Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 17-28 ; Gnan adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 4 of 28

 

Page 28 of 513
PDF/HTML Page 61 of 546
single page version

ath svāyambhuvasyāsya shuddhātmasvabhāvalābhasyātyantamanapāyitvan kathañchidutpād-
vyayadhrauvyayuktatvan chālochayati
bhaṅgavihūṇo ya bhavo sambhavaparivajjido viṇāso hi .
vijjadi tassev puṇo ṭhidisambhavaṇāsasamavāo ..17..
kevalagnānotpattiprastāve yato bhinnakārakan nāpekṣhate tataḥ svayambhūrbhavatīti bhāvārthaḥ ..16.. evan
sarvagnamukhyatven prathamagāthā . svayambhūmukhyatven dvitīyā cheti prathamasthale gāthādvayan gatam .. athāsya
bhagavato dravyārthikanayen nityatve‘pi paryāyārthikanayenānityatvamupadishatibhaṅgavihūṇo ya bhavo bhaṅga-
vihīnashcha bhavaḥ jīvitamaraṇādisamatābhāvalakṣhaṇaparamopekṣhāsanyamarūpashuddhopayogenotpanno yo‘sau bhavaḥ
kevalagnānotpādaḥ
. sa kimvishiṣhṭaḥ . bhaṅgavihino vināsharahitaḥ . sambhavaparivajjido viṇāso tti
sambhavaparivarjito vināsh iti . yo‘sau mithyātvarāgādisansaraṇarūpasansāraparyāyasya vināshaḥ . sa
sahāyatā nahīn kar sakatī . isaliye kevalagnān prāptike ichchhuk ātmāko bāhya sāmagrīkī
apekṣhā rakhakar paratantra honā nirarthak hai . shuddhopayogamen līn ātmā svayam hī chhah kārakarūp
hokar kevalagnān prāpta karatā hai . vah ātmā svayam anantashaktivān gnāyakasvabhāvase svatantra
hai isalie svayam hī kartā hai; svayam anantashaktivāle kevalagnānako prāpta karanese kevalagnān karma
hai, athavā kevalagnānase svayam abhinna honese ātmā svayam hī karma hai; apane ananta shaktivāle
pariṇaman svabhāvarūp utkr̥uṣhṭa sādhanase kevalagnānako pragaṭ karatā hai, isaliye ātmā svayam hī
karaṇ hai; apaneko hī kevalagnān detā hai, isaliye ātmā svayam hī sampradān hai; apanemense mati
shrutādi apūrṇa gnān dūr karake kevalagnān pragaṭ karatā hai, isaliye aur svayam sahaj gnān
svabhāvake dvārā dhruv rahatā hai isaliye svayam hī apādān hai, apanemen hī arthāt apane hī ādhārase
kevalagnān pragaṭ karatā hai, isaliye svayam hī adhikaraṇ hai
. isaprakār svayam chhah kārakarūp
hotā hai, isaliye vah ‘svayambhū’ kahalātā hai . athavā, anādikālase ati dr̥urḥ ban̐dhe hue
(gnānāvaraṇ, darshanāvaraṇ, mohanīy aur antarāyarūp) dravya tathā bhāv ghātikarmoṅko naṣhṭa karake
svayamev āvirbhūt huā arthāt kisīkī sahāyatāke binā apane āp hī svayam pragaṭ huā
isaliye ‘svayambhū’ kahalātā hai
..16..
ab is svayambhūke shuddhātmasvabhāvakī prāptike atyanta avināshīpanā aur kathañchit
(koī prakārase) utpād -vyay -dhrauvyayuktatākā vichār karate hain :
vyayahīn chhe utpād ne utpādahīn vināsh chhe,
tene ja vaḷī utpādadhrauvyavināshano samavāy chhe
.17.

Page 29 of 513
PDF/HTML Page 62 of 546
single page version

bhaṅgavihīnashcha bhavaḥ sambhavaparivarjito vināsho hi .
vidyate tasyaiv punaḥ sthitisambhavanāshasamavāyaḥ ..17..
asya khalvātmanaḥ shuddhopayogaprasādāt shuddhātmasvabhāven yo bhavaḥ sa punasten rūpeṇ
pralayābhāvādbhaṅgavihīnaḥ . yastvashuddhātmasvabhāven vināshaḥ sa punarutpādābhāvātsambhavaparivarjitaḥ .
ato‘sya siddhatvenānapāyitvam . evamapi sthitisambhavanāshasamavāyo‘sya na vipratiṣhidhyate,
bhaṅgarahitotpāden sambhavavarjitavināshen taddvayādhārabhūtadravyeṇ cha samavetatvāt ..17..
kimvishiṣhṭaḥ . sambhavavihīnaḥ nirvikārātmatattvavilakṣhaṇarāgādipariṇāmābhāvādutpattirahitaḥ . tasmājgnāyate
tasyaiv bhagavataḥ siddhasvarūpato dravyārthikanayen vināsho nāsti . vijjadi tassev puṇo ṭhidisambhav-
ṇāsasamavāo vidyate tasyaiv punaḥ sthitisambhavanāshasamavāyaḥ . tasyaiv bhagavataḥ paryāyārthikanayen
anvayārtha :[bhaṅgavihinaḥ cha bhavaḥ ] usake (shuddhātmasvabhāvako prāpta ātmāke)
vināsh rahit utpād hai, aur [sambhavaparivarjitaḥ vināshaḥ hi ] utpād rahit vināsh hai . [tasya
ev punaḥ ] usake hī phi ra [sthitisambhavanāshasamavāyaḥ vidyate ] sthiti, utpād aur vināshakā
samavāy milāp, ekatrapanā vidyamān hai
..17..
ṭīkā :vāstavamen is (shuddhātmasvabhāvako prāpta) ātmāke shuddhopayogake prasādase
huā jo shuddhātmasvabhāvase (shuddhātmasvabhāvarūpase) utpād hai vah, punaḥ usarūpase pralayakā
abhāv honese vināsh rahit hai; aur (us ātmāke shuddhopayogake prasādase huā) jo
ashuddhātmasvabhāvase vināsh hai vah punaḥ utpattikā abhāv honese, utpād rahit hai
. isase (yah
kahā hai ki) us ātmāke siddharūpase avināshīpan hai . aisā hone par bhī ātmāke utpād,
vyay aur dhrauvyakā samavāy virodhako prāpta nahīn hotā, kyoṅki vah vināsh rahit utpādake sāth,
utpād rahit vināshake sāth aur un donoṅke ādhārabhūt dravyake sāth samavet (tanmayatāse yukta
-ekamek) hai
.
bhāvārtha :svayambhū sarvagna bhagavānake jo shuddhātma svabhāv utpanna huā vah kabhī naṣhṭa
nahīn hotā, isaliye unake vināsharahit utpād hai; aur anādi avidyā janit vibhāv pariṇām
ek bār sarvathā nāshako prāpta honeke bād phi ra kabhī utpanna nahīn hote, isaliye unake utpād
rahit vināsh hai
. isaprakār yahān̐ yah kahā hai ki ve siddharūpase avināshī hai . isaprakār
avināshī honepar bhī ve utpād -vyay -dhrauvyayukta hain; kyoṅki shuddha paryāyakī apekṣhāse unake
utpād hai, ashuddha paryāyakī apekṣhāse vyay hai aur un donoṅke ādhārabhūt ātmatvakī apekṣhāse
dhrauvya hai
..17..

Page 30 of 513
PDF/HTML Page 63 of 546
single page version

athotpādāditrayan sarvadravyasādhāraṇatven shuddhātmano‘pyavashyambhāvīti vibhāvayati
uppādo ya viṇāso vijjadi savvassa aṭṭhajādassa .
pajjāeṇ du keṇavi aṭṭho khalu hodi sabbhūdo ..18..
utpādashcha vināsho vidyate sarvasyārthajātasya .
paryāyeṇ tu kenāpyarthaḥ khalu bhavati sadbhūtaḥ ..18..
yathā hi jātyajāmbūnadasyāṅgadaparyāyeṇotpattidrarṣhṭā, pūrvavyavasthitāṅgulīyakādiparyāyeṇ cha
vināshaḥ, pītatādiparyāyeṇ tūbhayatrāpyutpattivināshāvanāsādayataḥ dhruvatvam; evamakhiladravyāṇān
shuddhavyañjanaparyāyāpekṣhayā siddhaparyāyeṇotpādaḥ, sansāraparyāyeṇ vināshaḥ, kevalagnānādiguṇādhāradravyatven
dhrauvyamiti
. tataḥ sthitan dravyārthikanayen nityatve‘pi paryāyārthikanayenotpādavyayadhrauvyatrayan
sambhavatīti ..17.. athotpādāditrayan yathā suvarṇādimūrtapadārtheṣhu dr̥ushyate tathaivāmūrte‘pi siddhasvarūpe
vigneyan padārthatvāditi nirūpayatiuppādo ya viṇāso vijjadi savvassa aṭṭhajādassa utpādashcha vināshashcha
vidyate tāvatsarvasyārthajātasya padārthasamūhasya . ken kr̥utvā . pajjāeṇ du keṇavi paryāyeṇ tu kenāpi
vivakṣhitenārthavyañjanarūpeṇ svabhāvavibhāvarūpeṇ vā . sa chārthaḥ kimvishiṣhṭaḥ . aṭṭho khalu hodi sabbhūdo
arthaḥ khalu sphu ṭan sattābhūtaḥ sattāyā abhinno bhavatīti . tathāhisuvarṇagorasamr̥uttikāpuruṣhādimūrta-
padārtheṣhu yathotpādāditrayan loke prasiddhan tathaivāmūrte‘pi muktajīve . yadyapi shuddhātmaruchiparichchhitti-
1. avashyambhāvī = jarūr honevālā; aparihāryya .
utpād tem vināsh chhe sau koī vastumātrane,
vaḷī koī paryayathī darek padārtha chhe sadbhūt khare
.18.
ab, utpād ādi tīnon (utpād, vyay aur dhrauvya) sarva dravyoṅke sādhāraṇ hai isaliye
shuddha ātmā (kevalī bhagavān aur siddha bhagavān) ke bhī 1avashyambhāvī hai aisā vyakta
karate hain :
anvayārtha :[utpādaḥ ] kisī paryāyase utpād [vināshaḥ cha ] aur kisī paryāyase
vināsh [sarvasya ] sarva [arthajātasya ] padārthamātrake [vidyate ] hotā hai; [ken api paryāyeṇ
tu ]
aur kisī paryāyase [arthaḥ ] padārtha [sadbhūtaḥ khalu bhavati ] vāstavamen dhruv hai
..18..
ṭīkā :jaise uttam svarṇakī bājūbandarūp paryāyase utpatti dikhāī detī hai, pūrva
avasthārūpase vartanevālī an̐gūṭhī ityādik paryāyase vināsh dekhā jātā hai aur pīlāpan ityādi

Page 31 of 513
PDF/HTML Page 64 of 546
single page version

nishchalānubhūtilakṣhaṇasya sansārāvasānotpannakāraṇasamayasāraparyāyasya vināsho bhavati tathaiv keval-
gnānādivyaktirūpasya kāryasamayasāraparyāyasyotpādashcha bhavati, tathāpyubhayaparyāyapariṇatātmadravyatven

dhrauvyatvan padārthatvāditi
. athavā yathā gneyapadārthāḥ pratikṣhaṇan bhaṅgatrayeṇ pariṇamanti tathā gnānamapi
parichchhittyapekṣhayā bhaṅgatrayeṇ pariṇamati . ṣhaṭsthānagatāgurulaghukaguṇavr̥uddhihānyapekṣhayā vā bhaṅgatrayamav-
boddhavyamiti sūtratātparyam ..18.. evan siddhajīve dravyārthikanayen nityatve‘pi vivakṣhitaparyāyeṇotpād-
vyayadhrauvyasthāpanarūpeṇ dvitīyasthale gāthādvayan gatam . ath tan pūrvoktasarvagnan ye manyante te samyagdr̥uṣhṭayo
bhavanti, paramparayā mokṣhan cha labhanta iti pratipādayati
1tan savvaṭṭhavariṭṭhan iṭṭhan amarāsurappahāṇehin .
ye saddahanti jīvā tesin dukkhāṇi khīyanti ..“1..
tan savvaṭṭhavariṭṭhan tan sarvārthavariṣhṭhan iṭṭhan iṣhṭamabhimatan . kaiḥ . amarāsurappahāṇehin amarāsurapradhānaiḥ . ye
saddahanti ye shraddadhati rochante jīvā bhavyajīvāḥ . tesin teṣhām . dukkhāṇi vītarāgapāramārthik-
sukhavilakṣhaṇāni duḥkhāni . khīyanti vināshan gachchhanti, iti sūtrārthaḥ ..



1.. evan
kenachitparyāyeṇotpādaḥ kenachidvināshaḥ kenachiddhrrauvyamityavaboddhavyam . ataḥ shuddhātmano‘pyutpā-
dāditrayarūpan dravyalakṣhaṇabhūtamastitvamavashyambhāvi ..18..
paryāyase donommen (bājūbanda aur an̐gūṭhī men) utpatti -vināshako prāpta na honese dhrauvyatva dikhāī
detā hai
. isaprakār sarva dravyoṅke kisī paryāyase utpād, kisī paryāyase vināsh aur kisī
paryāyase dhrauvya hotā hai, aisā jānanā chāhie . isase (yah kahā gayā hai ki) shuddha ātmāke
bhī dravyakā lakṣhaṇabhūt utpād, vyay, dhrauvyarūp astitva avashyambhāvī hai .
bhāvārtha :dravyakā lakṣhaṇ astitva hai aur astitva utpād -vyay -dhrauvyarūp hai .
isaliye kisī paryāyase utpād, kisī paryāyase vināsh aur kisī paryāyase dhrauvyatva pratyek
padārthake hotā hai
.
prashna :‘dravyakā astitva utpādādik tīnonse kyon kahā hai ? ekamātra dhrauvyase hī
kahanā chāhiye; kyoṅki jo dhruv rahatā hai vah sadā banā rah sakatā hai ?’
uttar :yadi padārtha dhruv hī ho to miṭṭī, sonā, dūdh ityādi samasta padārtha ek hī
sāmānya ākārase rahanā chāhiye; aur ghaṛā, kuṇḍal, dahī ityādi bhed kabhī na honā chāhiye .
kintu aisā nahīn hotā arthāt bhed to avashya dikhāī dete hain . isaliye padārtha sarvathā dhruv na
rahakar kisī paryāyase utpanna aur kisī paryāyase naṣhṭa bhī hote hain . yadi aisā na mānā jāye
to sansārakā hī lop ho jāye .
1. aisī jo jo gāthāyen shrī amr̥utachandrāchāryavirachit tattvapradīpikā ṭīkāmen nahīn lekin shrī jayasenāchāryadev
virachit tātparyavr̥utti ṭīkāmen hai un gāthāoṅke antamen () karake un gāthāoṅko alag nambar diye hai.

Page 32 of 513
PDF/HTML Page 65 of 546
single page version

athāsyātmanaḥ shuddhopayogānubhāvātsvayambhuvo bhūtasya kathamindriyairvinā gnānānandāviti
sandehamudasyati
pakkhīṇaghādikammo aṇantavaravīrio ahiyatejo .
jādo adindio so ṇāṇan sokkhan cha pariṇamadi ..19..
nirdoṣhiparamātmashraddhānānmokṣho bhavatīti kathanarūpeṇ tr̥utīyasthale gāthā gatā .. athāsyātmano
nirvikārasvasamvedanalakṣhaṇashuddhopayogaprabhāvātsarvagnatve satīndriyairvinā kathan gnānānandāviti pr̥uṣhṭe pratyuttaran
dadāti
pakkhīṇaghādikammo gnānādyanantachatuṣhṭayasvarūpaparamātmadravyabhāvanālakṣhaṇashuddhopayogabalen prakṣhīṇ-
ghātikarmā san . aṇantavaravīrio anantavaravīryaḥ . punarapi kimvishiṣhṭaḥ . ahiyatejo adhikatejāḥ . atra
tejaḥ shabden kevalagnānadarshanadvayan grāhyam . jādo so sa pūrvoktalakṣhaṇ ātmā jātaḥ sañjātaḥ . kathambhūtaḥ .
aṇindiyo anindriy indriyaviṣhayavyāpārarahitaḥ . anindriyaḥ san kin karoti . ṇāṇan sokkhan cha pariṇamadi
kevalagnānamanantasaukhyan cha pariṇamatīti . tathāhianen vyākhyānen kimuktan bhavati . ātmā
isaprakār pratyek dravya utpād -vyay -dhrauvyamay hai, isaliye mukta ātmāke bhī
utpād -vyay -dhrauvya avashya hote hain . yadi sthūlatāse dekhā jāye to siddha paryāyakā utpād
aur sansār paryāyakā vyay huā tathā ātmatva dhruv banā rahā . is apekṣhāse mukta
ātmāke bhī utpād -vyay -dhrauvya hotā hai . athavā mukta ātmākā gnān gney padārthoṅke
ākārarūp huā karatā hai isaliye samasta gney padārthomen jis jis prakārase utpādādik
hotā hai us -us prakārase gnānamen utpādādik hotā rahatā hai, isaliye mukta ātmāke samay
samay par utpād -vyay -dhrauvya hotā hai
. athavā adhik sūkṣhmatāse dekhā jāye to,
agurulaghuguṇamen honevālī ṣhaṭagunī hānī vr̥uddhike kāraṇ mukta ātmāko samay samay par
utpād -vyay -dhrauvyamay vartatā hai
. yahān̐ jaise siddhabhagavānake utpādādi kahe hain usīprakār
kevalī bhagavānake bhī yathāyogya samajh lenā chāhiye ..18..
ab, shuddhopayogake prabhāvase svayambhū hue is (pūrvokta) ātmāke indriyoṅke binā
gnān aur ānanda kaise hotā hai ? aise sandehakā nivāraṇ karate hain :
prakṣhīṇaghātikarma, anahadavīrya, adhikaprakāsh ne
indriy -atīt thayel ātmā gnānasaukhye pariṇame
.19.

Page 33 of 513
PDF/HTML Page 66 of 546
single page version

prakṣhīṇaghātikarmā anantavaravīryo‘dhikatejāḥ .
jāto‘tīndriyaḥ sa gnānan saukhyan cha pariṇamati ..19..
ayan khalvātmā shuddhopayogasāmarthyāt prakṣhīṇaghātikarmā, kṣhāyopashamikagnān-
darshanāsampr̥uktatvādatīndriyo bhūtaḥ sannikhilāntarāyakṣhayādanantavaravīryaḥ, kr̥utsnagnānadarshanāvaraṇ-
pralayādadhik ke valagnānadarshanābhidhānatejāḥ, samastamohanīyābhāvādatyantanirvikārashuddhachaitanya-
svabhāvamātmānamāsādayan svayamev svaparaprakāshakatvalakṣhaṇan gnānamanāku latvalakṣhaṇan saukhyan cha
bhūtvā pariṇamate
. evamātmano gnānānandau svabhāv ev . svabhāvasya tu parānapekṣhatvādindriyai-
rvināpyātmano gnānānandau sambhavataḥ ..19..
tāvannishchayenānantagnānasukhasvabhāvo‘pi vyavahāreṇ sansārāvasthāyān karmaprachchhāditagnānasukhaḥ san
pashchādindriyādhāreṇ kimapyalpagnānan sukhan cha pariṇamati
. yadā punarnirvikalpasvasamvittibalen karmābhāvo
bhavati tadā kṣhayopashamābhāvādindriyāṇi na santi svakīyātīndriyagnānan sukhan chānubhavati . tataḥ sthitan
indriyābhāve‘pi svakīyānantagnānan sukhan chānubhavati . tadapi kasmāt . svabhāvasya parāpekṣhā
nāstītyabhiprāyaḥ ..19.. athātīndriyatvādev kevalinaḥ sharīrādhārodbhūtan bhojanādisukhan kṣhudhādiduḥkhan cha
nāstīti vichārayatisokkhan vā puṇ dukkhan kevalaṇāṇissa ṇatthi sukhan vā punarduḥkhan vā kevalagnānino
1. adhik = utkr̥uṣhṭa; asādhāraṇ; atyanta . 2. anapekṣha = svatantra; udāsīn; apekṣhā rahit .
પ્ર. ૫
anvayārtha :[prakṣhīṇaghātikarmā ] jisake ghātikarma kṣhay ho chuke hain, [atīndriyaḥ
jātaḥ ] jo atīndriy ho gayā hai, [anantavaravīryaḥ ] ananta jisakā uttam vīrya hai aur
[adhikatejāḥ ]
1adhik jisakā (kevalagnān aur kevaladarshanarūp) tej hai [saḥ ] aisā vah
(svayambhū ātmā) [gnānan saukhyan cha ] gnān aur sukharūp [pariṇamati ] pariṇaman karatā hai ..19..
ṭīkā :shuddhopayogake sāmarthyase jisake ghātikarma kṣhayako prāpta hue hain,
kṣhāyopashamik gnān -darshanake sāth asampr̥ukta (samparka rahit) honese jo atīndriy ho gayā hai,
samasta antarāyakā kṣhay honese ananta jisakā uttam vīrya hai, samasta gnānāvaraṇ aur
darshanāvaraṇakā pralay ho jānese adhik jisakā kevalagnān aur kevaladarshan nāmak tej hai
aisā yah (svayambhū) ātmā, samasta mohanīyake abhāvake kāraṇ atyant nirvikār shuddha chaitanya
svabhāvavāle ātmākā (atyanta nirvikār shuddha chaitanya jisakā svabhāv hai aise ātmākā )
anubhav karatā huā svayamev svaparaprakāshakatā lakṣhaṇ gnān aur anākulatā lakṣhaṇ sukh hokar
pariṇamit hotā hai
. is prakār ātmākā, gnān aur ānanda svabhāv hī hai . aur svabhāv parase
2anapekṣha honeke kāraṇ indriyoṅke binā bhī ātmāke gnān aur ānanda hotā hai .

Page 34 of 513
PDF/HTML Page 67 of 546
single page version

athātīndriyatvādev shuddhātmanaḥ shārīran sukhaduḥkhan nāstīti vibhāvayati
sokkhan vā puṇ dukkhan kevalaṇāṇissa ṇatthi dehagadan .
jamhā adindiyattan jādan tamhā du tan ṇeyan ..20..
nāsti . kathambhūtam . dehagadan dehagatan dehādhārajihvendriyādisamutpannan kavalāhārādisukham, asātodayajanitan
kṣhudhādiduḥkhan cha . kasmānnāsti . jamhā adindiyattan jādan yasmānmohādighātikarmābhāve pañchendriy-
viṣhayavyāpārarahitatvan jātam . tamhā du tan ṇeyan tasmādatīndriyatvāddhetoratīndriyamev tajgnānan sukhan cha
gneyamiti . tadyathālohapiṇḍasansargābhāvādagniryathā ghanaghātapiṭṭanan na labhate tathāyamātmāpi lohapiṇḍa-
sthānīyendriyagrāmābhāvāt sānsārikasukhaduḥkhan nānubhavatītyarthaḥ . kashchidāhkevalinān bhuktirasti,
audārikasharīrasadbhāvāt . asadvedyakarmodayasadbhāvādvā . asmadādivat . parihāramāhtadbhagavataḥ sharīr-
maudārikan na bhavati kintu paramaudārikam . tathā choktan‘‘shuddhaspha ṭikasaṅkāshan tejomūrtimayan vapuḥ . jāyate
kṣhīṇadoṣhasya saptadhātuvivarjitam’’ .. yachchoktamasadvedyodayasadbhāvāttatra parihāramāhyathā vrīhyādibījan
jalasahakārikāraṇasahitamaṅkakakakakuuuuurādikāryan janayati tathaivāsadvedyakarma mohanīyasahakārikāraṇasahitan kṣhudhādi-
kāryamutpādayati . ka smāt . ‘mohassa baleṇ ghādade jīvan’ iti vachanāt . yadi punarmohābhāve‘pi
kṣhudhādiparīṣhahan janayati tarhi vadharogādiparīṣhahamapi janayatu, na cha tathā . tadapi kasmāt .
‘bhuktyupasargābhāvāt’ iti vachanāt . anyadapi dūṣhaṇamasti . yadi kṣhudhābādhāsti tarhi
kṣhudhākṣhīṇashakteranantavīryan nāsti . tathaiv kṣhudhāduḥkhitasyānantasukhamapi nāsti . jihvendriyaparichchhitti-
rūpamatignānapariṇatasya kevalagnānamapi na sambhavati . athavā anyadapi kāraṇamasti . asadvedyodayāpekṣhayā
sadvedyodayo‘nantaguṇo‘sti . tataḥ kāraṇāt sharkarārāshimadhye nimbakaṇikāvadasadvedyodayo vidyamāno‘pi
na gnāyate . tathaivānyadapi bādhakamastiyathā pramattasanyatāditapodhanānān vedodaye vidyamāne‘pi
mandamohodayatvādakhaṇḍabrahmachāriṇān strīparīṣhahabādhā nāsti, yathaiv cha navagraiveyakādyahamindradevānān
bhāvārtha :ātmāko gnān aur sukharūp pariṇamit honemen indriyādik par nimittoṅkī
āvashyak tā nahīn hai; kyoṅki jisakā lakṣhaṇ arthāt svarūp svaparaprakāshakatā hai aisā gnān aur
jisakā lakṣhaṇ anākulatā hai aisā sukh ātmākā svabhāv hī hai
..19..
ab atīndriyatāke kāraṇ hī shuddha ātmāke (kevalī bhagavānake) shārīrik sukh duḥkh
nahīn hai yah vyakta karate hain :
kan̐ī dehagat nathī sukh ke nathī duḥkh kevaḷagnānīne,
jethī atīndriyatā thaī te kāraṇe e jāṇaje
.20.

Page 35 of 513
PDF/HTML Page 68 of 546
single page version

saukhyan vā punarduḥkhan kevalagnānino nāsti dehagatam .
yasmādatīndriyatvan jātan tasmāttu tajgneyam ..20..
vedodaye vidyamāne‘pi mandamohodayen strīviṣhayabādhā nāsti, tathā bhagavatyasadvedyodaye vidyamāne‘pi
niravasheṣhamohābhāvāt kṣhudhābādhā nāsti
. yadi punaruchyate bhavadbhi :::::mithyādr̥uṣhṭayādisayog-
kevaliparyantāstrayodashaguṇasthānavartino jīvā āhārakā bhavantītyāhārakamārgaṇāyāmāgame bhaṇitamāste,
tataḥ kāraṇāt kevalināmāhāro‘stīti
. tadapyayuktam . ‘‘ṇokamma -kammahāro kavalāhāro ya
leppamāhāro . ojamaṇo vi ya kamaso āhāro chhavviho ṇeyo’’ .. iti gāthākathitakrameṇ yadyapi
ṣhaṭprakār āhāro bhavati tathāpi nokarmāhārāpekṣhayā kevalināmāhārakatvamavaboddhavyam . na cha
kavalāhārāpekṣhayā . tathāhisūkṣhmāḥ surasāḥ sugandhā anyamanujānāmasambhavinaḥ kavalāhāran vināpi
kiñchidūnapūrvakoṭiparyantan sharīrasthitihetavaḥ saptadhāturahitaparamaudārikasharīranokarmāhārayogyā lābhānta-
rāyakarmaniravasheṣhakṣhayāt pratikṣhaṇan pudgalā āsravantīti navakevalalabdhivyākhyānakāle bhaṇitan tiṣhṭhati
.
tato gnāyate nokarmāhārāpekṣhayā kevalināmāhārakatvam . ath matambhavadīyakalpanayā āhārānāhārakatvan
nokarmāhārāpekṣhayā, na cha kavalāhārāpekṣhayā cheti kathan gnāyate . naivam . ‘‘ekan dvau trīn vānāhārakaḥ’’
iti tattvārthe kathitamāste . asya sūtrasyārthaḥ kathyatebhavāntaragamanakāle vigrahagatau sharīrābhāve sati
nūtanasharīradhāraṇārthan trayāṇān sharīrāṇān ṣhaṇṇān paryāptīnān yogyapudgalapiṇḍagrahaṇan nokarmāhār uchyate . sa
cha vigrahagatau karmāhāre vidyamāne‘pyekadvitrisamayaparyantan nāsti . tato nokarmāhārāpekṣhayā‘‘hārā-
nāhārakatvamāgame gnāyate . yadi punaḥ kavalāhārāpekṣhayā tarhi bhojanakālan vihāy sarvadaivānāhārak ev,
samayatrayaniyamo na ghaṭate . ath matamkevalinān kavalāhāro‘sti manuṣhyatvāt vartamānamanuṣhyavat .
tadapyayukta m . tarhi pūrvakālapuruṣhāṇān sarvagnatvan nāsti, rāmarāvaṇādipuruṣhāṇān cha visheṣhasāmarthyan nāsti
vartamānamanuṣhyavat . na cha tathā . kiñch chhadmasthatapodhanā api saptadhāturahitaparamaudārikasharīrābhāve ‘chhaṭṭho
tti paḍhamasaṇṇā’ iti vachanāt pramattasanyataṣhaṣhṭhaguṇasthānavartino yadyapyāhāran gr̥uhṇanti tathāpi gnānasanyam-
dhyānasiddhayarthan, na cha dehamamatvārtham
. uktan cha‘‘kāyasthityarthamāhāraḥ kāyo gnānārthamiṣhyate . gnānan
karmavināshāy tannāshe paraman sukham’’ .. ‘‘ṇa balāusāhaṇaṭṭhan ṇa sarīrassa ya chayaṭṭha tejaṭṭhan . ṇāṇaṭṭha
sañjamaṭṭhan jhāṇaṭṭhan chev bhuñjanti ..’’ tasya bhagavato gnānasanyamadhyānādiguṇāḥ svabhāvenaiv tiṣhṭhanti na
chāhārabalen . yadi punardehamamatvenāhāran gr̥uhṇāti tarhi chhadmasthebhyo‘pyasau hīnaḥ prāpnoti . athochyate
tasyātishayavisheṣhātprakaṭā bhuktirnāsti prachchhannā vidyate . tarhi paramaudārikasharīratvādbhuktirev
nāstyayamevātishayaḥ kin na bhavati . tatra tu prachchhannabhuktau māyāsthānan dainyavr̥uttiḥ, anye‘pi
piṇḍashuddhikathitā doṣhā bahavo bhavanti . te chānyatra tarkashāstre gnātavyāḥ . atra
anvayārtha :[kevalagnāninaḥ ] kevalagnānīke [dehagatan ] sharīrasambandhī [saukhyan ]
sukh [vā punaḥ duḥkhan ] yā duḥkh [nāsti ] nahīn hai, [yasmāt ] kyoṅki [atīndriyatvan jātan ]
atīndriyatā utpanna huī hai [tasmāt tu tat gneyam ] isaliye aisā jānanā chāhiye
..20..

Page 36 of 513
PDF/HTML Page 69 of 546
single page version

yat ev shuddhātmano jātavedas iv kālāyasagolotkūlitapudgalāsheṣhavilāsakalpo
nāstīndriyagrāmastat ev ghoraghanaghātābhighātaparamparāsthānīyan sharīragatan sukhaduḥkhan na
syāt
..20..
ath gnānasvarūpaprapañch saukhyasvarūpaprapañch cha kramapravr̥uttaprabandhadvayenābhidadhāti . tatra
kevalino‘tīndriyagnānapariṇatatvātsarvan pratyakṣhan bhavatīti vibhāvayati
pariṇamado khalu ṇāṇan pachchakkhā savvadavvapajjāyā .
so ṇev te vijāṇadi uggahapuvvāhin kiriyāhin ..21..
chādhyātmagranthatvānnochyanta iti . ayamatra bhāvārthaḥidan vastusvarūpamev gnātavyamatrāgraho na kartavyaḥ .
kasmāt . durāgrahe sati rāgadveṣhotpattirbhavati tatashcha nirvikārachidānandaikasvabhāvaparamātmabhāvanāvighāto
bhavatīti ..20.. evamanantagnānasukhasthāpane prathamagāthā kevalibhuktinirākaraṇe dvitīyā cheti gāthādvayan
gatam .
iti saptagāthābhiḥ sthalachatuṣhṭayen sāmānyen sarvagnasiddhināmā dvitīyo‘ntarādhikāraḥ samāptaḥ ..
ath gnānaprapañchābhidhānāntarādhikāre trayastrinshadgāthā bhavanti . tatrāṣhṭau sthalāni . teṣhvādau
ṭīkā :jaise agniko lohapiṇḍake tapta pudgaloṅkā samasta vilās nahīn hai (arthāt
agni loheke goleke pudgaloṅke vilāsaseunakī kriyāsebhinna hai) usīprakār shuddha
ātmāke (arthāt kevalagnānī bhagavānake) indriy -samūh nahīn hai; isīliye jaise agniko
ghanake ghor āghātoṅkī paramparā nahīn hai (loheke goleke sansargakā abhāv hone par ghanake
lagātār āghāton kī bhayaṅkar mār agnipar nahīn paṛatī) isīprakār shuddha ātmāke sharīr
sambandhī sukh duḥkh nahīn hain
.
bhāvārtha :kevalī bhagavānake sharīr sambandhī kṣhudhādikā duḥkh yā bhojanādikā sukh
nahīn hotā isaliye unake kavalāhār nahīn hotā ..20..
ab, gnānake svarūpakā vistār aur sukhake svarūpakā vistār kramashaḥ pravartamān do
adhikāroṅke dvārā kahate hain . inamense (pratham) atīndriy gnānarūp pariṇamit honese kevalī
bhagavānake sab pratyakṣha hai yah pragaṭ karate hain :
pratyakṣha chhe sau dravyaparyay gnānpariṇamanārane;
jāṇe nahīn te temane avagrahihādi kriyā vaḍe.21.

Page 37 of 513
PDF/HTML Page 70 of 546
single page version

pariṇamamānasya khalu gnānan pratyakṣhāḥ sarvadravyaparyāyāḥ .
sa naiv tān vijānātyavagrahapūrvābhiḥ kriyābhiḥ ..21..
yato na khalvindriyāṇyālambyāvagrahehāvāyapūrvakaprakrameṇ kevalī vijānāti, svayamev
samastāvaraṇakṣhayakṣhaṇ evānādyanantāhetukāsādhāraṇabhūtagnānasvabhāvamev kāraṇatvenopādāy tadupari
pravik satkevalagnānopayogībhūy vipariṇamate, tato‘syākramasamākrāntasamastadravyakṣhetrakāl-
bhāvatayā samakṣhasamvedanālambanabhūtāḥ sarvadravyaparyāyāḥ pratyakṣhā ev bhavanti
..21..
kevalagnānasya sarvan pratyakṣhan bhavatīti kathanamukhyatven ‘pariṇamado khalu’ ityādigāthādvayam,
athātmagnānayornishchayenāsaṅkhyātapradeshatve‘pi vyavahāreṇ sarvagatatvan bhavatītyādikathanamukhyatven ‘ādā

ṇāṇapamāṇan’ ityādigāthāpañchakam, tataḥ paran gnānagneyayoḥ parasparagamananirākaraṇamukhyatayā ‘ṇāṇī

ṇāṇasahāvo’ ityādigāthāpañchakam, ath nishchayavyavahārakevalipratipādanādimukhyatven ‘jo hi sudeṇ’

ityādisūtrachatuṣhṭayam, ath vartamānagnāne kālatrayaparyāyaparichchhittikathanādirūpeṇ ‘takkāligev savve’

ityādisūtrapañchakam, ath kevalagnānan bandhakāraṇan na bhavati rāgādivikalparahitan chhadmasthagnānamapi, kintu

rāgādayo bandhakāraṇamityādinirūpaṇamukhyatayā ‘pariṇamadi ṇeyan’ ityādisūtrapañchakam, ath kevalagnānan

sarvagnānan sarvagnatven pratipādayatītyādivyākhyānamukhyatven ‘jan takkāliyamidaran’ ityādigāthāpañchakam,

ath gnānaprapañchopasanhāramukhyatven prathamagāthā, namaskārakathanen dvitīyā cheti ‘ṇavi pariṇamadi’ ityādi

gāthādvayam
. evan gnānaprapañchābhidhānatr̥utīyāntarādhikāre trayastrinshadgāthābhiḥ sthalāṣhṭaken samudāy-
anvayārtha :[khalu ] vāstavamen [gnānan pariṇamamānasya ] gnānarūpase
(kevalagnānarūpase)pariṇamit hote hue kevalībhagavānake [sarvadravyaparyāyāḥ ] sarva dravya -paryāyen
[pratyakṣhāḥ ] pratyakṣha hain; [saḥ ] ve [tān ] unhen [avagrahapūrvābhiḥ kriyābhiḥ ] avagrahādi
kriyāonse [naiv vijānāti ] nahīn jānate
..21..
ṭīkā : kevalībhagavān indriyoṅke ālambanase avagrah -īhā -avāy pūrvak kramase
nahīn jānate, (kintu) svayamev samasta āvaraṇake kṣhayake kṣhaṇ hī, anādi ananta, ahetuk aur
asādhāraṇ gnānasvabhāvako hī kāraṇarūp grahaṇ karanese tatkāl hī pragaṭ honevāle
kevalagnānopayogarūp hokar pariṇamit hote hain; isaliye unake samasta dravya, kṣhetra, kāl aur
bhāvakā akramik grahaṇ honese samakṣha samvedanakī (
pratyakṣha gnānakī) ālambanabhūt samasta
dravya -paryāyen pratyakṣha hī hain .
bhāvārtha :jisakā na ādi hai aur na ant hai, tathā jisakā koī kāraṇ nahīn
aur jo anya kisī dravyamen nahīn hai, aise gnān svabhāvako hī upādey karake, kevalagnānakī
utpattike bījabhūt shukladhyān nāmak svasamvedanagnānarūpase jab ātmā pariṇamit hotā hai tab

Page 38 of 513
PDF/HTML Page 71 of 546
single page version

athāsya bhagavato‘tīndriyagnānapariṇatatvādev na kiñchitparokṣhan bhavatītyabhipraiti
ṇatthi parokkhan kiñchi vi samant savvakkhaguṇasamiddhassa .
akkhātīdassa sadā sayamev hi ṇāṇajādassa ..22..
nāsti parokṣhan kiñchidapi samantataḥ sarvākṣhaguṇasamr̥uddhasya .
akṣhātītasya sadā svayamev hi gnānajātasya ..22..
pātanikā . tadyathāathātīndriyagnānapariṇatatvātkevalinaḥ sarvan pratyakṣhan bhavatīti pratipādayatipachchakkhā
savvadavvapajjāyā sarvadravyaparyāyāḥ pratyakṣhā bhavanti . kasya . kevalinaḥ . kin kurvataḥ . pariṇamado
pariṇamamānasya . khalu sphu ṭam . kim . ṇāṇan anantapadārthaparichchhittisamarthan kevalagnānam . tarhi kin krameṇ
jānāti . so ṇev te vijāṇadi uggahapuvvāhin kiriyāhin sa cha bhagavānnaiv tān jānātyavagrahapūrvābhiḥ
kriyābhiḥ, kintu yugapadityarthaḥ . ito vistar :anādyanantamahetukan chidānandaikasvabhāvan nij-
shuddhātmānamupādeyan kr̥utvā kevalagnānotpatterbījabhūtenāgamabhāṣhayā shukladhyānasañgnen rāgādivikalpa-
jālarahitasvasamvedanagnānen yadāyamātmā pariṇamati, tadā svasamvedanagnānaphalabhūtakevalagnān-

parichchhittyākārapariṇatasya tasminnev kṣhaṇe kramapravr̥uttakṣhāyopashamikagnānābhāvādakramasamākrāntasamasta-

dravyakṣhetrakālabhāvatayā sarvadravyaguṇaparyāyā asyātmanaḥ pratyakṣhā bhavantītyabhiprāyaḥ
..21.. ath sarvan
usake nimittase sarva ghātikarmoṅkā kṣhay ho jātā hai aur us kṣhay honeke samay hī ātmā
svayamev kevalagnānarūp pariṇamit hone lagatā hai
. ve kevalagnānī bhagavān kṣhāyopashamik
gnānavāle jīvoṅkī bhān̐ti avagrah -ihā -avāy aur dhāraṇārūp kramase nahīn jānate kintu sarva
dravya, kṣhetra, kāl, bhāvako yugapat jānate hain
. isaprakār unake sab kuchh pratyakṣha hotā
hai ..21..
ab atīndriy gnānarūp pariṇamit honese hī in bhagavānako kuchh bhī parokṣha nahīn hai,
aisā abhiprāy pragaṭ karate hain :
anvayārtha :[sadā akṣhātītasya ] jo sadā indriyātīt hain, [samantataḥ sarvākṣhaguṇ-
samr̥uddhasya ] jo sarva orase (sarva ātmapradeshonse) sarva indriy guṇonse samr̥uddha hain [svayamev hi
gnānajātasya ] aur jo svayamev gnānarūp hue hain, un kevalī bhagavānako [kiñchit api ] kuchh
bhī [parokṣhan nāsti ] parokṣha nahīn hai
..22..
na parokṣha kan̐ī paṇ sarvataḥ sarvākṣhaguṇ samr̥uddhane,
indriy -atīt sadaiv ne svayamev gnān thayelane
.22.

Page 39 of 513
PDF/HTML Page 72 of 546
single page version

asya khalu bhagavataḥ samastāvaraṇakṣhayakṣhaṇ ev sānsārikaparichchhittiniṣhpattibalādhān-
hetubhūtāni pratiniyataviṣhayagrāhīṇyakṣhāṇi tairatītasya, sparsharasagandhavarṇashabdaparichchhedarūpaiḥ
samarasatayā samantataḥ sarvaīrevendriyaguṇaiḥ samr̥uddhasya, svayamev sāmastyen svaparaprakāshanakṣhamamanashvaran
lokottaragnānan jātasya, akramasamākrāntasamastadravyakṣhetrakālabhāvatayā na kiñchanāpi parokṣhamev
syāt
..22..
pratyakṣhan bhavatītyanvayarūpeṇ pūrvasūtre bhaṇitamidānīn tu parokṣhan kimapi nāstīti tamevārthan vyatirekeṇ
dr̥uḍhayati
ṇatthi parokkhan kiñchi vi asya bhagavataḥ parokṣhan kimapi nāsti . kimvishiṣhṭasya . samant
savvakkhaguṇasamiddhassa samantataḥ sarvātmapradeshaiḥ sāmastyen vā sparsharasagandhavarṇashabdaparichchhittirūp-
sarvendriyaguṇasamr̥uddhasya . tarhi kimakṣhasahitasya . naivam . akkhātīdassa akṣhātītasyendriyavyāpārarahitasya,
athavā dvitīyavyākhyānamakṣhṇoti gnānen vyāpnotītyakṣha ātmā tadguṇasamr̥uddhasya . sadā sarvadā
sarvakālam . punarapi kinrūpasya . sayamev hi ṇāṇajādassa svayamev hi sphu ṭan kevalagnānarūpeṇ jātasya
pariṇatasyeti . tadyathāatīndriyasvabhāvaparamātmano viparītāni kramapravr̥uttihetubhūtānīndriyāṇyatikrāntasya
jagattrayakālatrayavartisamastapadārthayugapatpratyakṣhapratītisamarthamavinashvaramakhaṇḍaikapratibhāsamayan kevalagnānan
pariṇatasyāsya bhagavataḥ parokṣhan kimapi nāstīti bhāvārthaḥ
..22.. evan kevalinān samastan pratyakṣhan
bhavatīti kathanarūpeṇ prathamasthale gāthādvayan gatam . athātmā gnānapramāṇo bhavatīti gnānan cha
ṭīkā :samasta āvaraṇake kṣhayake kṣhaṇ hī jo (bhagavān) sānsārik gnānako utpanna
karaneke balako kāryarūp denemen hetubhūt aisī apane apane nishchit viṣhayoṅko grahaṇ karanevālī
indriyonse atīt hue hain, jo sparsha, ras, gandh, varṇa aur shabdake gnānarūp sarva indriy
guṇoṅke
dvārā sarva orase samarasarūpase samr̥uddha hain (arthāt jo bhagavān sparsha, ras, gandh, varṇa tathā shabdako
sarva ātmapradeshonse samānarūpase jānate hain) aur jo svayamev samastarūpase svaparakā prakāshan
karanemen samartha avināshī lokottar gnānarūp hue hain, aise in (kevalī) bhagavānako samasta dravya-
kṣhetra -kāl -bhāvakā akramik grahaṇ honese kuchh bhī parokṣha nahīn hai
.
bhāvārtha :indriyakā guṇ to sparshādik ek -ek guṇako hī jānanā hai jaise
chakṣhuindriyakā guṇ rūpako hī jānanā hai arthāt rūpako hī jānanemen nimitta honā hai . aur
indriyagnān kramik hai . kevalībhagavān indriyoṅke nimittake binā samasta ātmapradeshonse sparshādi
sarva viṣhayoṅko jānate hain, aur jo samastarūpase sva -par prakāshak hai aise lokottar gnānarūp
(
laukikagnānase bhinna kevalagnānarūp) svayamev pariṇamit huā karate hain; isaliye samasta
dravya -kṣhetra -kāl aur bhāvako avagrahādi kram rahit jānate hain isaliye kevalī bhagavānake kuchh
bhī parokṣha nahīn hai
..22..

Page 40 of 513
PDF/HTML Page 73 of 546
single page version

athātmano gnānapramāṇatvan gnānasya sarvagatatvan chodyotayati
ādā ṇāṇapamāṇan ṇāṇan ṇeyappamāṇamuddiṭṭhan .
ṇeyan loyāloyan tamhā ṇāṇan tu savvagayan ..23..
ātmā gnānapramāṇan gnānan gneyapramāṇamuddiṣhṭam .
gneyan lokālokan tasmājgnānan tu sarvagatam ..23..
ātmā hi ‘samaguṇaparyāyan dravyam’ iti vachanāt gnānen sah hīnādhikatvarahitatven
pariṇatatvāttatparimāṇaḥ, gnānan tu gneyaniṣhṭhatvāddāhyaniṣhṭhadahanavattatparimāṇan; gneyan tu
lokālokavibhāgavibhaktānantaparyāyamālikālīḍhasvarūpasūchitā vichchhedotpādadhrauvyā ṣhaḍdravyī
vyavahāreṇ sarvagatamityupadishatiādā ṇāṇapamāṇan gnānen sah hīnādhikatvābhāvādātmā gnānapramāṇo
bhavati . tathāhi‘samaguṇaparyāyan dravyan bhavati’ iti vachanādvartamānamanuṣhyabhave vartamānamanuṣhya-
paryāyapramāṇaḥ, tathaiv manuṣhyaparyāyapradeshavartignānaguṇapramāṇashcha pratyakṣheṇ dr̥ushyate yathāyamātmā, tathā
nishchayataḥ sarvadaivāvyābādhākṣhayasukhādyanantaguṇādhārabhūto yo‘sau kevalagnānaguṇastatpramāṇo‘yamātmā
.
ṇāṇan ṇeyappamāṇamuddiṭṭhan dāhyaniṣhṭhadahanavat gnānan gneyapramāṇamuddiṣhṭan kathitam . ṇeyan loyāloyan gneyan lokā-
1. gneyaniṣhṭha = gneyoṅkā avalamban karanevālā; gneyomen tatpar . 2. dahan = jalānā; agni .
3. vibhakta = vibhāgavālā . (ṣhaṭdravyoṅke samūhamen lok -alokarūp do vibhāg hain) .
4. ananta paryāyen dravyako āliṅgit karatī hai (dravyamen hotī hain) aise svarūpavālā dravya gnāt hotā hai .
jīvadravya gnānapramāṇ bhākhyun, gnān gneyapramāṇ chhe;
ne gney lokālok, tethī sarvagat e gnān chhe
.23.
ab, ātmākā gnānapramāṇapanā aur gnānakā sarvagatapanā udyot karate hain :
anvayārtha :[ātmā ] ātmā [gnānapramāṇan ] gnān pramāṇ hai; [gnānan ] gnān
[gneyapramāṇan ] gney pramāṇ [uddiṣhṭan ] kahā gayā hai . [gneyan lokālokan ] gney lokālok hai
[tasmāt ] isaliye [gnānan tu ] gnān [sarvagatan ] sarvagatsarva vyāpak hai ..23..
ṭīkā :‘samaguṇaparyāyan dravyan (guṇ -paryāyen arthāt yugapad sarvaguṇ aur paryāyen hī
dravya hai)’ is vachanake anusār ātmā gnānase hīnādhikatārahitarūpase pariṇamit honeke kāraṇ
gnānapramāṇ hai, aur gnān
1gneyaniṣhṭha honese, dāhyaniṣhṭha 2 dahanakī bhān̐ti, gney pramāṇ hai . gney to lok
aur alokake vibhāgase 3vibhakta, 4ananta paryāyamālāse āliṅgit svarūpase sūchit (pragaṭ,
gnān), nāshavān dikhāī detā huā bhī dhruv aisā ṣhaṭdravya -samūh, arthāt sab kuchh hai .

Page 41 of 513
PDF/HTML Page 74 of 546
single page version

lokan bhavati . shuddhabuddhaikasvabhāvasarvaprakāropādeyabhūtaparamātmadravyādiṣhaḍdravyātmako lokaḥ, lokādbahi-
rbhāge shuddhākāshamalokaḥ, tachcha lokālokadvayan svakīyasvakīyānantaparyāyapariṇatirūpeṇānityamapi
dravyārthikanayen nityam
. tamhā ṇāṇan tu savvagayan yasmānnishchayaratnatrayātmakashuddhopayogabhāvanābalenotpannan
yatkevalagnānan taṭṭaṅkotkīrṇākāranyāyen nirantaran pūrvoktagneyan jānāti, tasmādvayavahāreṇ tu gnānan sarvagatan
bhaṇyate
. tataḥ sthitametadātmā gnānapramāṇan gnānan sarvagatamiti ..23.. athātmānan gnānapramāṇan ye na manyante
tatra hīnādhikatve dūṣhaṇan dadātiṇāṇappamāṇamādā ṇa havadi jasseh gnānapramāṇamātmā na bhavati
sarvamiti yāvat . tato niḥsheṣhāvaraṇakṣhayakṣhaṇ ev lokālokavibhāgavibhaktasamastavastvākār-
pāramupagamya tathaivāprachyutatven vyavasthitatvāt gnānan sarvagatam ..23..
athātmano gnānapramāṇatvānabhyupagame dvau pakṣhāvupanyasya dūṣhayati
ṇāṇappamāṇamādā ṇa havadi jasseh tassa so ādā .
hīṇo vā ahio vā ṇāṇādo havadi dhuvamev ..24..
hīṇo jadi so ādā taṇṇāṇamachedaṇan ṇa jāṇādi .
ahio vā ṇāṇādo ṇāṇeṇ viṇā kahan ṇādi ..25.. jugalan .
પ્ર. ૬
(gney chhahon dravyoṅkā samūh arthāt sab kuchh hai) isaliye niḥsheṣh āvaraṇake kṣhayake samay hī
lok aur alokake vibhāgase vibhakta samasta vastuoṅke ākāroṅke pārako prāpta karake
isīprakār achyutarūp rahane se gnān sarvagat hai
.
bhāvārtha :guṇ -paryāyase dravya ananya hai isaliye ātmā gnānase hīnādhik na honese gnān
jitanā hī hai; aur jaise dāhya (jalane yogya padārtha) kā avalamban karanevālā dahan dāhyake barābar
hī hai usī prakār gneyakā avalamban karanevālā gnān gneyake barābar hī hai
. gney to samasta
lokālok arthāt sab hī hai . isaliye, sarva āvaraṇakā kṣhay hote hī (gnān) sabako jānatā hai
aur phi ra kabhī bhī sabake jānanese chyut nahīn hotā isaliye gnān sarvavyāpak hai ..23..
ab ātmāko gnān pramāṇ na mānanemen do pakṣha upasthit karake doṣh batalāte hain :
jīvadravya gnānapramāṇ nahie mānyatā chhe jehane,
tenā mate jīv gnānathī hīn ke adhik avashya chhe.24.
jo hīn ātmā hoy, nav jāṇe achetan gnān e,
ne adhik gnānathī hoy to vaṇ gnān kyam jāṇe are
?25.

Page 42 of 513
PDF/HTML Page 75 of 546
single page version

gnānapramāṇamātmā na bhavati yasyeh tasya sa ātmā .
hīno vā adhiko vā gnānādbhavati dhruvamev ..24..
hīno yadi sa ātmā tat gnānamachetanan na jānāti .
adhiko vā gnānāt gnānen vinā kathan jānāti ..25.. yugalam .
yadi khalvayamātmā hīno gnānādityabhyupagamyate tadātmano‘tirichyamānan gnānan svāshray-
bhūtachetanadravyasamavāyābhāvādachetanan bhavadrūpādiguṇakalpatāmāpannan na jānāti . yadi punargnānā-
dadhik iti pakṣhaḥ kakṣhīkriyate tadāvashyan gnānādatiriktatvāt pr̥uthagbhūto bhavan ghaṭapaṭādi-
sthānīyatāmāpanno gnānamantareṇ na jānāti . tato gnānapramāṇ evāyamātmābhyup-
gantavyaḥ .. 24 . 25 ..
yasya vādino mate‘tra jagati tassa so ādā tasya mate sa ātmā hīṇo vā ahio vā ṇāṇādo havadi
dhuvamev hīno vā adhiko vā gnānātsakāshād bhavati nishchitameveti ..24.. hīṇo jadi so ādā tan
ṇāṇamachedaṇan ṇa jāṇādi hīno yadi sa ātmā tadāgnerabhāve sati uṣhṇaguṇo yathā shītalo bhavati tathā
svāshrayabhūtachetanātmakadravyasamavāyābhāvāttasyātmano gnānamachetanan bhavatsat kimapi na jānāti . ahio
anvayārtha :[ih ] is jagatamen [yasya ] jisake matamen [ātmā ] ātmā
[gnānapramāṇan ] gnānapramāṇ [na bhavati ] nahīn hai, [tasya ] usake matamen [ saḥ ātmā ] vah ātmā
[dhruvam ev ] avashya [gnānāt hīnaḥ vā ] gnānase hīn [adhikaḥ vā bhavati ] athavā adhik
honā chāhiye
.
[yadi ] yadi [saḥ ātmā ] vah ātmā [hīnaḥ ] gnānase hīn ho [tat ] to vah [gnānan ]
gnān [achetanan ] achetan honese [na jānāti ] nahīn jānegā, [gnānāt adhikaḥ vā ] aur yadi
(ātmā) gnānase adhik ho to (vah ātmā) [gnānen vinā ] gnānake binā [kathan jānāti ]
kaise jānegā ?
..24 -25..
ṭīkā : yadi yah svīkār kiyā jāye ki yah ātmā gnānase hīn hai to ātmāse
āge barḥ jānevālā gnān (ātmāke kṣhetrase āge barḥakar usase bāhar vyāpta honevālā gnān)
apane āshrayabhūt chetanadravyakā samavāy (sambandha) na rahanese achetan hotā huā rūpādi guṇ
jaisā honese nahīn jānegā; aur yadi aisā pakṣha svīkār kiyā jāye ki yah ātmā gnānase adhik
hai to avashya (ātmā) gnānase āge barḥ jānese (
gnānake kṣhetrase bāhar vyāpta honese) gnānase
pr̥uthak hotā huā ghaṭapaṭādi jaisā honese gnānake binā nahīn jānegā . isaliye yah ātmā
gnānapramāṇ hī mānanā yogya hai .

Page 43 of 513
PDF/HTML Page 76 of 546
single page version

athātmano‘pi gnānavat sarvagatatvan nyāyāyātamabhinandati
savvagado jiṇavasaho savve vi ya taggayā jagadi aṭṭhā .
ṇāṇamayādo ya jiṇo visayādo tassa te bhaṇidā ..26..
sarvagato jinavr̥uṣhabhaḥ sarve‘pi cha tadgatā jagatyarthāḥ .
gnānamayatvāchcha jino viṣhayatvāttasya te bhaṇitāḥ ..26..
vā ṇāṇādo ṇāṇeṇ viṇā kahan ṇādi adhiko vā gnānātsakāshāttarhi yathoṣhṇaguṇābhāve‘gniḥ shītalo
bhavansan dahanakriyān pratyasamartho bhavati tathā gnānaguṇābhāve satyātmāpyachetano bhavansan kathan jānāti,
na kathamapīti
. ayamatra bhāvārthaḥ ---ye kechanātmānamaṅguṣhṭhaparvamātran, shyāmākataṇḍulamātran,
vaṭakakaṇikādimātran vā manyante te niṣhiddhāḥ . ye‘pi samudghātasaptakan vihāy dehādadhikan manyante
te‘pi nirākr̥utā iti ..25.. ath yathā gnānan pūrvan sarvagatamuktan tathaiv sarvagatagnānāpekṣhayā bhagavānapi
sarvagato bhavatītyāvedayati ---savvagado sarvagato bhavati . sa kaḥ kartā . jiṇavasaho jinavr̥uṣhabhaḥ
bhāvārtha :ātmākā kṣhetra gnānake kṣhetrase kam mānā jāye to ātmāke kṣhetrase bāhar
vartanevālā gnān chetanadravyake sāth sambandha na honese achetan guṇ jaisā hī hogā, isaliye
vah jānanekā kām nahīn kar sakegā, jaise ki varṇa, gandh, ras, sparsha ityādi achetan guṇ
jānanekā kām nahīn kar sakate
. yadi ātmākā kṣhetra gnānake kṣhetra se adhik mānā jāye to
gnānake kṣhetrase bāhar vartanevālā gnānashūnya ātmā gnānake binā jānanekā kām nahīn ka ra
sakegā, jaise gnānashūnya ghaṭ, paṭ ityādi padārtha jānanekā kām nahīn kar sakate
. isaliye
ātmā na to gnānase hīn hai aur na adhik hai, kintu gnān jitanā hī hai ..24 -25..
ab, gnānakī bhān̐ti ātmākā bhī sarvagatatva nyāyasiddha hai aisā kahate hain :
anvayārtha :[jinavr̥uṣhabhaḥ ] jinavar [sarvagataḥ ] sarvagat hain [cha ] aur [jagati ]
jagatake [sarve api arthāḥ ] sarva padārtha [tadgatāḥ ] jinavaragat (jinavaramen prāpta) hain;
[jinaḥ gnānamayatvāt ] kyoṅki jin gnānamay hain [cha ] aur [te ] ve sab padārtha
[viṣhayatvāt ] gnānake viṣhay honese [tasya ] jinake viṣhay [bhaṇitāḥ ] kahe gaye hain
..26..
chhe sarvagat jinavar ane sau artha jinavaraprāpta chhe,
jin gnānamay ne sarva artho viṣhay jinanā hoine
.26.

Page 44 of 513
PDF/HTML Page 77 of 546
single page version

gnānan hi trisamayāvachchhinnasarvadravyaparyāyarūpavyavasthitavishvagneyākārānākrāmat sarvagatamuktan,
tathābhūtagnānamayībhūy vyavasthitatvādbhagavānapi sarvagat ev . evan sarvagatagnānaviṣhayatvātsarve‘rthā
api sarvagatagnānāvyatiriktasya bhagavatastasya te viṣhayā iti bhaṇitatvāttadgatā ev bhavanti .
tatra nishchayanayenānākulatvalakṣhaṇasaukhyasamvedanatvādhiṣhṭhānatvāvachchhinnātmapramāṇagnānasva-
tattvāparityāgen vishvagneyākārānanupagamyāvabudhyamāno‘pi vyavahāranayen bhagavān sarvagat iti
vyapadishyate
. tathā naimittikabhūtagneyākārānātmasthānavalokya sarve‘rthāstadgatā ityupacharyante . na
cha teṣhān paramārthato‘nyonyagamanamasti, sarvadravyāṇān svarūpaniṣhṭhatvāt . ayan kramo gnāne‘pi
nishcheyaḥ ..26..
sarvagnaḥ . kasmāt sarvagato bhavati . jiṇo jinaḥ ṇāṇamayādo ya gnānamayatvāddhetoḥ savve vi ya taggayā jagadi
aṭṭhā sarve‘pi cha ye jagatyarthāste darpaṇe bimbavad vyavahāreṇ tatra bhagavati gatā bhavanti . kasmāt .
te bhaṇidā te‘rthāstatra gatā bhaṇitāḥ visayādo viṣhayatvātparichchhedyatvāt gneyatvāt . kasya . tassa tasya
bhagavat iti . tathāhi ---yadanantagnānamanākulatvalakṣhaṇānantasukhan cha tadādhārabhūtastāvadātmā . itthan-
bhūtātmapramāṇan gnānamātmanaḥ svasvarūpan bhavati . itthambhūtan svasvarūpan dehagatamaparityajannev lokālokan
parichchhinatti . tataḥ kāraṇādvayavahāreṇ sarvagato bhaṇyate bhagavān . yen cha kāraṇen nīlapītādibahiḥ-
padārthā ādarshe bimbavat parichchhittyākāreṇ gnāne pratiphalanti tataḥ kāraṇādupachāreṇārthakāryabhūtā
1. adhiṣhṭhān = ādhār, rahanekā sthān . (ātmā sukhasamvedanakā ādhār hai . jitanemen sukhakā vedan hotā hai
utanā hī ātmā hai .)
2. gneyākāron = par padārthoṅke dravya -guṇ -paryāy jo ki gney hain . (yah gneyākār paramārthataḥ ātmāse sarvathā bhinna
hai .)
ṭīkā :gnān trikālake sarva dravyaparyāyarūp pravartamān samasta gneyākāroṅko pahun̐ch
jānese (jānatā honese) sarvagat kahā gayā hai; aur aise (sarvagat) gnānamay hokar rahanese
bhagavān bhī sarvagat hī hain . isaprakār sarva padārtha bhī sarvagat gnānake viṣhay honese, sarvagat gnānase
abhinna un bhagavānake ve viṣhay hain aisā (shāstramen) kahā hai; isaliye sarva padārtha bhagavānagat
hī (
bhagavānamen prāpta hī) hain .
vahān̐ (aisā samajhanā ki)nishchayanayase anākulatālakṣhaṇ sukhakā jo samvedan us
sukhasamvedanake 1adhiṣhṭhānatā jitanā hī ātmā hai aur us ātmāke barābar hī gnān svatattva
hai; us nijsvarūp ātmapramāṇ gnānako chhoṛe binā, samasta 2gneyākāroṅke nikaṭ gaye binā,
bhagavān (sarva padārthoṅko) jānate hain . nishchayanayase aisā hone par bhī vyavahāranayase yah kahā

Page 45 of 513
PDF/HTML Page 78 of 546
single page version

athātmagnānayorekatvānyatvan chintayati
ṇāṇan appa tti madan vaṭṭadi ṇāṇan viṇā ṇa appāṇan .
tamhā ṇāṇan appā appā ṇāṇan va aṇṇan vā ..27..
gnānamātmeti matan vartate gnānan vinā nātmānam .
tasmāt gnānamātmā ātmā gnānan vā anyadvā ..27..
arthākārā apyarthā bhaṇyante . te cha gnāne tiṣhṭhantītyuchyamāne doṣho nāstītyabhiprāyaḥ ..26.. ath
gnānamātmā bhavati, ātmā tu gnānan sukhādikan vā bhavatīti pratipādayatiṇāṇan appa tti madan gnānamātmā
bhavatīti matan sammatam . kasmāt . vaṭṭadi ṇāṇan viṇā ṇa appāṇan gnānan kartr̥u vinātmānan jīvamanyatra
1. naimittikabhūt gneyākāron = gnānamen honevāle (gnānakī avasthārūp) gneyākāron . (in gneyākāroṅko gnānākār bhī
kahā jātā hai, kyoṅki gnān in gneyākārarūp pariṇamit hote hain . yah gneyākār naimittik hain aur par padārthoṅke
dravya -guṇ -paryāy unake nimitta hain . in gneyākāroṅko ātmāmen dekhakar ‘samasta par padārtha ātmāmen hain,
isaprakār upachār kiyā jātā hai . yah bāt 31 vīn gāthāmen darpaṇakā dr̥uṣhṭānta dekar samajhāī gaī hai .)
chhe gnān ātmā jinamate; ātmā vinā nahi gnān chhe ,
te kāraṇe chhe gnān jīv, jīv gnān chhe vā anya chhe .27.
jātā hai ki bhagavān sarvagat hain . aur 1naimittikabhūt gneyākāroṅko ātmastha (ātmāmen rahe hue)
dekhakar aisā upachārase kahā jātā hai; ki ‘sarva padārtha ātmagat (ātmāmen) hain ’; parantu
paramārthataḥ unakā ek dūsaremen gaman nahīn hotā, kyoṅki sarva dravya svarūpaniṣhṭha (arthāt apane-
apane svarūpamen nishchal avasthit) hain
.
yahī kram gnānamen bhī nishchit karanā chāhiye . (arthāt ātmā aur gneyoṅke sambandhamen
nishchay -vyavahārase kahā gayā hai, usīprakār gnān aur gneyoṅke sambandhamen bhī samajhanā
chāhie)
..26..
ab, ātmā aur gnānake ekatva -anyatvakā vichār karate hain :
gāthā : 27 anvayārtha :[gnānan ātmā ] gnān ātmā hai [iti matan ] aisā
jinadevakā mat hai . [ātmānan vinā ] ātmāke binā (anya kisī dravyamen) [gnānan na vartate ]
gnān nahīn hotā, [tasmāt ] isaliye [gnānan ātmā ] gnān ātmā hai; [ātmā ] aur ātmā [gnānan
vā ]
(gnān guṇ dvārā) gnān hai [anyat vā ] athavā (sukhādi anya guṇ dvārā) anya hai
..27..

Page 46 of 513
PDF/HTML Page 79 of 546
single page version

yataḥ sheṣhasamastachetanāchetanavastusamavāyasambandhanirutsuk tayā‘nādyanantasvabhāvasiddha-
samavāyasambandhamek mātmānamābhimukhyenāvalambya pravr̥uttatvāt tan vinā ātmānan gnānan na dhārayati,
tato gnānamātmaiv syāt . ātmā tvanantadharmādhiṣhṭhānatvāt gnānadharmadvāreṇ gnānamanyadharma-
dvāreṇānyadapi syāt .
kin chānekānto‘tra balavān . ekānten gnānamātmeti gnānasyā -bhāvo‘chetanatvamātmano
visheṣhaguṇābhāvādabhāvo vā syāt . sarvathātmā gnānamiti nirāshrayatvāt gnānasyābhāv ātmanaḥ
sheṣhaparyāyābhāvastadavinābhāvinastasyāpyabhāvaḥ syāt ..27..
ghaṭapaṭādau na vartate . tamhā ṇāṇan appā tasmāt gnāyate kathañchijgnānamātmaiv syāt . iti gāthāpādatrayeṇ
gnānasya kathañchidātmatvan sthāpitam . appā ṇāṇan va aṇṇan vā ātmā tu gnānadharmadvāreṇ gnānan bhavati,
sukhavīryādidharmadvāreṇānyadvā niyamo nāstīti . tadyathāyadi punarekānten gnānamātmeti bhaṇyate tadā
gnānaguṇamātra evātmā prāptaḥ sukhādidharmāṇāmavakāsho nāsti . tathā sukhavīryādidharmasamūhābhāvādātmā-
bhāvaḥ, ātman ādhārabhūtasyābhāvādādheyabhūtasya gnānaguṇasyāpyabhāvaḥ, ityekānte sati dvayorapyabhāvaḥ .
tasmātkathañchijgnānamātmā na sarvatheti . ayamatrābhiprāyaḥātmā vyāpako gnānan vyāpyan tato
gnānamātmā syāt, ātmā tu gnānamanyadvā bhavatīti . tathā choktam‘vyāpakan tadatanniṣhṭhan vyāpyan
1. samavāy sambandha = jahān̐ guṇ hote hain vahān̐ guṇī hotā hai aur jahān̐ guṇī hotā hai vahān̐ guṇ hote hain, jahān̐
guṇ nahīn hote vahān̐ guṇī nahīn hotā aur jahān̐ guṇī nahīn hotā vahān̐ guṇ nahīn hoteis prakār guṇ-
guṇīkā abhinna -pradesharūp sambandha; tādātmyasambandha hai .
ṭīkā :kyoṅki sheṣh samasta chetan tathā achetan vastuoṅke sāth 1samavāyasambandha
nahīn hai, isaliye jisake sāth anādi ananta svabhāvasiddha samavāyasambandha hai aise ek ātmākā
ati nikaṭatayā (abhinna pradesharūpase) avalamban karake pravartamān honese gnān ātmāke binā
apanā astitva nahīn rakh sakatā; isaliye gnān ātmā hī hai
. aur ātmā to ananta dharmoṅkā
adhiṣhṭhān (-ādhār) honese gnānadharmake dvārā gnān hai aur anya dharmake dvārā anya bhī hai .
aur phi ra, isake atirikta (visheṣh samajhanā ki) yahān̐ anekānta balavān hai . yadi
yah mānā jāy ki ekāntase gnān ātmā hai to, (gnānaguṇ ātmadravya ho jānese) gnānakā
abhāv ho jāyegā, (aur gnānaguṇakā abhāv honese) ātmāke achetanatā ā jāyegī athavā
visheṣhaguṇakā abhāv honese ātmākā abhāv ho jāyegā
. yadi yah mānā jāye ki sarvathā
ātmā gnān hai to, (ātmadravya ek gnānaguṇarūp ho jānepar gnānakā koī ādhārabhūt dravya nahīn
rahanese) nirāshrayatāke kāraṇ gnānakā abhāv ho jāyegā athavā (ātmadravyake ek gnānaguṇarūp
ho jānese) ātmākī sheṣh paryāyoṅkā (
sukh, vīryādi guṇoṅkā) abhāv ho jāyegā aur unake

Page 47 of 513
PDF/HTML Page 80 of 546
single page version

ath gnānagneyayoḥ parasparagamanan pratihanti
ṇāṇī ṇāṇasahāvo aṭṭhā ṇeyappagā hi ṇāṇissa .
rūvāṇi va chakkhūṇan ṇevaṇṇoṇṇesu vaṭṭanti ..28..
gnānī gnānasvabhāvo‘rthā gneyātmakā hi gnāninaḥ .
rūpāṇīv chakṣhuṣhoḥ naivānyonyeṣhu vartante ..28..
gnānī chārthāshcha svalakṣhaṇabhūtapr̥uthaktvato na mitho vr̥uttimāsādayanti kintu teṣhān
gnānagneyasvabhāvasambandhasādhitamanyonyavr̥uttimātramasti chakṣhurūpavat . yathā hi chakṣhūnṣhi tadviṣhay-
tanniṣhṭhamev cha’ ..27.. ityātmagnānayorekatvan, gnānasya vyavahāreṇ sarvagatatvamityādikathanarūpeṇ
dvitīyasthale gāthāpañchakan gatam . ath gnānan gneyasamīpe na gachchhatīti nishchinoti --ṇāṇī ṇāṇasahāvo gnānī
sarvagnaḥ kevalagnānasvabhāv ev . aṭṭhā ṇeyappagā hi ṇāṇissa jagattrayakālatrayavartipadārthā gneyātmakā ev
bhavanti na cha gnānātmakāḥ . kasya . gnāninaḥ . rūvāṇi va chakkhūṇan ṇevaṇṇoṇṇesu vaṭṭanti gnānī
padārthāshchānyonyan parasparamekatven na vartante . kānīv, keṣhān sambandhitven . rūpāṇīv chakṣhuṣhāmiti .
sāth hī avinābhāvī sambandhavāle ātmākā bhī abhāv ho jāyegā . (kyoṅki sukh, vīrya
ityādi guṇ na hon to ātmā bhī nahīn ho sakatā) ..27..
ab, gnān aur gneyake paraspar gamanakā niṣhedh karate hain ( arthāt gnān aur gney ek-
dūsaremen pravesh nahīn karate aisā kahate hain .) :
anvayārtha :[gnānī ] ātmā [gnānasvabhāvaḥ ] gnān svabhāv hai [arthāḥ hi ] aur padārtha
[gnāninaḥ ] ātmāke [gneyātmakāḥ ] gney svarūp hain, [rūpāṇi iv chakṣhuṣhoḥ ] jaise ki rūp (rūpī
padārtha) netroṅkā gney hai vaise [anyonyeṣhu ] ve ek -dūsare men [na ev vartante ] nahīn vartate ..28..
ṭīkā :ātmā aur padārtha svalakṣhaṇabhūt pr̥uthaktvake kāraṇ ek dūsaremen nahīn vartate
parantu unake mātra netra aur rūpī padārthakī bhān̐ti gnānagneyasvabhāv -sambandhase honevālī ek
dūsaremen pravr̥utti pāī jātī hai
. (pratyek dravyakā lakṣhaṇ anya dravyonse bhinnatva honese ātmā
aur padārtha ek dūsaremen nahīn vartate, kintu ātmākā gnānasvabhāv hai aur padārthoṅkā gney
svabhāv hai, aise gnānagneyabhāvarūp sambandhake kāraṇ hī mātra unakā ek dūsaremen honā netra
chhe ‘gnānī’ gnānasvabhāv, artho gneyarūp chhe ‘gnānī’nā,
jyam rūp chhe netro taṇān, nahi vartatā anyonyamān
.28.