Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 6-16 ; Shuddhopayog adhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 28

 

Page 8 of 513
PDF/HTML Page 41 of 546
single page version

ab is prakār arahanta, siddha, āchārya, upādhyāy tathā sarva sādhuoṅko praṇām aur
vandanochchārase pravartamān dvaitake dvārā, 1bhāvyabhāvak bhāvase utpanna atyanta gārḥ 2itaretar
milanake kāraṇ samasta svaparakā vibhāg vilīn ho jānese jisamen 3advait pravartamān hai aisā
namaskār karake, unhīn arahanta, siddha, āchārya, upādhyāy, sarvasādhuoṅke āshramako,jo
ki (āshram) vishuddhagnānadarshanapradhān honese 4sahajashuddhadarshanagnānasvabhāvavāle ātmatattvakā
shraddhān aur gnān jisakā lakṣhaṇ hai aise samyagdarshan aur samyaggnānakā 5sampādak hai use
prāpta karake, samyagdarshanagnānasampanna hokar, jisamen 6kaṣhāyakaṇ vidyamān honese jīvako jo
puṇyabandhakī prāptikā kāraṇ hai aise sarāg chāritrakovah (sarāg chāritra) kramase ā paṛane
yāmi ..3.. athaivamarhatsiddhāchāryopādhyāyasarvasādhūnān praṇativandanābhidhānapravr̥uttadvaitadvāreṇ bhāvya-
bhāvakabhāvavijr̥umbhitātinirbhāretaretarasamvalanabalavilīnanikhilasvaparavibhāgatayā pravr̥uttādvaitan
namaskāran kr̥utvā
..4.. teṣhāmevārhatsiddhāchāryopādhyāyasarvasādhūnān vishuddhagnānadarshanapradhānatven
sahajashuddhadarshanagnānasvabhāvātmatattvashraddhānāvabodhalakṣhaṇasamyagdarshanagnānasampādakamāshraman samāsādya
samyagdarshanagnānasampanno bhūtvā, jīvatkaṣhāyakaṇatayā puṇyabandhasamprāptihetubhūtan sarāgachāritran
mahāvidehasthitashrīsīmandharasvāmītīrthakaraparamadevaprabhr̥utitīrthakaraiḥ sah tānev pañchaparameṣhṭhino namaskaromi .
kayā karaṇabhūtayā . mokṣhalakṣhmīsvayamvaramaṇḍapabhūtajinadīkṣhākṣhaṇe maṅgalāchārabhūtayā anantagnānādisiddhaguṇ-
bhāvanārūpayā siddhabhaktyā, tathaiv nirmalasamādhipariṇataparamayogiguṇabhāvanālakṣhaṇayā yogabhaktyā cheti .
evan pūrvavidehatīrthakaranamaskāramukhyatven gāthā gatetyabhiprāyaḥ ..3.. ath kichchā kr̥utvā . kam . ṇamo
namaskāram . kebhyaḥ . arahantāṇan siddhāṇan tah ṇamo gaṇaharāṇan ajjhāvayavaggāṇan sāhūṇan chev arhatsiddhagaṇadharo-
pādhyāyasādhubhyashchaiv . katisaṅkhyopetebhyaḥ . savvesin sarvebhyaḥ . iti pūrvagāthātrayeṇ kr̥utapañcha-
parameṣhṭhinamaskāropasanhāro‘yam ..4.. evan pañchaparameṣhṭhinamaskāran kr̥utvā kin karomi . uvasampayāmi upasampadye
1. bhāvya = bhāne yogya; chintavan karane yogya; dhyān karane yogya arthāt dhyey . bhāvak = bhāvanā karanevālā,
chintavan karanevālā, dhyān karanevālā, arthāt dhyātā .
2. itaretaramilan = ek dūsarekā paraspar mil jānā arthāt mishrit ho jānā .
3. advait = pañch parameṣhṭhīke prati atyant ārādhya bhāvake kāraṇ ārādhyarūp pañch parameṣhṭhī bhagavān aur
ārādhakarūp apane bhedakā vilay ho jātā hai . isaprakār namaskāramen advait pāyā jātā hai . yadyapi
namaskāramen praṇām aur vandanochchār donoṅkā samāvesh hotā hai isaliye usamen dvait kahā hai, tathāpi tīvra
bhaktibhāvase svaparakā bhedavilin ho jānekī apekṣhāse usamen advait pāyā jātā hai
.
4. sahajashuddhadarshanagnānasvabhāvavāle = sahaj shuddha darshan aur gnān jinakā svabhāv hai ve .
5. sampādak = prāpta karānevālā, utpanna karanevālā .
6. kaṣhāyakaṇ = kaṣhāyakā sūkṣhmānsh

Page 9 of 513
PDF/HTML Page 42 of 546
single page version

par bhī (guṇasthān -ārohaṇake kramamen balāt arthāt chāritramohake manda udayase ā paṛane par
bhī)
dūr ullaṅghan karake, jo samasta kaṣhāyaklesharūpī kalaṅkase bhinna honese
nirvāṇaprāptikā kāraṇ hai aise vītarāgachāritra nāmak sāmyako prāpta karatā hūn̐ . samyagdarshan,
samyaggnān aur samyakchāritra kī aikyasvarūp ekāgratāko main prāpta huā hūn̐, yah (is)
pratignākā artha hai
. is prakār tab inhonne (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevane) sākṣhāt
mokṣhamārgako aṅgīkār kiyā ..4 -5..
ab ve hī (kundakundāchāryadev) vītarāgachāritra iṣhṭa phalavālā hai isaliye usakī
upādeyatā aur sarāgachāritra aniṣhṭa phalavālā hai isaliye usakī heyatākā vivechan
karate hain :
kramāpatitamapi dūramutkramya sakalakaṣhāyakalikalaṅk viviktatayā nirvāṇasamprāptihetubhūtan
vītarāgachāritrākhyan sāmyamupasampadye
. samyagdarshanagnānachāritraikyātmakaikāgrayan gato‘smīti
pratignārthaḥ . evan tāvadayan sākṣhānmokṣhamārgan sampratipannaḥ ..5..
athāyamev vītarāgasarāgachāritrayoriṣhṭāniṣhṭaphalatvenopādeyaheyatvan vivechayati
sampajjadi ṇivvāṇan devāsuramaṇuyarāyavihavehin .
jīvassa charittādo dansaṇaṇāṇappahāṇādo ..6..
samāshrayāmi . kim . samman sāmyan chāritram . yasmāt kin bhavati . jatto ṇivvāṇasampattī
yasmānnirvāṇasamprāptiḥ . kin kr̥utvā pūrvan . samāsijja samāsādya prāpya . kam . visuddhaṇāṇadansaṇapahāṇāsaman
vishuddhagnānadarshanalakṣhaṇapradhānāshramam . keṣhān sambandhitven . tesin teṣhān pūrvoktapañchaparameṣhṭhināmiti .
tathāhiahamārādhakaḥ, ete chārhadāday ārādhyā, ityārādhyārādhakavikalparūpo dvaitanamaskāro bhaṇyate .
rāgādyupādhivikalparahitaparamasamādhibalenātmanyevārādhyārādhakabhāvaḥ punaradvaitanamaskāro bhaṇyate . ityevan-
lakṣhaṇan pūrvoktagāthātrayakathitaprakāreṇ pañchaparameṣhṭhisambandhinan dvaitādvaitanamaskāran kr̥utvā . tataḥ kin karomi .
rāgādibhyo bhinno‘yan svātmotthasukhasvabhāvaḥ paramātmeti bhedagnānan, tathā sa ev sarvaprakāropādey iti
ruchirūpan samyaktvamityuktalakṣhaṇagnānadarshanasvabhāvan, maṭhachaityālayādilakṣhaṇavyavahārāshramādvilakṣhaṇan, bhāvā-

shramarūpan pradhānāshraman prāpya, tatpūrvakan kramāyātamapi sarāgachāritran puṇyabandhakāraṇamiti gnātvā parihr̥utya
pra. 2
sur -asur - manujendro taṇā vibhavo sahit nirvāṇanī
prāpti kare chāritrathī jīv gnānadarshanamukhyathī. 6.

Page 10 of 513
PDF/HTML Page 43 of 546
single page version

sampadyate nirvāṇan devāsuramanujarājavibhavaiḥ .
jīvasya charitrāddarshanagnānapradhānāt ..6..
sampadyate hi darshanagnānapradhānāchchāritrādvītarāgānmokṣhaḥ . tat ev cha sarāgāddevāsur-
manujarājavibhavaklesharūpo bandhaḥ . ato mumukṣhuṇeṣhṭaphalatvādvītarāgachāritramupādeyamaniṣhṭaphalatvā-
tsarāgachāritran heyam ..6..
ath chāritrasvarūpan vibhāvayati
chārittan khalu dhammo dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho .
mohakkhohavihīṇo pariṇāmo appaṇo hu samo ..7..
nishchalashuddhātmānubhūtisvarūpan vītarāgachāritramahamāshrayāmīti bhāvārthaḥ . evan prathamasthale namaskāramukhya-
tven gāthāpañchakan gatam ..5.. athopādeyabhūtasyātīndriyasukhasya kāraṇatvādvītarāgachāritramupādeyam .
atīndriyasukhāpekṣhayā heyasyendriyasukhasya kāraṇatvātsarāgachāritran heyamityupadishatisampajjadi sampadyate .
kim . ṇivvāṇan nirvāṇam . katham . sah . kaiḥ . devāsuramaṇuyarāyavihavehin devāsuramanuṣhyarājavibhavaiḥ . kasya .
jīvassa jīvasya . kasmāt . charittādo chāritrāt . kathambhūtāt . dansaṇaṇāṇappahāṇādo samyagdarshan-
gnānapradhānāditi . tadyathā ---ātmādhīnagnānasukhasvabhāve shuddhātmadravye yannishchalanirvikārānubhūtirūpam-
anvayārtha :[jīvasya ] jīvako [darshanagnānapradhānāt ] darshanagnānapradhān [chāritrāt ]
chāritrase [devāsuramanujarājavibhavaiḥ ] devendra, asurendra aur narendrake vaibhavoṅke sāth [nirvāṇan ]
nirvāṇ [sampadyate ] prāpta hotā hai
. (jīvako sarāgachāritrase devendra ityādike vaibhavoṅkī aur
vītarāgachāritrase nirvāṇakī prāpti hotī hai .) ..6..
ṭīkā :darshanagnānapradhān chāritrase, yadi vah (chāritra) vītarāg ho to mokṣha prāpta hotā
hai; aur usase hī, yadi vah sarāg ho to devendra -asurendra -narendrake vaibhavaklesharūp bandhakī prāpti
hotī hai
. isaliye mumukṣhuoṅko iṣhṭa phalavālā honese vītarāgachāritra grahaṇ karane yogya (upādey)
hai, aur aniṣhṭa phalavālā honese sarāgachāritra tyāgane yogya (hey) hai ..6..
ab chāritrakā svarūp vyakta karate hain :
chāritra chhe te dharma chhe, je dharma chhe, te sāmya chhe;
ne sāmya jīvano mohakṣhobhavihīn nij pariṇām chhe. 7.

Page 11 of 513
PDF/HTML Page 44 of 546
single page version

chāritran khalu dharmo dharmo yastatsāmyamiti nirdiṣhṭam .
mohakṣhobhavihīnaḥ pariṇām ātmano hi sāmyam ..7..
svarūpe charaṇan chāritran, svasamayapravr̥uttirityarthaḥ . tadev vastusvabhāvatvāddharmaḥ . shuddha-
chaitanyaprakāshanamityarthaḥ . tadev cha yathāvasthitātmaguṇatvātsāmyam . sāmyan tu darshanachāritra
mohanīyodayāpāditasamastamohakṣhobhābhāvādatyantanirvikāro jīvasya pariṇāmaḥ ..7..
vasthānan tallakṣhaṇanishchayachāritrājjīvasya samutpadyate . kim . parādhīnendriyajanitagnānasukhavilakṣhaṇan,
svādhīnātīndriyarūpaparamagnānasukhalakṣhaṇan nirvāṇam . sarāgachāritrātpunardevāsuramanuṣhyarājavibhūtijanako
mukhyavr̥uttyā vishiṣhṭapuṇyabandho bhavati, paramparayā nirvāṇan cheti . asureṣhu madhye samyagdr̥uṣhṭiḥ kathamutpadyate
iti chetnidānabandhen samyaktvavirādhanān kr̥utvā tatrotpadyat iti gnātavyam . atra nishchayen
vītarāgachāritramupādeyan sarāgan heyamiti bhāvārthaḥ ..6.. ath nishchayachāritrasya paryāyanāmāni
kathayāmītyabhiprāyan manasi sampradhārya sūtramind nirūpayati, evamagre‘pi vivakṣhitasūtrārthan manasi
dhr̥utvāthavāsya sūtrasyāgre sūtramidamuchitan bhavatyevan nishchitya sūtramidan pratipādayatīti pātanikālakṣhaṇan

yathāsambhavan sarvatra gnātavyam --
chārittan chāritran kartr̥u khalu dhammo khalu sphu ṭan dharmo bhavati . dhammo jo so samo
tti ṇiddiṭṭho dharmo yaḥ sa tu sham iti nirdiṣhṭaḥ . samo yastu shamaḥ saḥ mohakkhohavihīṇo pariṇāmo appaṇo
anvayārtha :[chāritran ] chāritra [khalu ] vāstavamen [dharmaḥ ] dharma hai . [yaḥ dharmaḥ ] jo
dharma hai [tat sāmyam ] vah sāmya hai [iti nirdiṣhṭam ] aisā (shāstrommen) kahā hai . [sāmyan hi ]
sāmya [mohakṣhobhavihīnaḥ ] mokṣhakṣhobharahit aisā [ātmanaḥpariṇāmaḥ ] ātmākā pariṇām
(bhāv) hai
..7..
ṭīkā :svarūpamen charaṇ karanā (ramanā) so chāritra hai . svasamayamen pravr̥utti karanā
(apane svabhāvamen pravr̥utti karanā) aisā isakā artha hai . yahī vastukā svabhāv honese dharma hai .
shuddha chaitanyakā prakāsh karanā yah isakā artha hai . vahī yathāvasthit ātmaguṇ honese
(viṣhamatārahit susthit ātmākā guṇ honese) sāmya hai . aur sāmya, darshanamohanīy tathā
chāritramohanīyake udayase utpanna honevāle samasta moh aur kṣhobhake abhāvake kāraṇ atyanta
nirvikār aisā jīvakā pariṇām hai
.
bhāvārtha :shuddha ātmāke shraddhānarūp samyaktvase viruddha bhāv (mithyātva) vah moh
hai aur nirvikār nishchal chaitanyapariṇatirūp chāritrase viruddha bhāv (asthiratā) vah kṣhobh hai .
moh aur kṣhobh rahit pariṇām, sāmya, dharma aur chāritra yah sab paryāyavāchī hain ..7..

Page 12 of 513
PDF/HTML Page 45 of 546
single page version

athātmanashchāritratvan nishchinoti
pariṇamadi jeṇ davvan takkālan tammayan ti paṇṇattan .
tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇeyavvo ..8..
pariṇamati yen dravyan tatkālan tanmayamiti pragnaptam .
tasmāddharmapariṇat ātmā dharmo mantavyaḥ ..8..
hu mohakṣhobhavihīnaḥ pariṇāmaḥ . kasya . ātmanaḥ . hu sphu ṭamiti . tathāhi --shuddhachitsvarūpe charaṇan chāritran,
tadev chāritran mithyātvarāgādisansaraṇarūpe bhāvasansāre patantan prāṇinamuddhr̥utya nirvikārashuddhachaitanye dharatīti
dharmaḥ
. sa ev dharmaḥ svātmabhāvanotthasukhāmr̥utashītajalen kāmakrodhādirūpāgnijanitasya sansāraduḥkh-
dāhasyopashamakatvāt sham iti . tatashcha shuddhātmashraddhānarūpasamyaktvasya vināshako darshanamohābhidhāno moh
ityuchyate . nirvikāranishchalachittavr̥uttirūpachāritrasya vināshakashchāritramohābhidhānaḥ kṣhobh ityuchyate .
tayorvidhvansakatvātsa ev shamo mohakṣhobhavihīnaḥ shuddhātmapariṇāmo bhaṇyat ityabhiprāyaḥ ..7..
athābhedanayen dharmapariṇat ātmaiv dharmo bhavatītyāvedayati ---pariṇamadi jeṇ davvan takkāle tammayan ti
paṇṇattan
pariṇamati yen paryāyeṇ dravyan kartr̥u tatkāle tanmayan bhavatīti pragnaptan yataḥ kāraṇāt,
tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇedavvo tataḥ kāraṇāt dharmeṇ pariṇat ātmaiv dharmo mantavya iti .
tadyathānijashuddhātmapariṇatirūpo nishchayadharmo bhavati . pañchaparameṣhṭhayādibhaktipariṇāmarūpo vyavahār-
dharmastāvaduchyate . yatasten ten vivakṣhitāvivakṣhitaparyāyeṇ pariṇatan dravyan tanmayan bhavati, tataḥ
pūrvoktadharmadvayen pariṇatastaptāyaḥpiṇḍavadabhedanayenātmaiv dharmo bhavatīti gnātavyam . tadapi kasmāt .
upādānakāraṇasdrashan hi kāryamiti vachanāt . tachcha punarupādānakāraṇan shuddhāshuddhabheden dvidhā .
rāgādivikalparahitasvasamvedanagnānamāgamabhāṣhayā shukladhyānan vā kevalagnānotpattau shuddhopādānakāraṇan
bhavati
. ashuddhātmā tu rāgādīnāmashuddhanishchayenāshuddhopādānakāraṇan bhavatīti sūtrārthaḥ . evan chāritrasya
ab ātmākī chāritratā (arthāt ātmā hī chāritra hai aisā) nishchay karate hain :
anvayārtha :[dravyan ] dravya jis samay [yen ] jis bhāvarūpase [pariṇamati ]
pariṇaman karatā hai [tatkālan ] us samay [tanmayan ] us may hai [iti ] aisā [pragnaptan ] (jinendra
devane) kahā hai; [tasmāt ] isaliye [dharmapariṇataḥ ātmā ] dharmapariṇat ātmāko [dharmaḥ
mantavyaḥ ]
dharma samajhanā chāhiye
..8..
je bhāvamān praṇame darav, te kāḷ tanmay te kahyun;
jīvadravya tethī dharmamān praṇamel dharma ja jāṇavun . 8.

Page 13 of 513
PDF/HTML Page 46 of 546
single page version

yatkhalu dravyan yasminkāle yen bhāven pariṇamati tat tasmin kāle kilauṣhṇya-
pariṇatāyaḥpiṇḍavattanmayan bhavati . tato‘yamātmā dharmeṇ pariṇato dharma ev bhavatīti
siddhamātmanashchāritratvam ..8..
ath jīvasya shubhāshubhashuddhatvan nishchinoti
jīvo pariṇamadi jadā suheṇ asuheṇ vā suho asuho .
suddheṇ tadā suddho havadi hi pariṇāmasabbhāvo ..9..
jīvaḥ pariṇamati yadā shubhenāshubhen vā shubho‘shubhaḥ .
shuddhen tadā shuddho bhavati hi pariṇāmasvabhāvaḥ ..9..
saṅkṣhepasūchanarūpeṇ dvitīyasthale gāthātrayan gatam ..8.. ath shubhāshubhashuddhopayogatrayeṇ pariṇato jīvaḥ
shubhāshubhashuddhopayogasvarūpo bhavatītyupadishati ---jīvo pariṇamadi jadā suheṇ asuheṇ vā jīvaḥ kartā yadā
pariṇamati shubhenāshubhen vā pariṇāmen suho asuho havadi tadā shubhen shubho bhavati, ashubhen vā‘shubho
bhavati . suddheṇ tadā suddho hi shuddhen yadā pariṇamati tadā shuddho bhavati, hi sphu ṭam . kathambhūtaḥ san .
ṭīkā :vāstavamen jo dravya jis samay jis bhāvarūpase pariṇaman karatā hai, vah
dravya us samay uṣhṇatārūpase pariṇamit loheke golekī bhān̐ti us may hai, isaliye yah ātmā
dharmarūp pariṇamit hone se dharma hī hai
. isaprakār ātmākī chāritratā siddha huī .
bhāvārtha :sātavīn gāthāmen kahā gayā hai ki chāritra ātmākā hī bhāv hai . aur is
gāthāmen abhedanayase yah kahā hai ki jaise uṣhṇatārūp pariṇamit lohekā golā svayam hī uṣhṇatā
hai
lohekā golā aur uṣhṇatā pr̥uthak nahīn hai, isī prakār chāritrabhāvase pariṇamit ātmā svayam
hī chāritra hai ..8..
ab yahān̐ jīvakā shubh, ashubh aur shuddhatva (arthāt yah jīv hī shubh, ashubh aur
shuddha hai aisā) nishchit karate hain .
anvayārtha :[jīvaḥ ] jīv [pariṇāmasvabhāvaḥ ] pariṇāmasvabhāvī honese [yadā ]
jab [shubhen vā ashubhen] shubh yā ashubh bhāvarūp [pariṇamati ] pariṇaman karatā hai [shubhaḥ
ashubhaḥ ]
tab shubh yā ashubh (svayam hī) hotā hai, [shuddhen ] aur jab shuddhabhāvarūp pariṇamit
hotā hai [tadā shuddhaḥ hi bhavati ] tab shuddha hotā hai
..9..
shubh ke ashubhamān praṇamatān shubh ke ashubh ātmā bane,
shuddhe praṇamatān shuddha, pariṇām svabhāvī hoīne
. 9.

Page 14 of 513
PDF/HTML Page 47 of 546
single page version

yadā‘yamātmā shubhenāshubhen vā rāgabhāven pariṇamati tadā japātāpichchharāg-
pariṇataspha ṭikavat pariṇāmasvabhāvaḥ san shubho‘shubhashcha bhavati . yadā punaḥ shuddhenārāgabhāven
pariṇamati tadā shuddhārāgapariṇataspha ṭikavatpariṇāmasvabhāvaḥ san shuddho bhavatīti siddhan jīvasya
shubhāshubhashuddhatvam
..9..
pariṇāmasabbhāvo pariṇāmasadbhāvaḥ sanniti . tadyathā --yathā spha ṭikamaṇivisheṣho nirmalo‘pi japāpuṣhpādi-
raktakr̥iṣhṇashvetopādhivashen raktakr̥iṣhṇashvetavarṇo bhavati, tathā‘yan jīvaḥ svabhāven shuddhabuddhaikasvarūpo‘pi
vyavahāreṇ gr̥uhasthāpekṣhayā yathāsambhavan sarāgasamyaktvapūrvakadānapūjādishubhānuṣhṭhānen, tapodhanāpekṣhayā tu

mūlottaraguṇādishubhānuṣhṭhānen pariṇataḥ shubho gnātavya iti
. mithyātvāviratipramādakaṣhāyayogapañchapratyay-
rūpāshubhopayogenāshubho vigneyaḥ . nishchayaratnatrayātmakashuddhopayogen pariṇataḥ shuddho gnātavya iti . kiñch
jīvasyāsaṅkhyeyalokamātrapariṇāmāḥ siddhānte madhyamapratipattyā mithyādr̥uṣhṭayādichaturdashaguṇasthānarūpeṇ
kathitāḥ
. atra prābhr̥utashāstre tānyev guṇasthānāni saṅkṣhepeṇāshubhashubhashuddhopayogarūpeṇ kathitāni .
kathamiti chet ---mithyātvasāsādanamishraguṇasthānatraye tāratamyenāshubhopayogaḥ, tadanantaramasanyatasamyagdraṣhṭi-
deshaviratapramattasanyataguṇasthānatraye tāratamyen shubhopayogaḥ, tadanantaramapramattādikṣhīṇakaṣhāyāntaguṇasthān-
ṣhaṭake tāratamyen shuddhopayogaḥ, tadanantaran sayogyayogijinaguṇasthānadvaye shuddhopayogaphalamiti
ṭīkā :jab yah ātmā shubh yā ashubh rāg bhāvase pariṇamit hotā hai tab japā
kusum yā tamāl puṣhpake (lāl yā kāle) raṅgarūp pariṇamit spha ṭikakī bhān̐ti,
pariṇāmasvabhāv honese shubh yā ashubh hotā hai (us samay ātmā svayam hī shubh yā ashubh
hai); aur jab vah shuddha arāgabhāvase pariṇamit hotā hai tab shuddha arāgapariṇat (raṅg rahit)
spha ṭikakī bhān̐ti, pariṇāmasvabhāv honese shuddha hotā hai
. (us samay ātmā svayam hī shuddha hai) .
is prakār jīvakā shubhatva, ashubhatva aur shuddhatva siddha huā .
bhāvārtha :ātmā sarvathā kūṭastha nahīn hai kintu sthir rahakar pariṇaman karanā usakā
svabhāv hai, isaliye vah jaise jaise bhāvonse pariṇamit hotā hai vaisā vaisā hī vah svayam ho jātā hai .
jaise spha ṭikamaṇi svabhāvase nirmal hai tathāpi jab vah lāl yā kāle phū lake sanyog nimittase
pariṇamit hotā hai tab lāl yā kālā svayam hī ho jātā hai
. isīprakār ātmā svabhāvase shuddha-
buddha -ekasvarūpī hone par bhī vyavahārase jab gr̥uhasthadashāmen samyaktva pūrvak dānapūjādi shubh
anuṣhṭhānarūp shubhopayogamen aur munidashāmen mūlaguṇ tathā uttaraguṇ ityādi shubh anuṣhṭhānarūp
shubhopayogamen pariṇamit hotā hai tab svayam hī shubh hotā hai, aur jab mithyātvādi pān̐ch pratyayarūp
ashubhopayogamen pariṇamit hotā hai tab svayam hī ashubh hotā hai aur jaise spha ṭikamaṇi apane
svābhāvik nirmal raṅgamen pariṇamit hotā hai tab svayam hī shuddha hotā hai, usī prakār ātmā bhī jab
nishchay ratnatrayātmak shuddhopayogamen pariṇamit hotā hai tab svayam hī shuddha hotā hai
.

Page 15 of 513
PDF/HTML Page 48 of 546
single page version

ath pariṇāman vastusvabhāvatven nishchinoti
ṇatthi viṇā pariṇāman attho atthan viṇeh pariṇāmo .
davvaguṇapajjayattho attho atthittaṇivvatto ..10..
nāsti vinā pariṇāmamartho‘rthan vineh pariṇāmaḥ .
dravyaguṇaparyayastho‘rtho‘stitvanirvr̥uttaḥ ..10..
na khalu pariṇāmamantareṇ vastu sattāmālambate . vastuno dravyādibhiḥ pariṇāmāt
pr̥uthagupalambhābhāvānniḥpariṇāmasya kharashr̥uṅgakalpatvād drashyamānagorasādipariṇāmavirodhāchcha .
bhāvārthaḥ ..9.. ath nityaikāntakṣhaṇikaikāntaniṣhedhārthan pariṇāmapariṇāminoḥ parasparan kathañchidabhedan
darshayatiṇatthi viṇā pariṇāman attho muktajīve tāvatkathyate, siddhaparyāyarūpashuddhapariṇāman vinā
shuddhajīvapadārtho nāsti . kasmāt . sañgnālakṣhaṇaprayojanādibhede‘pi pradeshabhedābhāvāt . atthan viṇeh
pariṇāmo muktātmapadārthan vinā ih jagati shuddhātmopalambhalakṣhaṇaḥ siddhaparyāyarūpaḥ shuddhapariṇāmo nāsti .
kasmāt . sañgnādibhede‘pi pradeshabhedābhāvāt . davvaguṇapajjayattho ātmasvarūpan dravyan, tatraiv kevalagnānādayo
guṇāḥ, siddharūpaḥ paryāyashcha, ityuktalakṣhaṇeṣhu dravyaguṇaparyāyeṣhu tiṣhṭhatīti dravyaguṇaparyāyastho bhavati . sa
siddhānta granthommen jīvake asaṅkhya pariṇāmoṅko madhyam varṇanase chaudah guṇasthānarūp kahā
gayā hai . un guṇasthānoṅko saṅkṣhepase ‘upayog’ rūp varṇan karate hue, pratham tīn guṇasthānommen
tāratamyapūrvak (ghaṭatā huā) ashubhopayog, chauthe se chhaṭṭhe guṇasthān tak tāratamya pūrvak (barḥatā
huā) shubhopayog, sātavense bārahaven guṇasthān tak tāratamya pūrvak shuddhopayog aur antim do
guṇasthānommen shuddhopayogakā phal kahā gayā hai,
aisā varṇan kathañchit ho sakatā hai ..9..
ab pariṇām vastukā svabhāv hai yah nishchay karate hain :
anvayārtha :[ih ] is lokamen [pariṇāman vinā ] pariṇāmake binā [arthaḥ nāsti ]
padārtha nahīn hai, [arthan vinā ] padārthake binā [pariṇāmaḥ ] pariṇām nahīn hai; [arthaḥ ] padārtha
[dravyaguṇaparyayasthaḥ ] dravya -guṇ -paryāyamen rahanevālā aur [astitvanirvr̥uttaḥ ] (utpād-
vyayadhrauvyamay) astitvase banā huā hai
..10..
ṭīkā :pariṇāmake binā vastu astitva dhāraṇ nahīn karatī, kyoṅki vastu dravyādike
dvārā (dravya -kṣhetra -kāl -bhāvase) pariṇāmase bhinna anubhavamen (dekhanemen) nahīn ātī, kyoṅki
pariṇām viṇ na padārtha, ne na padārtha viṇ pariṇām chhe;
guṇ -dravya -paryayasthit ne astitvasiddha padārtha chhe
.10.

Page 16 of 513
PDF/HTML Page 49 of 546
single page version

antareṇ vastu pariṇāmo‘pi na sattāmālambate . svāshrayabhūtasya vastuno‘bhāve nirāshrayasya
pariṇāmasya shūnyatvaprasaṅgāt . vastu punarūrdhvatāsāmānyalakṣhaṇe dravye sahabhāvivisheṣhalakṣhaṇeṣhu
guṇeṣhu kramabhāvivisheṣhalakṣhaṇeṣhu paryāyeṣhu vyavasthitamutpādavyayadhrauvyamayāstitven nirvartit-
nirvr̥uttimachcha
. ataḥ pariṇāmasvabhāvamev ..10..
kaḥ kartā . attho paramātmapadārthaḥ, suvarṇadravyapītatvādiguṇakuṇḍalādiparyāyasthasuvarṇapadārthavat . punashcha
kinrūpaḥ . atthittaṇivvatto shuddhadravyaguṇaparyāyādhārabhūtan yachchhuddhāstitvan ten nirvr̥utto‘stitvanirvr̥uttaḥ,
suvarṇadravyaguṇaparyāyāstitvanirvr̥uttasuvarṇapadārthavaditi . ayamatra tātparyārthaḥ . yathā ---muktajīve dravyaguṇ-
paryāyatrayan parasparāvinābhūtan darshitan tathā sansārijīve‘pi matignānādivibhāvaguṇeṣhu naranārakādi-
vibhāvaparyāyeṣhu nayavibhāgen yathāsambhavan vigneyam, tathaiv pudgalādiṣhvapi
. evan shubhāshubh-
shuddhapariṇāmavyākhyānamukhyatven tr̥utīyasthale gāthādvayan gatam ..10.. ath vītarāgasarāgachāritrasañgnayoḥ
1. yadi vastuko pariṇām rahit mānā jāve to goras ityādi vastuoṅke dūdh, dahī ādi jo pariṇām pratyakṣha
dikhāī dete hain unake sāth virodh āyegā .
2. kālakī apekṣhāse sthir honeko arthāt kālāpekṣhit pravāhako ū rdhvatā athavā ūn̐ chāī kahā jātā hai .
ū rdhvatāsāmānya arthāt anādi -ananta uchcha (kālāpekṣhit) pravāhasāmānya dravya hai .
(1) pariṇām rahit vastu gadheke sīṅgake samān hai, (2) tathā usakā, dikhāī denevāle goras
ityādi (dūdh, dahī vagairah) ke pariṇāmoṅke sāth
1virodh ātā hai . (jaisepariṇāmake binā
vastu astitva dhāraṇ nahīn karatī usī prakār) vastuke binā pariṇām bhī astitvako dhāraṇ
nahīn karatā, kyoṅki svāshrayabhūt vastuke abhāvamen (apane āshrayarūp jo vastu hai vah na ho
to ) nirāshray pariṇāmako shūnyatākā prasaṅg ātā hai
.
aur vastu to 2ū rdhvatāsāmānyasvarūp dravyamen, sahabhāvī visheṣhasvarūp (sāth hī sāth
rahanevāle visheṣh -bhed jinakā svarūp hai aise) guṇommen tathā kramabhāvī visheṣhasvarūp paryāyommen
rahī huī aur utpād -vyay -dhrauvyamay astitvase banī huī hai; isaliye vastu pariṇām-
svabhāvavālī hī hai
.
bhāvārtha :jahān̐ jahān̐ vastu dikhāī detī hai vahān̐ vahān̐ pariṇām dikhāī detā hai . jaise
goras apane dūdh, dahī ghī, chhāchh ityādi pariṇāmonse yukta hī dikhāī detā hai . jahān̐ pariṇām
nahīn hotā vahān̐ vastu bhī nahīn hotī . jaise kālāpan, snigdhatā ityādi pariṇām nahīn hai to gadheke
sīṅgarūp vastu bhī nahīn hai . isase siddha huā ki vastu pariṇām rahit kadāpi nahīn hotī . jaise
vastu pariṇāmake binā nahīn hotī usīprakār pariṇām bhī vastuke binā nahīn hote, kyoṅki
vasturūp āshrayake binā pariṇām kisake āshrayase raheṅge ? gorasarūp āshrayake binā dūdh, dahī
ityādi pariṇām kisake ādhārase hoṅge ?

Page 17 of 513
PDF/HTML Page 50 of 546
single page version

ath chāritrapariṇāmasamparkasambhavavatoḥ shuddhashubhapariṇāmayorupādānahānāy phal-
mālochayati
dhammeṇ pariṇadappā appā jadi suddhasampaogajudo .
pāvadi ṇivvāṇasuhan suhovajutto ya saggasuhan ..11..
dharmeṇ pariṇatātmā ātmā yadi shuddhasamprayogayutaḥ .
prāpnoti nirvāṇasukhan shubhopayukto vā svargasukham ..11..
shuddhashubhopayogapariṇāmayoḥ saṅkṣhepeṇ phalan darshayati ---dhammeṇ pariṇadappā appā dharmmeṇ pariṇatātmā
pariṇatasvarūpaḥ sannayamātmā jadi suddhasampaogajudo yadi chechchhuddhopayogābhidhānashuddhasamprayog-
pariṇāmayutaḥ pariṇato bhavati pāvadi ṇivvāṇasuhan tadā nirvāṇasukhan prāpnoti . suhovajutto va saggasuhan
shubhopayogayutaḥ pariṇataḥ san svargasukhan prāpnoti . ito vistaram ---ih dharmashabdenāhinsālakṣhaṇaḥ
sāgārānagārarūpastathottamakṣhamādilakṣhaṇo ratnatrayātmako vā, tathā mohakṣhobharahit ātmapariṇāmaḥ shuddha-
vastusvabhāvashcheti gr̥uhyate
. sa ev dharmaḥ paryāyāntareṇ chāritran bhaṇyate . ‘chārittan khalu dhammo’ iti
vachanāt . tachcha chāritramapahr̥utasanyamopekṣhāsanyamabheden sarāgavītarāgabheden vā shubhopayogashuddhopayogabheden
pra. 3
aur phi ra vastu to dravya -guṇ -paryāyamay hai . usamen traikālik ū rdhva pravāhasāmānya dravya
hai aur sāth hī sāth rahanevāle bhed ve guṇ hain, tathā kramashaḥ honevāle bhed ve paryāyen hain . aise
dravya, guṇ aur paryāyakī ekatāse rahit koī vastu nahīn hotī . dūsarī rītise kahā jāy to,
vastu utpād -vyay -dhrauvyamay hai arthāt vah utpanna hotī hai, naṣhṭa hotī hai aur sthir rahatī hai .
isaprakār vah dravya -guṇ -paryāyamay aur utpād -vyay -dhrauvyamay honese usamen kriyā
(pariṇaman) hotī hī rahatī hai
. isaliye pariṇām vastukā svabhāv hī hai ..10..
ab jinakā chāritra pariṇāmake sāth samparka (sambandha) hai aise jo shuddha aur shubh (do
prakārake) pariṇām hain unake grahaṇ tathā tyāgake liye (shuddha pariṇāmake grahaṇ aur shubh
pariṇāmake tyāgake liye) unakā phal vichārate hain :
anvayārtha :[dharmeṇ pariṇatātmā ] dharmase pariṇamit svarūpavālā [ātmā ] ātmā
[yadi ] yadi [shuddhasamprayogayuktaḥ ] shuddha upayogamen yukta ho to [nirvāṇasukhan ] mokṣha sukhako
[prāpnoti ] prāpta karatā hai [shubhopayuktaḥ cha ] aur yadi shubhopayogavālā ho to (svargasukham )
svargake sukhako (bandhako) prāpta karatā hai
..11..
jo dharma pariṇat svarūp jiv shuddhopayogī hoy to
te pāmato nirvāṇasukh, ne svargasukh shubhayukta jo
.11.

Page 18 of 513
PDF/HTML Page 51 of 546
single page version

yadāyamātmā dharmapariṇatasvabhāvaḥ shuddhopayogapariṇatimudvahati tadā niḥpratyanīkashaktitayā
svakāryakaraṇasamarthachāritraḥ sākṣhānmokṣhamavāpnoti . yadā tu dharmapariṇatasvabhāvo‘pi shubhop-
yogapariṇatyā saṅgachchhate tadā sapratyanīkashaktitayā svakāryakaraṇāsamarthaḥ kathañchidviruddha-
kāryakārichāritraḥ shikhitaptaghr̥utopasiktapuruṣho dāhaduḥkhamiv svargasukhabandhamavāpnoti
. ataḥ
shuddhopayog upādeyaḥ shubhopayogo heyaḥ ..11..
ath chāritrapariṇāmasamparkāsambhavādatyantaheyasyāshubhapariṇāmasya phalamālochayati
asuhodaeṇ ādā kuṇaro tiriyo bhavīy ṇeraiyo .
dukkhasahassehin sadā abhiddudo bhamadi achchantan ..12..
cha dvidhā bhavati . tatra yachchhuddhasamprayogashabdavāchyan shuddhopayogasvarūpan vītarāgachāritran ten nirvāṇan labhate .
nirvikalpasamādhirūpashuddhopayogashaktyabhāve sati yadā shubhopayogarūpasarāgachāritreṇ pariṇamati tadā
1. dān, pūjā, pañch -mahāvrat, devagurudharma prati rāg ityādirūp jo shubhopayog hai vah chāritrakā virodhī hai isaliye
sarāg (shubhopayogavālā) chāritra virodhī shakti sahit hai aur vītarāg chāritra virodhī shakti rahit hai .
ashubhodaye ātmā kunar, tiryañch ne nārakapaṇe
nitye sahasra duḥkhe pīṛit, sansāramān ati ati bhame
.12.
ṭīkā :jab yah ātmā dharmapariṇat svabhāvavālā hotā huā shuddhopayog pariṇatiko
dhāraṇ karatā haibanāye rakhatā hai tab, jo virodhī shaktise rahit honeke kāraṇ apanā kārya
karaneke liye samartha hai aisā chāritravān honese, (vah) sākṣhāt mokṣhako prāpta karatā hai; aur
jab vah dharmapariṇat svabhāvavālā hone par bhī shubhopayog pariṇatike sāth yukta hotā hai tab
jo
1virodhī shakti sahit honese svakārya karanemen asamartha hai aur kathañchit viruddha kārya
karanevālā hai aise chāritrase yukta honese, jaise agnise garma kiyā huā ghī kisī manuṣhya par
ḍāl diyā jāve to vah usakī jalanase duḥkhī hotā hai, usīprakār vah svarga sukhake bandhako
prāpta hotā hai, isaliye shuddhopayog upādey hai aur shubhopayog hey hai
.
bhāvārtha :jaise ghī svabhāvataḥ shītalatā utpanna karanevālā hai tathāpi garma ghī se jal
jāte hain, isīprakār chāritra svabhāvase mokṣha dātā hai, tathāpi sarāg chāritrase bandha hotā hai . jaise
ṭhaṇḍā ghī shītalatā utpanna karatā hai isīprakār vītarāg chāritra sākṣhāt mokṣhakā kāraṇ hai ..11..
ab chāritra pariṇāmake sāth samparka rahit honese jo atyanta hey hai aise ashubh
pariṇāmakā phal vichārate hain :

Page 19 of 513
PDF/HTML Page 52 of 546
single page version

ashubhodayenātmā kunarastiryagbhūtvā nairayikaḥ .
duḥkhasahasraiḥ sadā abhidruto bhramatyatyantam ..12..
yadāyamātmā manāgapi dharmapariṇatimanāsādayannashubhopayogapariṇatimālambate tadā
kumanuṣhyatiryaṅnārakabhramaṇarūpan duḥkhasahasrabandhamanubhavati . tatashchāritralavasyāpyabhāvādatyantahey
evāyamashubhopayog iti ..12..
evamayamapāstasamastashubhāshubhopayogavr̥uttiḥ shuddhopayogavr̥uttimātmasātkurvāṇaḥ shuddhopayogā-
dhikāramārabhate . tatra shuddhopayogaphalamātmanaḥ protsāhanārthamabhiṣhṭauti
pūrvamanākulatvalakṣhaṇapāramārthikasukhaviparītamākulatvotpādakan svargasukhan labhate . pashchāt param-
samādhisāmagrīsadbhāve mokṣhan cha labhate iti sūtrārthaḥ ..11.. ath chāritrapariṇāmāsambhavādatyanta-
heyasyāshubhopayogasya phalan darshayati ---asuhodaeṇ ashubhodayen ādā ātmā kuṇaro tiriyo bhavīy ṇeraiyo
kunarastiryaṅnārako bhūtvā . kin karoti . dukkhasahassehin sadā abhiddudo bhamadi achchantan duḥkhasahasraiḥ sadā
sarvakālamabhidrutaḥ kadarthitaḥ pīḍitaḥ san sansāre atyantan bhramatīti . tathāhi ---nirvikārashuddhātma-
tattvaruchirūpanishchayasamyaktvasya tatraiv shuddhātmanyavikṣhiptachittavr̥uttirūpanishchayachāritrasya cha vilakṣhaṇen
viparītābhiniveshajanaken
draṣhṭashrutānubhūtapañchendriyaviṣhayābhilāṣhatīvrasaṅklesharūpeṇ chāshubhopayogen
yadupārjitan pāpakarma tadudayenāyamātmā sahajashuddhātmānandaikalakṣhaṇapāramārthikasukhaviparīten duḥkhen
duḥkhitaḥ san svasvabhāvabhāvanāchyuto bhūtvā sansāre‘tyantan bhramatīti tātparyārthaḥ
. evamupayogatray-
phalakathanarūpeṇ chaturthasthale gāthādvayan gatam ..12.. ath shubhāshubhopayogadvayan nishchayanayen heyan gnātvā
shuddhopayogādhikāran prārabhamāṇaḥ, shuddhātmabhāvanāmātmasātkurvāṇaḥ san jīvasya protsāhanārthan shuddho-
payogaphalan prakāshayati
. athavā dvitīyapātanīkā --yadyapi shuddhopayogaphalamagre gnānan sukhan cha saṅkṣhepeṇ
anvayārtha :[ashubhodayen ] ashubh udayase [ātmā ] ātmā [kunaraḥ ] kumanuṣhya
[tiryag ] tiryañch [nairayikaḥ ] aur nārakī [bhūtvā ] hokar [duḥkhasahasraiḥ ] hajāron duḥkhonse [sadā
abhidrutaḥ ]
sadā pīṛit hotā huā [atyantan bhramati ] (sansāramen) atyanta bhramaṇ karatā hai
..12..
ṭīkā :jab yah ātmā kiñchit mātra bhī dharmapariṇatiko prāpta na karatā huā
ashubhopayog pariṇatikā avalamban karatā hai, tab vah kumanuṣhya, tiryañch aur nārakīke rūpamen
paribhramaṇ karatā huā (tadrūp) hajāron duḥkhoṅke bandhanakā anubhav karatā hai; isaliye chāritrake
leshamātrakā bhī abhāv honese yah ashubhopayog atyanta hey hī hai
..12..
isaprakār yah bhāv (bhagavān kundakundāchārya dev) samasta shubhāshubhopayogavr̥uttiko
(shubhaupayogarūp aur ashubh upayogarūp pariṇatiko) apāsta kar (hey mānakar, tiraskār
apāsta karanā = tiraskār karanā; hey mānanā; dūr karanā; chhoḍ denā.

Page 20 of 513
PDF/HTML Page 53 of 546
single page version

aisayamādasamutthan visayātīdan aṇovamamaṇantan .
avvuchchhiṇṇan cha suhan suddhuvaogappasiddhāṇan ..13..
atishayamātmasamutthan viṣhayātītamanaupamyamanantam .
avyuchchhinnan cha sukhan shuddhopayogaprasiddhānām ..13..
āsansārāpūrvaparamādbhutāhlādarūpatvādātmānamevāshritya pravr̥uttatvātparāshrayanirapekṣhatvādatyanta-
vilakṣhaṇatvātsamastāyatinirapāyitvānnairantaryapravartamānatvāchchātishayavadātmasamutthan viṣhayātīt-
1. niṣhpanna honā = utpanna honā; phalarūp honā; siddha honā . (shuddhopayogase niṣhpanna hue arthāt shuddhopayog
kāraṇase kāryarūp hue .)
atyant, ātmotpanna, viṣhayātīt, anup anant ne
vichchhedahīn chhe sukh aho ! shuddhopayogaprasiddhane
.13.
vistareṇ cha kathayati tathāpyatrāpi pīṭhikāyān sūchanān karoti . athavā tr̥utīyapātanikā ---pūrvan
shuddhopayogaphalan nirvāṇan bhaṇitamidānīn punarnirvāṇasya phalamanantasukhan kathayatīti pātanikātrayasyārthan
manasi dhr̥utvā sūtramidan pratipādayati ---
aisayan āsansārāddevendrādisukhebhyo‘pyapūrvādbhutaparamāhlādarūpatvād-
tishayasvarūpan, ādasamutthan rāgādivikalparahitasvashuddhātmasamvittisamutpannatvādātmasamutthan, visayātīdan
nirviṣhayaparamātmatattvapratipakṣhabhūtapañchendriyaviṣhayātītatvādviṣhayātītan, aṇovaman nirupamaparamānandaikalakṣhaṇ-
tvenopamārahitatvādanupaman, aṇantan anantāgāmikāle vināshābhāvādapramitatvādvā‘nantan, avvuchchhiṇṇan cha
karake, dūr karake) shuddhopayogavr̥uttiko ātmasāt (ātmarūp, apanerūp) karate hue shuddhopayog
adhikār prārambha karate hain
. usamen (pahale) shuddhopayogake phalakī ātmāke protsāhanake liye
prashansā karate hain .
anvayārtha :[shuddhopayogaprasiddhānān ] shuddhopayogase 1niṣhpanna hue ātmāoṅko
(kevalī aur siddhoṅkā) [sukhan ] sukh [atishayan ] atishay [ātmasamutthan ] ātmotpanna
[viṣhayātītan ] viṣhayātīt (atīndriy) [anaupamyan ] anupam [anantan ] ananta (avināshī)
[avyuchchhinnan cha ] aur avichchhinna (aṭūṭ) hai
..13..
ṭīkā :(1) anādi sansārase jo pahale kabhī anubhavamen nahīn āyā aise apūrva,
param adbhut āhlādarūp honese ‘atishay’, (2) ātmākā hī āshray lekar (svāshrit)
pravartamān honese ‘ātmotpanna’, (3) parāshrayase nirapekṣha honese (
sparsha, ras, gandh, varṇa aur
shabdake tathā saṅkalpavikalpake āshrayakī apekṣhāse rahit honese) ‘viṣhayātīt’, (4) atyanta

Page 21 of 513
PDF/HTML Page 54 of 546
single page version

manaupamyamanantamavyuchchhinnan cha shuddhopayoganiṣhpannānān sukhamatastatsarvathā prārthanīyam ..13..
ath shuddhopayogapariṇatātmasvarūpan nirūpayati
suvididapayatthasutto sañjamatavasañjudo vigadarāgo .
samaṇo samasuhadukkho bhaṇido suddhovaogo tti ..14..
suviditapadārthasūtraḥ sanyamatapaḥsanyuto vigatarāgaḥ .
shramaṇaḥ samasukhaduḥkho bhaṇitaḥ shuddhopayog iti ..14..
asātodayābhāvānnirantaratvādavichchhinnan cha suhan evamuktavisheṣhaṇavishiṣhṭan sukhan bhavati . keṣhām .
suddhuvaogappasiddhāṇan vītarāgaparamasāmāyikashabdavāchyashuddhopayogen prasiddhā utpannā ye‘rhatsiddhāsteṣhā-
miti . atredamev sukhamupādeyatven nirantaran bhāvanīyamiti bhāvārthaḥ ..13.. ath yen shuddhopayogen
pūrvoktasukhan bhavati tatpariṇatapuruṣhalakṣhaṇan prakāshayati ---suvididapayatthasutto suṣhṭhu sanshayādirahitatven viditā
gnātā rochitāshcha nijashuddhātmādipadārthāstatpratipādakasūtrāṇi cha yen sa suviditapadārthasūtro bhaṇyate .
sañjamatavasañjudo bāhye dravyendriyavyāvartanen ṣhaḍjīvarakṣheṇan chābhyantare nijashuddhātmasamvittibalen svarūpe
sanyamanāt sanyamayuktaḥ, bāhyābhyantaratapobalen kāmakrodhādishatrubhirakhaṇḍitapratāpasya svashuddhātmani
pratapanādvijayanāttapaḥsanyuktaḥ
. vigadarāgo vītarāgashuddhātmabhāvanābalen samastarāgādidoṣharahitatvādvi-
vilakṣhaṇ honese (anya sukhonse sarvathā bhinna lakṣhaṇavālā honese) ‘anupam’, (5) samasta
āgāmī kālamen kabhī bhī nāshako prāpta na honese ‘ananta’ aur (6) binā hī antarake pravartamān
honese ‘avichchhinna’ sukh shuddhopayogase niṣhpanna hue ātmāoṅke hotā hai, isaliye vah (sukh)
sarvathā prārthanīy (vāñchhanīy) hai
..13..
ab shuddhopayogapariṇat ātmākā svarūp kahate hain :
anvayārtha :[suviditapadārthasūtraḥ ] jinhonne (nij shuddha ātmādi) padārthoṅko aur
sūtroṅko bhalī bhān̐ti jān liyā hai, [sanyamatapaḥsanyutaḥ ] jo sanyam aur tapayukta hain,
[vigatarāgaḥ ] jo vītarāg arthāt rāg rahit hain [samasukhaduḥkhaḥ ] aur jinhen sukh -duḥkh
samān hain, [shramaṇaḥ ] aise shramaṇako (munivarako) [shuddhopayogaḥ iti bhaṇitaḥ ] ‘shuddhopayogī’
kahā gayā hai
..14..
suvidit sūtra padārtha, sanyam tap sahit vītarāg ne
sukh duḥkhamān sam shramaṇane shuddhopayog jino kahe
.14.

Page 22 of 513
PDF/HTML Page 55 of 546
single page version

gatarāgaḥ . samasuhadukkho nirvikāranirvikalpasamādherudgatā samutpannā tathaiv paramānandasukharase līnā tallayā
nirvikārasvasamvittirūpā yā tu paramakalā tadavaṣhṭambheneṣhṭāniṣhṭendriyaviṣhayeṣhu harṣhaviṣhādarahitatvātsam-
sukhaduḥkhaḥ
. samaṇo evaṅguṇavishiṣhṭaḥ shramaṇaḥ paramamuniḥ bhaṇido suddhovaogo tti shuddhopayogo bhaṇit
ityabhiprāyaḥ ..14.. evan shuddhopayogaphalabhūtānantasukhasya shuddhopayogapariṇatapuruṣhasya cha kathanarūpeṇ
pañchamasthale gāthādvayan gatam ..
iti chaturdashagāthābhiḥ sthalapañchaken pīṭhikābhidhānaḥ prathamo‘ntarādhikāraḥ samāptaḥ ..
tadanantaran sāmānyen sarvagnasiddhirgnānavichāraḥ saṅkṣhepeṇ shuddhopayogaphalan cheti kathanarūpeṇ gāthā-
sūtrārthagnānabalen svaparadravyavibhāgaparignānashraddhānavidhānasamarthatvātsuviditapadārthasūtraḥ .
sakalaṣhaḍjīvanikāyanishumbhanavikalpātpañchendriyābhilāṣhavikalpāchcha vyāvartyātmanaḥ shuddhasvarūpe
sanyamanāt
, svarūpavishrāntanistaraṅgachaitanyapratapanāchcha sanyamatapaḥsanyutaḥ . sakalamohanīyavipāk-
vivekabhāvanāsauṣhṭhavasphu ṭīkr̥utanirvikārātmasvarūpatvādvigatarāgaḥ . paramakalāvalokanānanubhūyamān-
1. parignān = pūrā gnān; gnān .
2. vyāvr̥utta karake = vimukh karake; rokakar; alag karake .
3. svarūpavishrānta = svarūpamen sthir huā .
4. nistaraṅg = taraṅg rahit; chañchalatā rahit; vikalpa rahit; shānt .
5. pratapan honā = pratāpavān honā, prakāshit honā, daidīpyamān honā .
ṭīkā :sūtroṅke arthake gnānabalase svadravya aur paradravyake vibhāgake 1parignānamen
shraddhānamen aur vidhānamen (ācharaṇamen) samartha honese (svadravya aur paradravyakī bhinnatākā gnān,
shraddhān aur ācharaṇ honese) jo shramaṇ padārthoṅko aur (unake pratipādak) sūtroṅko jinhonne
bhalībhān̐ti jān liyā hai aise hain, samasta chhah jīvanikāyake hananake vikalpase aur pañchendriy
sambandhī abhilāṣhāke vikalpase ātmāko
2vyāvr̥utta karake ātmākā shuddhasvarūpamen sanyaman
karanese, aur 3svarūpavishrānta 4nistaraṅg 5chaitanyapratapan honese jo sanyam aur tapayukta hain,
sakal mohanīyake vipākase bhedakī bhāvanākī utkr̥uṣhṭatāse (samasta mohanīy karmake udayase
bhinnatvakī utkr̥uṣhṭa bhāvanāse) nirvikār ātmasvarūpako pragaṭ kiyā honese jo vītarāg hai,
aur paramakalāke avalokanake kāraṇ sātā vedanīy tathā asātā vedanīyake vipākase utpanna
honevāle jo sukh -duḥkh un sukh -duḥkh janit pariṇāmoṅkī viṣhamatākā anubhav nahīn honese
(param sukharasamen līn nirvikār svasamvedanarūp paramakalāke anubhavake kāraṇ iṣhṭāniṣhṭa

Page 23 of 513
PDF/HTML Page 56 of 546
single page version

sātāsātavedanīyavipākanirvartitasukhaduḥkhajanitapariṇāmavaiṣhamyatvātsamasukhaduḥkhaḥ shramaṇaḥ shuddho-
payog ityabhidhīyate
..14..
ath shuddhopayogalābhānantarabhāvishuddhātmasvabhāvalābhamabhinandati
uvaogavisuddho jo vigadāvaraṇantarāyamoharao .
bhūdo sayamevādā jādi paran ṇeyabhūdāṇan ..15..
upayogavishuddho yo vigatāvaraṇāntarāyamoharajāḥ .
bhūtaḥ svayamevātmā yāti pāran gneyabhūtānām ..15..
saptakam . tatra sthalachatuṣhṭayan bhavati; tasmin prathamasthale sarvagnasvarūpakathanārthan prathamagāthā,
svayambhūkathanārthan dvitīyā cheti ‘uvaogavisuddho’ ityādi gāthādvayam . ath tasyaiv bhagavat
utpādavyayadhrauvyasthāpanārthan prathamagāthā, punarapi tasyaiv draḍhīkaraṇārthan dvitīyā cheti ‘bhaṅgavihīṇo’ ityādi
gāthādvayam . ath sarvagnashraddhānenānantasukhan bhavatīti darshanārthan ‘tan savvaṭṭhavariṭṭhan’ ityādi sūtramekam .
athātīndriyagnānasaukhyapariṇamanakathanamukhyatven prathamagāthā, kevalibhuktinirākaraṇamukhyatven dvitīyā
cheti ‘pakkhīṇaghāikammo’ iti prabhr̥uti gāthādvayam
. evan dvitīyāntarādhikāre sthalachatuṣhṭayen samudāy-
1. samasukhaduḥkh = jinhen sukh aur duḥkh (iṣhṭāniṣhṭa sanyog) donon samān hain .
je upayogavishuddha te mohādighātiraj thakī
svayamev rahit thayo thako gneyāntane pāme sahī
.15.
sanyogommen harṣha -shokādi viṣhay pariṇāmoṅkā anubhav na hone se) jo 1samasukhaduḥkh hain, aise
shramaṇ shuddhopayogī kahalāte hain ..14..
ab, shuddhopayogakī prāptike bād tatkāl (antar paṛe binā) hī honevālī shuddha
ātmasvabhāv (kevalagnān) prāptikī prashansā karate hain :
anvayārtha :[yaḥ ] jo [upayogavishuddhaḥ ] upayog vishuddha (shuddhopayogī) hai
[ātmā ] vah ātmā [vigatāvaraṇāntarāyamoharajāḥ ] gnānāvaraṇ, darshanāvaraṇ, antarāy aur
moharūp rajase rahit [svayamev bhūtaḥ ] svayamev hotā huā [gneyabhūtānān ] gneyabhūt padārthoṅke [pāran
yāti ]
pārako prāpta hotā hai
..15..

Page 24 of 513
PDF/HTML Page 57 of 546
single page version

yo hi nām chaitanyapariṇāmalakṣhaṇenopayogen yathāshakti vishuddho bhūtvā vartate sa khalu
pratipadamudbhidyamānavishiṣhṭavishuddhishaktirudgranthitāsansārabaddhadr̥uḍhataramohagranthitayātyantanirvikārachaitanyo
nirastasamastagnānadarshanāvaraṇāntarāyatayā niḥpratighavijr̥umbhitātmashaktishcha svayamev bhūto
gneyatvamāpannānāmantamavāpnoti
. ih ki lātmā gnānasvabhāvo gnānan, tu gneyamātran; tataḥ samasta-
gneyāntarvartignānasvabhāvamātmānamātmā shuddhopayogaprasādādevāsādayati ..15..
pātanikā . tadyathā ---ath shuddhopayogalābhānantaran kevalagnānan bhavatīti kathayati . athavā
dvitīyapātanikā ---kundakundāchāryadevāḥ sambodhanan kurvanti, he shivakumāramahārāj, ko‘pyāsannabhavyaḥ
saṅkṣheparuchiḥ pīṭhikāvyākhyānamev shrutvātmakāryan karoti, anyaḥ ko‘pi punarvistararuchiḥ shuddhopayogen
sañjātasarvagnasya gnānasukhādikan vichārya pashchādātmakāryan karotīti vyākhyāti ---
uvaogavisuddho jo
upayogen shuddhopayogen pariṇāmen vishuddho bhūtvā vartate yaḥ
vigadāvaraṇantarāyamoharao bhūdo
vigatāvaraṇāntarāyamoharajobhūtaḥ san
. katham . sayamev nishchayen svayamev ādā sa pūrvokta ātmā jādi
yāti gachchhati . kin . paran pāramavasānam . keṣhām . ṇeyabhūdāṇan gneyabhūtapadārthānām . sarvan jānātītyarthaḥ .
ato vistar :yo nirmohashuddhātmasamvittilakṣhaṇen shuddhopayogasañgnenāgamabhāṣhayā pr̥uthaktvavitarka-
vīchāraprathamashukladhyānen pūrvan niravasheṣhamohakṣhapaṇan kr̥utvā tadanantaran rāgādivikalpopādhirahitasvasamvitti-
lakṣhaṇenaikatvavitarkāvīchārasañgnadvitīyashukladhyānen kṣhīṇakaṣhāyaguṇasthāne‘ntarmuhūrtakālan sthitvā tasyai-

vāntyasamaye gnānadarshanāvaraṇavīryāntarāyābhidhānaghātikarmatrayan yugapadvināshayati, sa jagattrayakālatray-

vartisamastavastugatānantadharmāṇān yugapatprakāshakan kevalagnānan prāpnoti
. tataḥ sthitan shuddhopayogātsarvagno
bhavatīti ..15.. ath shuddhopayogajanyasya shuddhātmasvabhāvalābhasya bhinnakārak nirapekṣhatvenātmādhīnatvan
1. vishiṣhṭa = visheṣh; asādhāraṇ; khās .
ṭīkā :jo (ātmā) chaitanya pariṇāmasvarūp upayogake dvārā yathāshakti vishuddha
hokar vartatā hai, vah (ātmā) jise pad pad par (pratyek paryāyamen) 1vishiṣhṭa vishuddha
shakti pragaṭ hotī jātī hai, aisā honese, anādi sansārase ban̐dhī huī dr̥urḥatar mohagranthi chhūṭ
jānese atyanta nirvikār chaitanyavālā aur samasta gnānāvaraṇ, darshanāvaraṇ tathā antarāyake
naṣhṭa ho jānese nirvighna vikasit ātmashaktivān svayamev hotā huā gneyatāko prāpta
(padārthon) ke antako pā letā hai
.
yahān̐ (yah kahā hai ki) ātmā gnānasvabhāv hai, aur gnān gney pramāṇ hai; isaliye
samasta gneyoṅke bhītar praveshako prāpta (gnātā) gnān jisakā svabhāv hai aise ātmāko ātmā
shuddhopayogake hī prasādase prāpta karatā hai
.
bhāvārtha :shuddhopayogī jīv pratikṣhaṇ atyanta shuddhiko prāpta karatā rahatā hai; aur

Page 25 of 513
PDF/HTML Page 58 of 546
single page version

ath shuddhopayogajanyasya shuddhātmasvabhāvalābhasya kārakāntaranirapekṣhatayā‘tyanta-
mātmāyattatvan dyotayati
tah so laddhasahāvo savvaṇhū savvalogapadimahido .
bhūdo sayamevādā havadi sayambhu tti ṇiddiṭṭho ..16..
tathā sa labdhasvabhāvaḥ sarvagnaḥ sarvalokapatimahitaḥ .
bhūtaḥ svayamevātmā bhavati svayambhūriti nirdiṣhṭaḥ ..16..
ayan khalvātmā shuddhopayogabhāvanānubhāvapratyastamitasamastaghātikarmatayā samupalabdha-
shuddhānantashaktichitsvabhāvaḥ, shuddhānantashaktignāyakasvabhāven svatantratvādgr̥uhītakartr̥utvādhikāraḥ,
prakāshayatitah so laddhasahāvo yathā nishchayaratnatrayalakṣhaṇashuddhopayogaprasādātsarvan jānāti tathaiv saḥ
pūrvoktalabdhashuddhātmasvabhāvaḥ san ādā ayamātmā havadi sayambhu tti ṇiddiṭṭho svayambhūrbhavatīti nirdiṣhṭaḥ
kathitaḥ . kimvishiṣhṭo bhūtaḥ . savvaṇhū savvalogapadimahido bhūdo sarvagnaḥ sarvalokapatimahitashcha bhūtaḥ sañjātaḥ .
1. sarvalokake adhipati = tīnon lokake svāmīsurendra, asurendra aur chakravartī .
sarvagna, labdha svabhāv ne trijagendrapūjit e rīte
svayamev jīv thayo thako tene svayambhū jin kahe
.16.
pra. 4
isaprakār mohakā kṣhay karake nirvikār chetanāvān hokar, bārahaven guṇasthānake antim samayamen
gnānāvaraṇ; darshanāvaraṇ aur antarāyakā yugapad kṣhay karake samasta gneyoṅko jānanevāle
kevalagnānako prāpta karatā hai
. isaprakār shuddhopayogase hī shuddhātmasvabhāvakā lābh hotā
hai ..15..
ab, shuddhopayogase honevālī shuddhātmasvabhāvakī prāpti anya kārakonse nirapekṣha
(svatantra) honese atyanta ātmādhīn hai (leshamātra parādhīn nahīn hai) yah pragaṭ karate hain :
anvayārtha :[tathā ] isaprakār [saḥ ātmā ] vah ātmā [labdhasvabhāvaḥ ]
svabhāvako prāpta [sarvagnaḥ ] sarvagna [sarvalokapatimahitaḥ ] aur 1sarva (tīn) lokake
adhipatiyonse pūjit [svayamev bhūtaḥ ] svayamev huā hone se [svayambhūḥ bhavati ] ‘svayambhū’ hai
[iti nirdiṣhṭaḥ ] aisā jinendradevane kahā hai
..16..
ṭīkā :shuddha upayogakī bhāvanāke prabhāvase samasta ghātikarmoṅke naṣhṭa honese jisane
shuddha anantashaktivān chaitanya svabhāvako prāpta kiyā hai, aisā yah (pūrvokta) ātmā, (1) shuddha

Page 26 of 513
PDF/HTML Page 59 of 546
single page version

shuddhānantashaktignānavipariṇamanasvabhāven prāpyatvāt karmatvan kalayan, shuddhānantashaktignān-
vipariṇamanasvabhāven sādhakatamatvāt karaṇatvamanubibhrāṇaḥ, shuddhānantashaktignānavipariṇaman-
svabhāven karmaṇā samāshriyamāṇatvāt sampradānatvan dadhānaḥ, shuddhānantashaktignānavipariṇamanasamaye
pūrvapravr̥uttavikalagnānasvabhāvāpagame‘pi sahajagnānasvabhāven dhruvatvālambanādapādānatvamupādadānaḥ,
shuddhānantashaktignānavipariṇamanasvabhāvasyādhārabhūtatvādadhikaraṇatvamātmasātkurvāṇaḥ, svayamev
ṣhaṭkārakīrūpeṇopajāyamānaḥ, utpattivyapekṣhayā dravyabhāvabhedabhinnaghātikarmāṇyapāsya svayamevā-
virbhūtatvādvā svayambhūriti nirdishyate
. ato na nishchayataḥ pareṇ sahātmanaḥ kārakatva-
katham . sayamev nishchayen svayameveti . tathāhiabhinnakārakachidānandaikachaitanyasvabhāven svatantratvāt
kartā bhavati . nityānandaikasvabhāven svayam prāpyatvāt karmakārakan bhavati . shuddhachaitanyasvabhāven
sādhakatamatvātkaraṇakārakan bhavati . nirvikāraparamānandaikapariṇatilakṣhaṇen shuddhātmabhāvarūpakarmaṇā
1. vikalagnān = apūrṇa (mati shrutādi ) gnān .
2. dravya -bhāvabhedase bhinna ghātikarma = dravya aur bhāvake bhedase ghātikarma do prakārake hain, dravyaghātikarma aur
bhāvaghātikarma .
anantashaktiyukta gnāyak svabhāvake kāraṇ svatantra honese jisane kartr̥utvake adhikārako grahaṇ
kiyā hai aisā, (2) shuddha anantashaktiyukta gnānarūpase pariṇamit honeke svabhāvake kāraṇ svayam
hī prāpya honese (
svayam hī prāpta hotā honese) karmatvakā anubhav karatā huā, (3) shuddha
anantashaktiyukta gnānarūpase pariṇamit honeke svabhāvase svayam hī sādhakatam (-utkr̥uṣhṭa sādhan)
honese karaṇatāko dhāraṇ karatā huā, (4) shuddha anantashaktiyukta gnānarūpase pariṇamit honeke
svabhāvake kāraṇ svayam hī karma dvārā samāshrit honese (arthāt karma svayaṅko hī denemen ātā
honese) sampradānatāko dhāraṇ karatā huā, (5) shuddha anantashaktimay gnānarūpase pariṇamit
honeke samay pūrvamen pravartamān
1vikalagnānasvabhāvakā nāsh hone par bhī sahaj gnānasvabhāvase svayam
hī dhruvatākā avalamban karanese apādānako dhāraṇ karatā huā, aur (6) shuddha
anantashaktiyukta gnānarūpase pariṇamit honeke svabhāvakā svayam hī ādhār hone se adhikaraṇatā
ko ātmasāt karatā huā
(is prakār) svayamev chhah kārakarūp honese athavā utpatti
apekṣhāse 2dravya -bhāvabhedase bhinna ghātikarmoṅko dūr karake svayamev āvirbhūt honese, ‘svayambhū’
kahalātā hai .
yahān̐ yah kahā gayā hai kinishchayase parake sāth ātmākā kārakatākā sambandha nahīn
hai, ki jisase shuddhātmasvabhāvakī prāptike liye sāmagrī (bāhya sādhan) ḍhūn̐ḍhanekī vyagratāse
jīv (vyartha hī) paratantra hote hain .

Page 27 of 513
PDF/HTML Page 60 of 546
single page version

sambandho‘sti, yataḥ shuddhātmasvabhāvalābhāy sāmagrīmārgaṇavyagratayā paratantrarbhūyate ..16..
samāshriyamāṇatvātsampradānan bhavati . tathaiv pūrvamatyādignānavikalpavināshe‘pyakhaṇḍitaikachaitanya-
prakāshenāvinashvaratvādapādānan bhavati . nishchayashuddhachaitanyādiguṇasvabhāvātmanaḥ svayamevādhāratvādadhikaraṇan
bhavatītyabhedaṣhaṭkārakīrūpeṇ svat ev pariṇamamāṇaḥ sannayamātmā paramātmasvabhāv-
bhāvārtha :kartā, karma, karaṇ, sampradān, apādān aur adhikaraṇ nāmak chhah kārak
hain . jo svatantratayā -svādhīnatāse karatā hai vah karttā hai; karttā jise prāpta karatā hai vah karma
hai; sādhakatam arthāt utkr̥uṣhṭa sādhanako karaṇ kahate hain; karma jise diyā jātā hai athavā jisake
liye kiyā jātā hai vah sampradān hai; jisamense karma kiyā jātā hai, vah dhruvavastu apādān
hai, aur jisamen arthāt jisake ādhārase karma kiyā jātā hai vah adhikaraṇ hai
. yah chhah kārak
vyavahār aur nishchayake bhedase do prakārake hain . jahān̐ parake nimittase kāryakī siddhi kahalātī
hai vahā vyavahār kārak hain, aur jahān̐ apane hī upādān kāraṇase kāryakī siddhi kahī jātī
hai vahān̐ nishchayakārak hain
.
vyavahār kārakoṅkā dr̥uṣhṭānta isaprakār haikumhār kartā hai; ghaṛā karma hai; daṇḍ, chakra,
chīvar ityādi karaṇ hai; kumhār jal bharanevāleke liye ghaṛā banātā hai, isaliye jal bharanevālā
sampradān hai; ṭokarīmense miṭṭī lekar ghaṛā banātā hai, isaliye ṭokarī apādān hai, aur pr̥ithvīke
ādhār par ghaṛā banātā hai, isaliye pr̥ithvī adhikaraṇ hai
. yahān̐ sabhī kārak bhinna -bhinna hain .
anya kartā hai; anya karma hai; anya karaṇ hai; anya sampradān; anya apādān aur anya
adhikaraṇ hai
. paramārthataḥ koī dravya kisīkā kartāhartā nahīn ho sakatā, isaliye yah chhahon
vyavahār kārak asatya hain . ve mātra upacharit asadbhūt vyavahāranayase kahe jāte hain . nishchayase
kisī dravyakā anya dravyake sāth kāraṇatākā sambandha hai hī nahīn .
nishchay kārakoṅkā dr̥uṣhṭānta is prakār hai :miṭṭī svatantratayā ghaṭarūp kāryako prāpta hotī
hai isalie miṭṭī kartā hai aur ghaṛā karma hai . athavā, ghaṛā miṭṭīse abhinna hai isaliye miṭṭī
svayam hī karma hai; apane pariṇaman svabhāv se miṭṭīne ghaṛā banāyā isaliye miṭṭī svayam hī karaṇ
hai; miṭṭīne ghaṛārūp karma apaneko hī diyā isalie miṭṭī svayam sampradān hai; miṭṭīne apanemense
piṇḍarūp avasthā naṣhṭa karake ghaṭarūp karma kiyā aur svayam dhruv banī rahī isalie vah svayam
hī apādān hai; miṭṭīne apane hī ādhārase ghaṛā banāyā isaliye svayam hī adhikaraṇ hai
.
isaprakār nishchayase chhahon kārak ek hī dravyamen hai . paramārthataḥ ek dravya dūsare kī sahāyatā
nahīn kar sakatā aur dravya svayam hī, apaneko, apanese, apane lie, apanemense, apanemen karatā
hai isaliye nishchay chhah kārak hī param satya hain
.
uparokta prakārase dravya svayam hī apanī ananta shaktirūp sampadāse paripūrṇa hai isaliye
svayam hī chhah kārakarūp hokar apanā kārya karaneke lie samartha hai, use bāhya sāmagrī koī