Page 8 of 513
PDF/HTML Page 41 of 546
single page version
yāmi ..3.. athaivamarhatsiddhāchāryopādhyāyasarvasādhūnān praṇativandanābhidhānapravr̥uttadvaitadvāreṇ bhāvya- bhāvakabhāvavijr̥umbhitātinirbharretaretarasamvalanabalavilīnanikhilasvaparavibhāgatayā pravr̥uttādvaitan namaskāran kr̥utvā ..4.. teṣhāmevārhatsiddhāchāryopādhyāyasarvasādhūnān vishuddhagnānadarshanapradhānatven sahajashuddhadarshanagnānasvabhāvātmatattvashraddhānāvabodhalakṣhaṇasamyagdarshanagnānasampādakamāshraman samāsādya samyagdarshanagnānasampanno bhūtvā, jīvatkaṣhāyakaṇatayā puṇyabandhasamprāptihetubhūtan sarāgachāritran mahāvidehasthitashrīsīmandharasvāmītīrthakaraparamadevaprabhr̥utitīrthakaraiḥ sah tānev pañchaparameṣhṭhino namaskaromi . kayā karaṇabhūtayā . mokṣhalakṣhmīsvayamvaramaṇḍapabhūtajinadīkṣhākṣhaṇe maṅgalāchārabhūtayā anantagnānādisiddhaguṇ- bhāvanārūpayā siddhabhaktyā, tathaiv nirmalasamādhipariṇataparamayogiguṇabhāvanālakṣhaṇayā yogabhaktyā cheti . evan pūrvavidehatīrthakaranamaskāramukhyatven gāthā gatetyabhiprāyaḥ ..3.. ath kichchā kr̥utvā . kam . ṇamo namaskāram . kebhyaḥ . arahantāṇan siddhāṇan tah ṇamo gaṇaharāṇan ajjhāvayavaggāṇan sāhūṇan chev arhatsiddhagaṇadharo- pādhyāyasādhubhyashchaiv . katisaṅkhyopetebhyaḥ . savvesin sarvebhyaḥ . iti pūrvagāthātrayeṇ kr̥utapañcha- parameṣhṭhinamaskāropasanhāro‘yam ..4.. evan pañchaparameṣhṭhinamaskāran kr̥utvā kin karomi . uvasampayāmi upasampadye
ab is prakār arahanta, siddha, āchārya, upādhyāy tathā sarva sādhuoṅko praṇām aur vandanochchārase pravartamān dvaitake dvārā, 1bhāvyabhāvak bhāvase utpanna atyanta gārḥ 2itaretar milanake kāraṇ samasta svaparakā vibhāg vilīn ho jānese jisamen 3advait pravartamān hai aisā namaskār karake, unhīn arahanta, siddha, āchārya, upādhyāy, sarvasādhuoṅke āshramako, — jo ki (āshram) vishuddhagnānadarshanapradhān honese 4sahajashuddhadarshanagnānasvabhāvavāle ātmatattvakā shraddhān aur gnān jisakā lakṣhaṇ hai aise samyagdarshan aur samyaggnānakā 5sampādak hai use — prāpta karake, samyagdarshanagnānasampanna hokar, jisamen 6kaṣhāyakaṇ vidyamān honese jīvako jo puṇyabandhakī prāptikā kāraṇ hai aise sarāg chāritrako — vah (sarāg chāritra) kramase ā paṛane 1. bhāvya = bhāne yogya; chintavan karane yogya; dhyān karane yogya arthāt dhyey . bhāvak = bhāvanā karanevālā,
chintavan karanevālā, dhyān karanevālā, arthāt dhyātā . 2. itaretaramilan = ek dūsarekā paraspar mil jānā arthāt mishrit ho jānā . 3. advait = pañch parameṣhṭhīke prati atyant ārādhya bhāvake kāraṇ ārādhyarūp pañch parameṣhṭhī bhagavān aur
namaskāramen praṇām aur vandanochchār donoṅkā samāvesh hotā hai isaliye usamen dvait kahā hai, tathāpi tīvra bhaktibhāvase svaparakā bhedavilin ho jānekī apekṣhāse usamen advait pāyā jātā hai . 4. sahajashuddhadarshanagnānasvabhāvavāle = sahaj shuddha darshan aur gnān jinakā svabhāv hai ve . 5. sampādak = prāpta karānevālā, utpanna karanevālā . 6. kaṣhāyakaṇ = kaṣhāyakā sūkṣhmānsh
Page 9 of 513
PDF/HTML Page 42 of 546
single page version
kramāpatitamapi dūramutkramya sakalakaṣhāyakalikalaṅk viviktatayā nirvāṇasamprāptihetubhūtan vītarāgachāritrākhyan sāmyamupasampadye . samyagdarshanagnānachāritraikyātmakaikāgryan gato‘smīti pratignārthaḥ . evan tāvadayan sākṣhānmokṣhamārgan sampratipannaḥ ..5..
ruchirūpan samyaktvamityuktalakṣhaṇagnānadarshanasvabhāvan, maṭhachaityālayādilakṣhaṇavyavahārāshramādvilakṣhaṇan, bhāvā-
shramarūpan pradhānāshraman prāpya, tatpūrvakan kramāyātamapi sarāgachāritran puṇyabandhakāraṇamiti gnātvā parihr̥utya
bhī) — dūr ullaṅghan karake, jo samasta kaṣhāyaklesharūpī kalaṅkase bhinna honese
pratignākā artha hai . is prakār tab inhonne (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevane) sākṣhāt
ab ve hī (kundakundāchāryadev) vītarāgachāritra iṣhṭa phalavālā hai isaliye usakī upādeyatā aur sarāgachāritra aniṣhṭa phalavālā hai isaliye usakī heyatākā vivechan karate hain : —
Page 10 of 513
PDF/HTML Page 43 of 546
single page version
sampadyate hi darshanagnānapradhānāchchāritrādvītarāgānmokṣhaḥ . tat ev cha sarāgāddevāsur- manujarājavibhavaklesharūpo bandhaḥ . ato mumukṣhuṇeṣhṭaphalatvādvītarāgachāritramupādeyamaniṣhṭaphalatvā- tsarāgachāritran heyam ..6..
nishchalashuddhātmānubhūtisvarūpan vītarāgachāritramahamāshrayāmīti bhāvārthaḥ . evan prathamasthale namaskāramukhya- tven gāthāpañchakan gatam ..5.. athopādeyabhūtasyātīndriyasukhasya kāraṇatvādvītarāgachāritramupādeyam . atīndriyasukhāpekṣhayā heyasyendriyasukhasya kāraṇatvātsarāgachāritran heyamityupadishati — sampajjadi sampadyate . kim . ṇivvāṇan nirvāṇam . katham . sah . kaiḥ . devāsuramaṇuyarāyavihavehin devāsuramanuṣhyarājavibhavaiḥ . kasya . jīvassa jīvasya . kasmāt . charittādo chāritrāt . kathambhūtāt . dansaṇaṇāṇappahāṇādo samyagdarshan- gnānapradhānāditi . tadyathā ---ātmādhīnagnānasukhasvabhāve shuddhātmadravye yannishchalanirvikārānubhūtirūpam-
anvayārtha : — [jīvasya ] jīvako [darshanagnānapradhānāt ] darshanagnānapradhān [chāritrāt ] chāritrase [devāsuramanujarājavibhavaiḥ ] devendra, asurendra aur narendrake vaibhavoṅke sāth [nirvāṇan ] nirvāṇ [sampadyate ] prāpta hotā hai . (jīvako sarāgachāritrase devendra ityādike vaibhavoṅkī aur vītarāgachāritrase nirvāṇakī prāpti hotī hai .) ..6..
ṭīkā : — darshanagnānapradhān chāritrase, yadi vah (chāritra) vītarāg ho to mokṣha prāpta hotā hai; aur usase hī, yadi vah sarāg ho to devendra -asurendra -narendrake vaibhavaklesharūp bandhakī prāpti hotī hai . isaliye mumukṣhuoṅko iṣhṭa phalavālā honese vītarāgachāritra grahaṇ karane yogya (upādey) hai, aur aniṣhṭa phalavālā honese sarāgachāritra tyāgane yogya (hey) hai ..6..
Page 11 of 513
PDF/HTML Page 44 of 546
single page version
svarūpe charaṇan chāritran, svasamayapravr̥uttirityarthaḥ . tadev vastusvabhāvatvāddharmaḥ . shuddha- chaitanyaprakāshanamityarthaḥ . tadev cha yathāvasthitātmaguṇatvātsāmyam . sāmyan tu darshanachāritra – mohanīyodayāpāditasamastamohakṣhobhābhāvādatyantanirvikāro jīvasya pariṇāmaḥ ..7.. vasthānan tallakṣhaṇanishchayachāritrājjīvasya samutpadyate . kim . parādhīnendriyajanitagnānasukhavilakṣhaṇan, svādhīnātīndriyarūpaparamagnānasukhalakṣhaṇan nirvāṇam . sarāgachāritrātpunardevāsuramanuṣhyarājavibhūtijanako mukhyavr̥uttyā vishiṣhṭapuṇyabandho bhavati, paramparayā nirvāṇan cheti . asureṣhu madhye samyagdr̥uṣhṭiḥ kathamutpadyate iti chet – nidānabandhen samyaktvavirādhanān kr̥utvā tatrotpadyat iti gnātavyam . atra nishchayen vītarāgachāritramupādeyan sarāgan heyamiti bhāvārthaḥ ..6.. ath nishchayachāritrasya paryāyanāmāni kathayāmītyabhiprāyan manasi sampradhārya sūtramind nirūpayati, evamagre‘pi vivakṣhitasūtrārthan manasi dhr̥utvāthavāsya sūtrasyāgre sūtramidamuchitan bhavatyevan nishchitya sūtramidan pratipādayatīti pātanikālakṣhaṇan yathāsambhavan sarvatra gnātavyam --chārittan chāritran kartr̥u khalu dhammo khalu sphu ṭan dharmo bhavati . dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho dharmo yaḥ sa tu sham iti nirdiṣhṭaḥ . samo yastu shamaḥ saḥ mohakkhohavihīṇo pariṇāmo appaṇo
anvayārtha : — [chāritran ] chāritra [khalu ] vāstavamen [dharmaḥ ] dharma hai . [yaḥ dharmaḥ ] jo dharma hai [tat sāmyam ] vah sāmya hai [iti nirdiṣhṭam ] aisā (shāstrommen) kahā hai . [sāmyan hi ] sāmya [mohakṣhobhavihīnaḥ ] mokṣhakṣhobharahit aisā [ātmanaḥpariṇāmaḥ ] ātmākā pariṇām (bhāv) hai ..7..
ṭīkā : — svarūpamen charaṇ karanā ( – ramanā) so chāritra hai . svasamayamen pravr̥utti karanā (apane svabhāvamen pravr̥utti karanā) aisā isakā artha hai . yahī vastukā svabhāv honese dharma hai . shuddha chaitanyakā prakāsh karanā yah isakā artha hai . vahī yathāvasthit ātmaguṇ honese (viṣhamatārahit susthit ātmākā guṇ honese) sāmya hai . aur sāmya, darshanamohanīy tathā chāritramohanīyake udayase utpanna honevāle samasta moh aur kṣhobhake abhāvake kāraṇ atyanta nirvikār aisā jīvakā pariṇām hai .
bhāvārtha : — shuddha ātmāke shraddhānarūp samyaktvase viruddha bhāv (mithyātva) vah moh hai aur nirvikār nishchal chaitanyapariṇatirūp chāritrase viruddha bhāv (asthiratā) vah kṣhobh hai . moh aur kṣhobh rahit pariṇām, sāmya, dharma aur chāritra yah sab paryāyavāchī hain ..7..
Page 12 of 513
PDF/HTML Page 45 of 546
single page version
dharmaḥ . sa ev dharmaḥ svātmabhāvanotthasukhāmr̥utashītajalen kāmakrodhādirūpāgnijanitasya sansāraduḥkh-
paṇṇattan pariṇamati yen paryāyeṇ dravyan kartr̥u tatkāle tanmayan bhavatīti pragnaptan yataḥ kāraṇāt,
bhavati . ashuddhātmā tu rāgādīnāmashuddhanishchayenāshuddhopādānakāraṇan bhavatīti sūtrārthaḥ . evan chāritrasya
anvayārtha : — [dravyan ] dravya jis samay [yen ] jis bhāvarūpase [pariṇamati ] pariṇaman karatā hai [tatkālan ] us samay [tanmayan ] us may hai [iti ] aisā [pragnaptan ] (jinendra devane) kahā hai; [tasmāt ] isaliye [dharmapariṇataḥ ātmā ] dharmapariṇat ātmāko [dharmaḥ mantavyaḥ ] dharma samajhanā chāhiye ..8..
Page 13 of 513
PDF/HTML Page 46 of 546
single page version
yatkhalu dravyan yasminkāle yen bhāven pariṇamati tat tasmin kāle kilauṣhṇya- pariṇatāyaḥpiṇḍavattanmayan bhavati . tato‘yamātmā dharmeṇ pariṇato dharma ev bhavatīti siddhamātmanashchāritratvam ..8..
ṭīkā : — vāstavamen jo dravya jis samay jis bhāvarūpase pariṇaman karatā hai, vah dravya us samay uṣhṇatārūpase pariṇamit loheke golekī bhān̐ti us may hai, isaliye yah ātmā dharmarūp pariṇamit hone se dharma hī hai . isaprakār ātmākī chāritratā siddha huī .
bhāvārtha : — sātavīn gāthāmen kahā gayā hai ki chāritra ātmākā hī bhāv hai . aur is gāthāmen abhedanayase yah kahā hai ki jaise uṣhṇatārūp pariṇamit lohekā golā svayam hī uṣhṇatā hai — lohekā golā aur uṣhṇatā pr̥uthak nahīn hai, isī prakār chāritrabhāvase pariṇamit ātmā svayam hī chāritra hai ..8..
ab yahān̐ jīvakā shubh, ashubh aur shuddhatva (arthāt yah jīv hī shubh, ashubh aur shuddha hai aisā) nishchit karate hain .
anvayārtha : — [jīvaḥ ] jīv [pariṇāmasvabhāvaḥ ] pariṇāmasvabhāvī honese [yadā ] jab [shubhen vā ashubhen] shubh yā ashubh bhāvarūp [pariṇamati ] pariṇaman karatā hai [shubhaḥ ashubhaḥ ] tab shubh yā ashubh (svayam hī) hotā hai, [shuddhen ] aur jab shuddhabhāvarūp pariṇamit hotā hai [tadā shuddhaḥ hi bhavati ] tab shuddha hotā hai ..9..
shubh ke ashubhamān praṇamatān shubh ke ashubh ātmā bane, shuddhe praṇamatān shuddha, pariṇām svabhāvī hoīne . 9.
Page 14 of 513
PDF/HTML Page 47 of 546
single page version
yadā‘yamātmā shubhenāshubhen vā rāgabhāven pariṇamati tadā japātāpichchharāg- pariṇataspha ṭikavat pariṇāmasvabhāvaḥ san shubho‘shubhashcha bhavati . yadā punaḥ shuddhenārāgabhāven pariṇamati tadā shuddhārāgapariṇataspha ṭikavatpariṇāmasvabhāvaḥ san shuddho bhavatīti siddhan jīvasya shubhāshubhashuddhatvam ..9.. pariṇāmasabbhāvo pariṇāmasadbhāvaḥ sanniti . tadyathā --yathā spha ṭikamaṇivisheṣho nirmalo‘pi japāpuṣhpādi- raktakr̥iṣhṇashvetopādhivashen raktakr̥iṣhṇashvetavarṇo bhavati, tathā‘yan jīvaḥ svabhāven shuddhabuddhaikasvarūpo‘pi vyavahāreṇ gr̥uhasthāpekṣhayā yathāsambhavan sarāgasamyaktvapūrvakadānapūjādishubhānuṣhṭhānen, tapodhanāpekṣhayā tu mūlottaraguṇādishubhānuṣhṭhānen pariṇataḥ shubho gnātavya iti . mithyātvāviratipramādakaṣhāyayogapañchapratyay- rūpāshubhopayogenāshubho vigneyaḥ . nishchayaratnatrayātmakashuddhopayogen pariṇataḥ shuddho gnātavya iti . kiñch jīvasyāsaṅkhyeyalokamātrapariṇāmāḥ siddhānte madhyamapratipattyā mithyādr̥uṣhṭayādichaturdashaguṇasthānarūpeṇ kathitāḥ . atra prābhr̥utashāstre tānyev guṇasthānāni saṅkṣhepeṇāshubhashubhashuddhopayogarūpeṇ kathitāni . kathamiti chet ---mithyātvasāsādanamishraguṇasthānatraye tāratamyenāshubhopayogaḥ, tadanantaramasanyatasamyagdraṣhṭi- deshaviratapramattasanyataguṇasthānatraye tāratamyen shubhopayogaḥ, tadanantaramapramattādikṣhīṇakaṣhāyāntaguṇasthān- ṣhaṭake tāratamyen shuddhopayogaḥ, tadanantaran sayogyayogijinaguṇasthānadvaye shuddhopayogaphalamiti
ṭīkā : — jab yah ātmā shubh yā ashubh rāg bhāvase pariṇamit hotā hai tab japā kusum yā tamāl puṣhpake (lāl yā kāle) raṅgarūp pariṇamit spha ṭikakī bhān̐ti, pariṇāmasvabhāv honese shubh yā ashubh hotā hai (us samay ātmā svayam hī shubh yā ashubh hai); aur jab vah shuddha arāgabhāvase pariṇamit hotā hai tab shuddha arāgapariṇat (raṅg rahit) spha ṭikakī bhān̐ti, pariṇāmasvabhāv honese shuddha hotā hai . (us samay ātmā svayam hī shuddha hai) . is prakār jīvakā shubhatva, ashubhatva aur shuddhatva siddha huā .
bhāvārtha : — ātmā sarvathā kūṭastha nahīn hai kintu sthir rahakar pariṇaman karanā usakā svabhāv hai, isaliye vah jaise jaise bhāvonse pariṇamit hotā hai vaisā vaisā hī vah svayam ho jātā hai . jaise spha ṭikamaṇi svabhāvase nirmal hai tathāpi jab vah lāl yā kāle phū lake sanyog nimittase pariṇamit hotā hai tab lāl yā kālā svayam hī ho jātā hai . isīprakār ātmā svabhāvase shuddha- buddha -ekasvarūpī hone par bhī vyavahārase jab gr̥uhasthadashāmen samyaktva pūrvak dānapūjādi shubh anuṣhṭhānarūp shubhopayogamen aur munidashāmen mūlaguṇ tathā uttaraguṇ ityādi shubh anuṣhṭhānarūp shubhopayogamen pariṇamit hotā hai tab svayam hī shubh hotā hai, aur jab mithyātvādi pān̐ch pratyayarūp ashubhopayogamen pariṇamit hotā hai tab svayam hī ashubh hotā hai aur jaise spha ṭikamaṇi apane svābhāvik nirmal raṅgamen pariṇamit hotā hai tab svayam hī shuddha hotā hai, usī prakār ātmā bhī jab nishchay ratnatrayātmak shuddhopayogamen pariṇamit hotā hai tab svayam hī shuddha hotā hai
Page 15 of 513
PDF/HTML Page 48 of 546
single page version
na khalu pariṇāmamantareṇ vastu sattāmālambate . vastuno dravyādibhiḥ pariṇāmāt pr̥uthagupalambhābhāvānniḥpariṇāmasya kharashr̥uṅgakalpatvād drashyamānagorasādipariṇāmavirodhāchcha . bhāvārthaḥ ..9.. ath nityaikāntakṣhaṇikaikāntaniṣhedhārthan pariṇāmapariṇāminoḥ parasparan kathañchidabhedan darshayati — ṇatthi viṇā pariṇāman attho muktajīve tāvatkathyate, siddhaparyāyarūpashuddhapariṇāman vinā shuddhajīvapadārtho nāsti . kasmāt . sañgnālakṣhaṇaprayojanādibhede‘pi pradeshabhedābhāvāt . atthan viṇeh pariṇāmo muktātmapadārthan vinā ih jagati shuddhātmopalambhalakṣhaṇaḥ siddhaparyāyarūpaḥ shuddhapariṇāmo nāsti . kasmāt . sañgnādibhede‘pi pradeshabhedābhāvāt . davvaguṇapajjayattho ātmasvarūpan dravyan, tatraiv kevalagnānādayo guṇāḥ, siddharūpaḥ paryāyashcha, ityuktalakṣhaṇeṣhu dravyaguṇaparyāyeṣhu tiṣhṭhatīti dravyaguṇaparyāyastho bhavati . sa
siddhānta granthommen jīvake asaṅkhya pariṇāmoṅko madhyam varṇanase chaudah guṇasthānarūp kahā gayā hai . un guṇasthānoṅko saṅkṣhepase ‘upayog’ rūp varṇan karate hue, pratham tīn guṇasthānommen tāratamyapūrvak (ghaṭatā huā) ashubhopayog, chauthe se chhaṭṭhe guṇasthān tak tāratamya pūrvak (barḥatā huā) shubhopayog, sātavense bārahaven guṇasthān tak tāratamya pūrvak shuddhopayog aur antim do guṇasthānommen shuddhopayogakā phal kahā gayā hai, — aisā varṇan kathañchit ho sakatā hai ..9..
anvayārtha : — [ih ] is lokamen [pariṇāman vinā ] pariṇāmake binā [arthaḥ nāsti ] padārtha nahīn hai, [arthan vinā ] padārthake binā [pariṇāmaḥ ] pariṇām nahīn hai; [arthaḥ ] padārtha [dravyaguṇaparyayasthaḥ ] dravya -guṇ -paryāyamen rahanevālā aur [astitvanirvr̥uttaḥ ] (utpād- vyayadhrauvyamay) astitvase banā huā hai ..10..
ṭīkā : — pariṇāmake binā vastu astitva dhāraṇ nahīn karatī, kyoṅki vastu dravyādike dvārā (dravya -kṣhetra -kāl -bhāvase) pariṇāmase bhinna anubhavamen (dekhanemen) nahīn ātī, kyoṅki
guṇ -dravya -paryayasthit ne astitvasiddha padārtha chhe .10.
Page 16 of 513
PDF/HTML Page 49 of 546
single page version
antareṇ vastu pariṇāmo‘pi na sattāmālambate . svāshrayabhūtasya vastuno‘bhāve nirāshrayasya pariṇāmasya shūnyatvaprasaṅgāt . vastu punarūrdhvatāsāmānyalakṣhaṇe dravye sahabhāvivisheṣhalakṣhaṇeṣhu guṇeṣhu kramabhāvivisheṣhalakṣhaṇeṣhu paryāyeṣhu vyavasthitamutpādavyayadhrauvyamayāstitven nirvartit- nirvr̥uttimachcha . ataḥ pariṇāmasvabhāvamev ..10.. kaḥ kartā . attho paramātmapadārthaḥ, suvarṇadravyapītatvādiguṇakuṇḍalādiparyāyasthasuvarṇapadārthavat . punashcha kinrūpaḥ . atthittaṇivvatto shuddhadravyaguṇaparyāyādhārabhūtan yachchhuddhāstitvan ten nirvr̥utto‘stitvanirvr̥uttaḥ, suvarṇadravyaguṇaparyāyāstitvanirvr̥uttasuvarṇapadārthavaditi . ayamatra tātparyārthaḥ . yathā ---muktajīve dravyaguṇ- paryāyatrayan parasparāvinābhūtan darshitan tathā sansārijīve‘pi matignānādivibhāvaguṇeṣhu naranārakādi- vibhāvaparyāyeṣhu nayavibhāgen yathāsambhavan vigneyam, tathaiv pudgalādiṣhvapi . evan shubhāshubh- shuddhapariṇāmavyākhyānamukhyatven tr̥utīyasthale gāthādvayan gatam ..10.. ath vītarāgasarāgachāritrasañgnayoḥ (1) pariṇām rahit vastu gadheke sīṅgake samān hai, (2) tathā usakā, dikhāī denevāle goras ityādi (dūdh, dahī vagairah) ke pariṇāmoṅke sāth 1virodh ātā hai . (jaise – pariṇāmake binā vastu astitva dhāraṇ nahīn karatī usī prakār) vastuke binā pariṇām bhī astitvako dhāraṇ nahīn karatā, kyoṅki svāshrayabhūt vastuke abhāvamen (apane āshrayarūp jo vastu hai vah na ho to ) nirāshray pariṇāmako shūnyatākā prasaṅg ātā hai .
aur vastu to 2ū rdhvatāsāmānyasvarūp dravyamen, sahabhāvī visheṣhasvarūp (sāth hī sāth rahanevāle visheṣh -bhed jinakā svarūp hai aise) guṇommen tathā kramabhāvī visheṣhasvarūp paryāyommen rahī huī aur utpād -vyay -dhrauvyamay astitvase banī huī hai; isaliye vastu pariṇām- svabhāvavālī hī hai .
bhāvārtha : — jahān̐ jahān̐ vastu dikhāī detī hai vahān̐ vahān̐ pariṇām dikhāī detā hai . jaise — goras apane dūdh, dahī ghī, chhāchh ityādi pariṇāmonse yukta hī dikhāī detā hai . jahān̐ pariṇām nahīn hotā vahān̐ vastu bhī nahīn hotī . jaise kālāpan, snigdhatā ityādi pariṇām nahīn hai to gadheke sīṅgarūp vastu bhī nahīn hai . isase siddha huā ki vastu pariṇām rahit kadāpi nahīn hotī . jaise vastu pariṇāmake binā nahīn hotī usīprakār pariṇām bhī vastuke binā nahīn hote, kyoṅki vasturūp āshrayake binā pariṇām kisake āshrayase raheṅge ? gorasarūp āshrayake binā dūdh, dahī ityādi pariṇām kisake ādhārase hoṅge ? 1. yadi vastuko pariṇām rahit mānā jāve to goras ityādi vastuoṅke dūdh, dahī ādi jo pariṇām pratyakṣha
dikhāī dete hain unake sāth virodh āyegā . 2. kālakī apekṣhāse sthir honeko arthāt kālāpekṣhit pravāhako ū rdhvatā athavā ūn̐ chāī kahā jātā hai .
Page 17 of 513
PDF/HTML Page 50 of 546
single page version
ath chāritrapariṇāmasamparkasambhavavatoḥ shuddhashubhapariṇāmayorupādānahānāy phal- mālochayati —
vastusvabhāvashcheti gr̥uhyate . sa ev dharmaḥ paryāyāntareṇ chāritran bhaṇyate . ‘chārittan khalu dhammo’ iti
aur phi ra vastu to dravya -guṇ -paryāyamay hai . usamen traikālik ū rdhva pravāhasāmānya dravya hai aur sāth hī sāth rahanevāle bhed ve guṇ hain, tathā kramashaḥ honevāle bhed ve paryāyen hain . aise dravya, guṇ aur paryāyakī ekatāse rahit koī vastu nahīn hotī . dūsarī rītise kahā jāy to, vastu utpād -vyay -dhrauvyamay hai arthāt vah utpanna hotī hai, naṣhṭa hotī hai aur sthir rahatī hai . isaprakār vah dravya -guṇ -paryāyamay aur utpād -vyay -dhrauvyamay honese usamen kriyā (pariṇaman) hotī hī rahatī hai . isaliye pariṇām vastukā svabhāv hī hai ..10..
ab jinakā chāritra pariṇāmake sāth samparka (sambandha) hai aise jo shuddha aur shubh (do prakārake) pariṇām hain unake grahaṇ tathā tyāgake liye (shuddha pariṇāmake grahaṇ aur shubh pariṇāmake tyāgake liye) unakā phal vichārate hain : —
anvayārtha : – [dharmeṇ pariṇatātmā ] dharmase pariṇamit svarūpavālā [ātmā ] ātmā [yadi ] yadi [shuddhasamprayogayuktaḥ ] shuddha upayogamen yukta ho to [nirvāṇasukhan ] mokṣha sukhako [prāpnoti ] prāpta karatā hai [shubhopayuktaḥ cha ] aur yadi shubhopayogavālā ho to (svargasukham ) svargake sukhako (bandhako) prāpta karatā hai ..11..
te pāmato nirvāṇasukh, ne svargasukh shubhayukta jo.11.
Page 18 of 513
PDF/HTML Page 51 of 546
single page version
yadāyamātmā dharmapariṇatasvabhāvaḥ shuddhopayogapariṇatimudvahati tadā niḥpratyanīkashaktitayā svakāryakaraṇasamarthachāritraḥ sākṣhānmokṣhamavāpnoti . yadā tu dharmapariṇatasvabhāvo‘pi shubhop- yogapariṇatyā saṅgachchhate tadā sapratyanīkashaktitayā svakāryakaraṇāsamarthaḥ kathañchidviruddha- kāryakārichāritraḥ shikhitaptaghr̥utopasiktapuruṣho dāhaduḥkhamiv svargasukhabandhamavāpnoti . ataḥ shuddhopayog upādeyaḥ shubhopayogo heyaḥ ..11..
cha dvidhā bhavati . tatra yachchhuddhasamprayogashabdavāchyan shuddhopayogasvarūpan vītarāgachāritran ten nirvāṇan labhate . nirvikalpasamādhirūpashuddhopayogashaktyabhāve sati yadā shubhopayogarūpasarāgachāritreṇ pariṇamati tadā
ṭīkā : — jab yah ātmā dharmapariṇat svabhāvavālā hotā huā shuddhopayog pariṇatiko dhāraṇ karatā hai — banāye rakhatā hai tab, jo virodhī shaktise rahit honeke kāraṇ apanā kārya karaneke liye samartha hai aisā chāritravān honese, (vah) sākṣhāt mokṣhako prāpta karatā hai; aur jab vah dharmapariṇat svabhāvavālā hone par bhī shubhopayog pariṇatike sāth yukta hotā hai tab jo 1virodhī shakti sahit honese svakārya karanemen asamartha hai aur kathañchit viruddha kārya karanevālā hai aise chāritrase yukta honese, jaise agnise garma kiyā huā ghī kisī manuṣhya par ḍāl diyā jāve to vah usakī jalanase duḥkhī hotā hai, usīprakār vah svarga sukhake bandhako prāpta hotā hai, isaliye shuddhopayog upādey hai aur shubhopayog hey hai .
bhāvārtha : — jaise ghī svabhāvataḥ shītalatā utpanna karanevālā hai tathāpi garma ghī se jal jāte hain, isīprakār chāritra svabhāvase mokṣha dātā hai, tathāpi sarāg chāritrase bandha hotā hai . jaise ṭhaṇḍā ghī shītalatā utpanna karatā hai isīprakār vītarāg chāritra sākṣhāt mokṣhakā kāraṇ hai ..11..
ab chāritra pariṇāmake sāth samparka rahit honese jo atyanta hey hai aise ashubh pariṇāmakā phal vichārate hain : — 1. dān, pūjā, pañch -mahāvrat, devagurudharma prati rāg ityādirūp jo shubhopayog hai vah chāritrakā virodhī hai isaliye
ashubhodaye ātmā kunar, tiryañch ne nārakapaṇe nitye sahasra duḥkhe pīṛit, sansāramān ati ati bhame.12.
Page 19 of 513
PDF/HTML Page 52 of 546
single page version
yadāyamātmā manāgapi dharmapariṇatimanāsādayannashubhopayogapariṇatimālambate tadā kumanuṣhyatiryaṅnārakabhramaṇarūpan duḥkhasahasrabandhamanubhavati . tatashchāritralavasyāpyabhāvādatyantahey evāyamashubhopayog iti ..12..
evamayamapāstasamastashubhāshubhopayogavr̥uttiḥ shuddhopayogavr̥uttimātmasātkurvāṇaḥ shuddhopayogā- dhikāramārabhate . tatra shuddhopayogaphalamātmanaḥ protsāhanārthamabhiṣhṭauti — pūrvamanākulatvalakṣhaṇapāramārthikasukhaviparītamākulatvotpādakan svargasukhan labhate . pashchāt param- samādhisāmagrīsadbhāve mokṣhan cha labhate iti sūtrārthaḥ ..11.. ath chāritrapariṇāmāsambhavādatyanta- heyasyāshubhopayogasya phalan darshayati ---asuhodaeṇ ashubhodayen ādā ātmā kuṇaro tiriyo bhavīy ṇeraiyo kunarastiryaṅnārako bhūtvā . kin karoti . dukkhasahassehin sadā abhiddudo bhamadi achchantan duḥkhasahasraiḥ sadā sarvakālamabhidrutaḥ kadarthitaḥ pīḍitaḥ san sansāre atyantan bhramatīti . tathāhi ---nirvikārashuddhātma- tattvaruchirūpanishchayasamyaktvasya tatraiv shuddhātmanyavikṣhiptachittavr̥uttirūpanishchayachāritrasya cha vilakṣhaṇen viparītābhiniveshajanaken draṣhṭashrutānubhūtapañchendriyaviṣhayābhilāṣhatīvrasaṅklesharūpeṇ chāshubhopayogen yadupārjitan pāpakarma tadudayenāyamātmā sahajashuddhātmānandaikalakṣhaṇapāramārthikasukhaviparīten duḥkhen duḥkhitaḥ san svasvabhāvabhāvanāchyuto bhūtvā sansāre‘tyantan bhramatīti tātparyārthaḥ . evamupayogatray- phalakathanarūpeṇ chaturthasthale gāthādvayan gatam ..12.. ath shubhāshubhopayogadvayan nishchayanayen heyan gnātvā shuddhopayogādhikāran prārabhamāṇaḥ, shuddhātmabhāvanāmātmasātkurvāṇaḥ san jīvasya protsāhanārthan shuddho- payogaphalan prakāshayati . athavā dvitīyapātanīkā --yadyapi shuddhopayogaphalamagre gnānan sukhan cha saṅkṣhepeṇ
anvayārtha : — [ashubhodayen ] ashubh udayase [ātmā ] ātmā [kunaraḥ ] kumanuṣhya [tiryag ] tiryañch [nairayikaḥ ] aur nārakī [bhūtvā ] hokar [duḥkhasahasraiḥ ] hajāron duḥkhonse [sadā abhidrutaḥ ] sadā pīṛit hotā huā [atyantan bhramati ] (sansāramen) atyanta bhramaṇ karatā hai ..12..
ṭīkā : — jab yah ātmā kiñchit mātra bhī dharmapariṇatiko prāpta na karatā huā ashubhopayog pariṇatikā avalamban karatā hai, tab vah kumanuṣhya, tiryañch aur nārakīke rūpamen paribhramaṇ karatā huā (tadrūp) hajāron duḥkhoṅke bandhanakā anubhav karatā hai; isaliye chāritrake leshamātrakā bhī abhāv honese yah ashubhopayog atyanta hey hī hai ..12..
isaprakār yah bhāv (bhagavān kundakundāchārya dev) samasta shubhāshubhopayogavr̥uttiko (shubhaupayogarūp aur ashubh upayogarūp pariṇatiko) ✽apāsta kar (hey mānakar, tiraskār ✽ apāsta karanā = tiraskār karanā; hey mānanā; dūr karanā; chhoḍ denā.
Page 20 of 513
PDF/HTML Page 53 of 546
single page version
āsansārāpūrvaparamādbhutāhlādarūpatvādātmānamevāshritya pravr̥uttatvātparāshrayanirapekṣhatvādatyanta- vilakṣhaṇatvātsamastāyatinirapāyitvānnairantaryapravartamānatvāchchātishayavadātmasamutthan viṣhayātīt- vistareṇ cha kathayati tathāpyatrāpi pīṭhikāyān sūchanān karoti . athavā tr̥utīyapātanikā ---pūrvan shuddhopayogaphalan nirvāṇan bhaṇitamidānīn punarnirvāṇasya phalamanantasukhan kathayatīti pātanikātrayasyārthan manasi dhr̥utvā sūtramidan pratipādayati ---aisayan āsansārāddevendrādisukhebhyo‘pyapūrvādbhutaparamāhlādarūpatvād- tishayasvarūpan, ādasamutthan rāgādivikalparahitasvashuddhātmasamvittisamutpannatvādātmasamutthan, visayātīdan nirviṣhayaparamātmatattvapratipakṣhabhūtapañchendriyaviṣhayātītatvādviṣhayātītan, aṇovaman nirupamaparamānandaikalakṣhaṇ- tvenopamārahitatvādanupaman, aṇantan anantāgāmikāle vināshābhāvādapramitatvādvā‘nantan, avvuchchhiṇṇan cha karake, dūr karake) shuddhopayogavr̥uttiko ātmasāt (ātmarūp, apanerūp) karate hue shuddhopayog adhikār prārambha karate hain . usamen (pahale) shuddhopayogake phalakī ātmāke protsāhanake liye prashansā karate hain .
anvayārtha : — [shuddhopayogaprasiddhānān ] shuddhopayogase 1niṣhpanna hue ātmāoṅko (kevalī aur siddhoṅkā) [sukhan ] sukh [atishayan ] atishay [ātmasamutthan ] ātmotpanna [viṣhayātītan ] viṣhayātīt (atīndriy) [anaupamyan ] anupam [anantan ] ananta (avināshī) [avyuchchhinnan cha ] aur avichchhinna (aṭūṭ) hai ..13..
ṭīkā : — (1) anādi sansārase jo pahale kabhī anubhavamen nahīn āyā aise apūrva, param adbhut āhlādarūp honese ‘atishay’, (2) ātmākā hī āshray lekar (svāshrit) pravartamān honese ‘ātmotpanna’, (3) parāshrayase nirapekṣha honese ( – sparsha, ras, gandh, varṇa aur shabdake tathā saṅkalpavikalpake āshrayakī apekṣhāse rahit honese) ‘viṣhayātīt’, (4) atyanta 1. niṣhpanna honā = utpanna honā; phalarūp honā; siddha honā . (shuddhopayogase niṣhpanna hue arthāt shuddhopayog
atyant, ātmotpanna, viṣhayātīt, anup anant ne vichchhedahīn chhe sukh aho ! shuddhopayogaprasiddhane.13.
Page 21 of 513
PDF/HTML Page 54 of 546
single page version
manaupamyamanantamavyuchchhinnan cha shuddhopayoganiṣhpannānān sukhamatastatsarvathā prārthanīyam ..13..
pratapanādvijayanāttapaḥsanyuktaḥ . vigadarāgo vītarāgashuddhātmabhāvanābalen samastarāgādidoṣharahitatvādvi-
āgāmī kālamen kabhī bhī nāshako prāpta na honese ‘ananta’ aur (6) binā hī antarake pravartamān
honese ‘avichchhinna’ sukh shuddhopayogase niṣhpanna hue ātmāoṅke hotā hai, isaliye vah (sukh)
sarvathā prārthanīy (vāñchhanīy) hai ..13..
anvayārtha : — [suviditapadārthasūtraḥ ] jinhonne (nij shuddha ātmādi) padārthoṅko aur sūtroṅko bhalī bhān̐ti jān liyā hai, [sanyamatapaḥsanyutaḥ ] jo sanyam aur tapayukta hain, [vigatarāgaḥ ] jo vītarāg arthāt rāg rahit hain [samasukhaduḥkhaḥ ] aur jinhen sukh -duḥkh samān hain, [shramaṇaḥ ] aise shramaṇako (munivarako) [shuddhopayogaḥ iti bhaṇitaḥ ] ‘shuddhopayogī’ kahā gayā hai ..14..
suvidit sūtra padārtha, sanyam tap sahit vītarāg ne sukh duḥkhamān sam shramaṇane shuddhopayog jino kahe.14.
Page 22 of 513
PDF/HTML Page 55 of 546
single page version
sūtrārthagnānabalen svaparadravyavibhāgaparignānashraddhānavidhānasamarthatvātsuviditapadārthasūtraḥ . sakalaṣhaḍjīvanikāyanishumbhanavikalpātpañchendriyābhilāṣhavikalpāchcha vyāvartyātmanaḥ shuddhasvarūpe sanyamanāt, svarūpavishrāntanistaraṅgachaitanyapratapanāchcha sanyamatapaḥsanyutaḥ . sakalamohanīyavipāk- vivekabhāvanāsauṣhṭhavasphu ṭīkr̥utanirvikārātmasvarūpatvādvigatarāgaḥ . paramakalāvalokanānanubhūyamān- gatarāgaḥ . samasuhadukkho nirvikāranirvikalpasamādherudgatā samutpannā tathaiv paramānandasukharase līnā tallayā nirvikārasvasamvittirūpā yā tu paramakalā tadavaṣhṭambheneṣhṭāniṣhṭendriyaviṣhayeṣhu harṣhaviṣhādarahitatvātsam- sukhaduḥkhaḥ . samaṇo evaṅguṇavishiṣhṭaḥ shramaṇaḥ paramamuniḥ bhaṇido suddhovaogo tti shuddhopayogo bhaṇit ityabhiprāyaḥ ..14.. evan shuddhopayogaphalabhūtānantasukhasya shuddhopayogapariṇatapuruṣhasya cha kathanarūpeṇ pañchamasthale gāthādvayan gatam ..
ṭīkā : — sūtroṅke arthake gnānabalase svadravya aur paradravyake vibhāgake 1parignānamen shraddhānamen aur vidhānamen (ācharaṇamen) samartha honese (svadravya aur paradravyakī bhinnatākā gnān, shraddhān aur ācharaṇ honese) jo shramaṇ padārthoṅko aur (unake pratipādak) sūtroṅko jinhonne bhalībhān̐ti jān liyā hai aise hain, samasta chhah jīvanikāyake hananake vikalpase aur pañchendriy sambandhī abhilāṣhāke vikalpase ātmāko 2vyāvr̥utta karake ātmākā shuddhasvarūpamen sanyaman karanese, aur 3svarūpavishrānta 4nistaraṅg 5chaitanyapratapan honese jo sanyam aur tapayukta hain, sakal mohanīyake vipākase bhedakī bhāvanākī utkr̥uṣhṭatāse (samasta mohanīy karmake udayase bhinnatvakī utkr̥uṣhṭa bhāvanāse) nirvikār ātmasvarūpako pragaṭ kiyā honese jo vītarāg hai, aur paramakalāke avalokanake kāraṇ sātā vedanīy tathā asātā vedanīyake vipākase utpanna honevāle jo sukh -duḥkh un sukh -duḥkh janit pariṇāmoṅkī viṣhamatākā anubhav nahīn honese (param sukharasamen līn nirvikār svasamvedanarūp paramakalāke anubhavake kāraṇ iṣhṭāniṣhṭa 1. parignān = pūrā gnān; gnān . 2. vyāvr̥utta karake = vimukh karake; rokakar; alag karake . 3. svarūpavishrānta = svarūpamen sthir huā . 4. nistaraṅg = taraṅg rahit; chañchalatā rahit; vikalpa rahit; shānt . 5. pratapan honā = pratāpavān honā, prakāshit honā, daidīpyamān honā .
Page 23 of 513
PDF/HTML Page 56 of 546
single page version
sātāsātavedanīyavipākanirvartitasukhaduḥkhajanitapariṇāmavaiṣhamyatvātsamasukhaduḥkhaḥ shramaṇaḥ shuddho- payog ityabhidhīyate ..14..
cheti ‘pakkhīṇaghāikammo’ iti prabhr̥uti gāthādvayam . evan dvitīyāntarādhikāre sthalachatuṣhṭayen samudāy-
ab, shuddhopayogakī prāptike bād tatkāl (antar paṛe binā) hī honevālī shuddha ātmasvabhāv (kevalagnān) prāptikī prashansā karate hain : —
anvayārtha : — [yaḥ ] jo [upayogavishuddhaḥ ] upayog vishuddha (shuddhopayogī) hai [ātmā ] vah ātmā [vigatāvaraṇāntarāyamoharajāḥ ] gnānāvaraṇ, darshanāvaraṇ, antarāy aur moharūp rajase rahit [svayamev bhūtaḥ ] svayamev hotā huā [gneyabhūtānān ] gneyabhūt padārthoṅke [pāran yāti ] pārako prāpta hotā hai ..15.. 1. samasukhaduḥkh = jinhen sukh aur duḥkh (iṣhṭāniṣhṭa sanyog) donon samān hain .
je upayogavishuddha te mohādighātiraj thakī svayamev rahit thayo thako gneyāntane pāme sahī.15.
Page 24 of 513
PDF/HTML Page 57 of 546
single page version
yo hi nām chaitanyapariṇāmalakṣhaṇenopayogen yathāshakti vishuddho bhūtvā vartate sa khalu pratipadamudbhidyamānavishiṣhṭavishuddhishaktirudgranthitāsansārabaddhadr̥uḍhataramohagranthitayātyantanirvikārachaitanyo nirastasamastagnānadarshanāvaraṇāntarāyatayā niḥpratighavijr̥umbhitātmashaktishcha svayamev bhūto gneyatvamāpannānāmantamavāpnoti . ih ki lātmā gnānasvabhāvo gnānan, tu gneyamātran; tataḥ samasta- gneyāntarvartignānasvabhāvamātmānamātmā shuddhopayogaprasādādevāsādayati ..15.. pātanikā . tadyathā ---ath shuddhopayogalābhānantaran kevalagnānan bhavatīti kathayati . athavā dvitīyapātanikā ---kundakundāchāryadevāḥ sambodhanan kurvanti, he shivakumāramahārāj, ko‘pyāsannabhavyaḥ saṅkṣheparuchiḥ pīṭhikāvyākhyānamev shrutvātmakāryan karoti, anyaḥ ko‘pi punarvistararuchiḥ shuddhopayogen sañjātasarvagnasya gnānasukhādikan vichārya pashchādātmakāryan karotīti vyākhyāti ---uvaogavisuddho jo upayogen shuddhopayogen pariṇāmen vishuddho bhūtvā vartate yaḥ vigadāvaraṇantarāyamoharao bhūdo vigatāvaraṇāntarāyamoharajobhūtaḥ san . katham . sayamev nishchayen svayamev ādā sa pūrvokta ātmā jādi yāti gachchhati . kin . paran pāramavasānam . keṣhām . ṇeyabhūdāṇan gneyabhūtapadārthānām . sarvan jānātītyarthaḥ . ato vistar : — yo nirmohashuddhātmasamvittilakṣhaṇen shuddhopayogasañgnenāgamabhāṣhayā pr̥uthaktvavitarka- vīchāraprathamashukladhyānen pūrvan niravasheṣhamohakṣhapaṇan kr̥utvā tadanantaran rāgādivikalpopādhirahitasvasamvitti- lakṣhaṇenaikatvavitarkāvīchārasañgnadvitīyashukladhyānen kṣhīṇakaṣhāyaguṇasthāne‘ntarmuhūrtakālan sthitvā tasyai- vāntyasamaye gnānadarshanāvaraṇavīryāntarāyābhidhānaghātikarmatrayan yugapadvināshayati, sa jagattrayakālatray- vartisamastavastugatānantadharmāṇān yugapatprakāshakan kevalagnānan prāpnoti . tataḥ sthitan shuddhopayogātsarvagno bhavatīti ..15.. ath shuddhopayogajanyasya shuddhātmasvabhāvalābhasya bhinnakārak nirapekṣhatvenātmādhīnatvan
ṭīkā : — jo (ātmā) chaitanya pariṇāmasvarūp upayogake dvārā yathāshakti vishuddha hokar vartatā hai, vah (ātmā) jise pad pad par ( – pratyek paryāyamen) 1vishiṣhṭa vishuddha shakti pragaṭ hotī jātī hai, aisā honese, anādi sansārase ban̐dhī huī dr̥urḥatar mohagranthi chhūṭ jānese atyanta nirvikār chaitanyavālā aur samasta gnānāvaraṇ, darshanāvaraṇ tathā antarāyake naṣhṭa ho jānese nirvighna vikasit ātmashaktivān svayamev hotā huā gneyatāko prāpta (padārthon) ke antako pā letā hai .
yahān̐ (yah kahā hai ki) ātmā gnānasvabhāv hai, aur gnān gney pramāṇ hai; isaliye samasta gneyoṅke bhītar praveshako prāpta (gnātā) gnān jisakā svabhāv hai aise ātmāko ātmā shuddhopayogake hī prasādase prāpta karatā hai .
bhāvārtha : — shuddhopayogī jīv pratikṣhaṇ atyanta shuddhiko prāpta karatā rahatā hai; aur 1. vishiṣhṭa = visheṣh; asādhāraṇ; khās .
Page 25 of 513
PDF/HTML Page 58 of 546
single page version
ath shuddhopayogajanyasya shuddhātmasvabhāvalābhasya kārakāntaranirapekṣhatayā‘tyanta- mātmāyattatvan dyotayati —
ayan khalvātmā shuddhopayogabhāvanānubhāvapratyastamitasamastaghātikarmatayā samupalabdha- shuddhānantashaktichitsvabhāvaḥ, shuddhānantashaktignāyakasvabhāven svatantratvādgr̥uhītakartr̥utvādhikāraḥ, prakāshayati — tah so laddhasahāvo yathā nishchayaratnatrayalakṣhaṇashuddhopayogaprasādātsarvan jānāti tathaiv saḥ pūrvoktalabdhashuddhātmasvabhāvaḥ san ādā ayamātmā havadi sayambhu tti ṇiddiṭṭho svayambhūrbhavatīti nirdiṣhṭaḥ kathitaḥ . kimvishiṣhṭo bhūtaḥ . savvaṇhū savvalogapadimahido bhūdo sarvagnaḥ sarvalokapatimahitashcha bhūtaḥ sañjātaḥ . isaprakār mohakā kṣhay karake nirvikār chetanāvān hokar, bārahaven guṇasthānake antim samayamen gnānāvaraṇ; darshanāvaraṇ aur antarāyakā yugapad kṣhay karake samasta gneyoṅko jānanevāle kevalagnānako prāpta karatā hai . isaprakār shuddhopayogase hī shuddhātmasvabhāvakā lābh hotā hai ..15..
ab, shuddhopayogase honevālī shuddhātmasvabhāvakī prāpti anya kārakonse nirapekṣha ( – svatantra) honese atyanta ātmādhīn hai ( – leshamātra parādhīn nahīn hai) yah pragaṭ karate hain : —
anvayārtha : — [tathā ] isaprakār [saḥ ātmā ] vah ātmā [labdhasvabhāvaḥ ] svabhāvako prāpta [sarvagnaḥ ] sarvagna [sarvalokapatimahitaḥ ] aur 1sarva (tīn) lokake adhipatiyonse pūjit [svayamev bhūtaḥ ] svayamev huā hone se [svayambhūḥ bhavati ] ‘svayambhū’ hai [iti nirdiṣhṭaḥ ] aisā jinendradevane kahā hai ..16..
ṭīkā : — shuddha upayogakī bhāvanāke prabhāvase samasta ghātikarmoṅke naṣhṭa honese jisane shuddha anantashaktivān chaitanya svabhāvako prāpta kiyā hai, aisā yah (pūrvokta) ātmā, (1) shuddha 1. sarvalokake adhipati = tīnon lokake svāmī — surendra, asurendra aur chakravartī .
svayamev jīv thayo thako tene svayambhū jin kahe .16.
Page 26 of 513
PDF/HTML Page 59 of 546
single page version
shuddhānantashaktignānavipariṇamanasvabhāven prāpyatvāt karmatvan kalayan, shuddhānantashaktignān- vipariṇamanasvabhāven sādhakatamatvāt karaṇatvamanubibhrāṇaḥ, shuddhānantashaktignānavipariṇaman- svabhāven karmaṇā samāshriyamāṇatvāt sampradānatvan dadhānaḥ, shuddhānantashaktignānavipariṇamanasamaye pūrvapravr̥uttavikalagnānasvabhāvāpagame‘pi sahajagnānasvabhāven dhruvatvālambanādapādānatvamupādadānaḥ, shuddhānantashaktignānavipariṇamanasvabhāvasyādhārabhūtatvādadhikaraṇatvamātmasātkurvāṇaḥ, svayamev ṣhaṭkārakīrūpeṇopajāyamānaḥ, utpattivyapekṣhayā dravyabhāvabhedabhinnaghātikarmāṇyapāsya svayamevā- virbhūtatvādvā svayambhūriti nirdishyate . ato na nishchayataḥ pareṇ sahātmanaḥ kārakatva- katham . sayamev nishchayen svayameveti . tathāhi — abhinnakārakachidānandaikachaitanyasvabhāven svatantratvāt kartā bhavati . nityānandaikasvabhāven svayam prāpyatvāt karmakārakan bhavati . shuddhachaitanyasvabhāven sādhakatamatvātkaraṇakārakan bhavati . nirvikāraparamānandaikapariṇatilakṣhaṇen shuddhātmabhāvarūpakarmaṇā anantashaktiyukta gnāyak svabhāvake kāraṇ svatantra honese jisane kartr̥utvake adhikārako grahaṇ kiyā hai aisā, (2) shuddha anantashaktiyukta gnānarūpase pariṇamit honeke svabhāvake kāraṇ svayam hī prāpya honese ( – svayam hī prāpta hotā honese) karmatvakā anubhav karatā huā, (3) shuddha anantashaktiyukta gnānarūpase pariṇamit honeke svabhāvase svayam hī sādhakatam (-utkr̥uṣhṭa sādhan) honese karaṇatāko dhāraṇ karatā huā, (4) shuddha anantashaktiyukta gnānarūpase pariṇamit honeke svabhāvake kāraṇ svayam hī karma dvārā samāshrit honese (arthāt karma svayaṅko hī denemen ātā honese) sampradānatāko dhāraṇ karatā huā, (5) shuddha anantashaktimay gnānarūpase pariṇamit honeke samay pūrvamen pravartamān 1vikalagnānasvabhāvakā nāsh hone par bhī sahaj gnānasvabhāvase svayam hī dhruvatākā avalamban karanese apādānako dhāraṇ karatā huā, aur (6) shuddha anantashaktiyukta gnānarūpase pariṇamit honeke svabhāvakā svayam hī ādhār hone se adhikaraṇatā ko ātmasāt karatā huā — (is prakār) svayamev chhah kārakarūp honese athavā utpatti – apekṣhāse 2dravya -bhāvabhedase bhinna ghātikarmoṅko dūr karake svayamev āvirbhūt honese, ‘svayambhū’ kahalātā hai .
yahān̐ yah kahā gayā hai ki — nishchayase parake sāth ātmākā kārakatākā sambandha nahīn hai, ki jisase shuddhātmasvabhāvakī prāptike liye sāmagrī ( – bāhya sādhan) ḍhūn̐ḍhanekī vyagratāse jīv (vyartha hī) paratantra hote hain . 1. vikalagnān = apūrṇa (mati shrutādi ) gnān . 2. dravya -bhāvabhedase bhinna ghātikarma = dravya aur bhāvake bhedase ghātikarma do prakārake hain, dravyaghātikarma aur
Page 27 of 513
PDF/HTML Page 60 of 546
single page version
sambandho‘sti, yataḥ shuddhātmasvabhāvalābhāy sāmagrīmārgaṇavyagratayā paratantrarbhūyate ..16.. samāshriyamāṇatvātsampradānan bhavati . tathaiv pūrvamatyādignānavikalpavināshe‘pyakhaṇḍitaikachaitanya- prakāshenāvinashvaratvādapādānan bhavati . nishchayashuddhachaitanyādiguṇasvabhāvātmanaḥ svayamevādhāratvādadhikaraṇan bhavatītyabhedaṣhaṭkārakīrūpeṇ svat ev pariṇamamāṇaḥ sannayamātmā paramātmasvabhāv-
bhāvārtha : — kartā, karma, karaṇ, sampradān, apādān aur adhikaraṇ nāmak chhah kārak hain . jo svatantratayā -svādhīnatāse karatā hai vah karttā hai; karttā jise prāpta karatā hai vah karma hai; sādhakatam arthāt utkr̥uṣhṭa sādhanako karaṇ kahate hain; karma jise diyā jātā hai athavā jisake liye kiyā jātā hai vah sampradān hai; jisamense karma kiyā jātā hai, vah dhruvavastu apādān hai, aur jisamen arthāt jisake ādhārase karma kiyā jātā hai vah adhikaraṇ hai . yah chhah kārak vyavahār aur nishchayake bhedase do prakārake hain . jahān̐ parake nimittase kāryakī siddhi kahalātī hai vahā vyavahār kārak hain, aur jahān̐ apane hī upādān kāraṇase kāryakī siddhi kahī jātī hai vahān̐ nishchayakārak hain .
vyavahār kārakoṅkā dr̥uṣhṭānta isaprakār hai — kumhār kartā hai; ghaṛā karma hai; daṇḍ, chakra, chīvar ityādi karaṇ hai; kumhār jal bharanevāleke liye ghaṛā banātā hai, isaliye jal bharanevālā sampradān hai; ṭokarīmense miṭṭī lekar ghaṛā banātā hai, isaliye ṭokarī apādān hai, aur pr̥ithvīke ādhār par ghaṛā banātā hai, isaliye pr̥ithvī adhikaraṇ hai . yahān̐ sabhī kārak bhinna -bhinna hain . anya kartā hai; anya karma hai; anya karaṇ hai; anya sampradān; anya apādān aur anya adhikaraṇ hai . paramārthataḥ koī dravya kisīkā kartā – hartā nahīn ho sakatā, isaliye yah chhahon vyavahār kārak asatya hain . ve mātra upacharit asadbhūt vyavahāranayase kahe jāte hain . nishchayase kisī dravyakā anya dravyake sāth kāraṇatākā sambandha hai hī nahīn .
nishchay kārakoṅkā dr̥uṣhṭānta is prakār hai : — miṭṭī svatantratayā ghaṭarūp kāryako prāpta hotī hai isalie miṭṭī kartā hai aur ghaṛā karma hai . athavā, ghaṛā miṭṭīse abhinna hai isaliye miṭṭī svayam hī karma hai; apane pariṇaman svabhāv se miṭṭīne ghaṛā banāyā isaliye miṭṭī svayam hī karaṇ hai; miṭṭīne ghaṛārūp karma apaneko hī diyā isalie miṭṭī svayam sampradān hai; miṭṭīne apanemense piṇḍarūp avasthā naṣhṭa karake ghaṭarūp karma kiyā aur svayam dhruv banī rahī isalie vah svayam hī apādān hai; miṭṭīne apane hī ādhārase ghaṛā banāyā isaliye svayam hī adhikaraṇ hai . isaprakār nishchayase chhahon kārak ek hī dravyamen hai . paramārthataḥ ek dravya dūsare kī sahāyatā nahīn kar sakatā aur dravya svayam hī, apaneko, apanese, apane lie, apanemense, apanemen karatā hai isaliye nishchay chhah kārak hī param satya hain .
uparokta prakārase dravya svayam hī apanī ananta shaktirūp sampadāse paripūrṇa hai isaliye svayam hī chhah kārakarūp hokar apanā kārya karaneke lie samartha hai, use bāhya sāmagrī koī