Page 428 of 513
PDF/HTML Page 461 of 546
single page version
bhayenāpravartamānasyātikarkashācharaṇībhūyākrameṇ sharīran pātayitvā suralokan prāpyodvāntasamasta- sanyamāmr̥utabhārasya tapaso‘navakāshatayāshakyapratikāro mahān lepo bhavati, tanna shreyānapavād- nirapekṣha utsargaḥ . deshakālagnasyāpi bālavr̥uddhashrāntaglānatvānurodhenāhāravihārayoralpalepatvan vigaṇayya yatheṣhṭan pravartamānasya mr̥udvācharaṇībhūy sanyaman virādhyāsanyatajanasamānībhūtasya tadātve tapaso‘navakāshatayāshakyapratikāro mahān lepo bhavati, tanna shreyānutsarganirapekṣho‘pavādaḥ . ataḥ sarvathotsargāpavādavirodhadausthityamācharaṇasya pratiṣhedhyan, tadarthamev sarvathānugamyashcha paraspar- sāpekṣhotsargāpavādavijr̥umbhitavr̥uttiḥ syādvādaḥ ..231.. kr̥utvā pūrvakr̥utapuṇyen devaloke samutpadyate . tatra sanyamābhāvānmahān lepo bhavati . tataḥ kāraṇādapavād- nirapekṣhamutsargan tyajati, shuddhātmabhāvanāsādhakamalpalepan bahulābhamapavādasāpekṣhamutsargan svīkaroti . tathaiv cha pūrvasūtroktakrameṇāpahr̥utasanyamashabdavāchye‘pavāde pravartate tatra cha pravartamānaḥ san yadi kathañchidauṣhadh- pathyādisāvadyabhayen vyādhivyathādipratīkāramakr̥utvā shuddhātmabhāvanān na karoti tarhi mahān lepo bhavati; athavā pratīkāre pravartamāno‘pi harītakīvyājen guḍabhakṣhaṇavadindriyasukhalāmpaṭayen sanyamavirādhanān karoti tadāpi mahān lepo bhavati . tataḥ kāraṇādutsarganirapekṣhamapavādan tyaktvā shuddhātmabhāvanārūpan shubhopayogarūpan vā sanyamamavirādhayannauṣhadhapathyādinimittotpannālpasāvadyamapi bahuguṇarāshimutsargasāpekṣham-
deshakālagnako bhī, yadi vah bāl – vr̥uddha – shrānt – glānatvake anurodhase, jo āhār – vihār hai, usase honevāle alpalepake bhayase usamen pravr̥utti na kare to (arthāt apavādake āshrayase honevāle alpabandhake bhayase utsargakā haṭh karake apavādamen pravr̥utta na ho to), ati karkash ācharaṇarūp hokar akramase sharīrapāt karake devalok prāpta karake jisane samasta sanyamāmr̥utakā samūh vaman kar ḍālā hai use tapakā avakāsh na rahanese, jisakā pratīkār ashakya hai aisā mahān lep hotā hai, isaliye apavād nirapekṣha utsarga shreyaskar nahīn hai .
deshakālagnako bhī, yadi vah bāl – vr̥uddha – shrānt – glānatvake anurodhase jo āhāravihār hai, usase honevāle alpalepako na ginakar usamen 1yatheṣhṭa pravr̥utti kare to (arthāt apavādase honevāle alpabandhake prati asāvadhān hokar utsargarūp dhyeyako chūkakar apavādamen svachchhandapūrvak pravarte to), mr̥udu ācharaṇarūp hokar sanyam virodhīko – asanyatajanake samān hue usako – us samay tapakā avakāsh na rahanese, jisakā pratīkār ashakya hai aisā mahān lep hotā hai . isaliye utsarga nirapekṣha apavād shreyaskar nahīn hai .
isase (aisā kahā gayā hai ki) utsarga aur apavādake virodhase honevālā jo ācharaṇakā duḥsthitapanā vah sarvathā niṣhedhya (tyājya) hai, aur isīliye paraspar sāpekṣha utsarga aur apavādase jisakī vr̥utti (-astitva, kārya) pragaṭ hotī hai aisā syādvād sarvathā anugamya (anusaraṇ karane yogya) hai .
1. yatheṣhṭa = svachchhandatayā, ichchhāke anusār .
Page 429 of 513
PDF/HTML Page 462 of 546
single page version
shchitsāmānyavisheṣhabhāsini nijadravye karotu sthitim ..15..
pavādan svīkarotītyabhiprāyaḥ ..231.. evan ‘uvayaraṇan jiṇamagge’ ityādyekādashagāthābhirapavādasya visheṣh- vivaraṇarūpeṇ chaturthasthalan vyākhyātam . iti pūrvoktakrameṇ ‘ṇa hi ṇiravekkho chāgo’ ityāditrinshdgadgadgadgadgāthābhiḥ sthalachatuṣhṭayenāpavādanāmā dvitīyāntarādhikāraḥ samāptaḥ . ataḥ paran chaturdashagāthāparyantan shrāmaṇyāparanāmā mokṣhamārgādhikāraḥ kathyate . tatra chatvāri sthalāni bhavanti . teṣhu prathamataḥ āgamābhyāsamukhyatven ‘eyaggagado samaṇo’ ityādi yathākrameṇ prathamasthale gāthāchatuṣhṭayam . tadanantaran bhedābhedaratnatrayasvarūpamev mokṣhamārga iti vyākhyānarūpeṇ ‘āgamapuvvā diṭṭhī’ ityādi dvitīyasthale sūtrachatuṣhṭayam . ataḥ paran dravyabhāvasanyamakathanarūpeṇ ‘chāgo ya aṇārambho’ ityādi tr̥utīyasthale gāthāchatuṣhṭayam . tadanantaran
bhāvārtha : — jab tak shuddhopayogamen hī līn na ho jāyā jāy tab tak shramaṇako ācharaṇakī susthitike liye utsarga aur apavādakī maitrī sādhanī chāhiye . use apanī nirbalatākā lakṣha rakhe binā mātra utsargakā āgrah rakhakar keval ati karkash ācharaṇakā haṭh nahīn karanā chāhiye; tathā utsargarūp dhyeyako chūkakar mātra apavādake āshrayase keval mr̥udu ācharaṇarūp shithilatākā bhī sevan nahīn karanā chāhiye . kintu is prakārakā vartan karanā chāhiye jisamen haṭh bhī na ho aur shithilatākā bhī sevan na ho . sarvagna bhagavānakā mārga anekānta hai . apanī dashākī jān̐ch karake jaise bhī lābh ho usaprakārase vartan karanekā bhagavānakā upadesh hai .
apanī chāhe jo (sabal yā nirbal) sthiti ho, tathāpi ek hī prakārase vartanā, aisā jinamārga nahīn hai ..231..
ab shlok dvārā ātmadravyamen sthir honekī bāt kahakar ‘ācharaṇapragnāpan’ pūrṇa kiyā jātā hai .
artha : — isaprakār visheṣh ādarapūrvak purāṇ puruṣhoṅke dvārā sevit, utsarga aur apavād dvārā anek pr̥uthak – pr̥uthak bhūmikāommen vyāpta jo chāritra usako yati prāpta karake, kramashaḥ atul nivr̥utti karake, chaitanyasāmānya aur chaitanyavisheṣharūp jisakā prakāsh hai aise nijadravyamen sarvataḥ sthiti karo .
isaprakār ‘ācharaṇ pragnāpan’ samāpta huā . ★shārdūlavikrīṛit chhand
Page 430 of 513
PDF/HTML Page 463 of 546
single page version
ath shrāmaṇyāparanāmno mokṣhamārgasyaikāgārayalakṣhaṇasya pragnāpanam . tatra tanmūlasādhanabhūte prathamamāgam ev vyāpārayati —
shramaṇo hi tāvadaikāgārayagat ev bhavati . aikāgārayan tu nishchitārthasyaiv bhavati . arthanishchayastvāgamādev bhavati . tat āgam ev vyāpāraḥ pradhānataraḥ, na chānyā gatirasti . yato na khalvāgamamantareṇārthā nishchetun shakyante, tasyaiv hi trisamayapravr̥uttatrilakṣhaṇasakalapadārtha- sārthayāthātmyāvagamasusthitāntaraṅgagambhīratvāt . na chārthanishchayamantareṇaikāgārayan siddhayet, nishchayavyavahāramokṣhamārgopasanhāramukhyatven ‘mujjhadi vā’ ityādi chaturthasthale gāthādvayam . evan sthalachatuṣhṭayen tr̥utīyāntarādhikāre samudāyapātanikā . tadyathā — athaikāgyagataḥ shramaṇo bhavati .
ab, shrāmaṇya jisakā dūsarā nām hai aise ekāgratālakṣhaṇavāle mokṣhamārgakā pragnāpan hai . usamen pratham, usake (-mokṣhamārgake) mūl sādhanabhūt āgamamen vyāpār (-pravr̥utti) karāte hain : —
anvayārtha : — [shramaṇaḥ ] shramaṇ [aikāgryataḥ ] ekāgratāko prāpta hotā hai; [aikāgryan| ] ekāgratā [artheṣhu nishchitasya ] padārthoṅke nishchayavānke hotī hai; [nishchitiḥ ] (padārthoṅkā) nishchay [āgamataḥ ] āgam dvārā hotā hai; [tataḥ ] isaliye [āgamacheṣhṭā ] āgamamen vyāpār [jyeṣhṭhā ] mukhya hai ..232..
ṭīkā : — pratham to, shramaṇ vāstavamen ekāgratāko prāpta hī hotā hai; ekāgratā padārthoṅke nishchayavānke hī hotī hai; aur padārthoṅkā nishchay āgam dvārā hī hotā hai; isaliye āgamamen hī vyāpār pradhānatar (-visheṣh pradhān) hai; dūsarī gati (-anya koī mārga) nahīn hai . usakā kāraṇ yah hai ki : —
vāstavamen āgamake binā padārthoṅkā nishchay nahīn kiyā jā sakatā; kyoṅki āgam hī, jisake trikāl (utpād – vyay – dhrauvyarūp) tīn lakṣhaṇ pravartate hain aise sakalapadārthasārthake yathātathya gnān dvārā susthit antaraṅgase gambhīr hai (arthāt āgamakā hī antaraṅg, sarva padārthoṅke
nishchay bane āgam vaḍe, āgamapravartan mukhya chhe. 232.
Page 431 of 513
PDF/HTML Page 464 of 546
single page version
yato‘nishchitārthasya kadāchinnishchikīrṣhākulitachetasaḥ samantato dolāyamānasyātyantataralatayā, kadāchichchikīrṣhājvaraparavashasya vishvan svayam sisr̥ukṣhorvishvavyāpārapariṇatasya pratikṣhaṇavijr̥umbha- māṇakṣhobhatayā, kadāchidbubhukṣhābhāvitasya vishvan svayam bhogyatayopādāy rāgadveṣhadoṣhakalmāṣhit- chittavr̥utteriṣhṭāniṣhṭavibhāgen pravartitadvaitasya prativastupariṇamamānasyātyantavisanṣhṭhulatayā, kr̥ut- nishchayaniḥkriyanirbhogan yugapadāpītavishvamapyavishvatayaikan bhagavantamātmānamapashyataḥ satatan vaiyagārayamev syāt . na chaikāgārayamantareṇ shrāmaṇyan siddhayet, yato‘naikāgārayasyānekamevedamiti pashyatastathāpratyayābhiniviṣhṭasyānekamevedamiti jānatastathānubhūtibhāvitasyānekamevedamiti pratyarthavikalpavyāvr̥uttachetasā santatan pravartamānasya tathāvr̥uttiduḥsthitasya chaikātmapratītyanubhūti- tachchaikāgyamāgamaparignānādev bhavatīti prakāshayati — eyaggagado samaṇo aikāgyagataḥ shramaṇo bhavati .. atrāyamarthaḥ — jagattrayakālatrayavartisamastadravyaguṇaparyāyaikasamayaparichchhittisamarthasakalavimalakeval- gnānalakṣhaṇanijaparamātmatattvasamyakshraddhānagnānānuṣhṭhānarūpamaikāgyan bhaṇyate . tatra gatastanmayatven pariṇataḥ samūhake yathārthagnān dvārā susthit hai isaliye āgam hī samasta padārthoṅke yathārtha gnānase gambhīr hai ) .
aur, padārthoṅke nishchayake binā ekāgratā siddha nahīn hotī; kyoṅki, jise padārthoṅkā nishchay nahīn hai vah (1) kadāchit nishchay karanekī ichchhāse ākulatāprāpta chittake kāraṇ sarvataḥ dolāyamān (-ḍāvān̐ḍol) honese atyanta taralatā (chañchalatā) prāpta karatā hai, (2) kadāchit karanekī ichchhārūp jvarase paravash hotā huā vishvako (-samasta padārthoṅko) svayam sarjan karanekī ichchhā karatā huā vishvavyāpārarūp (-samasta padārthoṅkī pravr̥uttirūp) pariṇamit honese pratikṣhaṇ kṣhobhakī pragaṭatāko prāpta hotā hai, aur (3) kadāchit bhoganekī ichchhāse bhāvit hotā huā vishvako svayam bhogyarūp grahaṇ karake, rāgadveṣharūp doṣhase kaluṣhit chittavr̥uttike kāraṇ (vastuommen) iṣhṭa – aniṣhṭa vibhāg dvārā dvaitako pravartit karatā huā pratyek vasturūp pariṇamit honese atyanta asthiratāko prāpta hotā hai, isaliye [-uparokta tīn kāraṇonse ] us anishchayī jīvake (1) kr̥utanishchay, (2) niṣhkriy aur (3) nirbhog aise bhagavān ātmāko — jo ki yugapat vishvako pī jānevālā hone par bhī vishvarūp na honese ek hai use — nahīn dekhanese satat vyagratā hī hotī hai, (-ekāgratā nahīn hotī) .
aur ekāgratāke binā shrāmaṇya siddha nahīn hotā; kyoṅki jisake ekāgratā nahīn hai vah jīv (1) ‘yah anek hī hai’ aisā dekhatā (-shraddhān karatā) huā usaprakārakī pratītimen
bhāvit hotā hai, aur (3) yah anek hī hai’ isaprakār pratyek padārthake vikalpase khaṇḍit (-chhinnabhinna) chitta sahit satat pravr̥utta hotā huā usaprakārakī 2vr̥uttise duḥsthit hotā hai,
1. abhiniviṣhṭa = āgrahī, dr̥urḥ . 2. vr̥utti = vartanā; chāritra .
Page 432 of 513
PDF/HTML Page 465 of 546
single page version
vr̥uttisvarūpasamyagdarshanagnānachāritrapariṇatipravr̥uttadrashignaptivr̥uttirūpātmatattvaikāgārayābhāvāt shuddhātma- tattvapravr̥uttirūpan shrāmaṇyamev na syāt . ataḥ sarvathā mokṣhamārgāparanāmnaḥ shrāmaṇyasya siddhaye bhagavadarhatsarvagnopagne prakaṭānekāntaketane shabdabrahmaṇi niṣhṇāten mumukṣhuṇā bhavitavyam ..232..
athāgamahīnasya mokṣhākhyan karmakṣhapaṇan na sambhavatīti pratipādayati — shramaṇo bhavati . eyaggan ṇichchhidassa aikāgggggāā āā ā
ṭaṅkotkīrṇagnāyakaikasvabhāvo yo‘sau paramātmapadārthastatprabhr̥utiṣhvartheṣhu .ṇichchhittī āgamado sā cha sā cha padārthanishchittirāgamato bhavati . tathāhi — jīvabhedakarmabhedapratipādakāgamābhyāsādbhabhavati, na keval- māgamābhyāsāttathaivāgamapadasārabhūtāchchidānandaikaparamātmatattvaprakāshakādadhyātmābhidhānātparamāgamāchcha padārtha- parichchhittirbhavati . āgamacheṭṭhā tado jeṭṭhā tataḥ kāraṇādevamuktalakṣhaṇāgame paramāgame cha cheṣhṭā pravr̥uttiḥ jyeṣhṭhā shreṣhṭhā prashasyetyarthaḥ ..232.. athāgamaparignānahīnasya karmakṣhapaṇan na bhavatīti prarūpayati — āgamahīṇo isaliye use ek ātmākī pratīti – anubhūti – vr̥uttisvarūp samyagdarshan – gnān – chāritra pariṇatirūp pravartamān jo 1dr̥ushignapti – vr̥uttirūp ātmatattvamen ekāgratā hai usakā abhāv honese shuddhātmatatvapravr̥uttirūp shrāmaṇya ho (shuddhātmatatvamen pravr̥uttirūp munipanā hī) nahīn hotā .
isase (aisā kahā gayā hai ki) mokṣhamārga jisakā dūsarā nām hai aise shrāmaṇyakī sarvaprakārase siddhi karaneke liye mumukṣhuko bhagavān arhanta sarvagnase upagna (-svayam jānakar kahe gaye) shabdabrahmamen — jisakā ki anekāntarūpī ketan (chihna – dhvaj – lakṣhaṇ) pragaṭ hai usamen — niṣhṇāt honā chāhiye .
bhāvārtha : — āgamake vinā padārthoṅkā nishchay nahīn hotā, padārthoṅke nishchayake vinā ashraddhājanit taralatā, parakartr̥utvābhilāṣhājanit kṣhobh aur parabhoktr̥uttvābhilāṣhājanit asthiratāke kāraṇ ekāgratā nahīn hotī; aur ekāgratāke vinā ek ātmāmen shraddhān – gnān – vartanarūp pravartamān shuddhātmapravr̥utti na honese munipanā nahīn hotā, isaliye mokṣhārthīkā pradhān karttavya
ab āgamahīnake mokṣhākhya (mokṣha nāmase kahā jānevālā) karmakṣhay nahīn hotā, aisā pratipādan karate hain : —
2shabdabrahmarūp āgamamen pravīṇatā prāpta karanā hī hai ..232..
1. dr̥ushi = darshan .
2. shabdabrahma = paramabrahmarūp vāchyakā vāchak dravya shrut . [in gāthāommen sarvagnopagna samasta dravyashrutako
sāmānyatayā āgam kahā gayā hai . kabhī dravyashrutake ‘āgam’ aur ‘paramāgam’ aise do bhed bhī kiye jāte
hain; vahān̐ jīvabhedon aur karmabhedoṅke pratipādak dravyashrutako ‘āgam’ kahā jātā hai, aur samasta dravyashrutake
sārabhūt chidānanda ek paramātmatattvake prakāshak adhyātmadravyashrutako ‘paramāgam’ kahā jātā hai] .]
Page 433 of 513
PDF/HTML Page 466 of 546
single page version
āgamahīṇo samaṇo ṇevappāṇan paran viyāṇādi .
na khalvāgamamantareṇ parātmagnānan paramātmagnānan vā syāt; na cha parātmagnānashūnyasya paramātmagnānashūnyasya vā mohādidravyabhāvakarmaṇān gnaptiparivartarūpakarmaṇān vā kṣhapaṇan syāt . tathā hi — na tāvannirāgamasya niravadhibhavāpagāpravāhavāhimahāmohamalamalīmasasyāsya jagataḥ samaṇo ṇevappāṇan paran viyāṇādi āgamahīnaḥ shramaṇo naivātmānan paran vā vijānāti; avijāṇanto atthe avijānannarthānparamātmādipadārthān khavedi kammāṇi kidh bhikkhū kṣhapayati karmāṇi kathan bhikṣhuḥ, na kathamapi iti . ito vistaraḥ — ‘‘guṇajīvā pajjattī pāṇā saṇṇā ya maggaṇāo ya . uvaogovi ya kamaso vīsan tu parūvaṇā bhaṇidā ..’’ iti gāthākathitādyāgamamajānan, tathaiv ‘‘bhiṇṇau jeṇ ṇa jāṇiyau ṇiyadehahan paramatthu . so andhau avarahan andhayahan ki ma darisāvai panthu..’’ iti dohakasūtrakathitādyāgamapadasārabhūtam-
anvayārtha : — [āgamahīnaḥ ] āgamahīn [shramaṇaḥ ] shramaṇ [ātmānan ] ātmāko (nijako) aur [paran ] parako [na ev vijānāti ] nahīn jānatā; [arthān avijānan ] padārthoṅko nahīn jānatā huā [bhikṣhuḥ ] bhikṣhu [karmāṇi ] karmoṅko [kathan ] kisaprakār [kṣhapayati ] kṣhay kare ? ..233..
ṭīkā : — vāstavamen āgamake vinā 1parātmagnān yā 2paramātmagnān nahīn hotā; aur parātmagnānashūnyake yā paramātmagnānashūnyake mohādidravyabhāvakarmoṅkā yā 3gnaptiparivartanarūp karmoṅkā kṣhay nahīn hotā . vah isaprakār hai : —
pratham to, āgamahīn yah jagat — ki jo niravadhi (anādi) bhavasaritāke pravāhako bahānevāle mahāmohamalase malin hai vah — dhatūrā piye hue manuṣhyakī bhān̐ti vivekake nāshako prāpta
.
bhikṣhu padārtha – ajāṇ te kṣhay karmano kaī rīt kare ? 233.
1. parātmagnān = parakā aur ātmākā gnān; sva – parakā bhedagnān .
2. paramātmagnān = paramātmākā gnān, ‘main samasta lokālokake gnāyak gnānasvabhāvavālā param ātmā hūn̐’ aisā
3. gnaptiparivartan = gnaptikā badalanā, jānanekī kriyākā parivartan (gnānakā ek gneyase dūsare gneyamen badalanā so gnaptiparivartanarūp karma hai .)
Page 434 of 513
PDF/HTML Page 467 of 546
single page version
pītonmattakasyevāvakīrṇavivekasyāvivikten gnānajyotiṣhā nirūpayato‘pyātmātmapradeshanishchit sharīrādidravyeṣhūpayogamishritamoharāgadveṣhādibhāveṣhu cha svaparanishchāyakāgamopadeshapūrvakasvānubhavā- bhāvādayan paro‘yamātmeti gnānan siddhayet; tathā cha trisamayaparipāṭīprakaṭitavichitraparyāy- prāgbhārāgādhagambhīrasvabhāvan vishvamev gneyīkr̥utya pratapataḥ paramātmanishchāyakāgamopadeshapūrvak- svānubhavābhāvāt gnānasvabhāvasyaikasya paramātmano gnānamapi na siddhayet . parātma- paramātmagnānashūnyasya tu dravyakarmārabdhaiḥ sharīrādibhistatpratyayairmoharāgadveṣhādibhāvaishcha sahaikya- mākalayato vadhyaghātakavibhāgābhāvānmohādidravyabhāvakarmaṇān kṣhapaṇan na siddhayet; tathāch dhyātmashāstran chājānan puruṣho rāgādidoṣharahitāvyābādhasukhādiguṇasvarūpanijātmadravyasya bhāvakarma- shabdābhidheyai rāgādinānāvikalpajālairnishchayen karmabhiḥ sah bhedan na jānāti, tathaiv karmārividhvansak- honese 1avivikta gnānajyotise yadyapi dekhatā hai tathāpi, use 2svaparanishchāyak āgamopadeshapūrvak svānubhavake abhāvake kāraṇ, ātmāmen aur ātmapradeshasthit sharīrādidravyommen tathā upayogamishrit moharāgadveṣhādibhāvommen ‘yah par hai aur yah ātmā (-sva) hai’ aisā gnān siddha nahīn hotā; tathā use, 3paramātmanishchāyak āgamopadeshapūrvak svānubhavake abhāvake kāraṇ, jisake trikāl paripāṭīmen vichitra paryāyoṅkā samūh pragaṭ hotā hai aise agādh – gambhīrasvabhāv vishvako gneyarūp karake 4pratapit gnānasvabhāvī ek paramātmākā gnān bhī siddha nahīn hotā .
aur (isaprakār) jo (1) parātmagnānase tathā (2) paramātmagnānase shūnya hai use, (1) dravyakarmase honevāle sharīrādike sāth tathā 5tatpratyayī moharāgadveṣhādi bhāvoṅke sāth ekatākā anubhav karanese 6vadhyaghātakake vibhāgakā abhāv honese mohādidravyabhāvakarmoṅkā kṣhay siddha nahīn hotā, tathā (2) 7gneyaniṣhṭhatāse pratyek vastuke utpād – vināsharūp pariṇamit honeke kāraṇ
1. avivikta = avivekavālī; vivek shūnya, bhed – hīn; abhinna; ekamek .
2. svaparanishchāyak = svaparakā nishchay karānevālā (āgamopadesh svaparakā nishchay karānevālā hai arthāt svaparakā nishchay karanemen nimittabhūt hai .)
3. paramātmanishchāyak = paramātmākā nishchay karanevālā (arthāt gnānasvabhāv paramātmākā nishchay karanemen nimittabhūt .)
4. pratapit = pratāpavān (gnānasvabhāv paramātmā vishvako gneyarūp karake tapatā hai — pratāpavān vartatā hai .)
5. tatpratyayī = tatsambandhī, vah jisakā nimitta hai aise .
6. vadhyaghātak = hanan yogya aur hananakartā [ātmā vadhya hai aur mohādibhāvakarma ghātak hain . mohādidravyakarma bhī ātmāke ghātamen nimittabhūt honese ghātak kahalāte hain .]]
7. gneyaniṣhṭha = gneyommen niṣhṭhāvālā; gneyaparāyaṇ; gneyasammukh [anādi sansāramen gnapti gneyaniṣhṭha honese vah pratyek padārthakī utpatti – vināsharūp pariṇamit honese parivartanako prāpta hotī rahatī hai . paramātmaniṣhṭhatāke binā gnaptikā vah parivartan anivārya hai .]]
Page 435 of 513
PDF/HTML Page 468 of 546
single page version
gneyaniṣhṭhatayā prativastu pātotpātapariṇatatven gnapterāsansārātparivartamānāyāḥ paramātmaniṣhṭhatva- mantareṇānivāryaparivartatayā gnaptiparivartarūpakarmaṇān kṣhapaṇamapi na siddhayet . ataḥ karma- kṣhapaṇārthibhiḥ sarvathāgamaḥ paryupāsyaḥ ..233..
athāgam evaikashchakṣhurmokṣhamārgamupasarpatāmityanushāsti — āgamachakkhū sāhū indiyachakkhūṇi savvabhūdāṇi .
devā ya ohichakkhū siddhā puṇ savvado chakkhū ..234.. svakīyparamātmatattvasya gnānāvaraṇādidravyakarmabhirapi sah pr̥uthaktvan na vetti, tathāchāsharīralakṣhaṇashuddhātma- padārthasya sharīrādinokarmabhiḥ sahānyatvan na jānāti . itthambhūtabhedagnānābhāvāddehasthamapi nijashuddhātmānan na rochate, samastarāgādiparihāreṇ na cha bhāvayati . tatashcha kathan karmakṣhayo bhavati, na kathamapīti . tataḥ kāraṇānmokṣhārthinā paramāgamābhyās ev kartavya iti tātparyārthaḥ ..233.. ath mokṣhamārgārthināmāgam anādi sansārase parivartanako pānevālī jo gnapti, usakā parivartan paramātmaniṣhṭhatāke atirikta anivārya honese, gnaptiparivartanarūp karmoṅkā kṣhay bhī siddha nahīn hotā . isaliye karmakṣhayārthiyoṅko sarvaprakārase āgamakī paryupāsanā karanā yogya hai .
bhāvārtha : — āgamakī paryupāsanāse rahit jagatako āgamopadeshapūrvak svānubhav na honese ‘yah jo amūrtik ātmā hai so main hūn̐, aur ye samānakṣhetrāvagāhī sharīrādik vah par hain’ isīprakār ‘ye jo upayog hai so main hūn̐ aur ye upayogamishrit moharāgadveṣhādibhāv hain so par hai’ isaprakār sva – parakā bhedagnān nahīn hotā thā use āgamopadeshapūrvak svānubhav na honese ‘main gnānasvabhāvī ek paramātmā hūn̐’ aisā paramātmagnān bhī nahīn hotā .
isaprakār jise (1) sva – par gnān tathā (2) paramātmagnān nahīn hai use, (1) hanan hone yogya svakā aur hananevāle mohādidravyabhāvakarmarūp parakā bhedagnān na honese mohādidravyabhāvakarmoṅkā kṣhay nahīn hotā, tathā (2) paramātmaniṣhṭhatāke abhāvake kāraṇ gnaptikā parivartan nahīn ṭalanese gnaptiparivartanarūp karmoṅkā bhī kṣhay nahīn hotā .
isaliye mokṣhārthiyoṅko sarvaprakārase sarvagnakathit āgamakā sevan karanā chāhiye ..233..
ab, mokṣhamārga par chalanevāloṅko āgam hī ek chakṣhu hai aisā upadesh karate hain : —
chhe dev avadhichakṣhu ne sarvatrachakṣhu siddha chhe . 234.
Page 436 of 513
PDF/HTML Page 469 of 546
single page version
ih tāvadbhagavantaḥ siddhā ev shuddhagnānamayatvātsarvatashchakṣhuṣhaḥ, sheṣhāṇi tu sarvāṇyapi bhūtāni mūrtadravyāvasaktadraṣhṭitvādindriyachakṣhūnṣhi . devāstu sūkṣhmatvavishiṣhṭamūrtadravyagrāhitvād- vadhichakṣhuṣhaḥ, ath cha te‘pi rūpidravyamātradraṣhṭatvenendriyachakṣhurbhyo‘vishiṣhyamāṇā indriyachakṣhuṣh ev . evamamīṣhu samasteṣhvapi sansāriṣhu mohopahatatayā gneyaniṣhṭheṣhu satsu gnānaniṣhṭhatvamūl- shuddhātmatattvasamvedanasādhyan sarvatashchakṣhustvan na siddhayet . ath tatsiddhaye bhagavantaḥ shramaṇā āgamachakṣhuṣho bhavanti . ten gneyagnānayoranyonyasamvalanenāshakyavivechanatve satyapi svapar- ev draṣhṭirityākhyāti — āgamachakkhū shuddhātmādipadārthapratipādakaparamāgamachakṣhuṣho bhavanti . ke te . sāhū nishchayaratnatrayādhāreṇ nijashuddhātmasādhakāḥ sādhavaḥ . indiyachakkhūṇi nishchayenātīndriyāmūrtakevalagnānādi- guṇasvarūpāṇyapi vyavahāreṇānādikarmabandhavashādindriyādhīnatvenendriyachakṣhūnṣhi bhavanti . kāni kartr̥̄uṇi . savvabhūdāṇi sarvabhūtāni sarvasansārijīvā ityarthaḥ . devā ya ohichakkhū devā api cha sūkṣhmamūrta- pudgaladravyaviṣhayāvadhichakṣhuṣhaḥ . siddhā puṇ savvado chakkhū siddhāḥ punaḥ shuddhabuddhaikasvabhāvajīvalokākāsh- pramitashuddhāsaṅkhyeyasarvapradeshachakṣhuṣh iti . anen kimuktan bhavati . sarvashuddhātmapradeshe lochanotpattinimittan
anvayārtha : — [sādhuḥ ] sādhu [āgamachakṣhuḥ ] āgamachakṣhu (-āgamarūp chakṣhuvāle) hain, [sarvabhūtāni ] sarvaprāṇī [indriy chakṣhūnṣhi ] indriyachakṣhuvāle hain, [devāḥ cha ] dev [avadhichakṣhuṣhaḥ ] avadhichakṣhu hain [punaḥ ] aur [siddhāḥ ] siddha [sarvataḥ chakṣhuṣhaḥ ] sarvataḥchakṣhu (-sarva orase chakṣhuvāle arthāt sarvātmapradeshose chakṣhuvān) hain ..234..
ṭīkā : — pratham to is lokamen bhagavanta siddha hī shuddhagnānamay honese sarvataḥ chakṣhu hain, aur sheṣh ‘sabhī bhūt (-jīv), mūrta dravyommen hī unakī dr̥uṣhṭi laganese indriyachakṣhu hain . dev sūkṣhmatva- vishiṣhṭa mūrta dravyoṅko grahaṇ karate hain isaliye ve avadhichakṣhu hain; athavā ve bhī, mātra rūpī dravyoṅko dekhate hain isaliye unhen indriyachakṣhuvālonse alag na kiyā jāy to, indriyachakṣhu hī hain .’ isaprakār yah sabhī sansārī mohase 1upahat honeke kāraṇ gneyaniṣhṭha honese, gnānaniṣhṭhatākā mūl jo shuddhātma- tattvakā samvedan usase sādhya (-sadhanevālā) aisā sarvataḥ chakṣhupanā unake siddha nahīn hotā .
ab, us (sarvataḥchakṣhupane) kī siddhike liye bhagavant shramaṇ āgamachakṣhu hote hain . yadyapi gney aur gnānakā pārasparik milan ho jānese unhen bhinna karanā ashakya hai (arthāt gney gnānamen gnāt na hon aisā karanā ashakya hai ) tathāpi ve us āgamachakṣhuse svaparakā vibhāg karake, mahāmohako jinane bhed ḍālā hai aise vartate hue paramātmāko pākar, satat gnānaniṣhṭha hī rahate hain .
1. upahat = ghāyal, ashuddha, malin, bhraṣhṭa .
Page 437 of 513
PDF/HTML Page 470 of 546
single page version
vibhāgamārachayya nirbhinnamahāmohāḥ santaḥ paramātmānamavāpya satatan gnānaniṣhṭhā evāvatiṣhṭhante . ataḥ sarvamapyāgamachakṣhuṣhaiv mumukṣhūṇān draṣhṭavyam ..234..
athāgamachakṣhuṣhā sarvamev drashyat eveti samarthayati — savve āgamasiddhā atthā guṇapajjaehin chittehin .
āgamen tāvatsarvāṇyapi dravyāṇi pramīyante, vispaṣhṭatarkaṇasya sarvadravyāṇām- viruddhatvāt; vichitraguṇaparyāyavishiṣhṭāni cha pratīyante, sahakramapravr̥uttānekadharmavyāpakā- paramāgamopadeshādutpannan nirvikāran mokṣhārthibhiḥ svasamvedanagnānamev bhāvanīyamiti ..234.. athāgam- lochanen sarvan drashyat iti pragnāpayati — savve āgamasiddhā sarve‘pyāgamasiddhā āgamen gnātāḥ . ke te . atthā vishuddhagnānadarshanasvabhāvo yo‘sau paramātmapadārthastatprabhr̥utayo‘rthāḥ . kathan siddhāḥ . guṇapajjaehin
isase (aisā kahā jātā hai ki) mumukṣhuoṅko sab kuchh āgamarūp chakṣhu dvārā hī dekhanā chāhiye ..234..
ab, yah samarthan karate hain ki āgamarūp chakṣhuse sab kuchh dikhāī detā hī hai : —
anvayārtha : — [sarve arthāḥ ] samasta padārtha [chitraiḥ guṇaparyāyaiḥ ] vichitra (anek prakārakī) guṇaparyāyon sahit [āgamasiddhāḥ ] āgamasiddha hain . [tān api ] unhen bhī [te shramaṇāḥ ] ve shramaṇ [āgamen hi dr̥uṣhṭā ] āgam dvārā vāstavamen dekhakar [jānanti ] jānate hain ..235..
ṭīkā : — pratham to, āgam dvārā sabhī dravya pramey (gney) hote hain, kyoṅki sarvadravya vispaṣhṭa tarkaṇāse aviruddha hain, ( – sarva dravya āgamānusār jo visheṣh spaṣhṭa tarka usake sāth melavāle hain, arthāt ve āgamānusār vispaṣhṭa vichārase gnāt hon aise hain ) . aur āgamase ve dravya vichitra guṇaparyāyavāle pratīt hote hain, kyoṅki āgamako sahapravr̥utta aur kramapravr̥utta anek dharmommen
te sarvane jāṇe shramaṇ e dekhīne āgam vaḍe. 235.
Page 438 of 513
PDF/HTML Page 471 of 546
single page version
nekāntamayatvenaivāgamasya pramāṇatvopapatteḥ . ataḥ sarve‘rthā āgamasiddhā ev bhavanti . ath te shramaṇānān gneyatvamāpadyante svayamev, vichitraguṇaparyāyavishiṣhṭasarvadravyavyāpakānekāntātmak- shrutagnānopayogībhūy vipariṇamanāt . ato na kiñchidapyāgamachakṣhuṣhāmdrashyan syāt ..235..
āgamapuvvā diṭṭhī ṇa bhavadi jasseh sañjamo tassa .
ṇatthīdi bhaṇadi suttan asañjado hodi kidh samaṇo ..236.. chittehin vichitraguṇaparyāyaiḥ sah . jāṇanti jānanti . kān . te vi tān pūrvoktārthaguṇaparyāyān . kin kr̥utvā pūrvam . pechchhittā draṣhṭavā gnātvā . ken . āgameṇ hi āgamenaiv . ayamatrārthaḥ — pūrvamāgaman paṭhitvā pashchājjānanti . te samaṇā te shramaṇā bhavantīti . atredan bhaṇitan bhavati — sarve dravyaguṇaparyāyāḥ paramāgamen gnāyante . kasmāt . āgamasya parokṣharūpeṇ kevalagnānasamānatvāt . pashchādāgamādhāreṇ svasamvedanagnāne jāte svasamvedanagnānabalen kevalagnāne cha jāte pratyakṣhā api bhavanti . tataḥkāraṇādāgamachakṣhuṣhā paramparayā sarvan drashyan bhavatīti ..235.. evamāgamābhyāsakathanarūpeṇ prathamasthale sūtrachatuṣhṭayan gatam . athāgamaparignān- tattvārthashraddhānatadubhayapūrvakasanyatatvatrayasya mokṣhamārgatvan niyamayati — āgamapuvvā diṭṭhī ṇa bhavadi jasseh vyāpak (-anek dharmoṅko kahanevālā) 1anekāntamay honese āgamako pramāṇatākī upapatti hai (arthāt āgam pramāṇabhūt siddha hotā hai ) . isase sabhī padārtha āgamasiddha hī hain . aur ve shramaṇoṅko svayamev gneyabhūt hote hain, kyoṅki shramaṇ vichitraguṇaparyāyavāle sarvadravyommen vyāpak (-sarvadravyoṅko jānanevāle) anekāntātmak 2shrutagnānopayogarūp hokar pariṇamit hote hain .
isase (aisā kahā hai ki) āgamachakṣhuoṅko (-āgamarūp chakṣhuvāloṅko) kuchh bhī adr̥ushya nahīn hai ..235..
ab, āgamagnān, tatpūrvak tattvārthashraddhān aur tadubhayapūrvak sanyatattvakī yugapatatāko mokṣhamārgapanā honekā niyam karate hain . [arthāt aisā niyam siddha karate hain ki — 1 – āgamagnān, mokṣhamārga hai ] : —
2 – tatpūrvak tattvārthashraddhān aur 3 – un donon pūrvak sanyatapanā in tīnoṅkā sāth honā hī
1. anekānta = anek anta; anek dharma . [dravyashrut anekāntamay hai; sarvadravyoṅke ek hī sāth aur kramashaḥ pravartamān anek dharmommen vyāpta (unhen kahanevāle) anek dharma dravyashrutamen hain .]]
2. shrutagnānopayog anekāntātmak hai . sarva dravyoṅke anek dharmommen vyāpta (unhen jānanevāle anek dharma bhāvashrutagnānamen hain ) .
Page 439 of 513
PDF/HTML Page 472 of 546
single page version
ih hi sarvasyāpi syātkāraketanāgamapūrvikayā tattvārthashraddhānalakṣhaṇayā draṣhṭayā shūnyasya svaparavibhāgābhāvāt kāyakaṣhāyaiḥ sahaikyamadhyavasato‘niruddhaviṣhayābhilāṣhatayā ṣhaḍjīvanikāy- ghātino bhūtvā sarvato‘pi kr̥utapravr̥utteḥ sarvato nivr̥uttyabhāvāttathā paramātmagnānābhāvād gneyachakra- kramākramaṇanirargalagnaptitayā gnānarūpātmatattvaikāgārayapravr̥uttyabhāvāchcha sanyam ev na tāvat siddhayet . āgamapūrvikā draṣhṭiḥ samyaktvan nāsti yasyeh loke sañjamo tassa ṇatthi sanyamastasya nāsti idi bhaṇadi ityevan bhaṇati kathayati . kin kartr̥u . suttan sūtramāgamaḥ . asañjado hodi kidh samaṇo asanyataḥ san shramaṇastapodhanaḥ kathan bhavati, na kathamapīti . tathāhi — yadi nirdoṣhinijaparamātmaivopādey iti ruchirūpan samyaktvan nāsti tarhi paramāgamabalen vishadaikagnānarūpamātmānan jānannapi samyagdraṣhṭirna bhavati, gnānī cha na bhavati, taddvayābhāve sati pañchendriyaviṣhayābhilāṣhaṣhaḍjīvavadhavyāvr̥utto‘pi sanyato na bhavati . tataḥ
anvayārtha : — [ih ] is lokamen [yasya ] jisakī [āgamapūrvā dr̥uṣhṭiḥ ] āgamapūrvak dr̥uṣhṭi (darshan) [na bhavati ] nahīn hai [tasya ] usake [sanyamaḥ ] sanyam [nāsti ] nahīn hai, [iti ] isaprakār [sūtran bhaṇati ] sūtra kahatā hai; aur [asanyataḥ ] asanyat vah [shramaṇaḥ ] shramaṇ [kathan bhavati ] kaise ho sakatā hai ? ..236..
ṭīkā : — is lokamen vāstavamen, syātkār jisakā chihna hai aise āgamapūrvak kyoṅki (1) svaparake vibhāgake abhāvake kāraṇ kāyā aur kaṣhāyoṅke sāth ekatākā adhyavasāy karanevāle aise ve jīv, 2viṣhayoṅkī abhilāṣhākā nirodh nahīn honese chhah jīvanikāyake ghātī hokar sarvataḥ (sab or se) pravr̥utti karate hain, isaliye unake sarvataḥ nivr̥uttikā abhāv hai . (arthāt kisī bhī orase – kiñchitmātra bhī nivr̥utti nahīn hai ), tathāpi (2) unake paramātmagnānake abhāvake kāraṇ gneyasamūhako kramashaḥ jānanevālī 3nirargal gnapti
1tattvārthashraddhānalakṣhaṇavālī dr̥uṣhṭise jo shūnya hai un sabhīko pratham to sanyam hī siddha nahīn hotā,
1. tattvārthashraddhānalakṣhaṇavālī = tattvārthakā shraddhān jisakā lakṣhaṇ hai aisī . [samyagdarshanakā lakṣhaṇ tattvārthashraddhān hai . vah āgamapūrvak hotā hai . āgamakā chihna ‘syāt’ kār hai] .]
2. jin jīvoṅko svaparakā bhedagnān nahīn hai unake bhale hī kadāchit pañchendriyoṅke viṣhayoṅkā sanyog dikhāī
na detā ho, chhah jīvanikāyakī dravyahinsā na dikhāī detī ho aur isaprakār sanyogase nivr̥utti dikhāī detī
ho, tathāpi kāyā aur kaṣhāyake sāth ekatva mānanevāle un jīvoṅke vāstavamen pañchendriyake viṣhayoṅkī
abhilāṣhākā nirodh nahīn hai, hinsākā kiñchitmātra abhāv nahīn hai aur isīprakār parabhāvase kiñchitmātra
nivr̥utti nahīn hai .
3. nirargal = niraṅkush; sanyamarahit; svachchhandī .
Page 440 of 513
PDF/HTML Page 473 of 546
single page version
asiddhasanyamasya tu sunishchitaikāgārayagatatvarūpan mokṣhamārgāparanām shrāmaṇyamev na siddhayet . at āgamagnānatattvārthashraddhānasanyatatvānān yaugapadyasyaiv mokṣhamārgatvan niyamyet ..236..
athāgamagnānatattvārthashraddhānasanyatatvānāmayaugapadyasya mokṣhamārgatvan vighaṭayati — ṇa hi āgameṇ sijjhadi saddahaṇan jadi vi ṇatthi atthesu .
sthitametat – paramāgamagnānatattvārthashraddhānasanyatatvatrayamev muktikāraṇamiti ..236.. athāgamagnānatattvārtha- shraddhānasanyatatvānān yaugapadyābhāve mokṣho nāstīti vyavasthāpayati — ṇa hi āgameṇ sijjhadi āgamajanit- paramātmagnānen na siddhayati, saddahaṇan jadi vi ṇatthi atthesu shraddhānan yadi cha nāsti paramātmādipadārtheṣhu . saddahamāṇo atthe shraddadhāno vā chidānandaikasvabhāvanijaparamātmādipadārthān, asañjado vā ṇa ṇivvādi viṣhay- kaṣhāyādhīnatvenāsanyato vā na nirvāti, nirvāṇan na labhat iti . tathāhi – yathā pradīpasahitapuruṣhasya kūpapatanaprastāve kūpapatanānnivartanan mam hitamiti nishchayarūpan shraddhānan yadi nāsti tadā tasya pradīpaḥ kin karoti, na kimapi . tathā jīvasyāpi paramāgamādhāreṇ sakalapadārthagneyākārakarambitavishadaikagnānarūpan honese gnānarūp ātmatattvamen ekāgratākī pravr̥uttikā abhāv hai . (isaprakār unake sanyam siddha nahīn hotā) aur (-isaprakār) jinake sanyam siddha nahīn hotā unhen 1sunishchit aikāgyrāpariṇatatārūp shrāmaṇya hī – jisakā dūsarā nām mokṣhamārga hai vahī — siddha nahīn hotā .
isase āgamagnān – tattvārthashraddhān aur sanyatattvake yugapatapaneko hī mokṣhamārgapanā honekā niyam hotā hai ..236..
ab, aisā siddha karate hain ki — āgamagnān – tattvārthashraddhān aur sanyatattvake ayugapatpaneko mokṣhamārgatva ghaṭit nahīn hotā : —
anvayārtha : — [āgamen ] āgamase, [yadi api ] yadi [artheṣhu shraddhānan nāsti ] padārthoṅkā shraddhān na ho to, [na hi siddhayati ] siddhi (mukti) nahīn hotī; [arthān shraddhadhānaḥ ] padārthoṅkā shraddhān karanevālā bhī [asanyataḥ vā ] yadi asanyat ho to [na nirvāti ] nirvāṇako prāpta nahīn hotā ..237..
nirvāṇ nahi artho taṇī shraddhāthī, jo sanyam nahīn. 237.
1. sunishchit = dr̥urḥ . (dr̥urḥatāpūrvak ekāgratāmen pariṇamit honā so shrāmaṇya hai .)
Page 441 of 513
PDF/HTML Page 474 of 546
single page version
shraddhānashūnyenāgamajaniten gnānen, tadavinābhāvinā shraddhānen cha sanyamashūnyen, na tāvatsiddhayati . tathā hi — āgamabalen sak lapadārthān vispaṣhṭan tarkayannapi, yadi sak la- padārthagneyākārakarambitavishadaikagnānākāramātmānan na tathā pratyeti, tadā yathoditātmanaḥ shraddhān- shūnyatayā yathoditamātmānamananubhavan kathan nām gneyanimagno gnānavimūḍho gnānī syāt . agnāninashcha gneyadyotako bhavannapyāgamaḥ kin kuryāt . tataḥ shraddhānashūnyādāgamānnāsti siddhiḥ . kiñch, sakalapadārthagneyākārakarambitavishadaikagnānākāramātmānan shraddadhāno‘pyanubhavannapi, yadi svasminnev sanyamya na vartayati, tadānādimoharāgadveṣhavāsanopajanitaparadravyachaṅkramaṇasvairiṇyā- shchidvr̥utteḥ svasminnev sthānānnirvāsananiṣhkampaikatattvamūrchchhitachidvr̥uttyabhāvātkathan nām sanyataḥ syāt . svātmānan jānato‘pi mamātmaivopādey iti nishchayarūpan yadi shraddhānan nāsti tadā tasya pradīpasthānīy āgamaḥ kin karoti, na kimapi . yathā vā sa ev pradīpasahitapuruṣhaḥ svakīyapauruṣhabalen kūpapatanādyadi na nivartate tadā tasya shraddhānan pradīpo draṣhṭirvā kin karoti, na kimapi . tathāyan jīvaḥ
ṭīkā : — āgamajanit gnānase, yadi vah shraddhānashūnya ho to siddhi nahīn hotī; tathā usake (-āgamagnānake) vinā jo nahīn hotā aise shraddhānase bhī yadi vah (shraddhān) sanyamashūnya ho to siddhi nahīn hotī . vah isaprakār : —
āgamabalase sakal padārthoṅkī vispaṣhṭa 1tarkaṇā karatā huā bhī yadi jīv sakal padārthoṅke gneyākāroṅke sāth 2milit honevālā vishad ek gnān jisakā ākār hai aise ātmāko usaprakārase pratīt nahīn karatā to yathokta ātmāke shraddhānase shūnya honeke kāraṇ jo yathokta ātmākā anubhav nahīn karatā aisā vah gneyanimagna gnānavimūrḥ jīv kaise gnānī hogā ? (nahīn hogā, vah agnānī hī hogā .) aur agnānīko, gneyadyotak hone par bhī, āgam kyā karegā ? (-āgam gneyoṅkā prakāshak hone par bhī vah agnānīke liye kyā kar sakatā hai ?) isaliye shraddhānashūnya āgamase siddhi nahīn hotī .
aur, sakal padārthoṅke gneyākāroṅke sāth milit hotā huā vishad ek gnān jisakā ākār hai aise ātmākā shraddhān karatā huā bhī, anubhav karatā huā bhī yadi jīv apanemen hī sanyamit (-aṅkushit) hokar nahīn rahatā, to anādi moharāgadveṣhakī vāsanāse janit jo paradravyamen bhramaṇ usake kāraṇ jo svairiṇī (-svachchhandī, vyabhichāriṇī) hai aisī chidvr̥utti (- chaitanyakī pariṇati) apanemen hī rahanese, vāsanārahit niṣhkamp ek tattvamen līn chidvr̥uttikā abhāv honese, vah kaise sanyat hogā ? (nahīn hogā, asanyat hī hogā) aur asanyatako, yathokta pra. 56
1. tarkaṇā = vichāraṇā; yukti ityādike āshrayavālā gnān .
2. milit hone vālā = mishrit honevālā; sambandhako prāpta; arthāt unhen jānanevālā . [samasta padārthoṅke gneyākār jisamen pratibimbit hote hain arthāt unhen jānatā hai aisā spaṣhṭa ek gnān hī ātmākā rūp hai .]]
Page 442 of 513
PDF/HTML Page 475 of 546
single page version
asanyatasya cha yathoditātmatattvapratītirūpan shraddhānan yathoditātmatattvānubhūtirūpan gnānan vā kin kuryāt . tataḥ sanyamashūnyāt shraddhānāt gnānādvā nāsti siddhiḥ . at āgamagnānatattvārtha- shraddhānasanyatatvānāmayaugapadyasya mokṣhamārgatvan vighaṭetaiv ..237..
athāgamagnānatattvārthashraddhānasanyatatvānān yaugapadye‘pyātmagnānasya mokṣhamārgasādhakatamatvan dyotayati —
shraddhānagnānasahito‘pi pauruṣhasthānīyachāritrabalen rāgādivikalparūpādasanyamādyadi na nivartate tadā tasya shraddhānan gnānan vā kin kuryāt, na kimapīti . ataḥ etadāyāti – paramāgamagnānatattvārthashraddhānasanyatatvānān madhye dvayenaiken vā nirvāṇan nāsti, kintu trayeṇeti ..237.. evan bhedābhedaratnatrayātmakamokṣhamārga- sthāpanamukhyatven dvitīyasthale gāthāchatuṣhṭayan gatam . kiñch bahirātmāvasthāntarātmāvasthāparamātmāvasthā- mokṣhāvasthātrayan tiṣhṭhati . avasthātraye‘nugatākāran dravyan tiṣhṭhati . evan parasparasāpekṣhadravyaparyāyātmako jīvapadārthaḥ. tatra mokṣhakāraṇan chintyate . mithyātvarāgādirūpā bahirātmāvasthā tāvadashuddhā, muktikāraṇan ātmatattvakī pratītirūp shraddhān yā yathokta ātmatattvakī anubhūtirūp gnān kyā karegā ? isaliye sanyamashūnya shraddhānase yā gnānase siddhi nahīn hotī .
isase āgamagnān – tattvārthashraddhān – sanyatattvake ayugapatpaneko mokṣhamārgapanā ghaṭit nahīn hotā ..237..
ab, āgamagnān – tattvārthashraddhān – sanyatattvakā yugapatpanā hone par bhī, ātmagnān mokṣhamārgakā sādhakatam (utkr̥uṣhṭa sādhak) hai aisā samajhāte hain : —
anvayārtha : — [yat karma ] jo karma [agnānī ] agnānī [bhavashatasahasrakoṭibhiḥ ] lakṣhakoṭi bhavommen [kṣhapayati ] khapātā hai, [tat ] vah karma [gnānī ] gnānī [tribhiḥ guptaḥ ] tīn prakār (man – vachan – kāy) se gupta honese [uchchhvāsamātreṇ ] uchchhvāsamātramen [kṣhapayati ] khapā detā hai ..238..
te karma gnānī trigupta bas uchchhvāsamātrathī kṣhay kare. 238.
Page 443 of 513
PDF/HTML Page 476 of 546
single page version
yadagnānī karma kramaparipāṭayā bālatapovaichitryopakrameṇ cha pachyamānamupāttarāgadveṣhatayā sukhaduḥkhādivikārabhāvapariṇataḥ punarāropitasantānan bhavashatasahasrakoṭībhiḥ kathañchan nistarati, tadev gnānī syātkāraketanāgamagnānatattvārthashraddhānasanyatatvayaugapadyātishayaprasādāsāditashuddha- gnānamayātmatattvānubhūtilakṣhaṇagnānitvasadbhāvātkāyavāṅmanaḥkarmoparamapravr̥uttatriguptatvāt prachaṇḍop- na bhavati . mokṣhāvasthā shuddhā phalabhūtā, sā chāgre tiṣhṭhati . etābhyān dvābhyān bhinnā yāntarātmāvasthā sā mithyātvarāgādirahitatven shuddhā . yathā sūkṣhmanigotagnāne sheṣhāvaraṇe satyapi kṣhayopashamagnānāvaraṇan nāsti tathātrāpi kevalagnānāvaraṇe satyapyekadeshakṣhayopashamagnānāpekṣhayā nāstyāvaraṇam . yāvatānshen nirāvaraṇā rāgādirahitatven shuddhā cha tāvatānshen mokṣhakāraṇan bhavati . tatra shuddhapāriṇāmikabhāvarūpan paramātmadravyan dhyeyan bhavati, tachcha tasmādantarātmadhyānāvasthāvisheṣhātkathañchidbhinnam . yadaikāntenābhinnan bhavati tadā mokṣhe‘pi dhyānan prāpnoti, athavāsya dhyānaparyāyasya vināshe sati tasya pāriṇāmik- bhāvasyāpi vināshaḥ prāpnoti . evan bahirātmāntarātmaparamātmakathanarūpeṇ mokṣhamārgo gnātavyaḥ . ath paramāgamagnānatattvārthashraddhānasanyatatvānān bhedaratnatrayarūpāṇān melāpake‘pi, yadabhedaratnatrayātmakan nirvikalpa- samādhilakṣhaṇamātmagnānan, nishchayen tadev muktikāraṇamiti pratipādayati — jan aṇṇāṇī kamman khavedi nirvikalpasamādhirūpanishchayaratnatrayātmakavishiṣhṭabhedagnānābhāvādagnānī jīvo yatkarma kṣhapayati . kābhiḥ karaṇabhūtābhiḥ . bhavasayasahassakoḍīhin bhavashatasahasrakoṭibhiḥ . tan ṇāṇī tihin gutto tatkarma gnānī jīvastri- guptiguptaḥ san khavedi ussāsametteṇ kṣhapayatyuchchhvāsamātreṇeti . tadyathā — bahirviṣhaye paramāgamābhyāsabalen yatsamyakparignānan tathaiv shraddhānan vratādyanuṣhṭhānan cheti trayan, tattrayādhāreṇotpannan siddhajīvaviṣhaye samyak- parignānan shraddhānan tadguṇasmaraṇānukūlamanuṣhṭhānan cheti trayan, tattrayādhāreṇotpannan vishadākhaṇḍaikagnānākāre svashuddhātmani parichchhittirūpan savikalpagnānan svashuddhātmopādeyabhūtaruchivikalparūpan samyagdarshanan tatraivātmani rāgādivikalpanivr̥uttirūpan savikalpachāritramiti trayam . tattrayaprasādenotpannan yannirvikalpasamādhirūpan nishchayaratnatrayalakṣhaṇan vishiṣhṭasvasamvedanagnānan tadabhāvādagnānī jīvo bahubhavakoṭibhiryatkarma kṣhapayati,
ṭīkā : — jo karma (agnānīko) kramaparipāṭīse tathā anek prakārake bālatapādirūp udyamase pakate hue, rāgadveṣhako grahaṇ kiyā honese sukhaduḥkhādi vikārabhāvarūp pariṇamit honese punaḥ santānako āropit karatā jāy isaprakār, lakṣhakoṭibhavon dvārā chāhe jisaprakār (-mahā kaṣhṭase) agnānī pār kar jātā hai, vahī karma, (gnānīko syātkāraketan āgamagnān, tattvārthashraddhān aur sanyatattvake yugapatpaneke atishayaprasādase prāpta kī huī shuddhagnānamay ātmatattvakī anubhūti jisakā lakṣhaṇ hai aise gnānīpanake sadbhāvake kāraṇ kāy – vachan – manake karmoṅke 1uparamase triguptitā pravartamān honese prachaṇḍa udyam se pakatā huā, rāgadveṣhake chhoṛanese samasta sukhaduḥkhādi vikār atyanta nirasta huā honese punaḥsantānako āropit na karatā jāy
1. uparam = virām, aṭak jānā vah, ruk jānā vah; [gnānīke gnānīpanake kāraṇ kāy – vachan – man sambandhī kārya ruk jānese triguptatā pravartatī hai .]]
Page 444 of 513
PDF/HTML Page 477 of 546
single page version
kramapachyamānamapahastitarāgadveṣhatayā dūranirastasamastasukhaduḥkhādivikāraḥ punaranāropitasantān- muchchhvāsamātreṇaiv līlayaiv pātayati . at āgamagnānatattvārthashraddhānasanyatatvayaugapadye‘pyātma- gnānamev mokṣhamārgasādhakatamamanumantavyam ..238..
athātmagnānashūnyasya sarvāgamagnānatattvārthashraddhānasanyatatvānān yaugapadyamapyakin chitka ra- mityanushāsti — paramāṇupamāṇan vā muchchhā dehādiesu jassa puṇo .
vijjadi jadi so siddhin ṇa lahadi savvāgamadharo vi ..239.. tatkarma gnānī jīvaḥ pūrvoktagnānaguṇasadbhāvāt triguptiguptaḥ sannuchchhvāsamātreṇ līlayaiv kṣhapayatīti . tato gnāyate paramāgamagnānatattvārthashraddhānasanyatatvānān bhedaratnatrayarūpāṇān sadbhāve‘pyabhedaratnatrayarūpasya sva- samvedanagnānasyaiv pradhānatvamiti ..238.. ath pūrvasūtroktātmagnānarahitasya sarvāgamagnānatattvārthashraddhān- isaprakār uchchhvāsamātramen hī līlāse hī gnānī naṣhṭa kar detā hai .
isase āgamagnān, tattvārthashraddhān aur sanyatattvakā yugapatpanā hone par bhī ātmagnānako hī mokṣhamārgakā sādhakatam sammat karanā .
bhāvārtha : — agnānīke kramashaḥ tathā bālatapādirūp udyamase karma pakate hain aur
1gnānīpanake kāraṇ honevāle triguptatārūp prachaṇḍa udyamase karma pakate hain; isaliye agnānī jis karmako anek 2shat – sahasra – koṭi bhavommen mahākaṣhṭase ullaṅghan (pār) kar pātā hai vahī karma gnānī uchchhvāsamātramen hī, kautukamātramen hī naṣhṭa kar ḍālatā hai . aur agnānīke vah karma, sukhaduḥkhādivikārarūp pariṇamanake kāraṇ, punaḥ nūtan karmarūp santatiko chhoṛatā jātā hai tathā gnānīke sukhaduḥkhādivikārarūp pariṇaman na honese vah ka rma punaḥ nūtan karmarūp santatiko nahīn chhoṛatā jātā . isaliye ātmagnān hī mokṣhamārgakā sādhakatam hai ..238..
ab, aisā upadesh karate hain ki – ātmagnānashūnyake sarva āgamagnān, tattvārthashraddhān tathā sanyatattvakā yugapatpanā bhī akiñchitkar hai, (arthāt kuchh bhī nahīn kar sakatā) : —
to sarvaāgamadhar bhale paṇ nav lahe siddhatvane. 239.
1. gnānīpan = āgamagnān – tattvārthashraddhān – sanyatattvake yugapatpaneke atishay prasādase prāpta shuddhagnānamay ātmatattvakī anubhūti gnānīpanakā lakṣhaṇ hai .
2. shat – sahasra – koṭi = 100 × 1000 × 10000000
Page 445 of 513
PDF/HTML Page 478 of 546
single page version
yadi karatalāmalakīkr̥utasakalāgamasāratayā bhūtabhavadbhāvi cha svochitaparyāyavishiṣhṭam- sheṣhadravyajātan jānantamātmānan jānan shraddadhānaḥ sanyamayanshchāgamagnānatattvārthashraddhānasanyatatvānān yaugapadye‘pi manāṅmohamalopaliptatvāt yadā sharīrādimūrchchhoparaktatayā niruparāgopayogapariṇatan kr̥utvā gnānātmānamātmānan nānubhavati tadā tāvanmātramohamalakalaṅk kīlikākīlitaiḥ karma- bhiravimuchyamāno na siddhayati . at ātmagnānashūnyamāgamagnānatattvārthashraddhānasanyatatvayaug- padyamapyakiñchitkaramev ..239.. sanyatatvānān yaugapadyamapyakiñchitkaramityupadishati — paramāṇupamāṇan vā muchchhā dehādiesu jassa puṇo vijjadi jadi paramāṇumātran vā mūrchchhā dehādikeṣhu viṣhayesu yasya puruṣhasya punarvidyate yadi chet, so siddhin ṇa lahadi sa siddhin muktin na labhate . kathambhūtaḥ . savvāgamadharo vi sarvāgamadharo‘pīti . ayamatrārthaḥ — sarvāgamagnān- tattvārthashraddhānasanyatatvānān yaugapadye sati yasya dehādiviṣhaye stokamapi mamatvan vidyate tasya pūrvasūtroktan nirvikalpasamādhilakṣhaṇan nishchayaratnatrayātmakan svasamvedanagnānan nāstīti ..239.. ath dravyabhāv- sanyamasvarūpan kathayati —
anvayārtha : — [punaḥ ] aur [yadi ] yadi [yasya ] jisake [dehādikeṣhu ] sharīrādike prati [paramāṇupramāṇan vā ] paramāṇumātra bhī [mūrchchhā ] mūrchchhā [vidyate ] vartatī ho to [saḥ ] vah [sarvāgamadharaḥ api ] bhale hī sarvāgamakā dhārī ho tathāpi [siddhin na labhate ] siddhiko prāpta nahīn hotā ..239..
ṭīkā : — sakal āgamake sārako hastāmalakavat karanese (-hathelīmen rakkhe hue āmvaleke samān spaṣhṭa gnān honese) jo puruṣh bhūt – vartamān – bhāvī 1svochit paryāyoṅke sāth asheṣh dravyasamūhako jānanevāle ātmāko jānatā hai, shraddhān karatā hai aur sanyamit rakhatā hai, us puruṣhake āgamagnān – tattvārthashraddhān – sanyatattvakā yugapatpanā hone par bhī, yadi vah kiñchitmātra bhī mohamalase lipta honese sharīrādike prati (tatsambandhī) mūrchchhāse 2uparakta rahanese, utane (kuchh) mohamalakalaṅkarūp kīleke sāth ban̐dhe hue karmonse na chhūṭatā huā siddha nahīn hotā .
isaliye ātmagnānashūnya āgamagnān – tattvārthashraddhān – sanyatattvakā yugapatpanā bhī .
3niruparāg upayogamen pariṇat karake gnānātmak ātmākā anubhav nahīn karatā, to vah puruṣh mātra
1. svochit = apaneko uchit, apane – apane yogya . [ātmākā svabhāv trikālakī svochit paryāyon sahit samasta dravyoṅko jānanā hai .]]
2. uparakta = malin; vikārī . 3. niruparāg = uparāg rahit; nirmal; nirvikār; shuddha .
Page 446 of 513
PDF/HTML Page 479 of 546
single page version
athāgamagnānatattvārthashraddhānasanyatatvayaugapadyātmagnānayaugapadyan sādhayati — pañchasamido tigutto pañchendiyasamvuḍo jidakasāo .
yaḥ khalvanekāntaketanāgamagnānabalen sakalapadārthagneyākārakarambitavishadaikagnānākār- mātmānan shraddadhāno‘nubhavanshchātmanyev nityanishchalān vr̥uttimichchhan samitipañchakāṅku shitapravr̥uttipravartit-
chāgo ya nijashuddhātmaparigrahan kr̥utvā bāhyābhyantaraparigrahanivr̥uttistyāgaḥ . aṇārambho niḥkriyanij- shuddhātmadravye sthitvā manovachanakāyavyāpāranivr̥uttiranārambhaḥ . visayavirāgo nirviṣhayasvātmabhāvanotthasukhe tr̥uptin kr̥utvā pañchendriyasukhābhilāṣhatyāgo viṣhayavirāgaḥ. khao kasāyāṇan niḥkaṣhāyashuddhātmabhāvanābalen krodhādikaṣhāyatyāgaḥ kaṣhāyakṣhayaḥ . so sañjamo tti bhaṇido sa evaṅguṇavishiṣhṭaḥ sanyam iti bhaṇitaḥ . pavvajjāe viseseṇ sāmānyenāpi tāvadidan sanyamalakṣhaṇan, pravrajyāyān tapashcharaṇāvasthāyān visheṣheṇeti . atrābhyantarashuddhātmasamvittirbhāvasanyamo, bahiraṅganivr̥uttishcha dravyasanyam iti ..“35.. athāgamagnānatattvārtha- akiñchitkar hī hai ..239..
ab āgamagnān – tattvārthashraddhān – sanyatattvake yugapatpaneke sāth ātmagnānake yugapatpaneko sādhate hain; (arthāt āgamagnān, tattvārthashraddhān aur sanyatattva — is trikake sāth ātmagnānake yugapatpaneko siddha karate hain ) : —
anvayārtha : — [pañchasamitiḥ ] pān̐ch samitiyukta, [pañchendriy -samvr̥utaḥ ] pāñch indriyoṅkā samvaravālā [triguptaḥ ] tīn gupti sahit, [jitakaṣhāyaḥ ] kaṣhāyoṅko jītanevālā, [darshanagnānasamagraḥ ] darshanagnānase paripūrṇa — [shramaṇaḥ ] aisā jo shramaṇ [saḥ ] vah [sanyataḥ ] sanyat [bhaṇitaḥ ] kahā gayā hai ..240..
ṭīkā : — jo puruṣh anekāntaketan āgamagnānake balase, sakal padārthoṅke gneyākāroṅke sāth milit hotā huā, vishad ek gnān jisakā ākār hai aise ātmākā shraddhān
paripūrṇa darshanagnānathī te shramaṇane sanyat kahyo. 240.
Page 447 of 513
PDF/HTML Page 480 of 546
single page version
sanyamasādhanīkr̥utasharīrapātraḥ krameṇ nishchalaniruddhapañchendriyadvāratayā samuparatakāyavāṅmanovyāpāro bhūtvā chidvr̥utteḥ paradravyachaṅṅkra maṇanimittamatyantamātmanā samamanyonyasamvalanādekībhūtamapi svabhāvabhedātparatven nishchityātmanaiv kushalo malla iv sunirbharan niṣhpīḍay niṣhpīḍay kaṣhāyachakramakrameṇ jīvan tyājayati, sa khalu sakalaparadravyashūnyo‘pi vishuddhadr̥ushignaptimātra- svabhāvabhūtāvasthāpitātmatattvopajātanityanishchalavr̥uttitayā sākṣhātsanyat ev syāt . tasyaiv chāgamagnānatattvārthashraddhānasanyatatvayaugapadyātmagnānayaugapadyan siddhayati ..240.. shraddhānasanyatatvānān trayāṇān yatsavikalpan yaugapadyan tathā nirvikalpātmagnānan cheti dvayoḥ sambhavan darshayati — pañchasamido vyavahāreṇ pañchasamitibhiḥ samitaḥ samvr̥utaḥ pañchasamitaḥ, nishchayen tu svasvarūpe samyagito gataḥ pariṇataḥ samitaḥ . tigutto vyavahāreṇ manovachanakāyanirodhatrayeṇ guptaḥ triguptaḥ, nishchayen svasvarūpe guptaḥ pariṇataḥ . pañchendiyasamvuḍo vyavahāreṇ pañchendriyaviṣhayavyāvr̥uttyā samvr̥utaḥ pañchendriyasamvr̥utaḥ, nishchayen vātīndriyasukhasvādarataḥ . jidakasāo vyavahāreṇ krodhādikaṣhāyajayen jitakaṣhāyaḥ, nishchayen chākaṣhāyātmabhāvanārataḥ . dansaṇaṇāṇasamaggo atra darshanashabden nijashuddhātmashraddhānarūpan samyagdarshanan grāhyam, gnānashabden tu svasamvedanagnānamiti; tābhyān samagro darshanagnānasamagraḥ . samaṇo so sañjado bhaṇido sa evaṅguṇavishiṣhṭaḥ shramaṇ sanyat iti bhaṇitaḥ . at etadāyātan – vyavahāreṇ yadbahirviṣhaye vyākhyānan kr̥utan ten savikalpan samyagdarshanagnānachāritratrayayaugapadyan grāhyam; abhyantaravyākhyānen tu nirvikalpātmagnānan grāhyamiti savikalpayaugapadyan nirvikalpātmagnānan cha ghaṭat iti ..240.. athāgamagnānatattvārthashraddhān- sanyatatvalakṣhaṇen vikalpatrayayaugapadyen tathā nirvikalpātmagnānen cha yukto yo‘sau sanyatastasya kin lakṣhaṇamityupadishati . ityupadishati ko‘rthaḥ iti pr̥uṣhṭe pratyuttaran dadāti . evan prashnottarapātanikāprastāve aur anubhav karatā huā ātmāmen hī nityanishchal vr̥uttiko ichchhatā huā, sanyamake sādhanarūp banāye hue sharīrapātrako pān̐ch samitiyonse aṅkushit pravr̥utti dvārā pravartit karatā huā, kramashaḥ pañchendriyoṅke nishchal nirodh dvārā jisake kāy – vachan – manakā vyāpār virāmako prāpta huā hai aisā hokar, chidvr̥uttike liye paradravyamen bhramaṇakā nimitta jo kaṣhāyasamūh vah ātmāke sāth anyonya milanake kāraṇ atyanta ekarūp ho jāne par bhī svabhāvabhedake kāraṇ use pararūpase nishchit karake ātmāse hī kushal mallakī bhān̐ti atyanta 1mardan kar karake akramase use mār ḍālatā hai, vah puruṣh vāstavamen, sakal paradravyase shūnya hone par bhī 2vishuddha darshanagnānamātra svabhāvarūpase rahanevāle ātmatattva (-svadravya) men nityanishchal pariṇati utpanna honese, sākṣhāt sanyat hī hai . aur use hī āgamagnān – tattvārthashraddhān – sanyatattvake yugapatpanekā tathā ātmagnānakā yugapatpanā siddha hotā hai ..240..
1. mardan kar karake = dabā dabāke, kachar kacharake, daman karake .
2. ātmatattvakā svabhāv vishuddhadarshanagnānamātra hai .