅkā ālamban na lenese nirālamba hai; isaliye vah ek hai .
isaprakār ek honese vah shuddha hai . aisā shuddhātmā dhruv honese, vahī ek upalabdha karane yogya hai ..192.. 1. gney paryāyen jisakī nimitta hain aisā jo gnān, us – svarūp svadharmase (gnānasvarūp nijadharmase) ātmākī
Page 357 of 513
PDF/HTML Page 390 of 546
single page version
ātmano hi paradravyāvibhāgen paradravyoparajyamānasvadharmavibhāgen chāshuddhatvanibandhanan na kiñchanāpyanyadasaddhetumattvenādyantavattvātparataḥsiddhatvāchcha dhruvamasti . dhruv upayogātmā shuddha ātmaiv . ato‘dhruvan sharīrādikamupalabhyamānamapi nopalabhe, shuddhātmānamupalabhe dhruvam ..193.. dhruvatvānna bhāvanīyamityākhyāti — ṇa santi dhuvā dhruvā avinashvarā nityā na santi . kasya . jīvassa jīvasya . ke te . dehā vā daviṇā vā dehā vā dravyāṇi vā, sarvaprakārashuchibhūtāddeharahitātparamātmano
ab, aisā upadesh dete hain ki adhruvapaneke kāraṇ ātmāke atirikta dūsarā kuchh bhī upalabdha karane yogya nahīn hai : —
anvayārtha : — [dehāḥ vā ] sharīr, [draviṇāni vā ] dhan, [sukhaduḥkhe ] sukh -duḥkh [vā ath ] athavā [shatrumitrajanāḥ ] shatrumitrajan (yah kuchh) [jīvasya ] jīvake [dhruvāḥ na santi ] dhruv nahīn hain; [dhruvaḥ ] dhruv to [upayogātmakaḥ ātmā ] upayogātmak ātmā hai ..193..
ṭīkā : — jo paradravyase abhinna honeke kāraṇ aur paradravyake dvārā 1uparakta honevāle svadharmase bhinna honeke kāraṇ ātmāko ashuddhapanekā kāraṇ hai, aisā (ātmāke atirikta) dūsarā koī bhī dhruv nahīn hai, kyoṅki vah 2asat aur 3hetumān honese ādi – antavālā aur parataḥsiddha hai; dhruv to upayogātmak shuddha ātmā hī hai . aisā honese main upalabhyamān adhruv aise sharīrādiko — ve upalabdha hone par bhī — upalabdha nahīn karatā, aur dhruv aise shuddhātmāko upalabdha karatā hūn̐ ..193.. 1. uparakta = malin; vikārī [paradravyake nimittase ātmākā svadharma uparakta hotā hai .]] 2. asat = astitva rahit (anitya); [dhan – dehādik pudgal paryāy hain, isaliye asat hain, isīliye
ādiantavālī hain .]] 3. hetumān = sahetuk; jisakī utpattimen koī bhī nimitta ho aisā . [deh – dhanādikī utpattimen koī bhī nimitta
jīvane nathī kāī dhruv, dhruv upayog – ātmak jīv chhe. 193.
Page 358 of 513
PDF/HTML Page 391 of 546
single page version
amunā yathoditen vidhinā shuddhātmānan dhruvamadhigachchhatastasminnev pravr̥utteḥ shuddhātmatvan syāt; tato‘nantashaktichinmātrasya paramasyātman ekāgrasañchechetanalakṣhaṇan dhyānan syāt; tataḥ vilakṣhaṇā audārikādipañchadehāstathaiv cha pañchendriyabhogopabhogasādhakāni paradravyāṇi cha . na kevalan dehādayo dhruvā na bhavanti, suhadukkhā vā nirvikāraparamānandaikalakṣhaṇasvātmotthasukhāmr̥utavilakṣhaṇāni sānsārikasukhaduḥkhāni vā . adh aho bhavyāḥ sattumittajaṇā shatrumitrādibhāvarahitādātmano bhinnāḥ shatru- mitrādijanāshcha . yadyetat sarvamadhruvan tarhi kin dhruvamiti chet . dhuvo dhruvaḥ shāshvataḥ . sa kaḥ . appā nijātmā . kimvishiṣhṭaḥ . uvaogappago trailokyodaravivaravartitrikālaviṣhayasamastadravyaguṇaparyāyayugapat- parichchhittisamarthakevalagnānadarshanopayogātmak iti . evamadhruvatvan gnātvā dhruvasvabhāve svātmani bhāvanā kartavyeti tātparyam ..193.. evamashuddhanayādashuddhātmalābho bhavatīti kathanen prathamagāthā . shuddhanayāchchhuddhātmalābho bhavatīti kathanen dvitīyā . dhruvatvādātmaiv bhāvanīy iti pratipādanen tr̥utīyā . ātmāno‘nyadadhruvan na bhāvanīyamiti kathanen chaturthī cheti shuddhātmavyākhyānamukhyatven prathamasthale gāthāchatuṣhṭayan gatam . athaivan pūrvoktaprakāreṇ shuddhātmopalambhe sati kin phalan bhavatīti prashne pratyuttaramāh — jhādi dhyāyati jo yaḥ kartā . kam . appagan nijātmānam . kathambhūtam . paran
anvayārtha : — [yaḥ ] jo [evan gnātvā ] aisā jānakar [vishuddhātmā ] vishuddhātmā hotā huā [paramātmānan ] param ātmākā [dhyāyati ] dhyān karatā hai, [saḥ ] vah – [sākāraḥ anākāraḥ ] sākār ho yā anākār — [mohadurgranthin ] mohadurgranthikā [kṣhapayati ] kṣhay karatā hai ..194..
ṭīkā : — is yathokta vidhike dvārā jo shuddhātmāko dhruv jānatā hai, use usīmen pravr̥uttike dvārā shuddhātmatva hotā hai; isaliye anantashaktivāle 1chinmātra param ātmākā 1. chinmātra = chaitanyamātra [param ātmā keval chaitanyamātra hai, jo ki ananta shaktivālā hai .]]
Page 359 of 513
PDF/HTML Page 392 of 546
single page version
sākāropayuktasyānākāropayuktasya vāvisheṣheṇaikāgrachetanaprasiddherāsansārabaddhadr̥uḍhataramohadurgrantherud- grathanan syāt . ataḥ shuddhātmopalambhasya mohagranthibhedaḥ phalam ..194..
isase (aisā kahā gayā hai ki) mohagranthi bhed ( darshanamoharūpī gān̐ṭhakā ṭūṭanā) vah shuddhātmākī upalabdhikā phal hai ..194..
anvayārtha : — [yaḥ ] jo [nihatamohagranthī ] mohagranthiko naṣhṭa karake, [rāgapradveṣhau kṣhapayitvā ] rāg – dveṣhakā kṣhay karake, [samasukhaduḥkhaḥ ] samasukh – duḥkh hotā huā [shrāmaṇye bhavet ] shramaṇatā (munitva) men pariṇamit hotā hai, [saḥ ] vah [akṣhayan saukhyan ] akṣhay saukhyako 1. ek agrakā (viṣhayakā, dhyeyakā) sañchetan arthāt anubhavan dhyānakā lakṣhaṇ hai .
jīv pariṇame shrāmaṇyamān, te saukhya akṣhayane lahe. 195.
Page 360 of 513
PDF/HTML Page 393 of 546
single page version
mohagranthikṣhapaṇāddhi tanmūlarāgadveṣhakṣhapaṇan; tataḥ samasukhaduḥkhasya paramamādhyasthalakṣhaṇe shrāmaṇye bhavanan; tato‘nākulatvalakṣhaṇākṣhayasaukhyalābhaḥ . ato mohagranthibhedādakṣhayasaukhyan phalam ..195..
ath darshanamohagranthibhedātkin bhavatīti prashne samādhānan dadāti — jo ṇihadamohagaṇṭhī yaḥ pūrvasūtrokta- prakāreṇ nihatadarshanamohagranthirbhūtvā rāgapadose khavīy nijashuddhātmanishchalānubhūtilakṣhaṇavītarāgachāritra- pratibandhakau charitramohasañgnau rāgadveṣhau kṣhapayitvā . kva . sāmaṇṇe svasvabhāvalakṣhaṇe shrāmaṇye . punarapi kin kr̥utvā . hojjan bhūtvā . kimvishiṣhṭaḥ . samasuhadukkho nijashuddhātmasamvittisamutpannarāgādivikalpopādhi- rahitaparamasukhāmr̥utānubhaven sānsārikasukhaduḥkhotpannaharṣhaviṣhādarahitatvātsamasukhaduḥkhaḥ . so sokkhan akkhayan lahadi sa evaṅguṇavishiṣhṭo bhedagnānī saukhyamakṣhayan labhate . tato gnāyate darshanamohakṣhayāchchāritramohasañgna- rāgadveṣhavināshastatashcha sukhaduḥkhādimādhyasthyalakṣhaṇashrāmaṇyayayayaye‘vasthānan tenākṣhayasukhalābho bhavatīti ..195.. ath nijashuddhātmaikāgggggrrrrrayalakṣhaṇadhyānamātmano‘tyantavishuddhin karotītyāvedayati — jo khavidamohakaluso yaḥ kṣhapitamohakaluṣhaḥ, moho darshanamohaḥ kaluṣhashchāritramohaḥ, pūrvasūtradvayakathitakrameṇ kṣhapitamohakaluṣhau yen [labhate ] prāpta ka ratā hai ..195..
ṭīkā : — mohagranthikā kṣhay karanese, mohagranthi jisakā mūl hai aise rāg – dveṣhakā, kṣhay hotā hai; usase (rāg – dveṣhakā kṣhay honese), sukh – duḥkh samān hain aise jīvakā param madhyasthatā jisakā lakṣhaṇ hai aisī shramaṇatāmen pariṇaman hotā hai; aur usase (shrāmaṇyamen pariṇamanase) anākulatā jisakā lakṣhaṇ hai aise akṣhay sukhakī prāpti hotī hai .
ab, 1ekāgrasañchetan jisakā lakṣhaṇ hai, aisā dhyān ātmāmen ashuddhatā nahīn lātā aisā nishchit karate hain : — 1. ekāgra = jisakā ek hī viṣhay (ālamban) ho aisā .
ātmasvabhāve sthit chhe, te ātmane dhyānār chhe. 196.
Page 361 of 513
PDF/HTML Page 394 of 546
single page version
ātmano hi parikṣhapitamohakaluṣhasya tanmūlaparadravyapravr̥uttyabhāvādviṣhayaviraktatvan syāt; tato‘dhikaraṇabhūtadravyāntarābhāvādudadhimadhyapravr̥uttaikapotapatatriṇ iv ananyasharaṇasya manaso nirodhaḥ syāt; tatastanmūlachañchalatvavilayādanantasahajachaitanyātmani svabhāve samavasthānan syāt . tattu svarūpapravr̥uttānākulaikāgrasañchetanatvāt dhyānamityupagīyate . ataḥ svabhāvāvasthānarūpatven dhyānamātmano‘nanyatvāt nāshuddhatvāyeti ..196.. sa bhavati kṣhapitamohakaluṣhaḥ . punarapi kimvishiṣhṭaḥ . visayaviratto mohakaluṣharahitasvātmasamvittisamutpanna- sukhasudhārasāsvādabalen kaluṣhamohodayajanitaviṣhayasukhākāṅkṣhārahitatvādviṣhayaviraktaḥ . punarapi kathambhūtaḥ . samavaṭṭhido samyagavasthitaḥ . kva . sahāve nijaparamātmadravyasvabhāve . kin kr̥utvā pūrvam . maṇo ṇirumbhittā viṣhayakaṣhāyotpannavikalpajālarūpan mano nirudhya nishchalan kr̥utvā . so appāṇan havadi jhādā sa evaṅguṇayuktaḥ puruṣhaḥ svātmānan bhavati dhyātā . tenaiv shuddhātmadhyānenātyantikīn muktilakṣhaṇān shuddhin labhat
anvayārtha : — [yaḥ ] jo [kṣhapitamohakaluṣhaḥ ] mohamalakā kṣhay karake, [viṣhayaviraktaḥ ] viṣhayase virakta hokar, [manaḥ nirudhya ] manakā nirodh karake, [svabhāve samavasthitaḥ ] svabhāvamen samavasthit hai, [saḥ ] vah [ātmānan ] ātmākā [dhyātā bhavati ] dhyān karanevālā hai ..196..
ṭīkā : — jisane mohamalakā kṣhay kiyā hai aise ātmāke, mohamal jisakā mūl hai aisī 1paradravyapravr̥uttikā abhāv honese viṣhayaviraktatā hotī hai; (usase arthāt viṣhay virakta honese), samudrake madhyagat jahājake pakṣhīkī bhān̐ti, adhikaraṇabhūt dravyāntaroṅkā abhāv honese jise anya koī sharaṇ nahīn rahā hai aise manakā nirodh hotā hai . (arthāt jaise samudrake bīchamen pahun̐che hue kisī ekākī jahāj par baiṭhe hue pakṣhīko us jahājake atirikta anya kisī jahājakā, vr̥ukṣhakā yā bhūmi ityādikā ādhār na honese dūsarā koī sharaṇ nahīn hai, isaliye usakā uṛanā banda ho jātā hai, usī prakār viṣhayaviraktatā honese manako ātmadravyake atirikta kinhīn anyadravyoṅkā ādhār nahīn rahatā isaliye dūsarā koī sharaṇ na rahanese man nirodhako prāpta hotā hai ); aur isaliye (arthāt manakā nirodh honese), man jisakā mūl hai aisī chañchalatākā vilay honeke kāraṇ anantasahaj – chaitanyātmak svabhāvamen 2samavasthān hotā hai vah svabhāvasamavasthān to svarūpamen pravartamān, anākul, ekāgra sañchetan honese use dhyān kahā jātā hai .
isase (yah nishchit huā ki – ) dhyān, svabhāvasamavasthānarūp honeke kāraṇ ātmāse 1. paradravya pravr̥utti = paradravyamen pravartan . 2. samavasthān = sthiratayā – dr̥urḥatayā rahanā – ṭikanā . pra. 46
Page 362 of 513
PDF/HTML Page 395 of 546
single page version
loko hi mohasadbhāve gnānashaktipratibandhakasadbhāve cha satr̥uṣhṇatvādapratyakṣhārthatvā- iti . tataḥ sthitan shuddhātmadhyānājjīvo vishuddho bhavatīti . kiñch dhyānen kilātmā shuddho jātaḥ tatra viṣhaye chaturvidhavyākhyānan kriyate . tathāhi — dhyānan dhyānasantānastathaiv dhyānachintā dhyānānvay- sūchanamiti . tatraikāgrachintānirodho dhyānam . tachcha shuddhāshuddharūpeṇ dvidhā . ath dhyānasantānaḥ kathyate — yatrāntarmuhūrtaparyantan dhyānan, tadanantaramantarmuhūrtaparyantan tattvachintā, punarapyantarmuhūrtaparyantan dhyānan, punarapi tattvachinteti pramattāpramattaguṇasthānavadantarmuhūrte‘ntarmuhūrte gate sati parāvartanamasti sa dhyānasantāno bhaṇyate . sa cha dharmyadhyānasambandhī . shukladhyānan punarupashamashreṇikṣhapakashreṇyārohaṇe bhavati . tatra chālpakālatvātparāvartanarūpadhyānasantāno na ghaṭate . idānīn dhyānachintā kathyate – yatra dhyānasantān- vaddhayānaparāvarto nāsti, dhyānasambandhinī chintāsti, tatra yadyapi kvāpi kāle dhyānan karoti tathāpi sā dhyānachintā bhaṇyate . ath dhyānānvayasūchanan kathyate — yatra dhyānasāmagrībhūtā dvādashānuprekṣhā anyadvā dhyānasambandhi samvegavairāgyavachanan vyākhyānan vā tat dhyānānvayasūchanamiti . anyathā vā chaturvidhan dhyānavyākhyānan – dhyātā dhyānan phalan dhyeyamiti . athavārtaraudradharmyashuklavibheden chaturvidhan dhyānavyākhyānan ananya honese ashuddhatākā kāraṇ nahīn hotā ..196..
ab, sūtradvārā aisā prashna karate hain ki jinane shuddhātmāko upalabdha kiyā hai aise sakalagnānī (sarvagna) kyā dhyāte hain ? : —
anvayārtha : — [nihataghanaghātikarmā ] jinane ghanaghātikarmakā nāsh kiyā hai, [pratyakṣhan sarvabhāvatatvagnaḥ ] jo sarva padārthoṅke svarūpako pratyakṣha jānate hain aur [gneyāntagataḥ ] jo gneyoṅke pārako prāpta hain, [asandehaḥ shramaṇaḥ ] aise sandeh rahit shramaṇ [kam arthan ] kis padārthako [dhyāyati ] dhyāte hain ? ..197..
1. gnānāvaraṇīy karma gnānashaktikā pratibandhak arthāt gnānake rukanemen nimittabhūt hai .
pratyakṣha sarva padārtha ne gneyāntaprānta, niḥshaṅk chhe. ? 197.
Page 363 of 513
PDF/HTML Page 396 of 546
single page version
navachchhinnaviṣhayatvābhyān chābhilaṣhitan jignāsitan sandigdhan chārthan dhyāyan dr̥uṣhṭaḥ, bhagavān sarvagnastu nihataghanaghātikarmatayā mohābhāve gnānashaktipratibandhakābhāve cha nirastatr̥uṣhṇatvātpratyakṣhasarvabhāv- tattvagneyāntagatatvābhyān cha nābhilaṣhati, na jignāsati, na sandihyati cha; kuto‘bhilaṣhito jignāsitaḥ sandigdhashchārthaḥ . evan sati kin dhyāyati ..197.. tadanyatra kathitamāste ..196.. evamātmaparignānāddarshanamohakṣhapaṇan bhavatīti kathanarūpeṇ prathamagāthā, darshanamohakṣhayāchchāritramohakṣhapaṇan bhavatīti kathanen dvitīyā, tadubhayakṣhayeṇ mokṣho bhavatīti pratipādanen tr̥utīyā chetyātmopalambhaphalakathanarūpeṇ dvitīyasthale gāthātrayan gatam . athopalabdhashuddhātmatattvasakalagnānī kin dhyāyatīti prashnamākṣhepadvāreṇ pūrvapakṣhan vā karoti — ṇihadaghaṇaghādikammo pūrvasūtroditanishchalanij- paramātmatattvapariṇatirūpashuddhadhyānen nihataghanaghātikarmā . pachchakkhan savvabhāvatachchaṇhū pratyakṣhan yathā bhavati tathā sarvabhāvatattvagnaḥ sarvapadārthaparignātasvarūpaḥ . ṇeyantagado gneyāntagataḥ gneyabhūtapadārthānān parichchhittirūpeṇ pāraṅgataḥ. evamvisheṣhaṇatrayavishiṣhṭaḥ samaṇo jīvitamaraṇādisamabhāvapariṇatātmasvarūpaḥ shramaṇo mahāshramaṇaḥ hai aur vah viṣhayako 1avachchhedapūrvak nahīn jānatā, isaliye vah (lok) 2abhilaṣhit, 3jignāsit aur 4sandigdha padārthakā dhyān karatā huā dikhāī detā hai; parantu ghanaghātikarmakā nāsh kiyā jānese (1) mohakā abhāv honeke kāraṇ tathā (2) gnānashaktike pratibandhak kā abhāv honese, (1) tr̥uṣhṇā naṣhṭa kī gaī hai tathā (2) samasta padārthoṅkā svarūp pratyakṣha hai tathā gneyoṅkā pār pā liyā hai, isaliye bhagavān sarvagnadev abhilāṣhā nahīn karate, jignāsā nahīn karate aur sandeh nahīn karate; tab phi ra (unake) abhilaṣhit, jignāsit aur sandigdha padārtha kahān̐se ho sakatā hai ? aisā hai tab phi ra ve kyā dhyāte hain ?
bhāvārtha : — lokake (jagatke sāmānya jīv samudāyake) mohakarmakā sadbhāv honese vah tr̥uṣhṇā sahit hai, isaliye use iṣhṭa padārthakī abhilāṣhā hotī hai; aur usake gnānāvaraṇīy karmakā sadbhāv honese vah bahutase padārthoṅko to jānatā hī nahīn hai tathā jis padārthako jānatā hai use bhī pr̥uthakkaraṇ pūrvak — sūkṣhmatāse — spaṣhṭatāse nahīn jānatā isaliye use agnāt padārthako jānanekī ichchhā (jignāsā) hotī hai, aur aspaṣhṭatayā jāne hue padārthake sambandhamen sandeh hotā hai . aisā honese usake abhilaṣhit, jignāsit aur sandigdha padārthakā dhyān sambhavit hotā hai . parantu sarvagna bhagavānake to mohakarmakā abhāv honese ve tr̥uṣhṇārahit hain, isaliye unake abhilāṣhā nahīn hai; aur unake gnānāvaraṇīy karmakā abhāv honese ve samasta padārthoṅko jānate hain tathā pratyek padārthako atyanta spaṣhṭatāpūrvak — paripūrṇatayā jānate hain isaliye unhen jignāsā yā sandeh nahīn hai . isaprakār unhen kisī padārthake prati abhilāṣhā, jignāsā yā sandeh nahīn hotā; tab phi ra unhen kis padārthakā dhyān hotā hai ? ..197.. 1. avachchhedapūrvak = pr̥uthakkaraṇ karake; sūkṣhmatāse; visheṣhatāse; spaṣhṭatāse . 2. abhilaṣhit = jisakī ichchhā –
Page 364 of 513
PDF/HTML Page 397 of 546
single page version
ayamātmā yadaiv sahajasaukhyagnānabādhāyatanānāmasārvadikkāsakalapuruṣhasaukhyagnānā- sarvagnaḥ jhādi kamaṭṭhan dhyāyati kamarthamiti prashnaḥ . athavā kamarthan dhyāyati, na kamapītyākṣhepaḥ . kathambhūtaḥ san . asandeho asandehaḥ sanshayādirahit iti . ayamatrārthaḥ – yathā ko‘pi devadatto viṣhayasukhanimittan vidyārādhanādhyānan karoti, yadā vidyā siddhā bhavati tatphalabhūtan viṣhayasukhan cha siddhan bhavati tadārādhanādhyānan na karoti, tathāyan bhagavānapi kevalagnānavidyānimittan tatphalabhūtānantasukhanimittan cha pūrvan chhadmasthāvasthāyān shuddhātmabhāvanārūpan dhyānan kr̥utavān, idānīn taddhayānen kevalagnānavidyā siddhā tatphalabhūtamanantasukhan cha siddham; kimarthan dhyānan karotīti prashnaḥ ākṣhepo vā; dvitīyan cha kāraṇan – parokṣhe‘rthe dhyānan bhavati, bhagavataḥ sarvan pratyakṣhan, kathan dhyānamiti pūrvapakṣhadvāreṇ gāthā gatā ..197.. athātra pūrvapakṣhe parihāran dadāti — jhādi dhyāyati ekākārsamarasībhāven pariṇamatyanubhavati . sa kaḥ
ab, sūtra dvārā (uparokta gāthāke prashnakā) uttar dete hain ki — jisane shuddhātmāko upalabdha kiyā hai vah sakalagnānī (sarvagna ātmā) is (param saukhya) kā dhyān karatā hai : —
anvayārtha : — [anakṣhaḥ ] anindriy aur [akṣhātītaḥ bhūtaḥ ] indriyātīt huā ātmā [sarvābādhaviyuktaḥ ] sarva bādhā rahit aur [samantasarvākṣhasaukhyagnānāḍhayaḥ ] sampūrṇa ātmāmen samant (sarvaprakārake, paripūrṇa) saukhya tathā gnānase samr̥uddha vartatā huā [paran saukhyan ] param saukhyakā [dhyāyati ] dhyān karatā hai ..198..
ṭīkā : — jab yah ātmā, jo sahaj sukh aur gnānakī bādhāke 1āyatan hain (aisī) tathā jo 2asakal ātmāmen 3asarvaprakārake sukh aur gnānake āyatan hain aisī 1 āyatan = nivās; sthān . 2 asakal ātmāmen = ātmāke sarva pradeshommen nahīn kintu thoṛe hī pradeshommen . 3 asarvaprakārake = sabhī prakārake nahīn ki ntu amuk hī prakārake; apūrṇa [yah apūrṇa sukh paramārthataḥ
indriy – atīt anindri te dhyāve param ānandane. 198.
Page 365 of 513
PDF/HTML Page 398 of 546
single page version
yatanānān chākṣhāṇāmabhāvātsvayamanakṣhatven vartate tadaiv pareṣhāmakṣhātīto bhavan nirābādh- sahajasaukhyagnānatvāt sarvābādhaviyuktaḥ, sārvadikkasakalapuruṣhasaukhyagnānapūrṇatvātsamantasarvākṣha- saukhyagnānāḍhayashcha bhavati . evambhūtashcha sarvābhilāṣhajignāsāsandehāsambhave‘pyapūrvamanākulatvalakṣhaṇan paramasaukhyan dhyāyati . anākulatvasaṅgataikāgrasañchetanamātreṇāvatiṣhṭhat iti yāvat . īdr̥ush- mavasthānan cha sahajagnānānandasvabhāvasya siddhatvasya siddhirev ..198.. kartā . bhagavān . kin dhyāyati . sokkhan saukhyam . kimvishiṣhṭam . paran utkr̥uṣhṭan, sarvātmapradeshāhlādak- paramānantasukham . kasminprastāve . yasminnev kṣhaṇe bhūdo bhūtaḥ sañjātaḥ . kimvishiṣhṭaḥ . akkhātīdo akṣhātītaḥ indriyarahitaḥ . na kevalan svayamatīndriyo jātaḥ pareṣhān cha aṇakkho anakṣhaḥ indriyaviṣhayo na bhavatītyarthaḥ . punarapi kimvishiṣhṭaḥ . savvābādhavijutto prākr̥italakṣhaṇabalen bādhāshabdasya hrrrrrasvatvan sarvābādhā- viyukta : . āsamantādbādhāḥ pīḍā ābādhāḥ sarvāshcha tā ābādhāshcha sarvābādhāstābhirviyukto rahitaḥ sarvābādhāviyukta : . punashcha kinrūpaḥ . samantasavvakkhasokkhaṇāṇaḍḍho samantataḥ sāmastyen sparshanādi- sarvākṣhasaukhyagnānāḍhayaḥ . samantataḥ sarvātmapradeshairvā sparshanādisarvendriyāṇān sambandhitven ye gnānasaukhye dve tābhyāmāḍhayaḥ paripūrṇaḥ ityarthaḥ . tadyathā — ayan bhagavānekadeshodbhavasānsārikagnānasukhakāraṇabhūtāni sarvātmapradeshodbhavasvābhāvikātīndriyagnānasukhavināshakāni cha yānīndriyāṇi nishchayaratnatrayātmak kāraṇ- indriyoṅke abhāvake kāraṇ svayam ‘anindriy’ rūpase vartatā hai, usī samay vah dūsaroṅko ‘indriyātīt’ (indriyaagochar) vartatā huā, nirābādh sahajasukh aur gnānavālā honese ‘sarvabādhā rahit’ tathā sakal ātmāmen sarvaprakārake (paripūrṇa) sukh aur gnānase paripūrṇa honese ‘samasta ātmāmen sammat saukhya aur gnānase samr̥uddha’ hotā hai . isaprakārakā vah ātmā sarva abhilāṣhā, jignāsā aur sandehakā asambhav hone par bhī apūrva aur anākulatvalakṣhaṇ paramasaukhyakā dhyān karatā hai; arthāt anākulatvasaṅgat ek ‘agra’ke sañchetanamātrarūpase avasthit rahatā hai, (arthāt anākulatāke sāth rahanevāle ek ātmārūpī viṣhayake anubhavanarūp hī mātra sthit rahatā hai ) aur aisā avasthān sahajagnānānandasvabhāv siddhatvakī siddhi hī hai (arthāt isaprakār sthit rahanā, sahajagnān aur ānanda jisakā svabhāv hai aise siddhatvakī prāpti hī hai .)
bhāvārtha : — 197vīn gāthāmen prashna upasthit kiyā gayā thā ki sarvagnabhagavānako kisī padārthake prati abhilāṣhā, jignāsā yā sandeh nahīn hai tab phi ra ve kis padārthakā dhyān karate hain ? usakā uttar is gāthāmen isaprakār diyā gayā hai ki : — ek agra (viṣhay) kā samvedan dhyān hai . sarva ātmapradeshommen paripūrṇa ānanda aur gnānase bhare hue sarvagna bhagavān paramānandase abhinna aise nijātmārūpī ek viṣhayakā samvedan karate hain isaliye unake paramānandakā dhyān hai, arthāt ve paramasaukhyakā dhyān karate hain ..198..
Page 366 of 513
PDF/HTML Page 399 of 546
single page version
yataḥ sarva ev sāmānyacharamasharīrāstīrthakarāḥ acharamasharīrā mumukṣhavashchāmunaiv yathodi- ten shuddhātmatattvapravr̥uttilakṣhaṇen vidhinā pravr̥uttamokṣhasya mārgamadhigamya siddhā babhūvuḥ, na punaranyathāpi, tato‘vadhāryate kevalamayamek ev mokṣhasya mārgo, na dvitīy iti . alan cha samayasārabalenātikrāmati vināshayati yadā tasminnev kṣhaṇe samastabādhārahitaḥ sannatīndriyamananta- mātmotthasukhan dhyāyatyanubhavati pariṇamati . tato gnāyate kevalināmanyachchintānirodhalakṣhaṇan dhyānan nāsti, kintvidamev paramasukhānubhavanan vā dhyānakāryabhūtān karmanirjarān dr̥uṣhṭavā dhyānashabdenopacharyate . yatpunaḥ sayogikevalinastr̥utīyashukladhyānamayogikevalinashchaturthashukladhyānan bhavatītyuktan tadupachāreṇ gnātavyamiti sūtrābhiprāyaḥ ..198.. evan kevalī kin dhyāyatīti prashnamukhyatven prathamagāthā . paramasukhan dhyāyatyanubhavatīti parihāramukhyatven dvitīyā cheti dhyānaviṣhayapūrvapakṣhaparihāradvāreṇ tr̥utīyasthale gāthādvayan gatam . athāyamev nijashuddhātmopalabdhilakṣhaṇamokṣhamārgo, nānya iti visheṣheṇ samarthayati — jādā jātā utpannāḥ . kathambhūtāḥ. siddhā siddhāḥ siddhaparameṣhṭhino muktātmān ityarthaḥ . ke kartāraḥ . jiṇā jināḥ anāgārakevalinaḥ . jiṇindā na kevalan jinā jinendrāshcha tīrthakaraparamadevāḥ . kathambhūtāḥ santaḥ ete siddhā
ab, yah nishchit karate hain ki – ‘yahī (pūrvokta hī) shuddha ātmākī upalabdhi jisakā lakṣhaṇ hai, aisā mokṣhakā mārga hai’ : —
anvayārtha : — [jināḥ jinendrāḥ shramaṇāḥ ] jin, jinendra aur shramaṇ (arthāt sāmānyakevalī, tīrthaṅkar aur muni) [evan ] is (pūrvokta hī) prakārase [mārga samutthitāḥ ] mārgamen ārūrḥ hote hue [siddhāḥ jātāḥ ] siddha hue [namo‘stu ] namaskār ho [tebhyaḥ ] unhen [cha ] aur [tasmai nirvāṇamārgāy ] us nirvāṇamārgako ..199..
ṭīkā : — sabhī sāmānya charamasharīrī, tīrthaṅkar aur acharamasharīrī mumukṣhu isī yathokta shuddhātmatattvapravr̥uttilakṣhaṇ (shuddhātmatattvamen pravr̥utti jisakā lakṣhaṇ hai aisī) vidhise pravartamān mokṣhamārgako prāpta karake siddha hue; kintu aisā nahīn hai ki kisī dūsarī vidhise bhī siddha hue
siddhi varyā; namun temane, nirvāṇanā te mārgane. 199.
Page 367 of 513
PDF/HTML Page 400 of 546
single page version
prapañchen . teṣhān shuddhātmatattvapravr̥uttānān siddhānān tasya shuddhātmatattvapravr̥uttirūpasya mokṣhamārgasya cha pratyastamitabhāvyabhāvakavibhāgatven noāgamabhāvanamaskāro‘stu . avadhārito mokṣhamārgaḥ, kr̥utyamanuṣhṭhīyate ..199..
athopasampadye sāmyamiti pūrvapratignān nirvahan mokṣhamārgabhūtān svayamapi shuddhātma- pravr̥uttimāsūtrayati —
mokṣhamārgako, jisamense 1bhāvya aur bhāvakakā vibhāg asta ho gayā hai aisā
ab, ‘sāmyako prāpta karatā hūn̐’ aisī (pān̐chavīn gāthāmen kī gaī) pūrvapratignākā nirvahaṇ karate hue (āchāryadev) svayam bhī mokṣhamārgabhūt shuddhātmapravr̥utti karate hain : —
anvayārtha : — [tasmāt ] aisā honese (arthāt shuddhātmāmen pravr̥uttike dvārā hī mokṣha hotā honese) [tathā ] isaprakār [ātmānan ] ātmāko [svabhāven gnāyakan ] svabhāvase gnāyak [gnātvā ] jānakar [nirmamatve upasthitaḥ ] main nirmamatvamen sthit rahatā huā [mamatān parivarjayāmi ] mamatākā parityāg karatā hūn̐ ..200.. 1. bhāvya = ghyey; bhāvak = dhyātā; bhāvya -bhāvakake arthake liye dekho pr̥u0 6 men phu ṭanoṭ .
nirmamapaṇe rahī sthit ā parivarjun chhun hun mamatvane. 200.