Top ▲
Page 408 of 513 PDF/HTML Page 441 of 546
single page version
vishiṣhṭakālakṣhetravashātkashchidapratiṣhiddha ityapavādaḥ . yadā hi shramaṇaḥ sarvopadhipratiṣhedhamāsthāy
paramamupekṣhāsanyaman pratipattukāmo‘pi vishiṣhṭakālakṣhetravashāvasannashaktirna pratipattun kṣhamate, tadāpakr̥uṣhya sanyaman pratipadyamānastadbahiraṅgasādhanamātramupadhimātiṣhṭhate . sa tu tathāsthīyamāno na
khalūpadhitvāchchhedaḥ, pratyut chhedapratiṣhedh ev . yaḥ kilāshuddhopayogāvinābhāvī sa chhedaḥ . ayan
tu shrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇasharīravr̥uttihetubhūtāhāranihārādigrahaṇavisarjanaviṣhayachchhedapratiṣhedhārtha- mupādīyamānaḥ sarvathā shuddhopayogāvinābhūtatvāchchhedapratiṣhedh ev syāt .. 222 ..
athāpratiṣhiddhopadhisvarūpamupadishati —
appaḍikuṭṭhan uvadhin apatthaṇijjan asañjadajaṇehin .
muchchhādijaṇaṇarahidan geṇhadu samaṇo jadi vi appan .. 223 ..
nishchayavyavahāramokṣhamārgasahakārikāraṇatvenāpratiṣhiddhamupadhimupakaraṇarūpopadhin, apatthaṇijjan asañjadajaṇehin aprārthanīyan nirvikārātmopalabdhilakṣhaṇabhāvasanyamarahitasyāsanyatajanasyānabhilaṣhaṇīyam, muchchhādijaṇaṇarahidan
hai — aisā utsarga (-sāmānya niyam) hai; aur vishiṣhṭa kālakṣhetrake vash koī upadhi aniṣhiddha
— aisā apavād hai . jab shramaṇ sarva upadhike niṣhedhakā āshray lekar 1 paramopekṣhāsanyamako
prāpta karanekā ichchhuk hone par bhī vishiṣhṭa kālakṣhetrake vash hīn shaktivālā honese use prāpta karanemen asamartha hotā hai, tab usamen 2 apakarṣhaṇ karake (anutkr̥uṣhṭa) sanyam prāpta karatā huā
usakī bahiraṅg sādhanamātra upadhikā āshray karatā hai . isaprakār jisakā āshray kiyā jātā
hai aisī vah upadhi upadhipaneke kāraṇ vāstavamen chhedarūp nahīn hai, pratyut chhedakī niṣhedharūp (-tyāgarūp) hī hai . jo upadhi ashuddhopayogake binā nahīn hotī vah chhed hai . kintu yah
(sanyamakī bāhyasādhanamātrabhūt upadhi) to shrāmaṇyaparyāyakī sahakārī kāraṇabhūt sharīrakī vr̥uttike hetubhūt āhār -nīhārādike grahaṇ – visarjan (grahaṇ – tyāg) sambandhī chhedake niṣhedhārtha grahaṇ kī
jānese sarvathā shuddhopayog sahit hai, isaliye chhedake niṣhedharūp hī hai .. 222 ..
ab, aniṣhiddha upadhikā svarūp kahate hain : —
1. paramopekṣhāsanyam = param – upekṣhāsanyam [utsarga, nishchayanay, sarvaparityāg paramopekṣhāsanyam, vītarāg chāritra, aur
shuddhopayog; — ye sab ekārthavāchī hain . ]]
2. apakarṣhaṇ = hīnatā [apavād, vyavahāranay, ekadeshaparityāg, apahr̥utasanyam (alpatā – hīnatāvālā sanyam)
sarāgachāritra aur shubhopayog — ye sab ekārthavāchī hain . ]]
upadhi aninditane, asanyat jan thakī aṇaprārthyane, mūrchhādijanan rahitane ja graho shramaṇ, thoḍo bhale. 223 .
Page 409 of 513 PDF/HTML Page 442 of 546
single page version
apratikruṣhṭamupadhimaprārthanīyamasanyatajanaiḥ .
mūrchchhādijananarahitan gr̥uhṇātu shramaṇo yadyapyalpam .. 223 ..
yaḥ kilopadhiḥ sarvathā bandhāsādhakatvādapratikruṣhṭaḥ, sanyamādanyatrānuchitatvādasanyatajanā-
prārthanīyo, rāgādipariṇāmamantareṇ dhāryamāṇatvānmūrchchhādijananarahitashcha bhavati, sa khalvapratiṣhiddhaḥ .
ato yathoditasvarūp evopadhirupādeyo, na punaralpo‘pi yathoditaviparyastasvarūpaḥ .. 223 ..
athotsarga ev vastudharmo, na punarapavād ityupadishati —
kin kiñchaṇ tti takkan apuṇabbhavakāmiṇodh dehe vi .
saṅg tti jiṇavarindā appaḍikammattamuddiṭṭhā .. 224 ..
paramātmadravyavilakṣhaṇabahirdravyamamatvarūpamūrchchhārakṣhaṇārjanasanskārādidoṣhajananarahitam, geṇhadu samaṇo jadi vi appan gr̥uhṇātu shramaṇo yamapyalpan pūrvoktamupakaraṇopadhin yadyapyalpan tathāpi pūrvoktochitalakṣhaṇamev grāhyan,
na cha tadviparītamadhikan vetyabhiprāyaḥ .. 223 .. ath sarvasaṅgaparityāg ev shreṣhṭhaḥ, sheṣhamashakyānuṣhṭhānamiti
prarūpayati — kin kiñchaṇ tti takkan kin kiñchanamiti tarkaḥ, kin kiñchanan parigrah iti tarko vichāraḥ kriyate
tāvat . kasya . apuṇabbhavakāmiṇo apunarbhavakāminaḥ anantagnānādichatuṣhṭayātmakamokṣhābhilāṣhiṇaḥ . adh
aho, deho vi deho‘pi saṅg tti saṅgaḥ parigrah iti hetoḥ jiṇavarindā jinavarendrāḥ kartāraḥ
પ્ર. ૫૨
anvayārtha : — [yadyapi alpam ] bhale hī alpa ho tathāpi, [apratikruṣhṭam ] jo
anindit ho, [asanyatajanaiḥ aprārthanīyan ] asanyatajanommen aprārthanīy ho aur[mūrchchhādijananarahitan ] jo mūrchchhādikī jananarahit ho — [upadhin ] aisī hī upadhiko [shramaṇaḥ ]
shramaṇ [gr̥uhṇātu ] grahaṇ karo .. 223 ..
ṭīkā : — jo upadhi sarvathā bandhakā asādhak honese anindit hai, sanyatake atirikta
anyatra anuchit honese asanyatajanoṅke dvārā aprārthanīy (anichchhanīy) hai aur rāgādipariṇāmake binā dhāraṇakī jānese mūrchchhādike utpādanase rahit hai, vah vāstavamen aniṣhiddha hai . isase yathokta
svarūpavālī upadhi hī upādey hai, kintu kiñchitmātra bhī yathokta svarūpase viparīt svarūpavālī upadhi upādey nahīn hai .. 223 ..
ab, ‘utsarga hī vastudharma hai, apavād nahīn’ aisā upadesh karate hain : —
kyam anya parigrah hoy jyān kahī dehane parigrah aho ! mokṣhechchhune dehey niṣhpratikarma upadeshe jino ? 224 .
Page 410 of 513 PDF/HTML Page 443 of 546
single page version
kin kiñchanamiti tarkaḥ apunarbhavakāmino‘th dehe‘pi .
saṅga iti jinavarendrā apratikarmatvamuddiṣhṭavantaḥ .. 224 ..
atra shrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇatvenāpratiṣhidhyamāne‘tyantamupāttedehe‘pi paradravyatvāt
parigraho‘yan na nāmānugrahārhaḥ kintūpekṣhya evetyapratikarmatvamupadiṣhṭavanto bhagavanto‘rhaddevāḥ . ath
tatra shuddhātmatattvopalambhasambhāvanarasikasya punsaḥ sheṣho‘nyo‘nupāttaḥ parigraho varākaḥ kin nām syāditi vyakta ev hi teṣhāmākūtaḥ . ato‘vadhāryate utsarga ev vastudharmo, na punarapavādaḥ .
idamatra tātparyan, vastudharmatvātparamanairgranthyamevāvalambyam .. 224 ..
ṇippaḍikammattamuddiṭṭhā niḥpratikarmatvamupadiṣhṭavantaḥ . shuddhopayogalakṣhaṇaparamopekṣhāsanyamabalen dehe‘pi
niḥpratikāritvan kathitavanta iti . tato gnāyate mokṣhasukhābhilāṣhiṇān nishchayen dehādisarvasaṅgaparityāg
evochito‘nyastūpachār eveti .. 224 .. evamapavādavyākhyānarūpeṇ dvitīyasthale gāthātrayan gatam .
athaikādashagāthāparyantan strīnirvāṇanirākaraṇamukhyatven vyākhyānan karoti . tadyathā — shvetāmbaramatānusārī
shiṣhyaḥ pūrvapakṣhan karoti —
pechchhadi ṇa hi ih logan paran cha samaṇindadesido dhammo .
dhammamhi tamhi kamhā viyappiyan liṅgamitthīṇan .. “20 ..
anvayārtha : — [ath ] jab ki [jinavarendrāḥ ] jinavarendronne [apunarbhavakāminaḥ ]
mokṣhābhilāṣhīke, [saṅgaḥ iti ] ‘deh parigrah hai’ aisā kahakar [dehe api ] dehamen bhī[apratikarmatvam ] apratikarmapanā (sanskārarahitapanā) [uddiṣhṭavantaḥ ] kahā (upadeshā) hai, tab[kin kiñchanam iti tarkaḥ ] unakā yah (spaṣhṭa) āshay hai ki usake anya parigrah to kaise ho sakatā hai ? .. 224 ..
ṭīkā : — yahān̐, shrāmaṇyaparyāyakā sahakārī kāraṇ honese jisakā niṣhedh nahīn kiyā gayā
hai aise atyanta 1 upātta sharīramen bhī, ‘yah (sharīr) paradravya honese parigrah hai, vāstavamen yah
anugrahayogya nahīn, kintu upekṣhā yogya hī hai’ aisā kahakar, bhagavanta arhanntadevonne apratikarmapanekā upadesh diyā hai, tab phi ra vahān̐ shuddhātmatattvopalabdhikī sambhāvanāke rasik puruṣhoṅke sheṣh anya
2 anupātta parigrah bechārā kaise (anugrah yogya) ho sakatā hai ? — aisā unakā (-arhanta devoṅkā)
āshay vyakta hī hai . isase nishchit hotā hai ki — utsarga hī vastudharma hai, apavād nahīn .
yahān̐ aisā tātparya hai ki vastudharma honese param nirgranthapanā hī avalamban yogya
.. 224 ..
1. upātta = prāpta, milā huā . 2. anupātta = aprāpta .
Page 411 of 513 PDF/HTML Page 444 of 546
single page version
ath ke‘pavādavisheṣhā ityupadishati —
uvayaraṇan jiṇamagge liṅgan jahajādarūvamidi bhaṇidan .
guruvayaṇan pi ya viṇao suttajjhayaṇan cha ṇiddiṭṭhan .. 225 ..
pechchhadi ṇa hi ih logan niruparāganijachaitanyanityopalabdhibhāvanāvināshakan khyātipūjālābharūpan
prekṣhate na cha hi sphu ṭan ih lokam . na cha kevalamih lokan , paran cha svātmaprāptirūpan mokṣhan vihāy
svargabhogaprāptirūpan paran cha paralokan cha nechchhati . sa kaḥ . samaṇindadesido dhammo shramaṇendradeshito dharmaḥ,
jinendropadiṣhṭa ityarthaḥ . dhammamhi tamhi kamhā dharme tasmin kasmāt viyappiyan vikalpitan nirgranthaliṅgādvastra-
prāvaraṇen pr̥uthakkr̥utam . kim . liṅgan sāvaraṇachihnam . kāsān sambandhi . itthīṇan strīṇāmiti
pūrvapakṣhagāthā .. “20 .. ath parihāramāh —
ṇichchhayado itthīṇan siddhī ṇa hi teṇ jammaṇā diṭṭhā .
tamhā tappaḍirūvan viyappiyan liṅgamitthīṇan .. “21 ..
ṇichchhayado itthīṇan siddhī ṇa hi teṇ jammaṇā diṭṭhā nishchayataḥ strīṇān narakādigativilakṣhaṇānanta-
sukhādiguṇasvabhāvā tenaiv janmanā siddhirna dra ṣhṭā, na kathitā . tamhā tappaḍirūvan tasmātkāraṇāttatpratiyogyan
sāvaraṇarūpan viyappiyan liṅgamitthīṇan nirgranthaliṅgātpr̥uthaktven vikalpitan kathitan liṅgan prāvaraṇasahitan chihnam .
kāsām . strīṇāmiti .. “21 .. ath strīṇān mokṣhapratibandhakan pramādabāhulyan darshayati —
paiḍīpamādamaiyā edāsin vitti bhāsiyā pamadā .
tamhā tāo pamadā pamādabahulā tti ṇiddiṭṭhā .. “22 ..
paiḍīpamādamaiyā prakr̥utyā svabhāven pramāden nirvr̥uttā pramādamayī . kā kartrī bhavati . edāsin
vitti . etāsān strīṇān vr̥uttiḥ pariṇatiḥ . bhāsiyā pamadā tat ev nāmamālāyān pramadāḥ pramadāsañgnā
bhāṣhitāḥ striyaḥ . tamhā tāo pamadā yat ev pramadāsañgnāstāḥ striyaḥ, tasmāttat ev pamādabahulā tti
ṇiddiṭṭhā niḥpramādaparamātmatattvabhāvanāvināshakapramādabahulā iti nirdiṣhṭāḥ .. “22 .. ath tāsān mohādi-
bāhulyan darshayati —
santi dhuvan pamadāṇan mohapadosā bhayan duguñchhā ya .
chitte chittā māyā tamhā tāsin ṇa ṇivvāṇan .. “23 ..
ab, apavādake kaunase visheṣh (bhed) hain, so kahate hain : —
janmyā pramāṇe rūp bhākhyun upakaraṇ jinamārgamān, guruvachan ne sūtrādhyayan, vaḷī vinay paṇ upakaraṇamān. 225 .
Page 412 of 513 PDF/HTML Page 445 of 546
single page version
upakaraṇan jinamārge liṅgan yathājātarūpamiti bhaṇitam .
guruvachanamapi cha vinayaḥ sūtrādhyayanan cha nirdiṣhṭam .. 225 ..
santi dhuvan pamadāṇan santi vidyante dhruvan nishchitan pramadānān strīṇām . ke te . mohapadosā bhayan duguñchhā
ya mohādirahitānantasukhādiguṇasvarūpamokṣhakāraṇapratibandhakāḥ mohapradveṣhabhayaduguñchhāpariṇāmāḥ, chitte chittā
māyā kauṭilyādirahitaparamabodhādipariṇateḥ pratipakṣhabhūtā chitte manasi chitrā vichitrā māyā, tamhā tāsin
ṇa ṇivvāṇan tat ev tāsāmavyābādhasukhādyanantaguṇādhārabhūtan nirvāṇan nāstītyabhiprāyaḥ .. “23 .. athaitadev
draḍhayati —
ṇa viṇā vaṭṭadi ṇārī ekkan vā tesu jīvaloyamhi .
ṇa hi sanuḍan cha gattan tamhā tāsin cha samvaraṇan .. “24 ..
ṇa viṇā vaṭṭadi ṇārī na vinā vartate nārī ekkan vā tesu jīvaloyamhi teṣhu nirdoṣhi-
paramātmadhyānavighātakeṣhu pūrvoktadoṣheṣhu madhye jīvaloke tvekamapi doṣhan vihāy ṇa hi sanuḍan cha gattan na
hi sphu ṭan samvr̥uttan gātran cha sharīran, tamhā tāsin cha samvaraṇan tat ev cha tāsān samvaraṇan vastrāvaraṇan kriyat
iti .. “24 .. ath punarapi nirvāṇapratibandhakadoṣhāndarshayati —
chittassāvo tāsin sitthillan attavan cha pakkhalaṇan .
vijjadi sahasā tāsu a uppādo suhamamaṇuāṇan .. “25 ..
vijjadi vidyate tāsu a tāsu cha strīṣhu . kim . chittassāvo chittasravaḥ, niḥkāmātmatattva-
samvittivināshakachittasya kāmodrekeṇ sravo rāgasārdrabhāvaḥ, tāsin tāsān strīṇān, sitthillan shithilasya
bhāvaḥ shaithilyan, tadbhavamuktiyogyapariṇāmaviṣhaye chittadāḍharyābhāvaḥ sattvahīnapariṇām ityarthaḥ, attavan cha pakkhalaṇan r̥utau bhavamārtavan praskhalanan raktasravaṇan, sahasā jhaṭiti, māse māse dinatrayaparyantan
chittashuddhivināshako raktasravo bhavatītyarthaḥ, uppādo suhamamaṇuāṇan utpād utpattiḥ sūkṣhmalabdhyaparyāpta-
manuṣhyāṇāmiti .. ““ ““ “
. 25 .. athotpattisthānāni kathayati —
liṅgamhi ya itthīṇan thaṇantare ṇāhikakkhapadesesu .
bhaṇido suhumuppādo tāsin kah sañjamo hodi .. “26 ..
liṅgamhi ya itthīṇan thaṇantare ṇāhikakkhapadesesu strīṇān liṅge yonipradeshe, stanāntare, nābhipradeshe,
kakṣhapradeshe cha, bhaṇido suhumuppādo eteṣhu sthāneṣhu sūkṣhmamanuṣhyādijīvotpādo bhaṇitaḥ . ete pūrvoktadoṣhāḥ
gāthā : 225 anvayārtha : — [yathājātarūpan ligan ] yathājātarūp (-janmajāt –
nagna) jo liṅg vah [jin – mārge ] jinamārgamen [upakaraṇan iti bhaṇitam ] upakaraṇ kahā gayā
hai, [guruvachanan ] guruke vachan, [sūtrādhyayanan cha ] sūtroṅkā adhyayan [cha ] aur [vinayaḥ api ] vinay bhī [nirdiṣhṭam ] upakaraṇ kahī gaī hai .. 225 ..
Page 413 of 513 PDF/HTML Page 446 of 546
single page version
yo hi nāmāpratiṣhiddho‘sminnupadhirapavādaḥ, sa khalu nikhilo‘pi shrāmaṇyaparyāy-
sahakārikāraṇatvenopakārakārakatvādupakaraṇabhūt ev, na punaranyaḥ . tasya tu visheṣhāḥ sarvāhārya-
varjitasahajarūpāpekṣhitayathājātarūpatven bahiraṅgaliṅgabhūtāḥ kāyapudgalāḥ, shrūyamāṇatatkālabodhak-
puruṣhāṇān kin na bhavantīti chet . evan na vaktavyan, strīṣhu bāhulyen bhavanti . na chāstitvamātreṇ
samānatvam . ekasya viṣhakaṇikāsti, dvitīyasya cha viṣhaparvato‘sti, kin samānatvan bhavati . kintu
puruṣhāṇān prathamasanhananabalen doṣhavināshako muktiyogyavisheṣhasanyamo‘sti . tāsin kah sañjamo hodi tataḥ
kāraṇāttāsān kathan sanyamo bhavatīti .. “26 .. ath strīṇān tadbhavamuktiyogyān sakalakarmanirjarān
niṣhedhayati —
jadi dansaṇeṇ suddhā suttajjhayaṇeṇ chāvi sañjuttā .
ghoran charadi va chariyan itthissa ṇa ṇijjarā bhaṇidā .. “27 ..
jadi dansaṇeṇ suddhā yadyapi darshanen samyaktven shuddhā, suttajjhayaṇe chāvi sañjuttā ekādashāṅga-
sūtrādhyayanenāpi sanyuktā, ghoran charadi va chariyan ghoran pakṣhopavāsamāsopavāsādi charati vā chāritran, itthissa
ṇa ṇijjarā bhaṇidā tathāpi strījanasya tadbhavakarmakṣhayayogyā sakalanirjarā na bhaṇiteti bhāvaḥ . kiñch yathā
prathamasanhananābhāvātstrī saptamanarakan na gachchhati, tathā nirvāṇamapi . ‘‘pumvedan vedantā purisā je
khavagaseḍhimārūḍhā . sesodayeṇ vi tahā jhāṇuvajuttā ya te du sijjhanti’’ iti gāthākathitārthābhiprāyeṇ
bhāvastrīṇān kathan nirvāṇamiti chet . tāsān bhāvastrīṇān prathamasanhananamasti, dravyastrīvedābhāvāttadbhavamokṣha-
pariṇāmapratibandhakatīvrakāmodreko‘pi nāsti . dravyastrīṇān prathamasanhananan nāstīti kasminnāgame
kathitamāsta iti chet . tatrodāharaṇagāthā – ‘‘antimatigasaṅghaḍaṇan ṇiyameṇ ya kammabhūmimahilāṇan .
ādimatigasaṅghaḍaṇan ṇatthi tti jiṇehin ṇiddiṭṭhan’’ .. ath matam – yadi mokṣho nāsti tarhi bhavadīyamate
kimarthamarjikānān mahāvratāropaṇam . parihāramāh – tadupachāreṇ kulavyavasthānimittam . na chopachāraḥ
sākṣhādbhavitumarhati, agnivat krūro‘yan devadatta ityādivat . tathāchoktam – mukhyābhāve sati prayojane
nimitte chopachāraḥ pravartate . kintu yadi tadbhave mokṣho bhavati strīṇān tarhi shatavarṣhadīkṣhitāyā arjikāyā
adyadine dīkṣhitaḥ sādhuḥ kathan vandyo bhavati . saiv prathamataḥ kin na vandyā bhavati sādhoḥ . kintu bhavanmate
ṭīkā : — isamen jo aniṣhiddha upadhi apavād hai, vah sabhī vāstavamen aisā hī
hai ki jo shrāmaṇyaparyāyake sahakārī kāraṇake rūpamen upakār karanevālā honese upakaraṇabhūt hai, dūsarā nahīn . usake visheṣh (bhed) isaprakār hain : — (1) sarva āhārya rahit sahajarūpase
apekṣhit (sarva āhārya rahit) yathājātarūpapaneke kāraṇ jo bahiraṅg liṅgabhūt hain aise
1. āhārya = bāharase lāyā jānevālā; kr̥utrim; aupādhik, (sarva kr̥utrim – aupādhik bhāvonse rahit munike
ātmākā sahajarūp vastrābhūṣhaṇādi sarva kr̥utrimatāonse rahit yathājātarūpapanekī apekṣhā rakhatā hai arthāt munike ātmākā rūp – dashā – sahaj honese sharīr bhī yathājāt hī honā chāhiye; isaliye yathājātarūpapanā
vah munipanekā bāhyaliṅg hai . ])
Page 414 of 513 PDF/HTML Page 447 of 546
single page version
gurugīryamāṇātmatattvadyotakasiddhopadeshavachanapudgalāḥ, tathādhīyamānanityabodhakānādinidhanashuddhātma- tattvadyotanasamarthashrutagnānasādhanībhūtashabdātmakasūtrapudgalāshcha, shuddhātmatattvavyañjakadarshanādiparyāy-
mallitīrthakaraḥ strīti kathyate, tadapyayuktam . tīrthakarā hi samyagdarshanavishuddhayādiṣhoḍashabhāvanāḥ pūrvabhave
bhāvayitvā pashchādbhavanti . samyag dra ṣhṭeḥ strīvedakarmaṇo bandha ev nāsti, kathan strī bhaviṣhyatīti . kiñch
yadi mallitīrthakaro vānyaḥ ko‘pi vā strī bhūtvā nirvāṇan gataḥ tarhi strīrūpapratimārādhanā kin na kriyate bhavadbhiḥ . yadi pūrvoktadoṣhāḥ santi strīṇān tarhi sītārukmiṇīkuntīdraupadīsubhadrāprabhr̥utayo jinadīkṣhān
gr̥uhītvā vishiṣhṭatapashcharaṇen kathan ṣhoḍashasvarge gatā iti chet . parihāramāh – tatra doṣho nāsti,
tasmātsvargādāgatya puruṣhaveden mokṣhan yāsyantyagre . tadbhavamokṣho nāsti, bhavāntare bhavatu, ko doṣh iti .
idamatra tātparyam – svayam vastusvarūpamev gnātavyan, paran prati vivādo na kartavyaḥ . kasmāt . vivāde
rāgadveṣhotpattirbhavati, tatashcha shuddhātmabhāvanā nashyatīti .. “27 .. athopasanhārarūpeṇ sthitapakṣhan darshayati —
tamhā tan paḍirūvan liṅgan tāsin jiṇehin ṇiddiṭṭhan .
kularūvavaojuttā samaṇīo tassamāchārā .. “28 ..
tamhā yasmāttadbhave mokṣho nāsti tasmātkāraṇāt tan paḍirūvan liṅgan tāsin jiṇehin ṇiddiṭṭhan tatpratirūpan
vastraprāvaraṇasahitan liṅgan chihnan lāñchhanan tāsān strīṇān jinavaraiḥ sarvagnairnirdiṣhṭan kathitam . kularūvavaojuttā
samaṇīo lokaduguñchhārahitatven jinadīkṣhāyogyan kulan bhaṇyate, antaraṅganirvikārachittashuddhignāpakan
bahiraṅganirvikāran rūpan bhaṇyate, sharīrabhaṅgarahitan vā atibālavr̥uddhabuddhivaikalyarahitan vayo bhaṇyate, taiḥ kularūpavayobhiryuktāḥ kularūpavayoyuktā bhavanti . kāḥ . shramaṇyo‘rjikāḥ . punarapi kimvishiṣhṭāḥ .
tassamāchārā tāsān strīṇān yogyastadyogya āchārashāstravihitaḥ samāchār āchār ācharaṇan yāsān
tāstatsamāchārā iti .. “28 .. athedānīn puruṣhāṇān dīkṣhāgrahaṇe varṇavyavasthān kathayati —
kāyapudgal; (2) jinakā shravaṇ kiyā jātā hai aise 1 tatkālabodhak, guru dvārā kahe jāne
par 2 ātmatattva – dyotak, 3 siddha upadesharūp vachanapudgal; tathā (3) jinakā adhyayan kiyā
jātā hai aise, nityabodhak, anādinidhan shuddha ātmatattvako prakāshit karanemen samartha shrutagnānake sādhanabhūt shabdātmak sūtrapudgal; aur (4) shuddha ātmatattvako vyakta karanevālī jo darshanādik paryāyen, unarūpase pariṇamit puruṣhake prati vinītatākā abhiprāy pravartit
1. tatkālabodhak = usī (upadeshake) samay hī bodh denevālā . [shāstra shabda sadā bodhake nimittabhūt
honese nityabodhak kahe gaye hain, guruvachan upadesh – kālamen hī bodhake nimittabhūt honese tatkālabodhak kahe
gaye hain . ]]
2. ātmatattvadyotak = ātmatattvako samajhānevāle – prakāshit karanevāle .
3. siddha = saphal; rāmabāṇ; amogh = achūk; [gurukā upadesh siddha – saphal – rāmabāṇ hai . ]]
4. vinītatā = vinay; namratā; [samyagdarshanādi paryāyamen pariṇamit puruṣhake prati vinayabhāvase pravr̥utta honemen manake
pudgal nimittabhūt hain . ]]
Page 415 of 513 PDF/HTML Page 448 of 546
single page version
tatpariṇatapuruṣhavinītatābhiprāyapravartakachittapudgalāshcha bhavanti . idamatra tātparyan, kāyavadvachan-
manasī api na vastudharmaḥ .. 225 ..
vaṇṇesu tīsu ekko kallāṇaṅgo tavosaho vayasā .
sumuhoe kuchchhārahido liṅgaggahaṇe havadi joggo .. “29 ..
vaṇṇesu tīsu ekko varṇeṣhu triṣhvekaḥ brāhmaṇakṣhatriyavaishyavarṇeṣhvekaḥ . kallāṇaṅgo kalyāṇāṅga
ārogyaḥ . tavosaho vayasā tapaḥsahaḥ tapaḥkṣhamaḥ . ken . ativr̥uddhabālatvarahitavayasā . sumuho
nirvikārābhyantaraparamachaitanyapariṇativishuddhignāpakan gamakan bahiraṅganirvikāran mukhan yasya, mukhāvayavabhaṅga- rahitan vā, sa bhavati sumukhaḥ . kuchchhārahido lokamadhye durāchārādyapavādarahitaḥ . liṅgaggahaṇe havadi joggo
evaṅguṇavishiṣhṭapuruṣho jinadīkṣhāgrahaṇe yogyo bhavati . yathāyogyan sachchhūdrādyapi .. “29 .. ath
nishchayanayābhiprāyan kathayati —
jo rayaṇattayaṇāso so bhaṅgo jiṇavarehin ṇiddiṭṭho .
sesan bhaṅgeṇ puṇo ṇa hodi sallehaṇāariho .. “30 ..
jo rayaṇattayaṇāso so bhaṅgo jiṇavarehin ṇiddiṭṭho yo ratnatrayanāshaḥ sa bhaṅgo jinavarairnirdiṣhṭaḥ .
vishuddhagnānadarshanasvabhāvanijaparamātmatattvasamyakshraddhāgnānānuṣhṭhānarūpo yo‘sau nishchayaratnatrayasvabhāvastasya vināshaḥ sa ev nishchayen nāsho bhaṅgo jinavarairnirdiṣhṭaḥ . sesan bhaṅgeṇ puṇo sheṣhabhaṅgen punaḥ
sheṣhakhaṇḍamuṇḍavātavr̥uṣhaṇādibhaṅgen ṇa hodi sallehaṇāariho na bhavati sallekhanārhaḥ . lokaduguñchhābhayen
nirgrantharūpayogyo na bhavati . kaupīnagrahaṇen tu bhāvanāyogyo bhavatītyabhiprāyaḥ .. “30 .. evan
strīnirvāṇanirākaraṇavyākhyānamukhyatvenaikādashagāthābhistr̥utīyan sthalan gatam . ath pūrvoktasyopakaraṇarūpā-
pavādavyākhyānasya visheṣhavivaraṇan karoti — idi bhaṇidan iti bhaṇitan kathitam . kim . uvayaraṇan
upakaraṇam . kva . jiṇamagge jinoktamokṣhamārge . kimupakaraṇam . liṅgan sharīrākārapudgalapiṇḍarūpan
karanevāle chitrapudgal . (apavādamārgamen jis upakaraṇabhūt upadhikā niṣhedh nahīn hai usake
uparokta chār bhed hain . )
yahān̐ aisā tātparya hai ki kāyakī bhān̐ti vachan aur man bhī vastudharma nahīn hai .
bhāvārtha : — jis shramaṇakī shrāmaṇyaparyāyake sahakārī kāraṇabhūt, sarva kr̥utrimatāonse
rahit yathājātarūpake sammukh vr̥utti jāye, use kāyakā parigrah hai; jis shramaṇakī guru – upadeshake
shravaṇamen vr̥utti ruke, use vachanapudgaloṅkā parigrah hai; jis shramaṇakī sūtrādhyayanamen vr̥utti ruke usake sūtrapudgaloṅkā parigrah hai; aur jis shramaṇake yogya puruṣhake vinayarūp pariṇām hon usake manake pudgaloṅkā parigrah hai . yadyapi vah parigrah upakaraṇabhūt hain, isaliye apavādamārgamen unakā
niṣhedh nahīn hai, tathāpi ve vastudharma nahīn hain .. 225 ..
Page 416 of 513 PDF/HTML Page 449 of 546
single page version
athāpratiṣhiddhasharīramātropadhipālanavidhānamupadishati —
ihalogaṇirāvekkho appaḍibaddho paramhi loyamhi .
juttāhāravihāro rahidakasāo have samaṇo .. 226 ..
ihalokanirāpekṣhaḥ apratibaddhaḥ parasmin loke .
yuktāhāravihāro rahitakaṣhāyo bhavet shramaṇaḥ .. 226 ..
anādinidhanaikarūpashuddhātmatattvapariṇatatvādakhilakarmapudgalavipākātyantaviviktasvabhāvatven
rahitakaṣhāyatvāttadātvamanuṣhyatve‘pi samastamanuṣhyavyavahārabahirbhūtatvenehalokanirāpekṣhatvāttathā
dravyaliṅgam . kimvishiṣhṭam . jahajādarūvan yathājātarūpan, yathājātarūpashabdenātra vyavahāreṇ saṅgaparityāgayuktan
nagnarūpan, nishchayenābhyantareṇ shuddhabuddhaikasvabhāvan paramātmasvarūpan . guruvayaṇan pi ya guruvachanamapi,
nirvikāraparamachijjayotiḥsvarūpaparamātmatattvapratibodhakan sārabhūtan siddhopadesharūpan gurūpadeshavachanam . na
kevalan gurūpadeshavachanam, suttajjhayaṇan cha ādimadhyāntavarjitajātijarāmaraṇarahitanijātmadravyaprakāshak-
sūtrādhyayanan cha, paramāgamavāchanamityarthaḥ . ṇiddiṭṭhan upakaraṇarūpeṇ nirdiṣhṭan kathitam . viṇao
svakīyanishchayaratnatrayashuddhirnishchayavinayaḥ, tadādhārapuruṣheṣhu bhaktipariṇāmo vyavahāravinayaḥ . ubhayo‘pi
vinayapariṇām upakaraṇan bhavatīti nirdiṣhṭaḥ . anen kimuktan bhavati — nishchayen chaturvidhamevopakaraṇam .
anyadupakaraṇan vyavahār iti .. 225 .. ath yuktāhāravihāralakṣhaṇatapodhanasya svarūpamākhyāti –
ihalogaṇirāvekkho ihalokanirāpekṣhaḥ, ṭaṅkotkīrṇagnāyakaikasvabhāvanijātmasamvittivināshakakhyātipūjā-
lābharūpehalokakāṅkṣhārahitaḥ, appaḍibaddho paramhi loyamhi apratibaddhaḥ parasmin loke, tapashcharaṇe kr̥ute
divyadevastrīparivārādibhogā bhavantīti, evamvidhaparaloke pratibaddho na bhavati, juttāhāravihāro have yuktāhāravihāro bhavet . sa kaḥ . samaṇo shramaṇaḥ . punarapi kathambhūtaḥ . rahidakasāo niḥkaṣhāyasvarūp-
ab, aniṣhiddha aisā jo sharīr mātra upadhi usake pālanakī vidhikā upadesh karate hain : —
anvayārtha : — [shramaṇaḥ ] shramaṇ [rahitakaṣhāyaḥ ] kaṣhāyarahit vartatā huā [ihalok
nirāpekṣhaḥ ] is lokamen nirapekṣha aur [parasmin loke ] paralokamen [apratibaddhaḥ ] apratibaddha honese [yuktāhāravihāraḥ bhavet ] 1 yuktāhār – vihārī hotā hai .. 226 ..
ṭīkā : — anādinidhan ekarūp shuddha ātmatattvamen pariṇat honese shramaṇ samasta
karmapudgalake vipākase atyanta vivikta (-bhinna) svabhāvake dvārā kaṣhāyarahit honese, us
1. yuktāhār – vihārī = (1) yogya (-uchit) āhār – vihāravālā; (2) yukta arthāt yogīke āhār
-vihāravālā; yogapūrvak (ātmasvabhāvamen yuktatā pūrvak) āhār -vihāravālā .
ā lokamān nirapekṣha ne paralok – aṇapratibaddha chhe
sādhu kaṣhāyarahit, tethī yukta ā’ra – vihārī chhe. 226 .
Page 417 of 513 PDF/HTML Page 450 of 546
single page version
bhaviṣhyadamartyādibhāvānubhūtitr̥uṣhṇāshūnyatven paralokāpratibaddhatvāchcha, parichchhedyārthopalambhaprasiddhayartha- pradīpapūraṇotsarpaṇasthānīyābhyān shuddhātmatattvopalambhaprasiddhayarthatachchharīrasambhojanasañchalanābhyān yuktāhāravihāro hi syāt shramaṇaḥ . idamatra tātparyam — yato hi rahitakaṣhāyaḥ tato na
tachchharīrānurāgeṇ divyasharīrānurāgeṇ vāhāravihārayorayuktyā pravartet . shuddhātmatattvopalambha-
sādhakashrāmaṇyaparyāyapālanāyaiv kevalan yuktāhāravihāraḥ syāt .. 226 ..
ath yuktāhāravihāraḥ sākṣhādanāhāravihār evetyupadishati —
jassa aṇesaṇamappā tan pi tavo tappaḍichchhagā samaṇā .
aṇṇan bhikkhamaṇesaṇamadh te samaṇā aṇāhārā .. 227 ..
samvittyavaṣhṭambhabalen rahitakaṣhāyashcheti . ayamatra bhāvārthaḥ — yo‘sau ihalokaparalokanirapekṣhatven
niḥkaṣhāyatven cha pradīpasthānīyasharīre tailasthānīyan grāsamātran datvā ghaṭapaṭādiprakāshyapadārthasthānīyan nijaparamātmapadārthamev nirīkṣhate sa ev yuktāhāravihāro bhavati, na punaranyaḥ sharīrapoṣhaṇanirat iti .. 226 .. ath pañchadashapramādaistapodhanaḥ pramatto bhavatīti pratipādayati —
પ્ર. ૫૩
(vartamān) kālamen manuṣhyatvake hote hue bhī (svayam) samasta manuṣhyavyavahārase 1 bahirbhūt honeke
kāraṇ is lokake prati nirapekṣha (nispr̥uh) hai; tathā bhaviṣhyamen honevāle devādi bhāvoṅke anubhavakī tr̥uṣhṇāse shūnya honeke kāraṇ paralokake prati apratibaddha hai; isaliye, jaise gney padārthoṅke gnānakī siddhike liye (-ghaṭapaṭādi padārthoṅko dekhaneke liye hī) dīpakamen tel ḍālā jātā hai aur dīpakako haṭāyā jātā hai, usīprakār shramaṇ shuddha ātmatattvakī upalabdhikī siddhike liye (-shuddhātmāko prāpta karaneke liye hī) vah sharīrako khilātā aur chalātā hai, isaliye yuktāhāravihārī hotā hai
.
yahān̐ aisā tātparya hai ki : — shramaṇ kaṣhāyarahit hai isaliye vah sharīrake (-vartamān
manuṣhya – sharīrake) anurāgase yā divya sharīrake (-bhāvī devasharīrake) anurāgase āhār – vihāramen
ayuktarūpase pravr̥utta nahīn hotā; kintu shuddhātmatatvakī upalabdhikī sādhakabhūt shrāmaṇyaparyāyake pālanake liye hī keval yuktāhāravihārī hotā hai .. 226 ..
ab, yuktāhāravihārī sākṣhāt anāhāravihārī (-anāhārī aur avihārī) hī hai aisā
upadesh karate hain : —
1 bahirbhūt = bāhar, rahit, udāsīn .
ātmā aneṣhak te ya tap, tatsiddhimān udyat rahī vaṇ – eṣhaṇā bhikṣhā vaḷī, tethī anāhārī muni. 227 .
Page 418 of 513 PDF/HTML Page 451 of 546
single page version
yasyāneṣhaṇ ātmā tadapi tapaḥ tatpratyeṣhakāḥ shramaṇāḥ .
anyadbhaikṣhamaneṣhaṇamath te shramaṇā anāhārāḥ .. 227 ..
svayamanashanasvabhāvatvādeṣhaṇādoṣhashūnyabhaikṣhyatvāchcha, yuktāhāraḥ sākṣhādanāhār ev syāt .
tathā hi — yasya sakalakālamev sakalapudgalāharaṇashūnyamātmānamavabuddhayamānasya sakalāshanatr̥uṣhṇā-
shūnyatvātsvayamanashan ev svabhāvaḥ, tadev tasyānashanan nām tapo‘ntaraṅgasya balīyastvāt ;
iti kr̥utvā ye tan svayamanashanasvabhāvan bhāvayanti shramaṇāḥ, tatpratiṣhiddhaye chaiṣhaṇādoṣhashūnya-
kohādiehi chauhi vi vikahāhi tahindiyāṇamatthehin .
samaṇo havadi pamatto uvajutto ṇehaṇiddāhin .. “31 ..
havadi krodhādipañchadashapramādarahitachichchamatkāramātrātmatattvabhāvanāchyutaḥ san bhavati . sa kaḥ
kartā . samaṇo sukhaduḥkhādisamachittaḥ shramaṇaḥ . kimvishiṣhṭo bhavati . pamatto pramattaḥ pramādī . kaiḥ kr̥utvā .
kohādiehi chauhi vi chaturbhirapi krodhādibhiḥ, vikahāhi strībhaktachorarājakathābhiḥ, tahindiyāṇamatthehin tathaiv
pañchendriyāṇāmarthaiḥ sparshādiviṣhayaiḥ . punarapi kinrūpaḥ . uvajutto upayuktaḥ pariṇataḥ . kābhyām . ṇehaṇiddāhin
snehanidrābhyāmiti .. “31 .. ath yuktāhāravihāratapodhanasvarūpamupadishati – jassa yasya muneḥ sambandhī appā
ātmā . kimvishiṣhṭaḥ . aṇesaṇan svakīyashuddhātmatattvabhāvanotpannasukhāmr̥utāhāreṇ tr̥uptatvānna vidyate
anvayārtha : — [yasya ātmā aneṣhaṇaḥ ] jisakā ātmā eṣhaṇārahit hai (arthāt jo
anashanasvabhāvī ātmākā gnātā honese svabhāvase hī āhārakī ichchhāse rahit hai ) [tat api tapaḥ ] use vah bhī tap hai; (aur) [tatpratyeṣhakāḥ ] use prāpta karaneke liye (-anashanasvabhāvavāle ātmāko paripūrṇatayā prāpta karaneke liye) prayatna karanevāle [shramaṇāḥ ] shramaṇoṅke [anyat bhaikṣham ] anya (-svarūpase pr̥uthak) bhikṣhā [aneṣhaṇam ] eṣhaṇārahit (-eṣhaṇadoṣhase rahit) hotī hai; [ath ] isalie [te shramaṇāḥ ] ve shramaṇ [anāhārāḥ ] anāhārī hain .. 227 ..
ṭīkā : — (1) svayam anashanasvabhāvavālā honese (apane ātmāko svayam anashan-
svabhāvavālā jānanese) aur (2) eṣhaṇādoṣhashūnya bhikṣhāvālā honese, yuktāhārī (-yuktāhāravālā shramaṇ) sākṣhāt anāhārī hī hai . vah isaprakār — sadā hī samasta pudgalāhārase shūnya aise
ātmāko jānatā huā samasta ashanatr̥uṣhṇā rahit honese jisakā 1 svayam anashan hī svabhāv hai, vahī
usake anashan nāmak tap hai, kyoṅki antaraṅgakī visheṣh balavattā hai; — aisā samajhakar jo shramaṇ
(1) ātmāko svayam anashanasvabhāv bhāte hain (-samajhate hain, anubhav karate hain ) aur (2) usakī siddhike liye (-pūrṇa prāptike liye) eṣhaṇādoṣhashūnya aisī anya (-pararūp) bhikṣhā ācharate hain; ve āhār karate hue bhī mānon āhār nahīn karate hon — aise honese sākṣhāt anāhārī hī hain, kyoṅki
1. svayam = apane āp; apanese; sahajatāse (apane ātmāko svayam anashanasvabhāvī jānanā vahī anashan
nāmak tap hai . )
Page 419 of 513 PDF/HTML Page 452 of 546
single page version
manyadbhaikṣhan charanti, te kilāharanto‘pyanāharanta iv yuktāhāratven svabhāvaparabhāvapratyay- bandhābhāvātsākṣhādanāhārā ev bhavanti . evan svayamavihārasvabhāvatvātsamitishuddhavihāratvāchcha
yuktavihāraḥ sākṣhādavihār ev syāt ityanuktamapi gamyeteti .. 227 ..
ath kuto yuktāhāratvan siddhayatītyupadishati —
kevaladeho samaṇo dehe ṇa mam tti rahidaparikammo .
ājutto tan tavasā aṇigūhiy appaṇo sattin .. 228 ..
kevaladehaḥ shramaṇo dehe na mameti rahitaparikarmā .
āyuktabānstan tapasā anigūhyātmanaḥ shaktim .. 228 ..
eṣhaṇamāhārākāṅkṣhā yasya sa bhavatyaneṣhaṇaḥ, tan pi tavo tasya tadev nishchayen nirāhārātmabhāvanā-
rūpamupavāsalakṣhaṇan tapaḥ, tappaḍichchhagā samaṇā tatpratyeṣhakāḥ shramaṇāḥ, tannishchayopavāsalakṣhaṇan tapaḥ
pratīchchhanti tatpratyeṣhakāḥ shramaṇāḥ . punarapi kin yeṣhām . aṇṇan nijaparamātmatattvādanyadbhinnan heyam .
kim . aṇesaṇan annasyāhārasyaiṣhaṇan vāchchhā annaiṣhaṇam . kathambhūtam . bhikkhan bhikṣhāyān bhavan bhaikṣhyan . adh
ath aho, te samaṇā aṇāhārā te anashanādiguṇavishiṣhṭāḥ shramaṇā āhāragrahaṇe‘pyanāhārā bhavanti .. tathaiv
cha niḥkriyaparamātmānan ye bhāvayanti, pañchasamitisahitā viharanti cha, te vihāre‘pyavihārā bhavantītyarthaḥ .. 227 .. ath tadevānāhārakatvan prakārāntareṇ prāh – kevaladeho kevaladeho‘nyaparigraharahito
yuktāhārīpaneke kāraṇ unake svabhāv tathā parabhāvake nimittase bandha nahīn hotā .
isaprakār (jaise yuktāhārī sākṣhāt anāhārī hī hai, aisā kahā gayā hai usīprakār),
(1) svayam avihārasvabhāvavālā honese aur (2) samitishuddha (-īyāsamitise shuddha aise) vihāravālā honese yuktavihārī (-yuktavihāravālā shramaṇ) sākṣhāt avihārī hī hai — aisā
anukta hone par bhī (-gāthāmen nahīn kahā jāne par bhī) samajhanā chāhiye .. 227 ..
ab, (shramaṇake) yuktāhārīpanā kaise siddha hotā hai so upadesh karate hain : —
anvayārtha : — [kevaladehaḥ shramaṇaḥ ] kevaladehī (-jisake mātra deharūp parigrah
vartatā hai, aise) shramaṇane [dehe ] sharīramen bhī [na mam iti ] ‘merā nahīn hai’ aisā samajhakar[rahitaparikarmā ] 1 parikarma rahit vartate hue, [ātmanaḥ ] apane ātmākī [shaktin ] shaktiko
1. parikarma = shobhā; shrr̥uṅgār; sanskār; pratikarma .
kevalasharīr muni tyāny ‘mārun na’ jāṇī vaṇ – pratikarma chhe,
nij shaktinā gopan vinā tap sāth tan yojel chhe. 228 .
Page 420 of 513 PDF/HTML Page 453 of 546
single page version
yato hi shramaṇaḥ shrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇatven kevaladehamātrasyopadheḥ prasahyā-
pratiṣhedhakatvātkevaladehatve satyapi dehe ‘kin kiñchaṇ’ ityādiprāktanasūtradyotitaparameshvarābhiprāy- parigraheṇ na nām mamāyan tato nānugrahārhaḥ kintūpekṣhya eveti parityaktasamastasanskāratvādrahit- parikarmā syāt , tatastanmamatvapūrvakānuchitāhāragrahaṇābhāvādyuktāhāratvan siddhayet . yatashcha
samastāmapyātmashaktin prakaṭayannanantarasūtroditenānashanasvabhāvalakṣhaṇen tapasā tan dehan sarvārambheṇā- bhiyuktavān syāt , tat āhāragrahaṇapariṇāmātmakayogadhvansābhāvādyuktasyaivāhāreṇ cha yuktāhāratvan
siddhayet .. 228 ..
bhavati . sa kaḥ kartā . samaṇo nindāprashansādisamachittaḥ shramaṇaḥ . tarhi kin dehe mamatvan bhaviṣhyati . naivan .
dehe vi mamattarahidaparikammo dehe‘pi mamatvarahitaparikarmā, ‘‘mamattin parivajjāmi ṇimmamattin uvaṭṭhido .
ālambaṇan cha me ādā avasesāin vosare .. ’’ iti shlokakathitakrameṇ dehe‘pi mamatvarahitaḥ . ājutto
tan tavasā āyuktavān āyojitavānstan dehan tapasā . kin kr̥utvā . aṇigūhiy anigūhya prachchhādanamakr̥utvā .
kān . appaṇo sattin ātmanaḥ shaktimiti . anen kimuktan bhavati – yaḥ ko‘pi dehāchchheṣhaparigrahan tyaktvā
[anigūhya ] chhupāye vinā [tapasā ] tapake sāth [tan ] use (-sharīrako) [āyuktavān ] yukta kiyā (-joṛā) hai .. 228 ..
ṭīkā : — shrāmaṇyaparyāyake sahakārī kāraṇake rūpamen keval dehamātra upadhiko shramaṇ
balapūrvak – haṭhase niṣhedh nahīn karatā isaliye vah keval dehavān hai; aisā (dehavān) hone par
bhī, ‘kin kiñchaṇ’ ityādi pūrvasūtra (gāthā 244) dvārā prakāshit kiye gaye parameshvarake abhiprāyakā grahaṇ karake ‘yah (sharīr) vāstavamen merā nahīn hai isaliye yah anugrah yogya nahīn hai kintu upekṣhā yogya hī hai’ isaprakār dehamen samasta sanskārako chhoṛā honese parikarmarahit hai .
isaliye usake dehake mamatvapūrvak anuchit āhāragrahaṇakā abhāv honese yuktāhārīpanā siddha hotā hai . aur (anya prakārase) usane (ātmashaktiko kiñchitmātra bhī chhupāye binā) samasta
hī ātmashaktiko pragaṭ karake, antim sūtra (gāthā 227) dvārā kahe gaye 1 anashanasvabhāv-
lakṣhaṇ tapake sāth us sharīrako sarvārambha (-udyam) se yukta kiyā hai (-joṛā hai ); isaliye āhāragrahaṇake pariṇāmasvarūp 2 yogadhvansakā abhāv honese usakā āhār yuktakā (-yogīkā)
āhār hai; isaliye usake yuktāhārīpanā siddha hotā hai .
1. anashanasvabhāvalakṣhaṇatap = anashanasvabhāv jisakā lakṣhaṇ hai aisā tap . [jo ātmāke anashan svabhāvako
jānatā hai usake anashanasvabhāvalakṣhaṇ tap pāyā jātā hai] ]
2. yogadhvans = yogakā nāsh [‘āhār grahaṇ karanā ātmākā svabhāv hai’ aise pariṇāmase pariṇamit honā
yogadhvans hai . shramaṇake aisā yogadhvans nahīn hotā, isaliye yah yukta arthāt yogī hai aur isaliye usakā
āhār yuktāhār arthāt yogīkā āhār hai . ]]
Page 421 of 513 PDF/HTML Page 454 of 546
single page version
ath yuktāhārasvarūpan vistareṇopadishati —
ekkan khalu tan bhattan appaḍipuṇṇodaran jahāladdhan .
charaṇan bhikkheṇ divā ṇa rasāvekkhan ṇa madhumansan .. 229 ..
ekaḥ khalu sa bhaktaḥ apratipūrṇodaro yathālabdhaḥ .
bhaikṣhācharaṇen divā na rasāpekṣho na madhumānsaḥ .. 229 ..
ekakāl evāhāro yuktāhāraḥ, tāvataiv shrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇasharīrasya dhāraṇ-
tvāt . anekakālastu sharīrānurāgasevyamānatven prasahya hinsāyatanīkriyamāṇo na yuktaḥ,
dehe‘pi mamatvarahitastathaiv tan dehan tapasā yojayati sa niyamen yuktāhāravihāro bhavatīti .. 228 .. ath
yuktāhāratvan vistareṇākhyāti – ekkan khalu tan bhattan ekakāl ev khalu hi sphu ṭan sa bhakta āhāro yuktāhāraḥ .
kasmāt . ekabhaktenaiv nirvikalpasamādhisahakārikāraṇabhūtasharīrasthitisambhavāt . sa cha kathambhūtaḥ .
appaḍipuṇṇodaran yathāshaktyā nyūnodaraḥ . jahāladdhan yathālabdho, na cha svechchhālabdhaḥ . charaṇan bhikkheṇ
bhāvārtha : — shramaṇ do prakārase yuktāhārī siddha hotā hai; (1) sharīr par mamatva na
honese usake uchit hī āhār hotā hai, isaliye vah yuktāhārī arthāt uchit āhāravālā hai .
aur (2) ‘āhāragrahaṇ ātmākā svabhāv nahīn hai’ aisā pariṇāmasvarūp yog shramaṇake vartatā honese vah shramaṇ yukta arthāt yogī hai aur isaliye usakā āhār yuktāhār arthāt yogīkā āhār hai .. 228 ..
ab yuktāhārakā svarūp vistārase upadesh karate hain : —
anvayārtha : — [khalu ] vāstavamen [saḥ bhaktaḥ ] vah āhār (-yuktāhār) [ekaḥ ]
ek bār [apratipūrṇodaraḥ ] ū nodar [yathālabdhaḥ ] yathālabdha (-jaisā prāpta ho vaisā),[bhaikṣhācharaṇen ] bhikṣhācharaṇase, [divā ] dinamen [na rasāpekṣhaḥ ] rasakī apekṣhāse rahit aur [na madhumānsaḥ ] madhu – māns rahit hotā hai .. 229 ..
ṭīkā : — ekabār āhār hī yuktāhār hai, kyoṅki utanese hī shrāmaṇya paryāyakā
sahakārī kāraṇabhūt sharīr ṭikā rahatā hai . [ekase adhik bār āhār lenā yuktāhār nahīn hai,
aisā nimnānusār do prakārase siddha hotā hai : — ] (1) sharīrake anurāgase hī anekabār
āhārakā sevan kiyā jātā hai, isaliye atyantarūpase 1 hinsāyatan kiyā jānese kāraṇ yukta
1. hinsāyatan = hinsākā sthān [ekase adhikabār āhār karanemen sharīrakā anurāg hotā hai, isaliye vah
āhār ātyantik hinsākā sthān hotā hai, kyoṅki sharīrakā anurāg hī sva – hinsā hai . ]]
āhār te ek ja, uṇodar ne yathā – upalabdha chhe,
bhikṣhā vaḍe, divase, rasechchhāhīn, vaṇ – madhumāns chhe. 229 .
Page 422 of 513 PDF/HTML Page 455 of 546
single page version
sharīrānurāgasevakatven na cha yuktasya . apratipūrṇodar evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaivāpratihat-
yogatvāt . pratipūrṇodarastu pratihatayogatven kathañchit hinsāyatanībhavan na yuktaḥ, pratihat-
yogatven na cha yuktasya . yathālabdha evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaiv visheṣhapriyatvalakṣhaṇānurāg-
shūnyatvāt . ayathālabdhastu visheṣhapriyatvalakṣhaṇānurāgasevyamānatven prasahya hinsāyatanīkriyamāṇo
na yuktaḥ, visheṣhapriyatvalakṣhaṇānurāgasevakatven na cha yuktasya . bhikṣhācharaṇenaivāhāro yuktāhāraḥ,
tasyaivārambhashūnyatvāt . abhaikṣhācharaṇen tvārambhasambhavātprasiddhahinsāyatanatven na yuktaḥ, evan-
vidhāhārasevanavyaktāntarashuddhitvānna cha yuktasya . divas evāhāro yuktāhāraḥ, tadev samyagav-
lokanāt . adivase tu samyagavalokanābhāvādanivāryahinsāyatanatven na yuktaḥ,
bhikṣhācharaṇenaiv labdho, na cha svapāken . divā divaiv, na cha rātrau . ṇa rasāvekkhan rasāpekṣho na bhavati,
kintu sarasavirasādau samachittaḥ . ṇa madhumansan amadhumānsaḥ, amadhumāns ityupalakṣhaṇen āchārashāstra-
kathitapiṇḍashuddhikrameṇ samastāyogyāhārarahit iti . etāvatā kimuktan bhavati . evamvishiṣhṭavisheṣhaṇayukta
evāhārastapodhanānān yuktāhāraḥ . kasmāditi chet . chidānandaikalakṣhaṇanishchayaprāṇarakṣhaṇabhūtā rāgādi-
(-yogya) nahīn hai; (arthāt vah yuktāhār nahīn hai ); aur (2) anekabār āhārakā sevan karanevālā sharīrānurāgase sevan karanevālā honese vah āhār 1 yukta (-yogī) kā nahīn hai
(arthāt vah yuktāhār nahīn hai . )
2 apūrṇodar āhār hī yuktāhār hai, kyoṅki vahī 3 pratihat 4 yog rahit hai . [pūrṇodar
āhār yuktāhār nahīn hai, aisā nimnānusār do prakārase siddha hotā hai : — ] (1) pūrṇodar āhār
to pratihat yogavālā honese kathañchit hinsāyatan hotā huā yukta (-yogya) nahīn hai; aur (2) pūrṇodar āhār karanevālā pratihat yogavālā honese vah āhār yukta (-yogī) kā āhār nahīn hai .
yathālabdha āhār hī yuktāhār hai, kyoṅki vahī (āhār) visheṣhapriyatāsvarūp anurāgase
shūnya hai . (1) 5 ayathālabdha āhār to visheṣhapriyatāsvarūp anurāgase sevan kiyā jātā hai,
isaliye atyantarūpase hinsāyatan kiyā jāneke kāraṇ yukta (-yogya) nahīn hai; aur ayathālabdha āhārakā sevan karanevālā visheṣhapriyatāsvarūp anurāg dvārā sevan karanevālā honese vah āhār yukta (-yogī) kā nahīn hai .
1. yukta = ātmasvabhāvamen lagā huā; yogī . 2. apūrṇodar = pūrā peṭ na bharakar; ū nodar karanā .
3. pratihat = hanit, naṣhṭa, rukā huā, vighnako prāpta .
4. yog = ātmasvabhāvamen juṛanā .
5. ayathālabdha = jaisā mil jāy vaisā nahīn, kintu apanī pasandagīkā; svechchhālabdha .
Page 423 of 513 PDF/HTML Page 456 of 546
single page version
evamvidhāhārasevanavyaktāntarashuddhitvānna cha yuktasya . arasāpekṣha evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaivāntaḥ-
shuddhisundaratvāt . rasāpekṣhastu antarashuddhayā prasahya hinsāyatanīkriyamāṇo na yuktaḥ, antar-
shuddhisevakatven na cha yuktasya . amadhumāns evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaivāhinsāyatanatvāt .
samadhumānsastu hinsāyatanatvānna yuktaḥ, evamvidhāhārasevanavyaktāntarashuddhitvānna cha yuktasya .
madhumānsamatra hinsāyatanopalakṣhaṇan, ten samastahinsāyatanashūnya evāhāro yuktāhāraḥ .. 229 ..
vikalpopādhirahitā yā tu nishchayanayenāhinsā, tatsādhakarūpā bahiraṅgaparajīvaprāṇavyaparopaṇanivr̥uttirūpā dravyāhinsā cha, sā dvividhāpi tatra yuktāhāre sambhavati . yastu tadviparītaḥ sa yuktāhāro na bhavati .
kasmāditi chet . tadvilakṣhaṇabhūtāyā dravyabhāvarūpāyā hinsāyāḥ sadbhāvāditi .. 229 .. ath visheṣheṇ
mānsadūṣhaṇan kathayati —
pakkesu a āmesu a vipachchamāṇāsu mansapesīsu .
santattiyamuvavādo tajjādīṇan ṇigodāṇan .. “32 ..
jo pakkamapakkan vā pesīn mansassa khādi phāsadi vā .
so kil ṇihaṇadi piṇḍan jīvāṇamaṇegakoḍīṇan .. “33 .. (jumman)
bhikṣhācharaṇase āhār hī yuktāhār hai, kyoṅki vahī ārambhashūnya hai . (1) abhikṣhācharaṇase
(-bhikṣhācharaṇ rahit) jo āhār usamen ārambhakā sambhav honese hinsāyatanapanā prasiddha hai, ataḥ vah āhār yukta (-yogya) nahīn hai; aur (2) aise āhārake sevanamen (sevan karanevālekī) antaraṅg ashuddhi vyakta (-pragaṭ) honese vah āhār yukta (yogī) kā nahīn hai .
dinakā āhār hī yuktāhār hai, kyoṅki vahī samyak (barābar) dekhā jā sakatā hai .
(1) adivas (dinake atirikta samayamen) āhār to samyak nahīn dekhā jā sakatā, isaliye usake hinsāyatanapanā anivārya honese vah āhār yukta (-yogya) nahīn hai; aur (2) aise āhārake sevanamen antaraṅg ashuddhi vyakta honese āhār yukta (-yogī) kā nahīn hai .
rasakī apekṣhāse rahit āhār hī yuktāhār hai . kyoṅki vahī antaraṅg shuddhise sundar hai .
(1) rasakī apekṣhāvālā āhār to antaraṅg ashuddhi dvārā atyantarūpase hinsāyatan kiyā jāneke kāraṇ yukta (-yogya) nahīn hai; aur (2) usakā sevan karanevālā antaraṅg ashuddhi pūrvak
sevan karatā hai isaliye vah āhār yukta (-yogī) kā nahīn hai .
madhu – māns rahit āhār hī yuktāhār hai, kyoṅki usīke hinsāyatanapanekā abhāv hai .
(1) madhu – māns sahit āhār to hinsāyatan honese yukta (-yogya) nahīn hai; aur (2) aise
āhārase sevanamen antaraṅg ashuddhi vyakta honese vah āhār yukta (-yogī) kā nahīn hai . yahān̐
madhu – māns hinsāyatanakā upalakṣhaṇ hai isaliye (‘madhu – māns rahit āhār yuktāhār hai’ is
kathanase aisā samajhanā chāhiye ki) samasta hinsāyatanashūnya āhār hī yuktāhār hai .. 229 ..
Page 424 of 513 PDF/HTML Page 457 of 546
single page version
athotsargāpavādamaitrīsausthityamācharaṇasyopadishati —
bālo vā vuḍḍho vā samabhihado vā puṇo gilāṇo vā .
chariyan charadu sajoggan mūlachchhedo jadhā ṇa havadi .. 230 ..
bālo vā vr̥uddho vā shramābhihato vā punarglāno vā .
charyān charatu svayogyān mūlachchhedo yathā na bhavati .. 230 ..
bhaṇit ityadhyāhāraḥ . sa kaḥ . uvavādo vyavahāranayenotpādaḥ . kimvishiṣhṭaḥ . santattiyan sāntatiko
nirantaraḥ . keṣhān sambandhī . ṇigodāṇan nishchayen shuddhabuddhaikasvabhāvānāmanādinidhanatvenotpādavyay-
rahitānāmapi nigodajīvānām . punarapi kathambhūtānām . tajjādīṇan tadvarṇatadgandhatadrasatatsparshatven tajjātīnān
mānsajātīnām . kāsvadhikaraṇabhūtāsu . mansapesīsu mānsapeshīṣhu mānsakhaṇḍeṣhu . kathambhūtāsu . pakkesu a
āmesu a vipachchamāṇāsu pakvāsu chāmāsu cha vipachyamānāsviti prathamagāthā . jo pakkamapakkan vā yaḥ kartā
pakvāmapakvān vā pesīn peshīn khaṇḍam . kasya . mansassa mānsasya . khādi nijashuddhātmabhāvanotpanna-
sukhasudhāhāramalabhamānaḥ san khādati bhakṣhati, phāsadi vā sparshati vā, so kil ṇihaṇadi piṇḍan sa kartā
kil lokoktyā paramāgamoktyā vā nihanti piṇḍam . keṣhām . jīvāṇan jīvānām . kati-
saṅkhyopetānām . aṇegakoḍīṇan anekakoṭīnāmiti . atredamuktan bhavati – sheṣhakandamūlādyāhārāḥ kechanānanta-
kāyā apyagnipakvāḥ santaḥ prāsukā bhavanti, mānsan punaranantakāyan bhavati tathaiv chāgnipakvamapakvan pachyamānan vā prāsukan na bhavati . ten kāraṇenābhojyamabhakṣhaṇīyamiti .. “32 – 33 .. ath pāṇigatāhāraḥ
prāsuko‘pyanyasmai na dātavya ityupādishati —
appaḍiku ṭṭhan piṇḍan pāṇigayan ṇev deyamaṇṇassa .
dattā bhottumajoggan bhutto vā hodi paḍiku ṭṭho .. “34 ..
ab utsarga aur apavādakī maitrī dvārā ācharaṇake susthitapanekā upadesh karate hai : —
anvayārtha : — [bālaḥ vā ] bāl, [vr̥uddhaḥ vā ] vr̥uddha [shramābhihataḥ vā ] 1 shrānt [punaḥ
glānaḥ vā ] yā 2 glān shramaṇ [mūlachchhedaḥ ] mūlakā chhed [yathā na bhavati ] jaisā na ho
usaprakārase [svayogyān ] apane yogya [charyān charatu ] ācharaṇ ācharo .. 230 ..
1 . shrānta = shramit; parishramī thakā; huā .
2. glān = vyādhigrasta; rogī; durbal .
vr̥uddhatva, bāḷapaṇā viṣhe, glānatva, shrānt dashā viṣhe, charyā charo nijayogya, je rīt mūḷachhed na thāy chhe. 230 .
Page 425 of 513 PDF/HTML Page 458 of 546
single page version
bālavr̥uddhashrāntaglānenāpi sanyamasya shuddhātmatattvasādhanatven mūlabhūtasya chhedo na yathā
syāttathā sanyatasya svasya yogyamatikarkashamevācharaṇamācharaṇīyamityutsargaḥ . bālavr̥uddhashrāntaglānen
sharīrasya shuddhātmatattvasādhanabhūtasanyamasādhanatven mūlabhūtasya chhedo na yathā syāttathā bālavr̥uddha- shrāntaglānasya svasya yogyan mr̥udvevācharaṇamācharaṇīyamityapavādaḥ . bālavr̥uddhashrāntaglānen sanyamasya
shuddhātmatattvasādhanatven mūlabhūtasya chhedo na yathā syāttathā sanyatasya svasya yogyamati- karkashamācharaṇamācharatā sharīrasya shuddhātmatattvasādhanabhūtasanyamasādhanatven mūlabhūtasya chhedo na yathā syāt tathā bālavr̥uddhashrāntaglānasya svasya yogyan mr̥udvapyācharaṇamācharaṇīyamityapavādasāpekṣha utsargaḥ .
bālavr̥uddhashrāntaglānen sharīrasya shuddhātmatattvasādhanabhūtasanyamasādhanatven mūlabhūtasya chhedo na yathā
appaḍikuṭṭhan piṇḍan pāṇigayan ṇev deyamaṇṇassa apratikr̥uṣhṭa āgamāviruddha āhāraḥ pāṇigato hastagato
naiv deyo, na dātavyo‘nyasmai, dattā bhottumajoggan datvā pashchādbhoktumayogyan, bhutto vā hodi paḍikuṭṭho kathañchit
bhukto vā, bhojanan kr̥utavān, tarhi pratikr̥uṣhṭo bhavati, prāyashchittayogyo bhavatīti . ayamatra bhāvaḥ —
hastagatāhāran yo‘sāvanyasmai na dadāti tasya nirmohātmatattvabhāvanārūpan nirmohatvan gnāyat iti .. “34 ..
ath nishchayavyavahārasañgnayorutsargāpavādayoḥ kathañchitparasparasāpekṣhabhāvan sthāpayan chāritrasya rakṣhān darshayati – charadu charatu, ācharatu . kim . chariyan chāritramanuṣhṭhānam . kathambhūtam . sajoggan svayogyan,
svakīyāvasthāyogyam . kathan yathā bhavati . mūlachchhedo jadhā ṇa havadi mūlachchhedo yathā na bhavati . sa kaḥ
kartā charati . bālo vā vuḍḍho vā samabhihado vā puṇo gilāṇo vā bālo vā, vr̥uddho vā, shrameṇābhihataḥ pīḍitaḥ
shramābhihato vā, glāno vyādhistho veti . tadyathā — utsargāpavādalakṣhaṇan kathyate tāvat . svashuddhātmanaḥ
pra. 54
ṭīkā : — bāl -vr̥uddha -shramit yā glān (shramaṇ) ko bhī sanyamakā — jo ki
shuddhātmatattvakā sādhan honese mūlabhūt hai usakā — chhed jaise na ho usaprakār, sanyat aise apane
yogya ati karkash (-kaṭhor) ācharaṇ hī ācharanā; isaprakār utsarga hai .
bāl -vr̥uddha -shramit yā glān (shramaṇ) ko bhī sharīrakā — jo ki shuddhātmatattvake
sādhanabhūt sanyamakā sādhan honese mūlabhūt hai usakā — chhed jaise na ho usaprakār, bāl – vr̥uddha –
shrānt – glānako apane yogya mr̥udu ācharaṇ hī ācharanā; isaprakār apavād hai .
bāl – vr̥uddha – shrānt – glānake sanyamakā — jo ki shuddhātmatattvakā sādhan honese mūlabhūt hai
usakā — chhed jaise na ho us prakārakā sanyat aisā apane yogya ati kaṭhor ācharaṇ ācharate
hue, (usake) sharīrakā — jo ki shuddhātmatattvake sādhanabhūt sanyamakā sādhan honese mūlabhūt hai
usakā (bhī) — chhed jaise na ho usaprakār bāl – vr̥uddha – shrānt – glān aise apane yogya mr̥udu
ācharaṇ bhī ācharanā . isaprakār 1 apavādasāpekṣha utsarga hai .
bāl – vr̥uddha – shrānt – glānako sharīrakā — jo ki shuddhātmatattvake sādhanabhūt sanyamakā
1. apavādasāpekṣha = apavādakī apekṣhā sahit .
Page 426 of 513 PDF/HTML Page 459 of 546
single page version
syāttathā bālavr̥uddhashrāntaglānasya svasya yogyan mr̥udvācharaṇamācharatā sanyamasya shuddhātmatattvasādhanatven mūlabhūtasya chhedo na yathā syāttathā sanyatasya svasya yogyamatikarkashamapyācharaṇamācharaṇīy- mityutsargasāpekṣho‘pavādaḥ . ataḥ sarvathotsargāpavādamaitryā sausthityamācharaṇasya vidheyam .. 230 ..
athotsargāpavādavirodhadauḥsthyamācharaṇasyopadishati —
āhāre va vihāre desan kālan saman khaman uvadhin .
jāṇittā te samaṇo vaṭṭadi jadi appalevī so .. 231 ..
sakāshādanyadbāhyābhyantaraparigraharūpan sarvan tyājyamityutsargo nishchayanayaḥ sarvaparityāgaḥ paramopekṣhāsanyamo vītarāgachāritran shuddhopayog iti yāvadekārthaḥ . tatrāsamarthaḥ puruṣhaḥ shuddhātmabhāvanāsahakāribhūtan kimapi
prāsukāhāragnānopakaraṇādikan gr̥uhṇātītyapavādo vyavahāranay ekadeshaparityāgaḥ tathāchāpahr̥utasanyamaḥ sarāgachāritran shubhopayog iti yāvadekārthaḥ . tatra shuddhātmabhāvanānimittan sarvatyāgalakṣhaṇotsarge
durdharānuṣhṭhāne pravartamānastapodhanaḥ shuddhātmatattvasādhakatven mūlabhūtasanyamasya sanyamasādhakatven mūlabhūtasharīrasya vā yathā chhedo vināsho na bhavati tathā kimapi prāsukāhārādikan gr̥uhṇātītyapavādasāpekṣha utsargo bhaṇyate . yadā punarapavādalakṣhaṇe‘pahr̥utasanyame pravartate tadāpi shuddhātmatattvasādhakatven
mūlabhūtasanyamasya sanyamasādhakatven mūlabhūtasharīrasya vā yathochchhedo vināsho na bhavati tathotsargasāpekṣhatven pravartate . tathā pravartate iti ko‘rthaḥ . yathā sanyamavirādhanā na bhavati
tathetyutsargasāpekṣho‘pavād ityabhiprāyaḥ .. 230 .. athāpavādanirapekṣhamutsargan tathaivotsarganirapekṣhamapavādan cha
sādhan honese mūlabhūt hai usakā — chhed jaise na ho usaprakārase bāl – vr̥uddha – shrānt – glān aise
apane yogya mr̥udu ācharaṇ ācharate hue, (usake) sanyamakā — jo ki shuddhātmatatvakā sādhan
honese mūlabhūt hai usakā (bhī) — chhed jaise na ho usaprakārase sanyat aisā apane yogya
atikarkash ācharaṇ bhī ācharanā; isaprakār utsargasāpekṣha apavād hai .
isase (aisā kahā hai ki) sarvathā (sarvaprakārase) utsarga aur apavādakī maitrī dvārā
ācharaṇakā susthitapanā karanā chāhiye .. 230 ..
ab, utsarga aur apavādake virodh (-amaitrī) se ācharaṇakā 1 duḥsthitapanā hotā hai,
aisā upadesh karate hain : —
1. duḥsthit = kharāb sthitivālā; naṣhṭa .
jo desh – kāḷ tathā kṣhamā – shram – upadhine muni jāṇīne
varte āhāravihāramān, to alpalepī shramaṇ te. 231 .
Page 427 of 513 PDF/HTML Page 460 of 546
single page version
āhāre vā vihāre deshan kālan shraman kṣhamāmupadhim .
gnātvā tān shramaṇo vartate yadyalpalepī saḥ .. 231 ..
atra kṣhamāglānatvaheturūpavāsaḥ, bālavr̥uddhatvādhiṣhṭhānan sharīramupadhiḥ, tato bālavr̥uddha-
shrāntaglānā ev tvākr̥uṣhyante . ath deshakālagnasyāpi bālavr̥uddhashrāntaglānatvānurodhenāhār-
vihārayoḥ pravartamānasya mr̥udvācharaṇapravr̥uttatvādalpo lepo bhavatyev, tadvaramutsargaḥ . deshakālagnasyāpi
bālavr̥uddhashrāntaglānatvānurodhenāhāravihārayoḥ pravartamānasya mr̥udvācharaṇapravr̥uttatvādalpa ev lepo bhavati, tadvaramapavādaḥ . deshakālagnasyāpi bālavr̥uddhashrāntaglānatvānurodhenāhāravihārayoralpalep-
niṣhedhayanshchāritrarakṣhaṇāy vyatirekadvāreṇ tamevārthan draḍhayati – vaṭṭadi vartate pravartate . sa kaḥ kartā . samaṇo
shatrumitrādisamachittaḥ shramaṇaḥ . yadi kim . jadi appalevī so yadi chedalpalepī stokasāvadyo bhavati .
kayorviṣhayayorvartate . āhāre va vihāre tapodhanayogyāhāravihārayoḥ . kin kr̥utvā pūrvan . jāṇittā gnātvā .
kān . te tān karmatāpannān; desan kālan saman khaman uvadhin deshan, kālan, mārgādishraman, kṣhamān
kṣhamatāmupavāsādiviṣhaye shaktin , upadhin bālavr̥uddhashrāntaglānasambandhinan sharīramātropadhin parigrahamiti pañcha deshādīn tapodhanācharaṇasahakāribhūtāniti . tathāhi — pūrvakathitakrameṇ tāvaddurdharānuṣhṭhānarūpotsarge vartate;
tatra cha prāsukāhārādigrahaṇanimittamalpalepan dra ṣhṭavā yadi na pravartate tadā ārtadhyānasaṅkleshen sharīratyāgan
anvayārtha : — [yadi ] yadi [shramaṇaḥ ] shramaṇ [āhāre vā vihāre ] āhār
athavā vihāramen [deshan ] desh, [kālan ] kāl, [shraman ] shram, [kṣhamān ] 1 kṣhamatā tathā
[upadhin ] upadhi, [tān gnātvā ] inako jānakar [vartate ] pravarte [saḥ alpalepī ] to vah alpalepī hotā hai .. 231 ..
ṭīkā : — kṣhamatā tathā glānatākā hetu upavās hai aur bāl tathā vr̥uddhatvakā adhiṣhṭhān
upadhi – sharīr hai, isaliye yahān̐ (ṭīkāmen) bāl – vr̥uddha – shrānt – glān hī liye gaye hain . (arthāt
mūl gāthāmen jo kṣhamā, upadhi ityādi shabda hain unakā āshay khīñchakar ṭīkāmen ‘bāl, vr̥uddha, shrānt, glān’ shabda hī prayukta kiye gaye hain) .
2 deshakālagnako bhī, yadi vah bāl – vr̥uddha – shrānt – glānatvake anurodhase (arthāt bālatva,
vr̥uddhatva, shrāntatva athavā glānatvakā anusaraṇ karake) āhār – vihāramen pravr̥utti kare to mr̥udu
ācharaṇamen pravr̥utta honese alpa lep hotā hī hai, (-lepakā sarvathā abhāv nahīn hotā), isaliye utsarga achchhā hai .
deshakālagnako bhī, yadi vah bāl – vr̥uddha – shrānt – glānatvake anurodhase āhār – vihāramen
pravr̥utti kare to mr̥udu ācharaṇamen pravr̥utta honese alpa hī lep hotā hai . (-visheṣh lep nahīn hotā),
isaliye apavād achchhā hai .
1. kṣhamatā = shakti; sahanashakti; dhīraj. 2. deshakālagna = desh – kālako jānanevālā .