Page 408 of 513
PDF/HTML Page 441 of 546
single page version
vishiṣhṭakālakṣhetravashātkashchidapratiṣhiddha ityapavādaḥ . yadā hi shramaṇaḥ sarvopadhipratiṣhedhamāsthāy paramamupekṣhāsanyaman pratipattukāmo‘pi vishiṣhṭakālakṣhetravashāvasannashaktirna pratipattun kṣhamate, tadāpakr̥uṣhya sanyaman pratipadyamānastadbahiraṅgasādhanamātramupadhimātiṣhṭhate . sa tu tathāsthīyamāno na khalūpadhitvāchchhedaḥ, pratyut chhedapratiṣhedh ev . yaḥ kilāshuddhopayogāvinābhāvī sa chhedaḥ . ayan tu shrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇasharīravr̥uttihetubhūtāhāranihārādigrahaṇavisarjanaviṣhayachchhedapratiṣhedhārtha- mupādīyamānaḥ sarvathā shuddhopayogāvinābhūtatvāchchhedapratiṣhedh ev syāt ..222..
nishchayavyavahāramokṣhamārgasahakārikāraṇatvenāpratiṣhiddhamupadhimupakaraṇarūpopadhin, apatthaṇijjan asañjadajaṇehin aprārthanīyan nirvikārātmopalabdhilakṣhaṇabhāvasanyamarahitasyāsanyatajanasyānabhilaṣhaṇīyam, muchchhādijaṇaṇarahidan hai — aisā utsarga (-sāmānya niyam) hai; aur vishiṣhṭa kālakṣhetrake vash koī upadhi aniṣhiddha
prāpta karanekā ichchhuk hone par bhī vishiṣhṭa kālakṣhetrake vash hīn shaktivālā honese use prāpta karanemen asamartha hotā hai, tab usamen 2apakarṣhaṇ karake (anutkr̥uṣhṭa) sanyam prāpta karatā huā usakī bahiraṅg sādhanamātra upadhikā āshray karatā hai . isaprakār jisakā āshray kiyā jātā hai aisī vah upadhi upadhipaneke kāraṇ vāstavamen chhedarūp nahīn hai, pratyut chhedakī niṣhedharūp (-tyāgarūp) hī hai . jo upadhi ashuddhopayogake binā nahīn hotī vah chhed hai . kintu yah (sanyamakī bāhyasādhanamātrabhūt upadhi) to shrāmaṇyaparyāyakī sahakārī kāraṇabhūt sharīrakī vr̥uttike hetubhūt āhār -nīhārādike grahaṇ – visarjan (grahaṇ – tyāg) sambandhī chhedake niṣhedhārtha grahaṇ kī jānese sarvathā shuddhopayog sahit hai, isaliye chhedake niṣhedharūp hī hai ..222..
ab, aniṣhiddha upadhikā svarūp kahate hain : — 1. paramopekṣhāsanyam = param – upekṣhāsanyam [utsarga, nishchayanay, sarvaparityāg paramopekṣhāsanyam, vītarāg chāritra, aur
shuddhopayog; — ye sab ekārthavāchī hain .]] 2. apakarṣhaṇ = hīnatā [apavād, vyavahāranay, ekadeshaparityāg, apahr̥utasanyam (alpatā – hīnatāvālā sanyam)
mūrchhādijanan rahitane ja graho shramaṇ, thoḍo bhale. 223.
Page 409 of 513
PDF/HTML Page 442 of 546
single page version
yaḥ kilopadhiḥ sarvathā bandhāsādhakatvādapratikruṣhṭaḥ, sanyamādanyatrānuchitatvādasanyatajanā- prārthanīyo, rāgādipariṇāmamantareṇ dhāryamāṇatvānmūrchchhādijananarahitashcha bhavati, sa khalvapratiṣhiddhaḥ . ato yathoditasvarūp evopadhirupādeyo, na punaralpo‘pi yathoditaviparyastasvarūpaḥ ..223..
paramātmadravyavilakṣhaṇabahirdravyamamatvarūpamūrchchhārakṣhaṇārjanasanskārādidoṣhajananarahitam, geṇhadu samaṇo jadi vi appan gr̥uhṇātu shramaṇo yamapyalpan pūrvoktamupakaraṇopadhin yadyapyalpan tathāpi pūrvoktochitalakṣhaṇamev grāhyan, na cha tadviparītamadhikan vetyabhiprāyaḥ ..223.. ath sarvasaṅgaparityāg ev shreṣhṭhaḥ, sheṣhamashakyānuṣhṭhānamiti prarūpayati — kin kiñchaṇ tti takkan kin kiñchanamiti tarkaḥ, kin kiñchanan parigrah iti tarko vichāraḥ kriyate tāvat . kasya . apuṇabbhavakāmiṇo apunarbhavakāminaḥ anantagnānādichatuṣhṭayātmakamokṣhābhilāṣhiṇaḥ . adh aho, deho vi deho‘pi saṅg tti saṅgaḥ parigrah iti hetoḥ jiṇavarindā jinavarendrāḥ kartāraḥ
anvayārtha : — [yadyapi alpam ] bhale hī alpa ho tathāpi, [apratikruṣhṭam ] jo anindit ho, [asanyatajanaiḥ aprārthanīyan ] asanyatajanommen aprārthanīy ho aur [mūrchchhādijananarahitan ] jo mūrchchhādikī jananarahit ho — [upadhin ] aisī hī upadhiko [shramaṇaḥ ] shramaṇ [gr̥uhṇātu ] grahaṇ karo ..223..
ṭīkā : — jo upadhi sarvathā bandhakā asādhak honese anindit hai, sanyatake atirikta anyatra anuchit honese asanyatajanoṅke dvārā aprārthanīy (anichchhanīy) hai aur rāgādipariṇāmake binā dhāraṇakī jānese mūrchchhādike utpādanase rahit hai, vah vāstavamen aniṣhiddha hai . isase yathokta svarūpavālī upadhi hī upādey hai, kintu kiñchitmātra bhī yathokta svarūpase viparīt svarūpavālī upadhi upādey nahīn hai ..223..
mokṣhechchhune dehey niṣhpratikarma upadeshe jino ? 224.
Page 410 of 513
PDF/HTML Page 443 of 546
single page version
atra shrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇatvenāpratiṣhidhyamāne‘tyantamupāttedehe‘pi paradravyatvāt parigraho‘yan na nāmānugrahārhaḥ kintūpekṣhya evetyapratikarmatvamupadiṣhṭavanto bhagavanto‘rhaddevāḥ . ath tatra shuddhātmatattvopalambhasambhāvanarasikasya punsaḥ sheṣho‘nyo‘nupāttaḥ parigraho varākaḥ kin nām syāditi vyakta ev hi teṣhāmākūtaḥ . ato‘vadhāryate utsarga ev vastudharmo, na punarapavādaḥ . idamatra tātparyan, vastudharmatvātparamanairgranthyamevāvalambyam ..224.. ṇippaḍikammattamuddiṭṭhā niḥpratikarmatvamupadiṣhṭavantaḥ . shuddhopayogalakṣhaṇaparamopekṣhāsanyamabalen dehe‘pi niḥpratikāritvan kathitavanta iti. tato gnāyate mokṣhasukhābhilāṣhiṇān nishchayen dehādisarvasaṅgaparityāg evochito‘nyastūpachār eveti ..224.. evamapavādavyākhyānarūpeṇ dvitīyasthale gāthātrayan gatam . athaikādashagāthāparyantan strīnirvāṇanirākaraṇamukhyatven vyākhyānan karoti . tadyathā — shvetāmbaramatānusārī shiṣhyaḥ pūrvapakṣhan karoti —
anvayārtha : — [ath ] jab ki [jinavarendrāḥ ] jinavarendronne [apunarbhavakāminaḥ ] mokṣhābhilāṣhīke, [saṅgaḥ iti ] ‘deh parigrah hai’ aisā kahakar [dehe api ] dehamen bhī [apratikarmatvam ] apratikarmapanā (sanskārarahitapanā) [uddiṣhṭavantaḥ ] kahā (upadeshā) hai, tab [kin kiñchanam iti tarkaḥ ] unakā yah (spaṣhṭa) āshay hai ki usake anya parigrah to kaise ho sakatā hai ?..224..
ṭīkā : — yahān̐, shrāmaṇyaparyāyakā sahakārī kāraṇ honese jisakā niṣhedh nahīn kiyā gayā hai aise atyanta 1upātta sharīramen bhī, ‘yah (sharīr) paradravya honese parigrah hai, vāstavamen yah anugrahayogya nahīn, kintu upekṣhā yogya hī hai’ aisā kahakar, bhagavanta arhanntadevonne apratikarmapanekā upadesh diyā hai, tab phi ra vahān̐ shuddhātmatattvopalabdhikī sambhāvanāke rasik puruṣhoṅke sheṣh anya 2anupātta parigrah bechārā kaise (anugrah yogya) ho sakatā hai ? — aisā unakā (-arhanta devoṅkā) āshay vyakta hī hai . isase nishchit hotā hai ki — utsarga hī vastudharma hai, apavād nahīn .
1. upātta = prāpta, milā huā . 2. anupātta = aprāpta .
Page 411 of 513
PDF/HTML Page 444 of 546
single page version
pechchhadi ṇa hi ih logan niruparāganijachaitanyanityopalabdhibhāvanāvināshakan khyātipūjālābharūpan prekṣhate na cha hi sphu ṭan ih lokam . na cha kevalamih lokan , paran cha svātmaprāptirūpan mokṣhan vihāy svargabhogaprāptirūpan paran cha paralokan cha nechchhati . sa kaḥ . samaṇindadesido dhammo shramaṇendradeshito dharmaḥ, jinendropadiṣhṭa ityarthaḥ . dhammamhi tamhi kamhā dharme tasmin kasmāt viyappiyan vikalpitan nirgranthaliṅgādvastra- prāvaraṇen pr̥uthakkr̥utam . kim . liṅgan sāvaraṇachihnam . kāsān sambandhi . itthīṇan strīṇāmiti pūrvapakṣhagāthā ..“20.. ath parihāramāh —
ṇichchhayado itthīṇan siddhī ṇa hi teṇ jammaṇā diṭṭhā nishchayataḥ strīṇān narakādigativilakṣhaṇānanta- sukhādiguṇasvabhāvā tenaiv janmanā siddhirna draṣhṭā, na kathitā . tamhā tappaḍirūvan tasmātkāraṇāttatpratiyogyan sāvaraṇarūpan viyappiyan liṅgamitthīṇan nirgranthaliṅgātpr̥uthaktven vikalpitan kathitan liṅgan prāvaraṇasahitan chihnam . kāsām . strīṇāmiti ..“21.. ath strīṇān mokṣhapratibandhakan pramādabāhulyan darshayati —
paiḍīpamādamaiyā prakr̥utyā svabhāven pramāden nirvr̥uttā pramādamayī . kā kartrī bhavati . edāsin vitti . etāsān strīṇān vr̥uttiḥ pariṇatiḥ . bhāsiyā pamadā tat ev nāmamālāyān pramadāḥ pramadāsañgnā bhāṣhitāḥ striyaḥ . tamhā tāo pamadā yat ev pramadāsañgnāstāḥ striyaḥ, tasmāttat ev pamādabahulā tti ṇiddiṭṭhā niḥpramādaparamātmatattvabhāvanāvināshakapramādabahulā iti nirdiṣhṭāḥ ..“22.. ath tāsān mohādi- bāhulyan darshayati —
guruvachan ne sūtrādhyayan, vaḷī vinay paṇ upakaraṇamān. 225.
Page 412 of 513
PDF/HTML Page 445 of 546
single page version
santi dhuvan pamadāṇan santi vidyante dhruvan nishchitan pramadānān strīṇām . ke te . mohapadosā bhayan duguñchhā ya mohādirahitānantasukhādiguṇasvarūpamokṣhakāraṇapratibandhakāḥ mohapradveṣhabhayaduguñchhāpariṇāmāḥ, chitte chittā māyā kauṭilyādirahitaparamabodhādipariṇateḥ pratipakṣhabhūtā chitte manasi chitrā vichitrā māyā, tamhā tāsin ṇa ṇivvāṇan tat ev tāsāmavyābādhasukhādyanantaguṇādhārabhūtan nirvāṇan nāstītyabhiprāyaḥ ..“23.. athaitadev draḍhayati —
ṇa viṇā vaṭṭadi ṇārī na vinā vartate nārī ekkan vā tesu jīvaloyamhi teṣhu nirdoṣhi- paramātmadhyānavighātakeṣhu pūrvoktadoṣheṣhu madhye jīvaloke tvekamapi doṣhan vihāy ṇa hi sanuḍan cha gattan na hi sphu ṭan samvr̥uttan gātran cha sharīran, tamhā tāsin cha samvaraṇan tat ev cha tāsān samvaraṇan vastrāvaraṇan kriyat iti ..“24.. ath punarapi nirvāṇapratibandhakadoṣhāndarshayati —
vijjadi vidyate tāsu a tāsu cha strīṣhu . kim . chittassāvo chittasravaḥ, niḥkāmātmatattva- samvittivināshakachittasya kāmodrekeṇ sravo rāgasārdrabhāvaḥ, tāsin tāsān strīṇān, sitthillan shithilasya bhāvaḥ shaithilyan, tadbhavamuktiyogyapariṇāmaviṣhaye chittadāḍharyābhāvaḥ sattvahīnapariṇām ityarthaḥ, attavan cha pakkhalaṇan r̥utau bhavamārtavan praskhalanan raktasravaṇan, sahasā jhaṭiti, māse māse dinatrayaparyantan chittashuddhivināshako raktasravo bhavatītyarthaḥ, uppādo suhamamaṇuāṇan utpād utpattiḥ sūkṣhmalabdhyaparyāpta- manuṣhyāṇāmiti ..““ ““ “
liṅgamhi ya itthīṇan thaṇantare ṇāhikakkhapadesesu strīṇān liṅge yonipradeshe, stanāntare, nābhipradeshe, kakṣhapradeshe cha, bhaṇido suhumuppādo eteṣhu sthāneṣhu sūkṣhmamanuṣhyādijīvotpādo bhaṇitaḥ . ete pūrvoktadoṣhāḥ
gāthā : 225 anvayārtha : — [yathājātarūpan ligan ] yathājātarūp (-janmajāt – nagna) jo liṅg vah [jin – mārge ] jinamārgamen [upakaraṇan iti bhaṇitam ] upakaraṇ kahā gayā hai, [guruvachanan ] guruke vachan, [sūtrādhyayanan cha ] sūtroṅkā adhyayan [cha ] aur [vinayaḥ api ] vinay bhī [nirdiṣhṭam ] upakaraṇ kahī gaī hai ..225..
Page 413 of 513
PDF/HTML Page 446 of 546
single page version
yo hi nāmāpratiṣhiddho‘sminnupadhirapavādaḥ, sa khalu nikhilo‘pi shrāmaṇyaparyāy- sahakārikāraṇatvenopakārakārakatvādupakaraṇabhūt ev, na punaranyaḥ . tasya tu visheṣhāḥ sarvāhārya- varjitasahajarūpāpekṣhitayathājātarūpatven bahiraṅgaliṅgabhūtāḥ kāyapudgalāḥ, shrūyamāṇatatkālabodhak- puruṣhāṇān kin na bhavantīti chet . evan na vaktavyan, strīṣhu bāhulyen bhavanti . na chāstitvamātreṇ samānatvam . ekasya viṣhakaṇikāsti, dvitīyasya cha viṣhaparvato‘sti, kin samānatvan bhavati . kintu puruṣhāṇān prathamasanhananabalen doṣhavināshako muktiyogyavisheṣhasanyamo‘sti . tāsin kah sañjamo hodi tataḥ kāraṇāttāsān kathan sanyamo bhavatīti ..“26.. ath strīṇān tadbhavamuktiyogyān sakalakarmanirjarān niṣhedhayati —
jadi dansaṇeṇ suddhā yadyapi darshanen samyaktven shuddhā, suttajjhayaṇe chāvi sañjuttā ekādashāṅga- sūtrādhyayanenāpi sanyuktā, ghoran charadi va chariyan ghoran pakṣhopavāsamāsopavāsādi charati vā chāritran, itthissa ṇa ṇijjarā bhaṇidā tathāpi strījanasya tadbhavakarmakṣhayayogyā sakalanirjarā na bhaṇiteti bhāvaḥ . kiñch yathā prathamasanhananābhāvātstrī saptamanarakan na gachchhati, tathā nirvāṇamapi . ‘‘pumvedan vedantā purisā je khavagaseḍhimārūḍhā . sesodayeṇ vi tahā jhāṇuvajuttā ya te du sijjhanti’’ iti gāthākathitārthābhiprāyeṇ bhāvastrīṇān kathan nirvāṇamiti chet . tāsān bhāvastrīṇān prathamasanhananamasti, dravyastrīvedābhāvāttadbhavamokṣha- pariṇāmapratibandhakatīvrakāmodreko‘pi nāsti . dravyastrīṇān prathamasanhananan nāstīti kasminnāgame kathitamāsta iti chet . tatrodāharaṇagāthā – ‘‘antimatigasaṅghaḍaṇan ṇiyameṇ ya kammabhūmimahilāṇan . ādimatigasaṅghaḍaṇan ṇatthi tti jiṇehin ṇiddiṭṭhan’’.. ath matam – yadi mokṣho nāsti tarhi bhavadīyamate kimarthamarjikānān mahāvratāropaṇam . parihāramāh – tadupachāreṇ kulavyavasthānimittam . na chopachāraḥ sākṣhādbhavitumarhati, agnivat krūro‘yan devadatta ityādivat . tathāchoktam – mukhyābhāve sati prayojane nimitte chopachāraḥ pravartate . kintu yadi tadbhave mokṣho bhavati strīṇān tarhi shatavarṣhadīkṣhitāyā arjikāyā adyadine dīkṣhitaḥ sādhuḥ kathan vandyo bhavati . saiv prathamataḥ kin na vandyā bhavati sādhoḥ . kintu bhavanmate
ṭīkā : — isamen jo aniṣhiddha upadhi apavād hai, vah sabhī vāstavamen aisā hī hai ki jo shrāmaṇyaparyāyake sahakārī kāraṇake rūpamen upakār karanevālā honese upakaraṇabhūt hai, dūsarā nahīn . usake visheṣh (bhed) isaprakār hain : — (1) sarva āhārya rahit sahajarūpase apekṣhit (sarva āhārya rahit) yathājātarūpapaneke kāraṇ jo bahiraṅg liṅgabhūt hain aise 1. āhārya = bāharase lāyā jānevālā; kr̥utrim; aupādhik, (sarva kr̥utrim – aupādhik bhāvonse rahit munike
munike ātmākā rūp – dashā – sahaj honese sharīr bhī yathājāt hī honā chāhiye; isaliye yathājātarūpapanā
Page 414 of 513
PDF/HTML Page 447 of 546
single page version
gurugīryamāṇātmatattvadyotakasiddhopadeshavachanapudgalāḥ, tathādhīyamānanityabodhakānādinidhanashuddhātma- tattvadyotanasamarthashrutagnānasādhanībhūtashabdātmakasūtrapudgalāshcha, shuddhātmatattvavyañjakadarshanādiparyāy- mallitīrthakaraḥ strīti kathyate, tadapyayuktam . tīrthakarā hi samyagdarshanavishuddhayādiṣhoḍashabhāvanāḥ pūrvabhave bhāvayitvā pashchādbhavanti . samyagdraṣhṭeḥ strīvedakarmaṇo bandha ev nāsti, kathan strī bhaviṣhyatīti . kiñch yadi mallitīrthakaro vānyaḥ ko‘pi vā strī bhūtvā nirvāṇan gataḥ tarhi strīrūpapratimārādhanā kin na kriyate bhavadbhiḥ . yadi pūrvoktadoṣhāḥ santi strīṇān tarhi sītārukmiṇīkuntīdraupadīsubhadrāprabhr̥utayo jinadīkṣhān gr̥uhītvā vishiṣhṭatapashcharaṇen kathan ṣhoḍashasvarge gatā iti chet . parihāramāh – tatra doṣho nāsti, tasmātsvargādāgatya puruṣhaveden mokṣhan yāsyantyagre . tadbhavamokṣho nāsti, bhavāntare bhavatu, ko doṣh iti . idamatra tātparyam – svayam vastusvarūpamev gnātavyan, paran prati vivādo na kartavyaḥ . kasmāt . vivāde rāgadveṣhotpattirbhavati, tatashcha shuddhātmabhāvanā nashyatīti ..“27.. athopasanhārarūpeṇ sthitapakṣhan darshayati —
tamhā yasmāttadbhave mokṣho nāsti tasmātkāraṇāt tan paḍirūvan liṅgan tāsin jiṇehin ṇiddiṭṭhan tatpratirūpan vastraprāvaraṇasahitan liṅgan chihnan lāñchhanan tāsān strīṇān jinavaraiḥ sarvagnairnirdiṣhṭan kathitam . kularūvavaojuttā samaṇīo lokaduguñchhārahitatven jinadīkṣhāyogyan kulan bhaṇyate, antaraṅganirvikārachittashuddhignāpakan bahiraṅganirvikāran rūpan bhaṇyate, sharīrabhaṅgarahitan vā atibālavr̥uddhabuddhivaikalyarahitan vayo bhaṇyate, taiḥ kularūpavayobhiryuktāḥ kularūpavayoyuktā bhavanti . kāḥ . shramaṇyo‘rjikāḥ . punarapi kimvishiṣhṭāḥ . tassamāchārā tāsān strīṇān yogyastadyogya āchārashāstravihitaḥ samāchār āchār ācharaṇan yāsān tāstatsamāchārā iti ..“28.. athedānīn puruṣhāṇān dīkṣhāgrahaṇe varṇavyavasthān kathayati — kāyapudgal; (2) jinakā shravaṇ kiyā jātā hai aise 1tatkālabodhak, guru dvārā kahe jāne par 2ātmatattva – dyotak, 3siddha upadesharūp vachanapudgal; tathā (3) jinakā adhyayan kiyā jātā hai aise, nityabodhak, anādinidhan shuddha ātmatattvako prakāshit karanemen samartha shrutagnānake sādhanabhūt shabdātmak sūtrapudgal; aur (4) shuddha ātmatattvako vyakta karanevālī jo darshanādik paryāyen, unarūpase pariṇamit puruṣhake prati vinītatākā abhiprāy pravartit 1. tatkālabodhak = usī (upadeshake) samay hī bodh denevālā . [shāstra shabda sadā bodhake nimittabhūt
2. ātmatattvadyotak = ātmatattvako samajhānevāle – prakāshit karanevāle . 3. siddha = saphal; rāmabāṇ; amogh = achūk; [gurukā upadesh siddha – saphal – rāmabāṇ hai .]] 4. vinītatā = vinay; namratā; [samyagdarshanādi paryāyamen pariṇamit puruṣhake prati vinayabhāvase pravr̥utta honemen manake
Page 415 of 513
PDF/HTML Page 448 of 546
single page version
tatpariṇatapuruṣhavinītatābhiprāyapravartakachittapudgalāshcha bhavanti . idamatra tātparyan, kāyavadvachan- manasī api na vastudharmaḥ ..225..
vaṇṇesu tīsu ekko varṇeṣhu triṣhvekaḥ brāhmaṇakṣhatriyavaishyavarṇeṣhvekaḥ . kallāṇaṅgo kalyāṇāṅga ārogyaḥ . tavosaho vayasā tapaḥsahaḥ tapaḥkṣhamaḥ . ken . ativr̥uddhabālatvarahitavayasā . sumuho nirvikārābhyantaraparamachaitanyapariṇativishuddhignāpakan gamakan bahiraṅganirvikāran mukhan yasya, mukhāvayavabhaṅga- rahitan vā, sa bhavati sumukhaḥ . kuchchhārahido lokamadhye durāchārādyapavādarahitaḥ . liṅgaggahaṇe havadi joggo evaṅguṇavishiṣhṭapuruṣho jinadīkṣhāgrahaṇe yogyo bhavati . yathāyogyan sachchhūdrādyapi ..“29.. ath nishchayanayābhiprāyan kathayati —
jo rayaṇattayaṇāso so bhaṅgo jiṇavarehin ṇiddiṭṭho yo ratnatrayanāshaḥ sa bhaṅgo jinavarairnirdiṣhṭaḥ . vishuddhagnānadarshanasvabhāvanijaparamātmatattvasamyakshraddhāgnānānuṣhṭhānarūpo yo‘sau nishchayaratnatrayasvabhāvastasya vināshaḥ sa ev nishchayen nāsho bhaṅgo jinavarairnirdiṣhṭaḥ . sesan bhaṅgeṇ puṇo sheṣhabhaṅgen punaḥ sheṣhakhaṇḍamuṇḍavātavr̥uṣhaṇādibhaṅgen ṇa hodi sallehaṇāariho na bhavati sallekhanārhaḥ . lokaduguñchhābhayen nirgrantharūpayogyo na bhavati . kaupīnagrahaṇen tu bhāvanāyogyo bhavatītyabhiprāyaḥ ..“30.. evan strīnirvāṇanirākaraṇavyākhyānamukhyatvenaikādashagāthābhistr̥utīyan sthalan gatam . ath pūrvoktasyopakaraṇarūpā- pavādavyākhyānasya visheṣhavivaraṇan karoti — idi bhaṇidan iti bhaṇitan kathitam . kim . uvayaraṇan upakaraṇam . kva . jiṇamagge jinoktamokṣhamārge . kimupakaraṇam . liṅgan sharīrākārapudgalapiṇḍarūpan karanevāle chitrapudgal . (apavādamārgamen jis upakaraṇabhūt upadhikā niṣhedh nahīn hai usake uparokta chār bhed hain .)
bhāvārtha : — jis shramaṇakī shrāmaṇyaparyāyake sahakārī kāraṇabhūt, sarva kr̥utrimatāonse rahit yathājātarūpake sammukh vr̥utti jāye, use kāyakā parigrah hai; jis shramaṇakī guru – upadeshake shravaṇamen vr̥utti ruke, use vachanapudgaloṅkā parigrah hai; jis shramaṇakī sūtrādhyayanamen vr̥utti ruke usake sūtrapudgaloṅkā parigrah hai; aur jis shramaṇake yogya puruṣhake vinayarūp pariṇām hon usake manake pudgaloṅkā parigrah hai . yadyapi vah parigrah upakaraṇabhūt hain, isaliye apavādamārgamen unakā niṣhedh nahīn hai, tathāpi ve vastudharma nahīn hain ..225..
Page 416 of 513
PDF/HTML Page 449 of 546
single page version
anādinidhanaikarūpashuddhātmatattvapariṇatatvādakhilakarmapudgalavipākātyantaviviktasvabhāvatven rahitakaṣhāyatvāttadātvamanuṣhyatve‘pi samastamanuṣhyavyavahārabahirbhūtatvenehalokanirāpekṣhatvāttathā dravyaliṅgam . kimvishiṣhṭam . jahajādarūvan yathājātarūpan, yathājātarūpashabdenātra vyavahāreṇ saṅgaparityāgayuktan nagnarūpan, nishchayenābhyantareṇ shuddhabuddhaikasvabhāvan paramātmasvarūpan . guruvayaṇan pi ya guruvachanamapi, nirvikāraparamachijjayotiḥsvarūpaparamātmatattvapratibodhakan sārabhūtan siddhopadesharūpan gurūpadeshavachanam . na kevalan gurūpadeshavachanam, suttajjhayaṇan cha ādimadhyāntavarjitajātijarāmaraṇarahitanijātmadravyaprakāshak- sūtrādhyayanan cha, paramāgamavāchanamityarthaḥ . ṇiddiṭṭhan upakaraṇarūpeṇ nirdiṣhṭan kathitam . viṇao svakīyanishchayaratnatrayashuddhirnishchayavinayaḥ, tadādhārapuruṣheṣhu bhaktipariṇāmo vyavahāravinayaḥ . ubhayo‘pi vinayapariṇām upakaraṇan bhavatīti nirdiṣhṭaḥ . anen kimuktan bhavati — nishchayen chaturvidhamevopakaraṇam . anyadupakaraṇan vyavahār iti ..225.. ath yuktāhāravihāralakṣhaṇatapodhanasya svarūpamākhyāti – ihalogaṇirāvekkho ihalokanirāpekṣhaḥ, ṭaṅkotkīrṇagnāyakaikasvabhāvanijātmasamvittivināshakakhyātipūjā- lābharūpehalokakāṅkṣhārahitaḥ, appaḍibaddho paramhi loyamhi apratibaddhaḥ parasmin loke, tapashcharaṇe kr̥ute divyadevastrīparivārādibhogā bhavantīti, evamvidhaparaloke pratibaddho na bhavati, juttāhāravihāro have yuktāhāravihāro bhavet . sa kaḥ . samaṇo shramaṇaḥ . punarapi kathambhūtaḥ . rahidakasāo niḥkaṣhāyasvarūp-
anvayārtha : — [shramaṇaḥ ] shramaṇ [rahitakaṣhāyaḥ ] kaṣhāyarahit vartatā huā [ihalok nirāpekṣhaḥ ] is lokamen nirapekṣha aur [parasmin loke ] paralokamen [apratibaddhaḥ ] apratibaddha honese [yuktāhāravihāraḥ bhavet ] 1yuktāhār – vihārī hotā hai ..226..
ṭīkā : — anādinidhan ekarūp shuddha ātmatattvamen pariṇat honese shramaṇ samasta karmapudgalake vipākase atyanta vivikta (-bhinna) svabhāvake dvārā kaṣhāyarahit honese, us 1. yuktāhār – vihārī = (1) yogya (-uchit) āhār – vihāravālā; (2) yukta arthāt yogīke āhār
Page 417 of 513
PDF/HTML Page 450 of 546
single page version
bhaviṣhyadamartyādibhāvānubhūtitr̥uṣhṇāshūnyatven paralokāpratibaddhatvāchcha, parichchhedyārthopalambhaprasiddhayartha- pradīpapūraṇotsarpaṇasthānīyābhyān shuddhātmatattvopalambhaprasiddhayarthatachchharīrasambhojanasañchalanābhyān yuktāhāravihāro hi syāt shramaṇaḥ . idamatra tātparyam — yato hi rahitakaṣhāyaḥ tato na tachchharīrānurāgeṇ divyasharīrānurāgeṇ vāhāravihārayorayuktyā pravartet . shuddhātmatattvopalambha- sādhakashrāmaṇyaparyāyapālanāyaiv kevalan yuktāhāravihāraḥ syāt ..226..
samvittyavaṣhṭambhabalen rahitakaṣhāyashcheti . ayamatra bhāvārthaḥ — yo‘sau ihalokaparalokanirapekṣhatven niḥkaṣhāyatven cha pradīpasthānīyasharīre tailasthānīyan grāsamātran datvā ghaṭapaṭādiprakāshyapadārthasthānīyan nijaparamātmapadārthamev nirīkṣhate sa ev yuktāhāravihāro bhavati, na punaranyaḥ sharīrapoṣhaṇanirat iti ..226.. ath pañchadashapramādaistapodhanaḥ pramatto bhavatīti pratipādayati — (vartamān) kālamen manuṣhyatvake hote hue bhī (svayam) samasta manuṣhyavyavahārase 1bahirbhūt honeke kāraṇ is lokake prati nirapekṣha (nispr̥uh) hai; tathā bhaviṣhyamen honevāle devādi bhāvoṅke anubhavakī tr̥uṣhṇāse shūnya honeke kāraṇ paralokake prati apratibaddha hai; isaliye, jaise gney padārthoṅke gnānakī siddhike liye (-ghaṭapaṭādi padārthoṅko dekhaneke liye hī) dīpakamen tel ḍālā jātā hai aur dīpakako haṭāyā jātā hai, usīprakār shramaṇ shuddha ātmatattvakī upalabdhikī siddhike liye (-shuddhātmāko prāpta karaneke liye hī) vah sharīrako khilātā aur chalātā hai, isaliye yuktāhāravihārī hotā hai
yahān̐ aisā tātparya hai ki : — shramaṇ kaṣhāyarahit hai isaliye vah sharīrake (-vartamān manuṣhya – sharīrake) anurāgase yā divya sharīrake (-bhāvī devasharīrake) anurāgase āhār – vihāramen ayuktarūpase pravr̥utta nahīn hotā; kintu shuddhātmatatvakī upalabdhikī sādhakabhūt shrāmaṇyaparyāyake pālanake liye hī keval yuktāhāravihārī hotā hai ..226..
ab, yuktāhāravihārī sākṣhāt anāhāravihārī (-anāhārī aur avihārī) hī hai aisā upadesh karate hain : — 1 bahirbhūt = bāhar, rahit, udāsīn .
vaṇ – eṣhaṇā bhikṣhā vaḷī, tethī anāhārī muni. 227.
Page 418 of 513
PDF/HTML Page 451 of 546
single page version
svayamanashanasvabhāvatvādeṣhaṇādoṣhashūnyabhaikṣhyatvāchcha, yuktāhāraḥ sākṣhādanāhār ev syāt . tathā hi — yasya sakalakālamev sakalapudgalāharaṇashūnyamātmānamavabuddhayamānasya sakalāshanatr̥uṣhṇā- shūnyatvātsvayamanashan ev svabhāvaḥ, tadev tasyānashanan nām tapo‘ntaraṅgasya balīyastvāt; iti kr̥utvā ye tan svayamanashanasvabhāvan bhāvayanti shramaṇāḥ, tatpratiṣhiddhaye chaiṣhaṇādoṣhashūnya-
havadi krodhādipañchadashapramādarahitachichchamatkāramātrātmatattvabhāvanāchyutaḥ san bhavati . sa kaḥ kartā . samaṇo sukhaduḥkhādisamachittaḥ shramaṇaḥ . kimvishiṣhṭo bhavati . pamatto pramattaḥ pramādī . kaiḥ kr̥utvā . kohādiehi chauhi vi chaturbhirapi krodhādibhiḥ, vikahāhi strībhaktachorarājakathābhiḥ, tahindiyāṇamatthehin tathaiv pañchendriyāṇāmarthaiḥ sparshādiviṣhayaiḥ . punarapi kinrūpaḥ. uvajutto upayuktaḥ pariṇataḥ . kābhyām . ṇehaṇiddāhin snehanidrābhyāmiti ..“31.. ath yuktāhāravihāratapodhanasvarūpamupadishati – jassa yasya muneḥ sambandhī appā ātmā . kimvishiṣhṭaḥ . aṇesaṇan svakīyashuddhātmatattvabhāvanotpannasukhāmr̥utāhāreṇ tr̥uptatvānna vidyate
anvayārtha : — [yasya ātmā aneṣhaṇaḥ ] jisakā ātmā eṣhaṇārahit hai (arthāt jo anashanasvabhāvī ātmākā gnātā honese svabhāvase hī āhārakī ichchhāse rahit hai ) [tat api tapaḥ ] use vah bhī tap hai; (aur) [tatpratyeṣhakāḥ ] use prāpta karaneke liye (-anashanasvabhāvavāle ātmāko paripūrṇatayā prāpta karaneke liye) prayatna karanevāle [shramaṇāḥ ] shramaṇoṅke [anyat bhaikṣham ] anya (-svarūpase pr̥uthak) bhikṣhā [aneṣhaṇam ] eṣhaṇārahit (-eṣhaṇadoṣhase rahit) hotī hai; [ath ] isalie [te shramaṇāḥ ] ve shramaṇ [anāhārāḥ ] anāhārī hain ..227..
ṭīkā : — (1) svayam anashanasvabhāvavālā honese (apane ātmāko svayam anashan- svabhāvavālā jānanese) aur (2) eṣhaṇādoṣhashūnya bhikṣhāvālā honese, yuktāhārī (-yuktāhāravālā shramaṇ) sākṣhāt anāhārī hī hai . vah isaprakār — sadā hī samasta pudgalāhārase shūnya aise ātmāko jānatā huā samasta ashanatr̥uṣhṇā rahit honese jisakā 1svayam anashan hī svabhāv hai, vahī usake anashan nāmak tap hai, kyoṅki antaraṅgakī visheṣh balavattā hai; — aisā samajhakar jo shramaṇ (1) ātmāko svayam anashanasvabhāv bhāte hain (-samajhate hain, anubhav karate hain ) aur (2) usakī siddhike liye (-pūrṇa prāptike liye) eṣhaṇādoṣhashūnya aisī anya (-pararūp) bhikṣhā ācharate hain; ve āhār karate hue bhī mānon āhār nahīn karate hon — aise honese sākṣhāt anāhārī hī hain, kyoṅki 1. svayam = apane āp; apanese; sahajatāse (apane ātmāko svayam anashanasvabhāvī jānanā vahī anashan
Page 419 of 513
PDF/HTML Page 452 of 546
single page version
manyadbhaikṣhan charanti, te kilāharanto‘pyanāharanta iv yuktāhāratven svabhāvaparabhāvapratyay- bandhābhāvātsākṣhādanāhārā ev bhavanti . evan svayamavihārasvabhāvatvātsamitishuddhavihāratvāchcha yuktavihāraḥ sākṣhādavihār ev syāt ityanuktamapi gamyeteti ..227..
eṣhaṇamāhārākāṅkṣhā yasya sa bhavatyaneṣhaṇaḥ, tan pi tavo tasya tadev nishchayen nirāhārātmabhāvanā- rūpamupavāsalakṣhaṇan tapaḥ, tappaḍichchhagā samaṇā tatpratyeṣhakāḥ shramaṇāḥ, tannishchayopavāsalakṣhaṇan tapaḥ pratīchchhanti tatpratyeṣhakāḥ shramaṇāḥ . punarapi kin yeṣhām . aṇṇan nijaparamātmatattvādanyadbhinnan heyam . kim . aṇesaṇan annasyāhārasyaiṣhaṇan vāchchhā annaiṣhaṇam . kathambhūtam . bhikkhan bhikṣhāyān bhavan bhaikṣhyan . adh ath aho, te samaṇā aṇāhārā te anashanādiguṇavishiṣhṭāḥ shramaṇā āhāragrahaṇe‘pyanāhārā bhavanti .. tathaiv cha niḥkriyaparamātmānan ye bhāvayanti, pañchasamitisahitā viharanti cha, te vihāre‘pyavihārā bhavantītyarthaḥ ..227.. ath tadevānāhārakatvan prakārāntareṇ prāh – kevaladeho kevaladeho‘nyaparigraharahito yuktāhārīpaneke kāraṇ unake svabhāv tathā parabhāvake nimittase bandha nahīn hotā .
isaprakār (jaise yuktāhārī sākṣhāt anāhārī hī hai, aisā kahā gayā hai usīprakār), (1) svayam avihārasvabhāvavālā honese aur (2) samitishuddha (-īyāsamitise shuddha aise) vihāravālā honese yuktavihārī (-yuktavihāravālā shramaṇ) sākṣhāt avihārī hī hai — aisā anukta hone par bhī (-gāthāmen nahīn kahā jāne par bhī) samajhanā chāhiye ..227..
anvayārtha : — [kevaladehaḥ shramaṇaḥ ] kevaladehī (-jisake mātra deharūp parigrah vartatā hai, aise) shramaṇane [dehe ] sharīramen bhī [na mam iti ] ‘merā nahīn hai’ aisā samajhakar [rahitaparikarmā ] 1parikarma rahit vartate hue, [ātmanaḥ ] apane ātmākī [shaktin ] shaktiko 1. parikarma = shobhā; shrr̥uṅgār; sanskār; pratikarma .
Page 420 of 513
PDF/HTML Page 453 of 546
single page version
yato hi shramaṇaḥ shrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇatven kevaladehamātrasyopadheḥ prasahyā- pratiṣhedhakatvātkevaladehatve satyapi dehe ‘kin kiñchaṇ’ ityādiprāktanasūtradyotitaparameshvarābhiprāy- parigraheṇ na nām mamāyan tato nānugrahārhaḥ kintūpekṣhya eveti parityaktasamastasanskāratvādrahit- parikarmā syāt, tatastanmamatvapūrvakānuchitāhāragrahaṇābhāvādyuktāhāratvan siddhayet . yatashcha samastāmapyātmashaktin prakaṭayannanantarasūtroditenānashanasvabhāvalakṣhaṇen tapasā tan dehan sarvārambheṇā- bhiyuktavān syāt, tat āhāragrahaṇapariṇāmātmakayogadhvansābhāvādyuktasyaivāhāreṇ cha yuktāhāratvan siddhayet ..228.. bhavati . sa kaḥ kartā . samaṇo nindāprashansādisamachittaḥ shramaṇaḥ . tarhi kin dehe mamatvan bhaviṣhyati . naivan . dehe vi mamattarahidaparikammo dehe‘pi mamatvarahitaparikarmā, ‘‘mamattin parivajjāmi ṇimmamattin uvaṭṭhido . ālambaṇan cha me ādā avasesāin vosare ..’’ iti shlokakathitakrameṇ dehe‘pi mamatvarahitaḥ . ājutto tan tavasā āyuktavān āyojitavānstan dehan tapasā . kin kr̥utvā . aṇigūhiy anigūhya prachchhādanamakr̥utvā . kān . appaṇo sattin ātmanaḥ shaktimiti . anen kimuktan bhavati – yaḥ ko‘pi dehāchchheṣhaparigrahan tyaktvā [anigūhya ] chhupāye vinā [tapasā ] tapake sāth [tan ] use (-sharīrako) [āyuktavān ] yukta kiyā (-joṛā) hai ..228..
ṭīkā : — shrāmaṇyaparyāyake sahakārī kāraṇake rūpamen keval dehamātra upadhiko shramaṇ balapūrvak – haṭhase niṣhedh nahīn karatā isaliye vah keval dehavān hai; aisā (dehavān) hone par bhī, ‘kin kiñchaṇ’ ityādi pūrvasūtra (gāthā 244) dvārā prakāshit kiye gaye parameshvarake abhiprāyakā grahaṇ karake ‘yah (sharīr) vāstavamen merā nahīn hai isaliye yah anugrah yogya nahīn hai kintu upekṣhā yogya hī hai’ isaprakār dehamen samasta sanskārako chhoṛā honese parikarmarahit hai . isaliye usake dehake mamatvapūrvak anuchit āhāragrahaṇakā abhāv honese yuktāhārīpanā siddha hotā hai . aur (anya prakārase) usane (ātmashaktiko kiñchitmātra bhī chhupāye binā) samasta hī ātmashaktiko pragaṭ karake, antim sūtra (gāthā 227) dvārā kahe gaye 1anashanasvabhāv- lakṣhaṇ tapake sāth us sharīrako sarvārambha (-udyam) se yukta kiyā hai (-joṛā hai ); isaliye āhāragrahaṇake pariṇāmasvarūp 2yogadhvansakā abhāv honese usakā āhār yuktakā (-yogīkā) āhār hai; isaliye usake yuktāhārīpanā siddha hotā hai . 1. anashanasvabhāvalakṣhaṇatap = anashanasvabhāv jisakā lakṣhaṇ hai aisā tap . [jo ātmāke anashan svabhāvako
jānatā hai usake anashanasvabhāvalakṣhaṇ tap pāyā jātā hai] ] 2. yogadhvans = yogakā nāsh [‘āhār grahaṇ karanā ātmākā svabhāv hai’ aise pariṇāmase pariṇamit honā
Page 421 of 513
PDF/HTML Page 454 of 546
single page version
ekakāl evāhāro yuktāhāraḥ, tāvataiv shrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇasharīrasya dhāraṇ- tvāt . anekakālastu sharīrānurāgasevyamānatven prasahya hinsāyatanīkriyamāṇo na yuktaḥ, dehe‘pi mamatvarahitastathaiv tan dehan tapasā yojayati sa niyamen yuktāhāravihāro bhavatīti ..228.. ath yuktāhāratvan vistareṇākhyāti – ekkan khalu tan bhattan ekakāl ev khalu hi sphu ṭan sa bhakta āhāro yuktāhāraḥ . kasmāt . ekabhaktenaiv nirvikalpasamādhisahakārikāraṇabhūtasharīrasthitisambhavāt . sa cha kathambhūtaḥ . appaḍipuṇṇodaran yathāshaktyā nyūnodaraḥ . jahāladdhan yathālabdho, na cha svechchhālabdhaḥ . charaṇan bhikkheṇ
bhāvārtha : — shramaṇ do prakārase yuktāhārī siddha hotā hai; (1) sharīr par mamatva na honese usake uchit hī āhār hotā hai, isaliye vah yuktāhārī arthāt uchit āhāravālā hai. aur (2) ‘āhāragrahaṇ ātmākā svabhāv nahīn hai’ aisā pariṇāmasvarūp yog shramaṇake vartatā honese vah shramaṇ yukta arthāt yogī hai aur isaliye usakā āhār yuktāhār arthāt yogīkā āhār hai ..228..
anvayārtha : — [khalu ] vāstavamen [saḥ bhaktaḥ ] vah āhār (-yuktāhār) [ekaḥ ] ek bār [apratipūrṇodaraḥ ] ū nodar [yathālabdhaḥ ] yathālabdha (-jaisā prāpta ho vaisā), [bhaikṣhācharaṇen ] bhikṣhācharaṇase, [divā ] dinamen [na rasāpekṣhaḥ ] rasakī apekṣhāse rahit aur [na madhumānsaḥ ] madhu – māns rahit hotā hai ..229..
ṭīkā : — ekabār āhār hī yuktāhār hai, kyoṅki utanese hī shrāmaṇya paryāyakā sahakārī kāraṇabhūt sharīr ṭikā rahatā hai . [ekase adhik bār āhār lenā yuktāhār nahīn hai, aisā nimnānusār do prakārase siddha hotā hai : — ] (1) sharīrake anurāgase hī anekabār āhārakā sevan kiyā jātā hai, isaliye atyantarūpase 1hinsāyatan kiyā jānese kāraṇ yukta 1. hinsāyatan = hinsākā sthān [ekase adhikabār āhār karanemen sharīrakā anurāg hotā hai, isaliye vah
Page 422 of 513
PDF/HTML Page 455 of 546
single page version
sharīrānurāgasevakatven na cha yuktasya . apratipūrṇodar evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaivāpratihat- yogatvāt . pratipūrṇodarastu pratihatayogatven kathañchit hinsāyatanībhavan na yuktaḥ, pratihat- yogatven na cha yuktasya . yathālabdha evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaiv visheṣhapriyatvalakṣhaṇānurāg- shūnyatvāt . ayathālabdhastu visheṣhapriyatvalakṣhaṇānurāgasevyamānatven prasahya hinsāyatanīkriyamāṇo na yuktaḥ, visheṣhapriyatvalakṣhaṇānurāgasevakatven na cha yuktasya . bhikṣhācharaṇenaivāhāro yuktāhāraḥ, tasyaivārambhashūnyatvāt . abhaikṣhācharaṇen tvārambhasambhavātprasiddhahinsāyatanatven na yuktaḥ, evan- vidhāhārasevanavyaktāntarashuddhitvānna cha yuktasya . divas evāhāro yuktāhāraḥ, tadev samyagav- lokanāt . adivase tu samyagavalokanābhāvādanivāryahinsāyatanatven na yuktaḥ, bhikṣhācharaṇenaiv labdho, na cha svapāken . divā divaiv, na cha rātrau . ṇa rasāvekkhan rasāpekṣho na bhavati, kintu sarasavirasādau samachittaḥ . ṇa madhumansan amadhumānsaḥ, amadhumāns ityupalakṣhaṇen āchārashāstra- kathitapiṇḍashuddhikrameṇ samastāyogyāhārarahit iti . etāvatā kimuktan bhavati . evamvishiṣhṭavisheṣhaṇayukta evāhārastapodhanānān yuktāhāraḥ . kasmāditi chet . chidānandaikalakṣhaṇanishchayaprāṇarakṣhaṇabhūtā rāgādi- (-yogya) nahīn hai; (arthāt vah yuktāhār nahīn hai ); aur (2) anekabār āhārakā sevan karanevālā sharīrānurāgase sevan karanevālā honese vah āhār 1yukta (-yogī) kā nahīn hai (arthāt vah yuktāhār nahīn hai .)
2apūrṇodar āhār hī yuktāhār hai, kyoṅki vahī 3pratihat 4yog rahit hai . [pūrṇodar āhār yuktāhār nahīn hai, aisā nimnānusār do prakārase siddha hotā hai : — ] (1) pūrṇodar āhār to pratihat yogavālā honese kathañchit hinsāyatan hotā huā yukta (-yogya) nahīn hai; aur (2) pūrṇodar āhār karanevālā pratihat yogavālā honese vah āhār yukta (-yogī) kā āhār nahīn hai .
yathālabdha āhār hī yuktāhār hai, kyoṅki vahī (āhār) visheṣhapriyatāsvarūp anurāgase shūnya hai . (1) 5ayathālabdha āhār to visheṣhapriyatāsvarūp anurāgase sevan kiyā jātā hai, isaliye atyantarūpase hinsāyatan kiyā jāneke kāraṇ yukta (-yogya) nahīn hai; aur ayathālabdha āhārakā sevan karanevālā visheṣhapriyatāsvarūp anurāg dvārā sevan karanevālā honese vah āhār yukta (-yogī) kā nahīn hai . 1. yukta = ātmasvabhāvamen lagā huā; yogī . 2.apūrṇodar = pūrā peṭ na bharakar; ū nodar karanā . 3. pratihat = hanit, naṣhṭa, rukā huā, vighnako prāpta . 4. yog = ātmasvabhāvamen juṛanā . 5. ayathālabdha = jaisā mil jāy vaisā nahīn, kintu apanī pasandagīkā; svechchhālabdha .
Page 423 of 513
PDF/HTML Page 456 of 546
single page version
evamvidhāhārasevanavyaktāntarashuddhitvānna cha yuktasya . arasāpekṣha evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaivāntaḥ- shuddhisundaratvāt . rasāpekṣhastu antarashuddhayā prasahya hinsāyatanīkriyamāṇo na yuktaḥ, antar- shuddhisevakatven na cha yuktasya . amadhumāns evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaivāhinsāyatanatvāt . samadhumānsastu hinsāyatanatvānna yuktaḥ, evamvidhāhārasevanavyaktāntarashuddhitvānna cha yuktasya . madhumānsamatra hinsāyatanopalakṣhaṇan, ten samastahinsāyatanashūnya evāhāro yuktāhāraḥ..229.. vikalpopādhirahitā yā tu nishchayanayenāhinsā, tatsādhakarūpā bahiraṅgaparajīvaprāṇavyaparopaṇanivr̥uttirūpā dravyāhinsā cha, sā dvividhāpi tatra yuktāhāre sambhavati . yastu tadviparītaḥ sa yuktāhāro na bhavati . kasmāditi chet . tadvilakṣhaṇabhūtāyā dravyabhāvarūpāyā hinsāyāḥ sadbhāvāditi ..229.. ath visheṣheṇ mānsadūṣhaṇan kathayati —
bhikṣhācharaṇase āhār hī yuktāhār hai, kyoṅki vahī ārambhashūnya hai . (1) abhikṣhācharaṇase (-bhikṣhācharaṇ rahit) jo āhār usamen ārambhakā sambhav honese hinsāyatanapanā prasiddha hai, ataḥ vah āhār yukta (-yogya) nahīn hai; aur (2) aise āhārake sevanamen (sevan karanevālekī) antaraṅg ashuddhi vyakta (-pragaṭ) honese vah āhār yukta (yogī) kā nahīn hai .
dinakā āhār hī yuktāhār hai, kyoṅki vahī samyak (barābar) dekhā jā sakatā hai . (1) adivas (dinake atirikta samayamen) āhār to samyak nahīn dekhā jā sakatā, isaliye usake hinsāyatanapanā anivārya honese vah āhār yukta (-yogya) nahīn hai; aur (2) aise āhārake sevanamen antaraṅg ashuddhi vyakta honese āhār yukta (-yogī) kā nahīn hai .
rasakī apekṣhāse rahit āhār hī yuktāhār hai . kyoṅki vahī antaraṅg shuddhise sundar hai . (1) rasakī apekṣhāvālā āhār to antaraṅg ashuddhi dvārā atyantarūpase hinsāyatan kiyā jāneke kāraṇ yukta (-yogya) nahīn hai; aur (2) usakā sevan karanevālā antaraṅg ashuddhi pūrvak sevan karatā hai isaliye vah āhār yukta (-yogī) kā nahīn hai .
madhu – māns rahit āhār hī yuktāhār hai, kyoṅki usīke hinsāyatanapanekā abhāv hai . (1) madhu – māns sahit āhār to hinsāyatan honese yukta (-yogya) nahīn hai; aur (2) aise āhārase sevanamen antaraṅg ashuddhi vyakta honese vah āhār yukta (-yogī) kā nahīn hai . yahān̐ madhu – māns hinsāyatanakā upalakṣhaṇ hai isaliye (‘madhu – māns rahit āhār yuktāhār hai’ is kathanase aisā samajhanā chāhiye ki) samasta hinsāyatanashūnya āhār hī yuktāhār hai ..229..
Page 424 of 513
PDF/HTML Page 457 of 546
single page version
bhaṇit ityadhyāhāraḥ . sa kaḥ . uvavādo vyavahāranayenotpādaḥ . kimvishiṣhṭaḥ . santattiyan sāntatiko nirantaraḥ . keṣhān sambandhī . ṇigodāṇan nishchayen shuddhabuddhaikasvabhāvānāmanādinidhanatvenotpādavyay- rahitānāmapi nigodajīvānām . punarapi kathambhūtānām. tajjādīṇan tadvarṇatadgandhatadrasatatsparshatven tajjātīnān mānsajātīnām . kāsvadhikaraṇabhūtāsu . mansapesīsu mānsapeshīṣhu mānsakhaṇḍeṣhu . kathambhūtāsu . pakkesu a āmesu a vipachchamāṇāsu pakvāsu chāmāsu cha vipachyamānāsviti prathamagāthā . jo pakkamapakkan vā yaḥ kartā pakvāmapakvān vā pesīn peshīn khaṇḍam . kasya . mansassa mānsasya . khādi nijashuddhātmabhāvanotpanna- sukhasudhāhāramalabhamānaḥ san khādati bhakṣhati, phāsadi vā sparshati vā, so kil ṇihaṇadi piṇḍan sa kartā kil lokoktyā paramāgamoktyā vā nihanti piṇḍam . keṣhām . jīvāṇan jīvānām . kati- saṅkhyopetānām . aṇegakoḍīṇan anekakoṭīnāmiti . atredamuktan bhavati – sheṣhakandamūlādyāhārāḥ kechanānanta- kāyā apyagnipakvāḥ santaḥ prāsukā bhavanti, mānsan punaranantakāyan bhavati tathaiv chāgnipakvamapakvan pachyamānan vā prāsukan na bhavati . ten kāraṇenābhojyamabhakṣhaṇīyamiti ..“32 – 33.. ath pāṇigatāhāraḥ prāsuko‘pyanyasmai na dātavya ityupādishati —
anvayārtha : — [bālaḥ vā ] bāl, [vr̥uddhaḥ vā ] vr̥uddha [shramābhihataḥ vā ] 1shrānt [punaḥ glānaḥ vā ] yā 2glān shramaṇ [mūlachchhedaḥ ] mūlakā chhed [yathā na bhavati ] jaisā na ho usaprakārase [svayogyān ] apane yogya [charyān charatu ] ācharaṇ ācharo ..230.. 1. shrānta = shramit; parishramī thakā; huā . 2. glān = vyādhigrasta; rogī; durbal .
charyā charo nijayogya, je rīt mūḷachhed na thāy chhe. 230.
Page 425 of 513
PDF/HTML Page 458 of 546
single page version
bālavr̥uddhashrāntaglānenāpi sanyamasya shuddhātmatattvasādhanatven mūlabhūtasya chhedo na yathā syāttathā sanyatasya svasya yogyamatikarkashamevācharaṇamācharaṇīyamityutsargaḥ . bālavr̥uddhashrāntaglānen sharīrasya shuddhātmatattvasādhanabhūtasanyamasādhanatven mūlabhūtasya chhedo na yathā syāttathā bālavr̥uddha- shrāntaglānasya svasya yogyan mr̥udvevācharaṇamācharaṇīyamityapavādaḥ . bālavr̥uddhashrāntaglānen sanyamasya shuddhātmatattvasādhanatven mūlabhūtasya chhedo na yathā syāttathā sanyatasya svasya yogyamati- karkashamācharaṇamācharatā sharīrasya shuddhātmatattvasādhanabhūtasanyamasādhanatven mūlabhūtasya chhedo na yathā syāt tathā bālavr̥uddhashrāntaglānasya svasya yogyan mr̥udvapyācharaṇamācharaṇīyamityapavādasāpekṣha utsargaḥ . bālavr̥uddhashrāntaglānen sharīrasya shuddhātmatattvasādhanabhūtasanyamasādhanatven mūlabhūtasya chhedo na yathā
appaḍikuṭṭhan piṇḍan pāṇigayan ṇev deyamaṇṇassa apratikr̥uṣhṭa āgamāviruddha āhāraḥ pāṇigato hastagato naiv deyo, na dātavyo‘nyasmai, dattā bhottumajoggan datvā pashchādbhoktumayogyan, bhutto vā hodi paḍikuṭṭho kathañchit bhukto vā, bhojanan kr̥utavān, tarhi pratikr̥uṣhṭo bhavati, prāyashchittayogyo bhavatīti . ayamatra bhāvaḥ — hastagatāhāran yo‘sāvanyasmai na dadāti tasya nirmohātmatattvabhāvanārūpan nirmohatvan gnāyat iti ..“34.. ath nishchayavyavahārasañgnayorutsargāpavādayoḥ kathañchitparasparasāpekṣhabhāvan sthāpayan chāritrasya rakṣhān darshayati – charadu charatu, ācharatu . kim . chariyan chāritramanuṣhṭhānam . kathambhūtam . sajoggan svayogyan, svakīyāvasthāyogyam . kathan yathā bhavati . mūlachchhedo jadhā ṇa havadi mūlachchhedo yathā na bhavati . sa kaḥ kartā charati . bālo vā vuḍḍho vā samabhihado vā puṇo gilāṇo vā bālo vā, vr̥uddho vā, shrameṇābhihataḥ pīḍitaḥ shramābhihato vā, glāno vyādhistho veti . tadyathā — utsargāpavādalakṣhaṇan kathyate tāvat . svashuddhātmanaḥ
ṭīkā : — bāl -vr̥uddha -shramit yā glān (shramaṇ) ko bhī sanyamakā — jo ki shuddhātmatattvakā sādhan honese mūlabhūt hai usakā — chhed jaise na ho usaprakār, sanyat aise apane yogya ati karkash (-kaṭhor) ācharaṇ hī ācharanā; isaprakār utsarga hai .
bāl -vr̥uddha -shramit yā glān (shramaṇ) ko bhī sharīrakā — jo ki shuddhātmatattvake sādhanabhūt sanyamakā sādhan honese mūlabhūt hai usakā — chhed jaise na ho usaprakār, bāl – vr̥uddha – shrānt – glānako apane yogya mr̥udu ācharaṇ hī ācharanā; isaprakār apavād hai .
bāl – vr̥uddha – shrānt – glānake sanyamakā — jo ki shuddhātmatattvakā sādhan honese mūlabhūt hai usakā — chhed jaise na ho us prakārakā sanyat aisā apane yogya ati kaṭhor ācharaṇ ācharate hue, (usake) sharīrakā — jo ki shuddhātmatattvake sādhanabhūt sanyamakā sādhan honese mūlabhūt hai usakā (bhī) — chhed jaise na ho usaprakār bāl – vr̥uddha – shrānt – glān aise apane yogya mr̥udu ācharaṇ bhī ācharanā . isaprakār 1apavādasāpekṣha utsarga hai .
bāl – vr̥uddha – shrānt – glānako sharīrakā — jo ki shuddhātmatattvake sādhanabhūt sanyamakā 1. apavādasāpekṣha = apavādakī apekṣhā sahit . pra. 54
Page 426 of 513
PDF/HTML Page 459 of 546
single page version
syāttathā bālavr̥uddhashrāntaglānasya svasya yogyan mr̥udvācharaṇamācharatā sanyamasya shuddhātmatattvasādhanatven mūlabhūtasya chhedo na yathā syāttathā sanyatasya svasya yogyamatikarkashamapyācharaṇamācharaṇīy- mityutsargasāpekṣho‘pavādaḥ . ataḥ sarvathotsargāpavādamaitryā sausthityamācharaṇasya vidheyam ..230..
sakāshādanyadbāhyābhyantaraparigraharūpan sarvan tyājyamityutsargo nishchayanayaḥ sarvaparityāgaḥ paramopekṣhāsanyamo vītarāgachāritran shuddhopayog iti yāvadekārthaḥ . tatrāsamarthaḥ puruṣhaḥ shuddhātmabhāvanāsahakāribhūtan kimapi prāsukāhāragnānopakaraṇādikan gr̥uhṇātītyapavādo vyavahāranay ekadeshaparityāgaḥ tathāchāpahr̥utasanyamaḥ sarāgachāritran shubhopayog iti yāvadekārthaḥ . tatra shuddhātmabhāvanānimittan sarvatyāgalakṣhaṇotsarge durdharānuṣhṭhāne pravartamānastapodhanaḥ shuddhātmatattvasādhakatven mūlabhūtasanyamasya sanyamasādhakatven mūlabhūtasharīrasya vā yathā chhedo vināsho na bhavati tathā kimapi prāsukāhārādikan gr̥uhṇātītyapavādasāpekṣha utsargo bhaṇyate . yadā punarapavādalakṣhaṇe‘pahr̥utasanyame pravartate tadāpi shuddhātmatattvasādhakatven mūlabhūtasanyamasya sanyamasādhakatven mūlabhūtasharīrasya vā yathochchhedo vināsho na bhavati tathotsargasāpekṣhatven pravartate . tathā pravartate iti ko‘rthaḥ . yathā sanyamavirādhanā na bhavati tathetyutsargasāpekṣho‘pavād ityabhiprāyaḥ ..230.. athāpavādanirapekṣhamutsargan tathaivotsarganirapekṣhamapavādan cha sādhan honese mūlabhūt hai usakā — chhed jaise na ho usaprakārase bāl – vr̥uddha – shrānt – glān aise apane yogya mr̥udu ācharaṇ ācharate hue, (usake) sanyamakā — jo ki shuddhātmatatvakā sādhan honese mūlabhūt hai usakā (bhī) — chhed jaise na ho usaprakārase sanyat aisā apane yogya atikarkash ācharaṇ bhī ācharanā; isaprakār utsargasāpekṣha apavād hai .
isase (aisā kahā hai ki) sarvathā (sarvaprakārase) utsarga aur apavādakī maitrī dvārā ācharaṇakā susthitapanā karanā chāhiye ..230..
ab, utsarga aur apavādake virodh (-amaitrī) se ācharaṇakā 1duḥsthitapanā hotā hai, aisā upadesh karate hain : — 1. duḥsthit = kharāb sthitivālā; naṣhṭa .
Page 427 of 513
PDF/HTML Page 460 of 546
single page version
atra kṣhamāglānatvaheturūpavāsaḥ, bālavr̥uddhatvādhiṣhṭhānan sharīramupadhiḥ, tato bālavr̥uddha- shrāntaglānā ev tvākr̥uṣhyante . ath deshakālagnasyāpi bālavr̥uddhashrāntaglānatvānurodhenāhār- vihārayoḥ pravartamānasya mr̥udvācharaṇapravr̥uttatvādalpo lepo bhavatyev, tadvaramutsargaḥ . deshakālagnasyāpi bālavr̥uddhashrāntaglānatvānurodhenāhāravihārayoḥ pravartamānasya mr̥udvācharaṇapravr̥uttatvādalpa ev lepo bhavati, tadvaramapavādaḥ . deshakālagnasyāpi bālavr̥uddhashrāntaglānatvānurodhenāhāravihārayoralpalep- niṣhedhayanshchāritrarakṣhaṇāy vyatirekadvāreṇ tamevārthan draḍhayati – vaṭṭadi vartate pravartate . sa kaḥ kartā . samaṇo shatrumitrādisamachittaḥ shramaṇaḥ . yadi kim . jadi appalevī so yadi chedalpalepī stokasāvadyo bhavati . kayorviṣhayayorvartate . āhāre va vihāre tapodhanayogyāhāravihārayoḥ . kin kr̥utvā pūrvan . jāṇittā gnātvā . kān . te tān karmatāpannān; desan kālan saman khaman uvadhin deshan, kālan, mārgādishraman, kṣhamān kṣhamatāmupavāsādiviṣhaye shaktin , upadhin bālavr̥uddhashrāntaglānasambandhinan sharīramātropadhin parigrahamiti pañcha deshādīn tapodhanācharaṇasahakāribhūtāniti . tathāhi — pūrvakathitakrameṇ tāvaddurdharānuṣhṭhānarūpotsarge vartate; tatra cha prāsukāhārādigrahaṇanimittamalpalepan draṣhṭavā yadi na pravartate tadā ārtadhyānasaṅkleshen sharīratyāgan
anvayārtha : — [yadi ] yadi [shramaṇaḥ ] shramaṇ [āhāre vā vihāre ] āhār athavā vihāramen [deshan ] desh, [kālan ] kāl, [shraman ] shram, [kṣhamān ] 1kṣhamatā tathā [upadhin ] upadhi, [tān gnātvā ] inako jānakar [vartate ] pravarte [saḥ alpalepī ] to vah alpalepī hotā hai ..231..
ṭīkā : — kṣhamatā tathā glānatākā hetu upavās hai aur bāl tathā vr̥uddhatvakā adhiṣhṭhān upadhi – sharīr hai, isaliye yahān̐ (ṭīkāmen) bāl – vr̥uddha – shrānt – glān hī liye gaye hain . (arthāt mūl gāthāmen jo kṣhamā, upadhi ityādi shabda hain unakā āshay khīñchakar ṭīkāmen ‘bāl, vr̥uddha, shrānt, glān’ shabda hī prayukta kiye gaye hain) .
2deshakālagnako bhī, yadi vah bāl – vr̥uddha – shrānt – glānatvake anurodhase (arthāt bālatva, vr̥uddhatva, shrāntatva athavā glānatvakā anusaraṇ karake) āhār – vihāramen pravr̥utti kare to mr̥udu ācharaṇamen pravr̥utta honese alpa lep hotā hī hai, (-lepakā sarvathā abhāv nahīn hotā), isaliye utsarga achchhā hai .
deshakālagnako bhī, yadi vah bāl – vr̥uddha – shrānt – glānatvake anurodhase āhār – vihāramen pravr̥utti kare to mr̥udu ācharaṇamen pravr̥utta honese alpa hī lep hotā hai . (-visheṣh lep nahīn hotā), isaliye apavād achchhā hai . 1. kṣhamatā = shakti; sahanashakti; dhīraj. 2. deshakālagna = desh – kālako jānanevālā .