Page 48 of 513
PDF/HTML Page 81 of 546
single page version

bhūtarūpidravyāṇi cha parasparapraveshamantareṇāpi gneyākāragrahaṇasamarpaṇapravaṇānyevamātmā‘rthāshchā- nyonyavr̥uttimantareṇāpi vishvagneyākāragrahaṇasamarpaṇapravaṇāḥ ..28..

tathāhi ---yathā rūpidravyāṇi chakṣhuṣhā sah parasparan sambandhābhāve‘pi svākārasamarpaṇe samarthāni, chakṣhūnṣhi cha tadākāragrahaṇe samarthāni bhavanti, tathā trailokyodaravivaravartipadārthāḥ kālatrayaparyāyapariṇatā gnānen sah parasparapradeshasansargābhāve‘pi svakīyākārasamarpaṇe samarthā bhavanti, akhaṇḍaikapratibhāsamayan kevalagnānan tu tadākāragrahaṇe samarthamiti bhāvārthaḥ ..28.. ath gnānī gneyapadārtheṣhu nishchayanayenāpraviṣhṭo‘pi vyavahāreṇ praviṣhṭa iv pratibhātīti shaktivaichitryan darshayati ---ṇa paviṭṭho nishchayanayen na praviṣhṭaḥ, ṇāviṭṭho vyavahāreṇ cha nāpraviṣhṭaḥ kintu praviṣhṭa ev . sa kaḥ kartā . ṇāṇī gnānī . keṣhu madhye . ṇeyesu gneyapadārtheṣhu . kimiv . rūvamiv chakkhū rūpaviṣhaye chakṣhuriv . evambhūtassan kin karoti . jāṇadi passadi jānāti pashyati cha . ṇiyadan nishchitan sanshayarahitan . kimvishiṣhṭaḥ san . akkhātīdo akṣhātītaḥ . kin jānāti pashyati . jagamasesan aur rūpī padārthoṅkī bhān̐ti upachārase kahā jā sakatā hai) . jaise naitra aur unake viṣhayabhūt rūpī padārtha paraspar pravesh kiye binā hī gneyākāron ko grahaṇ aur samarpaṇ karaneke svabhāvavāle hain, usī prakār ātmā aur padārtha ek dūsaremen praviṣhṭa hue binā hī samasta gneyākāroṅke grahaṇ aur samarpaṇ karaneke svabhāvavāle hain . (jis prakār ān̐kh rūpī padārthommen pravesh nahīn karatī aur rūpī padārtha ān̐khamen pravesh nahīn karate to bhī ān̐kh rūpī padārthoṅke gneyākāroṅke grahaṇ karane — jānaneke — svabhāvavālī hai aur rūpī padārtha svayaṅke gneyākāroṅko samarpit hone — janāneke — svabhāvavāle hain, usīprakār ātmā padārthommen pravesh nahīn karatā aur padārtha ātmāmen pravesh nahīn karate tathāpi ātmā padārthoṅke samasta gneyākāroṅko grahaṇ kar lene — jānaleneke svabhāvavālā hai aur padārtha svayaṅke samasta gneyākāroṅko samarpit ho jāne — gnāt ho jāneke svabhāvavāle hain .) ..28..

ab, ātmā padārthommen pravr̥utta nahīn hotā tathāpi jisase (jis shaktivaichitryase ) usakā padārthommen pravr̥utta honā siddha hotā hai us shaktivaichitryako udyot karate hain : —

gneye praviṣhṭa na, aṇapraviṣhṭa na, jāṇato jag sarvane nitye atīndriy ātamā, jyam netra jāṇe rūpane.29.

Page 49 of 513
PDF/HTML Page 82 of 546
single page version

yathā hi chakṣhū rūpidravyāṇi svapradeshairasanspr̥ushadapraviṣhṭan parichchhedyamākāramātmasātkurvanna chāpraviṣhṭan jānāti pashyati cha, evamātmāpyakṣhātītatvātprāpyakāritāvichāragocharadūratāmavāpto gneyatāmāpannāni samastavastūni svapradeshairasanspr̥ushanna praviṣhṭaḥ shaktivaichitryavashato vastuvartinaḥ samastagneyākārānunmūlya iv ka valayanna chāpraviṣhṭo jānāti pashyati cha . evamasya vichitrashakti yogino gnānino‘rtheṣhvapravesh iv pravesho‘pi siddhimavatarati ..29.. jagadasheṣhamiti . tathā hi ---yathā lochanan kartr̥u rūpidravyāṇi yadyapi nishchayen na spr̥ushati tathāpi vyavahāreṇ spr̥ushatīti pratibhāti loke . tathāyamātmā mithyātvarāgādyāsravāṇāmātmanashcha sambandhi yatkevalagnānātpūrvan vishiṣhṭabhedagnānan tenotpannan yatkevalagnānadarshanadvayan ten jagattrayakālatrayavartipadārthānnishchayenāspr̥ushannapi vyavahāreṇ spr̥ushati, tathā spr̥ushanniv gnānen jānāti darshanen pashyati cha . kathambhūtassan . atīndriyasukhāsvādapariṇataḥ sannakṣhātīt iti . tato gnāyate nishchayenāpravesh iv vyavahāreṇ gneyapadārtheṣhu

anvayārtha : — [chakṣhuḥ rūpan iv ] jaise chakṣhu rūpako (gneyommen apraviṣhṭa rahakar tathā apraviṣhṭa na rahakar jānatī -dekhatī hai) usīprakār [gnānī ] ātmā [akṣhātītaḥ ] indriyātīt hotā huā [asheṣhan jagat ] asheṣh jagatako (-samasta lokālokako) [gneyeṣhu ] gneyomān [na praviṣhṭaḥ ] apraviṣhṭa rahakar [na aviṣhṭaḥ ] tathā apraviṣhṭa na rahakar [niyatan ] nirantar [jānāti pashyati ] jānatā -dekhatā hai ..29..

ṭīkā : — jisaprakār chakṣhu rūpī dravyoṅko svapradeshoṅke dvārā asparsha karatā huā apraviṣhṭa rahakar (jānatā -dekhatā hai) tathā gney ākāroṅko ātmasāt (-nijarūp) karatā huā apraviṣhṭa na rahakar jānatā -dekhatā hai; isīprakār ātmā bhī indriyātītatāke kāraṇ 1prāpyakāritākī vichāragocharatāse dūr hotā huā gneyabhūt samasta vastuoṅko svapradeshonse asparsha karatā hai, isaliye apraviṣhṭa rahakar (jānatā -dekhatā hai) tathā shakti vaichitryake kāraṇ vastumen vartate samasta gneyākāroṅko mānon mūlamense ukhāṛakar grās kar lenese apraviṣhṭa na rahakar jānatā- dekhatā hai . isaprakār is vichitra shaktivāle ātmāke padārthommen apraveshakī bhān̐ti pravesh bhī siddha hotā hai .

bhāvārtha : — yadyapi ān̐kh apane pradeshonse rūpī padārthoṅko sparsha nahīn karatī isaliye vah nishchayase gneyommen apraviṣhṭa hai tathāpi vah rūpī padārthoṅko jānatī -dekhatī hai, isaliye vyavahārase 1. prāpyakāritā = gney viṣhayoṅko sparsha karake hī kārya kar sakanā — jān sakanā . (indriyātīt hue

ātmāmen prāpyakāritāke vichārakā bhī avakāsh nahīn hai) . પ્ર. ૭

Page 50 of 513
PDF/HTML Page 83 of 546
single page version

yathā kilendranīlaratnan dugdhamadhivasatsvaprabhābhāreṇ tadabhibhūy vartamānan dr̥uṣhṭan, tathā pravesho‘pi ghaṭat iti ..29.. ath tamevārthan dr̥uṣhṭāntadvāreṇ dr̥uḍhayati --rayaṇan ratnan ih jagati . kinnām . indaṇīlan indranīlasañgnam . kimvishiṣhṭam . duddhajjhasiyan dugdhe nikṣhiptan jahā yathā sabhāsāe svakīyaprabhayā abhibhūy tiraskr̥utya . kim . tan pi duddhan tatpūrvoktan dugdhamapi vaṭṭadi vartate . iti dr̥uṣhṭānto gataḥ . tah ṇāṇamaṭṭhesu tathā gnānamartheṣhu vartat iti . tadyathā ---yathendranīlaratnan kartr̥u svakīyanīlaprabhayā karaṇabhūtayā dugdhan nīlan kr̥utvā vartate, tathā nishchayaratnatrayātmakaparamasāmāyik- sanyamen yadutpannan kevalagnānan tat svaparaparichchhittisāmarthyen samastāgnānāndhakāran tiraskr̥utya yah kahā jātā hai ki ‘merī ān̐kh bahutase padārthommen jā pahun̐chatī hai .’ isīprakār yadyapi kevalagnānaprāpta ātmā apane pradeshoṅke dvārā gney padārthoṅko sparsha nahīn karatā isaliye vah nishchayase to gneyommen apraviṣhṭa hai tathāpi gnāyak -darshak shaktikī kisī param adbhut vichitratāke kāraṇ (nishchayase dūr rahakar bhī) vah samasta gneyākāroṅko jānatā -dekhatā hai, isaliye vyavahārase yah kahā jātā hai ki ‘ātmā sarvadravya -paryāyommen praviṣhṭa ho jātā hai .’ isaprakār vyavahārase gney padārthommen ātmākā pravesh siddha hotā hai ..29..

ab, yahān̐ isaprakār (dr̥uṣhṭāntapūrvak) yah spaṣhṭa karate hain ki gnān padārthommen pravr̥utta hotā hai : —

anvayārtha : — [yathā ] jaise [ih ] is jagatamen [dugdhādhyuṣhitan ] dūdhamen paṛā huā [indranīlan ratnan ] indranīl ratna [svabhāsā ] apanī prabhāke dvārā [tad api dugdhan ] us dūdhamen [abhibhūy ] vyāpta hokar [vartate ] vartatā hai, [tathā ] usīprakār [gnānan ] gnān (arthāt gnātr̥udravya) [artheṣhu ] padārthommen vyāpta hokar vartatā hai ..30..

jyam dūdhamān sthit indranīlamaṇi svakīy prabhā vaṛe dūdhane viṣhe vyāpī rahe, tyam gnān paṇ artho viṣhe.30.

Page 51 of 513
PDF/HTML Page 84 of 546
single page version

samvedanamapyātmano‘bhinnatvāt kartranshenātmatāmāpannan karaṇānshen gnānatāmāpannen kāraṇabhūtā- nāmarthānān kāryabhūtān samastagneyākārānabhivyāpya vartamānan, kārya kāraṇatvenopacharya gnānamarthān- bhibhūy vartat ityuchyamānan na vipratiṣhidhyate ..30..

yugapadev sarvapadārtheṣhu parichchhittyākāreṇ vartate . ayamatra bhāvārthaḥ ---kāraṇabhūtānān sarvapadārthānān kāryabhūtāḥ parichchhittyākārā upachāreṇārthā bhaṇyante, teṣhu cha gnānan vartat iti bhaṇyamāne‘pi vyavahāreṇ doṣho nāstīti ..30.. ath pūrvasūtreṇ bhaṇitan gnānamartheṣhu vartate vyavahāreṇātra punararthā gnāne vartanta ityupadishati – jai yadi chet te aṭṭhā ṇa santi te padārthāḥ svakīyaparichchhittyākārasamarpaṇadvāreṇādarshe bimbavanna santi . kva . ṇāṇe kevalagnāne . ṇāṇan ṇa hodi savvagayan tadā gnānan sarvagatan na bhavati . savvagayan vartatā huā dikhāī detā hai, usīprakār 1samvedan(gnān) bhī ātmāse abhinna honese kartā – anshase ātmatāko prāpta hotā huā gnānarūp kāraṇ -anshake dvārā 2kāraṇabhūt padārthoṅke kāryabhūt samasta gneyākārommen vyāpta hotā huā vartatā hai, isaliye kāryamen kāraṇakā (-gneyākārommen padārthoṅkā) upachār karake yah kahanemen virodh nahīn ātā ki ‘gnān padārthommen vyāpta hokar vartatā hai .’

bhāvārtha : — jaise dūdhase bhare hue pātramen paṛā huā indranīl ratna (nīlamaṇi) sāre dūdhako (apanī prabhāse nīlavarṇa kar detā hai isaliye vyavahārase ratna aur ratnakī prabhā sāre dūdhamen) vyāpta kahī jātī hai, isīprakār gneyonse bhare hue vishvamen rahanevālā ātmā samasta gneyoṅko (lokālokako) apanī gnānaprabhāke dvārā prakāshit karatā hai arthāt jānatā hai isaliye vyavahārase ātmākā gnān aur ātmā sarvavyāpī kahalātā hai . (yadyapi nishchayase ve apane asaṅkhya pradeshommen hī rahate hain, gneyommen praviṣhṭa nahīn hote) ..30..

ab, aisā vyakta karate hain ki is prakār padārtha 3gnānamen vartate hain : — 1. pramāṇadr̥uṣhṭise samvedan arthāt gnān kahane par ananta guṇaparyāyoṅkā piṇḍ samajhamen ātā hai . usamen yadi kartā,

karaṇ ādi ansh kiye jāyen to kartā – ansh vah akhaṇḍ ātmadravya hai aur karaṇ -ansh vah gnānaguṇ hai . 2. padārtha kāraṇ hain aur unake gneyākār (dravya -guṇ -paryāy) kārya hain . 3. is gāthāmen bhī ‘gnān’ shabdase ananta guṇ -paryāyoṅkā piṇḍarūp gnātr̥udravya samajhanā chāhiye .

nav hoy artho gnānamān, to gnān sau -gat paṇ nahīn, ne sarvagat chhe gnān to kyam gnānasthit artho nahīn ?.31.

Page 52 of 513
PDF/HTML Page 85 of 546
single page version

yadi khalu nikhilātmīyagneyākārasamarpaṇadvāreṇāvatīrṇāḥ sarve‘rthā na pratibhānti gnāne tadā tanna sarvagatamabhyupagamyet . abhyupagamyet vā sarvagatan, tarhi sākṣhāt samvedanamukurunda- bhūmikāvatīrṇa(prati)bimbasthānīyasvīyasvīyasamvedyākārakāraṇāni paramparayā pratibimbasthānīy- samvedyākārakāraṇānīti kathan na gnānasthāyino‘rthā nishchīyante .. 31 .. vā ṇāṇan vyavahāreṇ sarvagatan gnānan sammatan chedbhavatān kahan ṇa ṇāṇaṭṭhiyā aṭṭhā tarhi vyavahāranayen svakīyagneyākāraparichchhittisamarpaṇadvāreṇ gnānasthitā arthāḥ kathan na bhavanti kintu bhavantyeveti . atrāyamabhiprāyaḥ --yat ev vyavahāreṇ gneyaparichchhittyākāragrahaṇadvāreṇ gnānan sarvagatan bhaṇyate, tasmādev gneyaparichchhittyākārasamarpaṇadvāreṇ padārthā api vyavahāreṇ gnānagatā bhaṇyanta iti ..31.. ath gnāninaḥ padārthaiḥ sah yadyapi vyavahāreṇ grāhyagrāhakasambandho‘sti tathāpi sanshleṣhādisambandho nāsti, ten kāraṇen gneyapadārthaiḥ sah bhinnatvameveti pratipādayati — geṇhadi ṇev ṇa

anvayārtha : — [yadi ] yadi [te arthāḥ ] ve padārtha [gnāne na santi ] gnānamen na hon to [gnānan ] gnān [sarvagatan ] sarvagat [na bhavati ] nahīn ho sakatā [vā ] aur yadi [gnānan sarvagatan ] gnān sarvagat hai to [arthāḥ ] padārtha [gnānasthitāḥ ] gnānasthit [kathan na ] kaise nahīn hain ? (arthāt avashya hain) ..31..

ṭīkā : — yadi samasta sva -gneyākāroṅke samarpaṇ dvārā (gnānamen) avatarit hote hue samasta padārtha gnānamen pratibhāsit na hon to vah gnān sarvagat nahīn mānā jātā . aur yadi vah (gnān) sarvagat mānā jāye, to phi ra (padārtha) sākṣhāt gnānadarpaṇ -bhūmikāmen avatarit 1bimbakī bhān̐ti apane -apane gneyākāroṅke kāraṇ (honese) aur 2paramparāse pratibimbake samān gneyākāroṅke kāraṇ honese padārtha kaise gnānasthit nishchit nahīn hote ? (avashya hī gnānasthit nishchit hote hain)

bhāvārtha : — darpaṇamen mayūr, mandir, sūrya, vr̥ukṣha ityādike pratibimba paṛate hain . vahān̐ nishchayase to pratibimba darpaṇakī hī avasthāyen hain, tathāpi darpaṇamen pratibimba dekhakar 3kāryamen kāraṇakā upachār karake vyavahārase kahā jātā hai ki ‘mayūrādik darpaṇamen hain .’ isīprakār 1. bimba = jisakā darpaṇamen pratibimb paṛā ho vah . (gnānako darpaṇakī upamā dī jāye to, padārthoṅke

gneyākār bimba samān hain aur gnānamen honevāle gnānakī avasthārūp gneyākār pratibimba samān hain) . 2. padārtha sākṣhāt svagneyākāroṅke kāraṇ hain (arthāt padārtha apane -apane dravya -guṇ -paryāyoṅke sākṣhāt

kāraṇ hain ) aur paramparāse gnānakī avasthārūp gneyākāroṅke (gnānākāroṅke) kāraṇ hain . 3. pratibimba naimittik kārya hain aur mayūrādi nimitta -kāraṇ hain .

Page 53 of 513
PDF/HTML Page 86 of 546
single page version

athaivan gnānino‘rthaiḥ sahānyonyavr̥uttimattve‘pi paragrahaṇamokṣhaṇapariṇamanābhāven sarvan pashyato‘dhyavasyatashchātyantaviviktatvan bhāvayati —

ab, isaprakār (vyavahārase) ātmākī padārthoṅke sāth ek dūsaremmen pravr̥utti hone par bhī, (nishchayase) vah parakā grahaṇ -tyāg kiye binā tathā pararūp pariṇamit hue binā sabako dekhatā -jānatā hai isaliye use (padārthoṅke sāth) atyanta bhinnatā hai aisā batalāte hain : —

anvayārtha : — [kevalī bhagavān ] kevalī bhagavān [paran ] parako [na ev gr̥uhṇāti ] grahaṇ nahīn karate, [na muñchati ] chhoṛate nahīn, [na pariṇamati ] pararūp pariṇamit nahīn hote; [saḥ ] ve [niravasheṣhan sarvan ] niravasheṣharūpase sabako (sampūrṇa ātmāko, sarva gneyoṅko) [samantataḥ ] sarva orase (sarva ātmapradeshonse) [pashyati jānāti ] dekhate – jānate hain ..32..

prabhu kevalī na grahe, na chhoḍe, pararūpe nav pariṇame; dekhe ane jāṇe niḥsheṣhe sarvataḥ te sarvane.32.

Page 54 of 513
PDF/HTML Page 87 of 546
single page version

ayan khalvātmā svabhāvat ev paradravyagrahaṇamokṣhaṇapariṇamanābhāvātsvatattvabhūtakeval- gnānasvarūpeṇ vipariṇamya niṣhkamponmajjajjyotirjātyamaṇikalpo bhūtvā‘vatiṣhṭhamānaḥ samantataḥ sphu ritadarshanagnānashaktiḥ, samastamev niḥsheṣhatayātmānamātmanātmani sañchetayate . athavā yugapadev sarvārthasārthasākṣhātkaraṇen gnaptiparivartanābhāvāt sambhāvitagrahaṇamokṣhaṇalakṣhaṇakriyāvirāmaḥ prathamamev samastaparichchhedyākārapariṇatatvāt punaḥ paramākārāntaramapariṇamamānaḥ samantato‘pi vishvamasheṣhan pashyati jānāti cha . evamasyātyantaviviktatvamev ..32.. paradravyan na jānāti . pechchhadi samantado so jāṇadi savvan ṇiravasesan tathāpi vyavahāranayen pashyati samantataḥ sarvadravyakṣhetrakālabhāvairjānāti cha sarvan niravasheṣham . athavā dvitīyavyākhyānam — abhyantare kāmakrodhādi bahirviṣhaye pañchendriyaviṣhayādikan bahirdravyan na gr̥uhṇāti, svakīyānantagnānādichatuṣhṭayan cha na muñchati yatastataḥ kāraṇādayan jīvaḥ kevalagnānotpattikṣhaṇ ev yugapatsarvan jānansan paran vikalpāntaran na pariṇamati . tathābhūtaḥ san kin karoti . svatattvabhūtakevalagnānajyotiṣhā jātyamaṇikalpo niḥkampachaitanyaprakāsho bhūtvā svātmānan svātmanā svātmani jānātyanubhavati . tenāpi kāraṇen paradravyaiḥ sah bhinnatvamevetyabhiprāyaḥ ..32.. evan gnānan gneyarūpeṇ na pariṇamatītyādivyākhyānarūpeṇ tr̥utīyasthale

ṭīkā : — yah ātmā, svabhāvase hī paradravyake grahaṇ -tyāgakā tathā paradravyarūpase pariṇamit honekā (usake) abhāv honese, svatattvabhūt kevalagnānarūpase pariṇamit hokar niṣhkamp nikalanevālī jyotivālā uttam maṇi jaisā hokar rahatā huā, (1) jisake sarva orase (sarva ātmapradeshonse) darshanagnānashakti sphu rit hai aisā hotā huā, niḥsheṣharūpase paripūrṇa ātmāko ātmāse ātmāmen sañchetatā -jānatā -anubhav karatā hai, athavā (2) ekasāth hī sarva padārthoṅke samūhakā 2sākṣhātkār karaneke kāraṇ gnaptiparivartanakā abhāv honese jisake 3grahaṇatyāgarūp kriyā virāmako prāpta huī hai aisā hotā huā, pahalese hī samasta gneyākārarūp pariṇamit honese phi ra pararūpase — 4ākārāntararūpase nahīn pariṇamit hotā huā sarva prakārase asheṣh vishvako, (mātra) dekhatā -jānatā hai . isaprakār (pūrvokta donon prakārase) usakā (ātmākā padārthonse) atyanta bhinnatva hī hai .

bhāvārtha : — kevalībhagavān sarva ātmapradeshonse apaneko hī anubhav karate rahate hain; isaprakār ve paradravyonse sarvathā bhinna hain . athavā, kevalī bhagavānako sarva padārthoṅkā yugapat 1. niḥsheṣharūpase = kuchh bhī kiñchit mātra sheṣh na rahe isaprakār se . 2. sākṣhātkār karanā = pratyakṣha jānanā . 3. gnaptikriyākā badalate rahanā arthāt gnānamen ek gneyako grahaṇ karanā aur dūsareko chhoṛanā so grahaṇ -tyāg

hai; isaprakārakā grahaṇ -tyāg vah kriyā hai, aisī kriyākā kevalībhagavānake abhāv huā hai . 4. ākārāntar = anya ākār .

Page 55 of 513
PDF/HTML Page 88 of 546
single page version

ab kevalagnānīko aur shrutagnānīko avisheṣharūpase dikhākar visheṣh ākāṅkṣhāke kṣhobhakā kṣhay karate hain (arthāt kevalagnānīmen aur shrutagnānīmen antar nahīn hai aisā batalākar visheṣh jānanekī ichchhāke kṣhobhako naṣhṭa karate hain ) : —

anvayārtha : — [yaḥ hi ] jo vāstavamen [shruten ] shrutagnānake dvārā [svabhāven gnāyakan ] svabhāvase gnāyak (arthāt gnāyākasvabhāv) [ātmānan ] ātmāko [vijānāti ] jānatā hai [tan ] use [lokapradīpakarāḥ ] lokake prakāshak [r̥uṣhayaḥ ] r̥uṣhīshvaragaṇ [shrutakevalinan bhaṇanti ] shrutakevalī kahate hain ..33..

shrutagnānathī jāṇe khare gnāyakasvabhāvī ātmane, r̥uṣhio prakāshak lokanā shrutakevalī tene kahe. 33.

Page 56 of 513
PDF/HTML Page 89 of 546
single page version

yathā bhagavān yugapatpariṇatasamastachaitanyavisheṣhashālinā kevalagnānenānādinidhan- niṣhkāraṇāsādhāraṇasvasañchetyamānachaitanyasāmānyamahimnashchetakasvabhāvenaikatvāt kevalasyātman ātmanātmani sañchetanāt kevalī, tathāyan jano‘pi kramapariṇamamāṇakatipayachaitanyavisheṣh- shālinā shrutagnānenānādinidhananiṣhkāraṇāsādhāraṇasvasañchetyamānachaitanyasāmānyamahimnashchetak- svabhāvenaikatvāt kevalasyātman ātmanātmani sañchetanāt shrutakevalī . alan visheṣhā- kāṅkṣhākṣhobheṇ, svarūpanishchalairevāvasthīyate ..33.. vijānāti visheṣheṇ jānāti viṣhayasukhānandavilakṣhaṇanijashuddhātmabhāvanotthaparamānandaikalakṣhaṇasukh- rasāsvādenānubhavati . kam . appāṇan nijātmadravyam . jāṇagan gnāyakan kevalagnānasvarūpam . ken kr̥utvā . sahāveṇ samastavibhāvarahitasvasvabhāven . tan suyakevalin tan mahāyogīndran shrutakevalinan bhaṇanti kathayanti . ke kartāraḥ . isiṇo r̥uṣhayaḥ . kimvishiṣhṭāḥ . logappadīvayarā lokapradīpak rā lokaprakāshakā iti . ato vistaraḥ ---yugapatpariṇatasamastachaitanyashālinā kevalagnānen anādyanantaniṣhkāraṇānya- dravyāsādhāraṇasvasamvedyamānaparamachaitanyasāmānyalakṣhaṇasya paradravyarahitatven kevalasyātman ātmani svānubhavanādyathā bhagavān kevalī bhavati, tathāyan gaṇadharadevādinishchayaratnatrayārādhakajano‘pi 1. anādinidhan = anādi -ananta (chaitanyasāmānya ādi tathā anta rahit hai) . 2. niṣhkāraṇ = jisakā koī kāraṇ nahīn hain aisā; svayansiddha; sahaj . 3. asādhāraṇ = jo anya kisī dravyamen na ho, aisā . 4. svasamvedyamān = svataḥ hī anubhavamen ānevālā . 5. chetak = chetanevālā; darshakagnāyak . 6. ātmā nishchayase paradravyake tathā rāgadveṣhādike sanyogon tathā guṇaparyāyake bhedonse rahit, mātra chetakasvabhāvarūp

kevalagnānake dvārā, 1anādinidhan -2niṣhkāraṇ -3asādhāraṇ -4svasamvedyamān chaitanyasāmānya jisakī mahimā hai tathā jo 5chetakasvabhāvase ekatva honese keval (akelā, shuddha, akhaṇḍ) hai aise ātmāko ātmāse ātmāmen anubhav karaneke kāraṇ kevalī hain; usīprakār ham bhī, kramashaḥ pariṇamit hote hue kitane hī chaitanyavisheṣhonseyukta shrutagnānake dvārā, anādinidhan- niṣhkāraṇ -asādhāraṇ -svasamvedyamān -chaitanyasāmānya jisakī mahimā hai tathā jo chetak svabhāvake dvārā ekatva hone se 6keval (akelā) hai aise ātmāko ātmāse ātmāmen anubhav karaneke kāraṇ shrutakevalī hain . (isaliye) visheṣh ākāṅkṣhāke kṣhobhase bas ho; (ham to) svarūpanishchal hī rahate hain .

Page 57 of 513
PDF/HTML Page 90 of 546
single page version

pūrvoktalakṣhaṇasyātmano bhāvashrutagnānen svasamvedanānnishchayashrutakevalī bhavatīti . kiñch --yathā ko‘pi devadatta ādityodayen divase pashyati, rātrau kimapi pradīpeneti . tathādityodayasthānīyen kevalagnānen divasasthānīyamokṣhaparyāye bhagavānātmānan pashyati, sansārī vivekijanaḥ punarnishāsthānīyasansāraparyāye

kahalāte, kintu keval arthāt shuddha ātmāko jānane -anubhav karanese ‘kevalī’ kahalāte hain . keval (-shuddha) ātmāke jānane -anubhav karanevālā shrutagnānī bhī ‘shrutakevalī’ kahalātā hai . kevalī aur shrutakevalīmen itanā mātra antar hai ki — jisamen chaitanyake samasta visheṣh ek hī sāth pariṇamit hote hain aise kevalagnānake dvārā kevalī keval ātmākā anubhav karate hain jisamen chaitanyake kuchh visheṣh kramashaḥ pariṇamit hote hain aise shrutagnānake dvārā shrutakevalī keval ātmākā anubhav karate hain; arthāt, kevalī sūryake samān kevalagnānake dvārā ātmāko dekhate aur anubhav karate hain tathā shrutakevalī dīpakake samān shrutagnānake dvārā ātmāko dekhate aur anubhav karate hain, isaprakār kevalī aur shrutakevalīmen svarūpasthiratākī taratamatārūp bhed hī mukhya hai, kam- barḥ (padārtha) jānanerūp bhed atyanta gauṇ hai . isaliye adhik jānanekī ichchhākā kṣhobh chhoṛakar svarūpamen hī nishchal rahanā yogya hai . yahī kevalagnān -prāptikā upāy hai ..33..

ab, gnānake shrut -upādhikr̥ut bhedako dūr karate hain (arthāt aisā batalāte hain ki shrutagnān bhī gnān hī hai, shrutarūp upādhike kāraṇ gnānamen koī bhed nahīn hotā) : —

vachanoṅke dvārā [jinopadiṣhṭan ] jinendra bhagavānake dvārā upadiṣhṭa vah [tajgnaptiḥ hī ] usakī gnapti [gnānan ] gnān hai [cha ] aur use [sūtrasya gnaptiḥ ] sūtrakī gnapti (shrutagnān) [bhaṇitā ] kahā gayā hai ..34..

Page 58 of 513
PDF/HTML Page 91 of 546
single page version

tajgnaptirhi gnānam . shrutan tu tatkāraṇatvāt gnānatvenopacharyat ev . evan sati sūtrasya gnaptiḥ shrutagnānamityāyāti . ath sūtramupādhitvānnādriyate gnaptirevāvashiṣhyate . sā cha kevalinaḥ shrutakevalinashchātmasañchetane tulyaiv iti nāsti gnānasya shrutopādhibhedaḥ .. 34 .. pradīpasthānīyen rāgādivikalparahitaparamasamādhinā nijātmānan pashyatīti . ayamatrābhiprāyaḥ ---ātmā parokṣhaḥ, kathan dhyānan kriyate iti sandehan kr̥utvā paramātmabhāvanā na tyājyeti ..33.. ath shabdarūpan dravyashrutan vyavahāreṇ gnānan nishchayenārthaparichchhittirūpan bhāvashrutamev gnānamiti kathayati . athavātmabhāvanārato nishchayashrutakevalī bhavatīti pūrvasūtre bhaṇitam . ayan tu vyavahārashrutakevalīti kathyate ---suttan dravyashrutam . kathambhūtam . jiṇovadiṭṭhan jinopadiṣhṭam . kaiḥ kr̥utvā . poggaladavvappagehin vayaṇehin pudgaladravyātmakairdivyadhvanivachanaiḥ . tan jāṇaṇā hi ṇāṇan ten pūrvokta shabdashrutādhāreṇ gnaptirarthapari- chchhittirgnānan bhaṇyate hi sphu ṭam . suttassa ya jāṇaṇā bhaṇiyā pūrvoktadravyashrutasyāpi vyavahāreṇ gnānavyapadesho bhavati na tu nishchayeneti . tathā hi --yathā nishchayen shuddhabuddhaikasvabhāvo jīvaḥ pashchādvayavahāreṇ naranārakādirūpo‘pi jīvo bhaṇyate; tathā nishchayenākhaṇḍaikapratibhāsarūpan samasta- vastuprakāshakan gnānan bhaṇyate, pashchādvayavahāreṇ meghapaṭalāvr̥utādityasyāvasthāvisheṣhavatkarmapaṭalāvr̥utā- khaṇḍaikagnānarūpajīvasya matignānashrutagnānādivyapadesho bhavatīti bhāvārthaḥ ..34.. ath bhinnagnānenātmā 1. syātkār = ‘syāt’ shabda . (syāt = kathañchit; kisī apekṣhāse) 2. gnapti = jānanā; jānanekī kriyā; jānanakriyā .

svayam jānakar upadiṣhṭa 1syātkār chihnayukta, paudagalik shabdabrahma hai . usakī 2gnapti (-shabdabrahmako jānanevālī gnātr̥ukriyā) so gnān hai; shrut (-sūtra) to usakā (-gnānakā) kāraṇ honese gnānake rūpamen upachārase hī kahā jātā hai (jaise ki annako prāṇ kahā jātā hai) . aisā honese yah phalit huā ki ‘sūtrakī gnapti’ so shrutagnān hai . ab yadi sūtra to upādhi honese usakā ādar na kiyā jāye to ‘gnapti’ hī sheṣh rah jātī hai; (‘sūtrakī gnapti’ kahane par nishchayase gnapti kahīn paudgalik sūtrakī nahīn, kintu ātmākī hai; sūtra gnaptikā svarūpabhūt nahīn, kintu visheṣh vastu arthāt upādhi hai; kyoṅki sūtra na ho to vahān̐ bhī gnapti to hotī hī hai . isaliye yadi sūtrako na ginā jāy to ‘gnapti’ hī sheṣh rahatī hai .) aur vah (-gnapti) kevalī aur shrutakevalīke ātmānubhavanamen samān hī hai . isaliye gnānamen shrut- upādhikr̥ut bhed nahīn hai ..34..

Page 59 of 513
PDF/HTML Page 92 of 546
single page version

apr̥uthagbhūtakartr̥ukaraṇatvashaktipāramaishvaryayogitvādātmano ya ev svayamev jānāti sa ev gnānamantarlīnasādhakatamoṣhṇatvashakteḥ svatantrasya jātavedaso dahanakriyāprasiddheruṣhṇa- gnānī na bhavatītyupadishati — jo jāṇadi so ṇāṇan yaḥ kartā jānāti sa gnānan bhavatīti . tathā hi — yathā sañgnālakṣhaṇaprayojanādibhede‘pi sati pashchādabhedanayen dahanakriyāsamarthoṣhṇaguṇen pariṇato- ‘gnirapyuṣhṇo bhaṇyate, tathārthakriyāparichchhittisamarthagnānaguṇen pariṇat ātmāpi gnānan bhaṇyate . tathā choktam – ‘jānātīti gnānamātmā’ . ṇa havadi ṇāṇeṇ jāṇago ādā sarvathaiv bhinnagnānenātmā gnāyako na

ab, ātmā aur gnānakā karttr̥utva -karaṇatvakr̥ut bhed dūr karate hain (arthāt paramārthataḥ abhed ātmāmen, ‘ātmā gnātr̥ukriyākā kartā hai aur gnān karaṇ hai’ aisā vyavahārase bhed kiyā jātā hai, tathāpi ātmā aur gnān bhinna nahīn hain isaliye abhedanayase ‘ātmā hī gnān hai’ aisā samajhāte hain) : —

anvayārtha : — [yaḥ jānāti ] jo jānatā hai [saḥ gnānan ] so gnān hai (arthāt jo gnāyak hai vahī gnān hai), [gnānen ] gnānake dvārā [ātmā ] ātmā [gnāyakaḥ bhavati ] gnāyak hai [na ] aisā nahīn hai . [svayam ] svayam hī [gnānan pariṇamate ] gnānarūp pariṇamit hotā hai [sarve arthāḥ ] aur sarva padārtha [gnānasthitāḥ ] gnānasthit hain ..35..

ṭīkā : — ātmā apr̥uthagbhūt kartr̥utva aur karaṇatvakī shaktirūp 1pāramaishvaryavān honese jo svayamev jānatā hai (arthāt jo gnāyak hai) vahī gnān hai; jaise – jisamen 2sādhakatam uṣhṇatvashakti antarlīn hai, aisī 3svatantra agnike 4dahanakriyākī prasiddhi honese uṣhṇatā kahī jātī hai . parantu aisā nahīn hai ki jaise pr̥uthagvartī han̐siyese devadatta kāṭanevālā kahalātā hai usīprakār 1. pāramaishvarya = param sāmarthya; parameshvaratā . 2.sādhakatam = utkr̥uṣhṭa sādhan vah karaṇ . 3. jo svatantra rūpase kare vah kartā . 4. agni jalānekī kriyā karatī hai, isaliye use uṣhṇatā kahā jātā hai .

je jāṇato te gnān, nahi jīv gnānathī gnāyak bane; pote praṇamato gnānarūp, ne gnānasthit sau artha chhe. 35.

Page 60 of 513
PDF/HTML Page 93 of 546
single page version

vyapadeshavat . na tu yathā pr̥uthagvartinā dātreṇ lāvako bhavati devadattastathā gnānen gnāyako bhavatyātmā . tathā satyubhayorachetanatvamachetanayoḥ sanyoge‘pi na parichchhittiniṣhpattiḥ . pr̥uthaktva- vartinorapi parichchhedābhyupagame paraparichchheden parasya parichchhittirbhūtiprabhr̥utīnān cha parichchhittiprasūti- ranaṅku shā syāt . kiñch – svato‘vyatiriktasamastaparichchhedyākārapariṇatan gnānan svayam pariṇam- mānasya kāryabhūtasamastagneyākārakāraṇībhūtāḥ sarve‘rthā gnānavartin ev kathañchidbhavanti; kin gnātr̥ugnānavibhāgakleshakalpanayā ..35..

bhavatīti . ath matam --yathā bhinnadātreṇ lāvako bhavati devadattastathā bhinnagnānen gnāyako bhavatu ko doṣh iti . naivam . chhedanakriyāviṣhaye dātran bahiraṅgopakaraṇan tadbhinnan bhavatu, abhyantaropakaraṇan tu devadattasya chhedanakriyāviṣhaye shaktivisheṣhastachchābhinnamev bhavati; tathārthaparichchhittiviṣhaye gnānamevā- bhyantaropakaraṇan tathābhinnamev bhavati, upādhyāyaprakāshādibahiraṅgopakaraṇan tadbhinnamapi bhavatu doṣho nāsti . yadi cha bhinnagnānen gnānī bhavati tarhi parakīyagnānen sarve‘pi kumbhastambhādijaḍapadārthā gnānino (pr̥uthagvartī) gnānase ātmā jānanevālā (-gnāyak) hai . yadi aisā ho to donoṅke achetanatā ā jāyegī aur achetanoṅkā sanyog hone par bhī gnapti utpanna nahīn hogī . ātmā aur gnānake pr̥uthagvartī hone par bhī yadi ātmāke gnaptikā honā mānā jāye to paragnānake dvārā parako gnapti ho jāyegī aur isaprakār rākh ityādike bhī gnaptikā udbhav niraṅkush ho jāyegā . (‘ātmā aur gnān pr̥uthak hain kintu gnān ātmāke sāth yukta ho jātā hai isaliye ātmā jānanekā kārya karatā hai’ yadi aisā mānā jāye to jaise gnān ātmāke sāth yukta hotā hai, usīprakār rākh, ghaṛā, stambh ityādi samasta padārthoṅke sāth yukta ho jāye aur usase ve sab padārtha bhī jānanekā kārya karane lagen; kintu aisā to nahīn hotā, isaliye ātmā aur gnān pr̥uthak nahīn hain ) aur, apanese abhinna aise samasta gneyākārarūp pariṇamit jo gnān hai usarūp svayam pariṇamit honevāleko, kāryabhūt samasta gneyākāroṅke kāraṇabhūt samasta padārtha gnānavarti hī kathañchit hain . (isaliye) gnātā aur gnānake vibhāgakī kliṣhṭa kalpanāse kyā prayojan hai ? ..35..

Page 61 of 513
PDF/HTML Page 94 of 546
single page version

yataḥ parichchhedarūpeṇ svayam vipariṇamya svatantra ev parichchhinatti tato jīv ev gnānamanyadravyāṇān tathā pariṇantun parichchhettun chāshakteḥ . gneyan tu vr̥uttavartamānavartiṣhyamāṇavichitra- paryāyaparamparāprakāreṇ tridhākālakoṭisparshitvādanādyanantan dravyam . tattu gneyatāmāpadyamānan dvedhātmaparavikalpāt . iṣhyate hi svaparaparichchhedakatvādavabodhasya bodhyasyaivamvidhan dvaividhyam .

nanu svātmani kriyāvirodhāt kathan nāmātmaparichchhedakatvam . kā hi nām kriyā kīdr̥ushashcha virodhaḥ . kriyā hyatra virodhinī samutpattirūpā vā gnaptirūpā vā . utpattirūpā hi tāvannaikan svasmātprajāyat ityāgamādviruddhaiv . gnaptirūpāyāstu prakāshanakriyayev pratyavasthitatvānna bhavantu, na cha tathā . ṇāṇan pariṇamadi sayan yat ev bhinnagnānen gnānī na bhavati tat ev ghaṭotpattau mr̥utpiṇḍa iv svayamevopādānarūpeṇātmā gnānan pariṇamati . aṭṭhā ṇāṇaṭṭhiyā savve vyavahāreṇ gneyapadārthā ādarshe bimbamiv parichchhittyākāreṇ gnāne tiṣhṭhantītyabhiprāyaḥ ..35.. athātmā gnānan bhavati sheṣhan tu gneyamityāvedayati ---tamhā ṇāṇan jīvo yasmādātmaivopādānarūpeṇ gnānan pariṇamati tathaiv padārthān parichchhinatti, iti bhaṇitan pūrvasūtre, tasmādātmaiv gnānan . ṇeyan davvan tasya gnānarūpasyātmano gneyan bhavati . kim . dravyam . tihā samakkhādan tachcha dravyan kālatrayaparyāyapariṇatirūpeṇ dravyaguṇaparyāyarūpeṇ vā

anvayārtha : — [tasmāt ] isaliye [jīvaḥ gnānan ] jīv gnān hai [gneyan ] aur gney [tridhā samākhyātan ] tīn prakārase varṇit (trikālasparshī) [dravyan ] dravya hai . [punaḥ dravyan iti ] (vah gneyabhūt) dravya arthāt [ātmā ] ātmā (svātmā) [paraḥ cha ] aur par [pariṇāmasambaddhaḥ ] joki pariṇāmavāle hain ..36..

ṭīkā : — (pūrvokta prakār) gnānarūpase svayam pariṇamit hokar svatantratayā hī jānatā hai isaliye jīv hī gnān hai, kyoṅki anya dravya isaprakār (gnānarūp) pariṇamit hone tathā jānanemen asamartha hain . aur gney, varta chukī, varta rahī aur vartanevālī aisī vichitra paryāyoṅkī paramparāke prakārase trividh kālakoṭiko sparsha karatā honese anādi -ananta aisā dravya hai . (ātmā hī gnān hai aur gney samasta dravya hain ) vah gneyabhūt dravya ātmā aur par (-sva aur par) aise do bhedase do prakārakā hai . gnān svaparagnāyak hai, isaliye gneyakī aisī dvividhatā mānī jātī hai .

(prashna) : — apanemen kriyāke ho sakanekā virodh hai, isaliye ātmāke svagnāyakatā kaise ghaṭit hotī hai ?

(uttar) : — kaunasī kriyā hai aur kis prakārakā virodh hai ? jo yahān̐ (prashnamen virodhī kriyā kahī gaī hai vah yā to utpattirūp hogī yā gnaptirūp hogī . pratham, utpattirūp kriyā to ‘kahīn svayam apanemense utpanna nahīn ho sakatī’ is āgamakathanase viruddha hī hai; parantu

Page 62 of 513
PDF/HTML Page 95 of 546
single page version

tatra vipratiṣhedhasyāvatāraḥ . yathā hi prakāshakasya pradīpasya paran prakāshyatāmāpannan prakāshayataḥ svasmin prakāshye na prakāshakāntaran mr̥ugyan svayamev prakāshanakriyāyāḥ samupalambhāt; tathā parichchhedakasyātmanaḥ paran parichchhedyatāmāpannan parichchhindataḥ svasmin parichchhedye na parichchhedakāntaran mr̥ugyan svayamev parichchhedanakriyāyāḥ samupalambhāt .

nanu kut ātmano dravyagnānarūpatvan dravyāṇān cha ātmagneyarūpatvan cha ? pariṇām- sambandhatvāt . yataḥ khalu ātmā dravyāṇi cha pariṇāmaiḥ sah sambadhyante, tat ātmano dravyālambanagnānen dravyāṇān tu gnānamālambya gneyākāreṇ pariṇatirabādhitā pratapati ..36.. tathaivotpādavyayadhrauvyarūpeṇ cha tridhā samākhyātam . davvan ti puṇo ādā paran cha tachcha gneyabhūtan dravyamātmā bhavati paran cha . kasmāt . yato gnānan svan jānāti paran cheti pradīpavat . tachcha svaparadravyan kathambhūtam . pariṇāmasambaddhan kathañchitpariṇāmītyarthaḥ . naiyāyikamatānusārī kashchidāh ---gnānan gnānāntaravedyan prameyatvāt gnaptirūp kriyāmen virodh nahīn ātā, kyoṅki vah, prakāshan kriyākī bhān̐ti, utpattikriyāse viruddha prakārase (bhinna prakārase) hotī hai . jaise jo prakāshyabhūt parako prakāshit karatā hai aise prakāshak dīpakako sva prakāshyako prakāshit karaneke sambandhamen anya prakāshakakī āvashyakatā nahīn hotī, kyoṅki usake svayamev prakāshan kriyākī prāpti hai; usīprakār jo gneyabhūt parako jānatā hai aise gnāyak ātmāko sva gneyake jānaneke sambandhamen anya gnāyakakī āvashyakatā nahīn hotī, kyoṅki svayamev gnān -kriyā kī prāpti1 hai . (isase siddha huā ki gnān svako bhī jān sakatā hai .)

(prashna) : — ātmāko dravyoṅkī gnānarūpatā aur dravyoṅko ātmākī gneyarūpatā kaise ( – kisaprakār ghaṭit) hai ?

(uttar) : — ve pariṇāmavāle honese . ātmā aur dravya pariṇāmayukta hain, isaliye ātmāke, dravya jisakā 2ālamban hain aise gnānarūpase (pariṇati), aur dravyoṅke, gnānakā 3avalamban lekar gneyākārarūpase pariṇati abādhitarūpase tapatī hai — pratāpavant vartatī hai .

1.koī paryāy svayam apanemense utpanna nahīn ho sakatī, kintu vah dravyake ādhārase – dravyamense utpanna hotī hai; kyoṅki yadi aisā na ho to dravyarūp ādhārake binā paryāyen utpanna hone lagen aur jalake binā taraṅgen hone lagen; kintu yah sab pratyakṣha viruddha hai; isaliye paryāyake utpanna honeke liye dravyarūp ādhār āvashyak hai . isīprakār gnānaparyāy bhī svayam apanemense utpanna nahīn ho sakatī; vah ātmadravyamense utpanna ho sakatī hai — jo ki ṭhīk hī hai . parantu gnān paryāy svayam apanese hī gnāt nahīn ho sakatī yah bāt yathārtha nahīn hai . ātma dravyamense utpanna honevālī gnānaparyāy svayam apanese hī gnāt hotī hai . jaise dīpakarūpī ādhāramense utpanna hone vālī prakāshaparyāy sva -parako prakāshit karatī hai, usī prakār ātmārūpī ādhāramense utpanna honevālī gnānaparyāy svaparako jānatī hai . aur yah anubhav siddha bhī hai ki gnān svayam apaneko jānatā hai . 2.gnānake gneyabhūt dravya ālamban arthāt nimitta hain . yadi gnān gneyako na jāne to gnānakā gnānatva kyā ? 3.gneyakā gnān ālamban arthāt nimitta hai . yadi gney gnānamen gnāt na ho to gneyakā gneyatva kyā ?

Page 63 of 513
PDF/HTML Page 96 of 546
single page version

sarvāsāmev hi dravyajātīnān trisamayāvachchhinnātmalābhabhūmikatven kramapratapatsvarūpasampadaḥ ghaṭādivat . parihāramāh --pradīpen vyabhichāraḥ, pradīpastāvatprameyaḥ parichchhedyo gneyo bhavati na cha pradīpāntareṇ prakāshyate, tathā gnānamapi svayamevātmānan prakāshayati na cha gnānāntareṇ prakāshyate . yadi punargnānāntareṇ prakāshyate tarhi gaganāvalambinī mahatī durnivārānavasthā prāpnotīti sūtrārthaḥ ..36.. evan nishchayashrutakevalivyavahārashrutakevalikathanamukhyatven bhinnagnānanirākaraṇen gnānagneyasvarūpakathanen cha chaturthasthale gāthāchatuṣhṭayan gatam . athātītānāgataparyāyā vartamānagnāne sāmpratā iv dr̥ushyanta iti nirūpayati — savve sadasabbhūdā hi pajjayā sarve sadbhūtā asadbhūtā api paryāyāḥ ye hi sphu ṭan vaṭṭante te tetetetete (ātmā aur dravya samay -samay par pariṇaman kiyā karate hain, ve kūṭastha nahīn hain; isaliye ātmā gnān svabhāvase aur dravya gney svabhāvase pariṇaman karatā hai, isaprakār gnān svabhāvamen pariṇamit ātmā gnānake ālambanabhūt dravyoṅko jānatā hai aur gney -svabhāvase pariṇamit dravya gneyake ālambanabhūt gnānamen — ātmāmen — gnāt hote hain .) ..36..

ab, aisā udyot karate hain ki dravyoṅkī atīt aur anāgat paryāyen bhī tātkālik paryāyoṅkī bhān̐ti pr̥uthakrūpase gnānamen vartatī hain : —

anvayārtha : — [tāsām dravyajātīnām ] un (jīvādi) dravyajātiyoṅkī [te sarve ] samasta [sadasadbhūtāḥ hi ] vidyamān aur avidyamān [paryāyāḥ ] paryāyen [tātkālikāḥ iv ] tātkālik (vartamān) paryāyoṅkī bhān̐ti, [visheṣhataḥ ] vishiṣhṭatāpūrvak (apane -apane bhinna- bhinna svarūpamen ) [gnāne vartante ] gnānamen vartatī hain ..37..

ṭīkā : — (jīvādik) samasta dravyajātiyoṅkī paryāyoṅkī utpattikī maryādā tīnoṅkālakī maryādā jitanī honese (ve tīnoṅkālamen utpanna huā karatī hain isaliye), unakī (un samasta dravya -jātiyoṅkī), kramapūrvak tapatī huī svarūp -sampadā vālī (-ekake bād

Page 64 of 513
PDF/HTML Page 97 of 546
single page version

sadbhūtāsadbhūtatāmāyānto ye yāvantaḥ paryāyāste tāvantastātkālikā ivātyantasaṅkareṇāpya- vadhāritavisheṣhalakṣhaṇā ekakṣhaṇ evāvabodhasaudhasthitimavataranti . na khalvetadayuktam — dr̥uṣhṭā- virodhāt; drashyate hi chhadmasthasyāpi vartamānamiv vyatītamanāgatan vā vastu chintayataḥ samvidālambitastadākāraḥ . — kiñch chitrapaṭīsthānīyatvāt samvidaḥ; yathā hi chitrapaṭayāmati- vāhitānāmanupasthitānān vartamānānān cha vastūnāmālekhyākārāḥ sākṣhādekakṣhaṇ evāvabhāsante, tathā samvidbhittāvapi . — kin cha sarvagneyākārāṇān tādātvik tvāvirodhāt; yathā hi pradhvastānāmanuditānān cha vastūnāmālekhyākārā vartamānā ev, tathātītānāmanāgatānān cha paryāyāṇān gneyākārā vartamānā ev bhavanti ..37.. pūrvoktāḥ paryāyā vartante pratibhāsante pratisphu ranti . kka . ṇāṇe kevalagnāne . kathambhūtā iv . takkāligev tātkālikā iv vartamānā iv . kāsān sambandhinaḥ . tāsin davvajādīṇan tāsān prasiddhānān dūsarī pragaṭ honevālī), vidyamānatā aur avidyamānatāko prāpta jo jitanī paryāyen hain, ve sab tātkālik (vartamānakālīn) paryāyoṅkī bhān̐ti, atyanta 1mishrit honepar bhī sab paryāyoṅke vishiṣhṭa lakṣhaṇ spaṣhṭa gnāt hon isaprakār, ek kṣhaṇamen hī, gnānamandiramen sthitiko prāpta hotī hain . yah (tīnon kālakī paryāyoṅkā vartamān paryāyoṅkī bhān̐ti gnānamen gnāt honā) ayukta nahīn hai; kyoṅki —

(1) usakā dr̥uṣhṭāntake sāth (jagatamen jo dikhāī detā hai — anubhavamen ātā hai usake sāth ) avirodh hai . (jagatamen ) dikhāī detā hai ki chhadmasthake bhī, jaise vartamān vastukā chintavan karate hue gnān usake ākārakā avalamban karatā hai usīprakār bhūt aur bhaviṣhyat vastukā chintavan karate hue (bhī) gnān usake ākārakā avalamban karatā hai .

(2) aur gnān chitrapaṭake samān hai . jaise chitrapaṭamen atīt, anāgat aur vartamān vastuoṅke 2ālekhyākār sākṣhāt ek kṣhaṇamen hī bhāsit hote hain; usīprakār gnānarūpī bhittimen (-gnānabhūmikāmen, gnānapaṭamen ) bhī atīt, anāgat aur vartamān paryāyoṅke gneyākār sākṣhāt ek kṣhaṇamen hī bhāsit hote hain .

(3) aur sarva gneyākāroṅkī tātkālikatā (vartamānatā, sāmpratikatā) aviruddha hai . jaise naṣhṭa aur anutpanna vastuoṅke ālekhyākār vartamān hī hain, usīprakār atīt aur anāgat paryāyoṅke gneyākār vartamān hī hain . 1. gnānamen samasta dravyoṅkī tīnoṅkālakī paryāyen ek hī sāth gnāt hone par bhī pratyek paryāyakā vishiṣhṭa

svarūp -pradesh, kāl, ākār ityādi visheṣhatāyen – spaṣhṭa gnāt hotā hai; saṅkar – vyatikar nahīn hote . 2. ālekhya = ālekhan yogya; chitrit karane yogya .

Page 65 of 513
PDF/HTML Page 98 of 546
single page version

bhāvārtha : — kevalagnān samasta dravyoṅkī tīnon kālakī paryāyoṅko yugapad jānatā hai . yahān̐ yah prashna ho sakatā hai ki gnān naṣhṭa aur anutpanna paryāyoṅko vartamān kālamen kaise jān sakatā hai ? usakā samādhān hai ki — jagatamen bhī dekhā jātā hai ki alpagna jīvakā gnān bhī naṣhṭa aur anutpanna vastuoṅkā chintavan kar sakatā hai, anumānake dvārā jān sakatā hai, tadākār ho sakatā hai; tab phi ra pūrṇa gnān naṣhṭa aur anutpanna paryāyoṅko kyon na jān sakegā ? gnānashakti hī aisī hai ki vah chitrapaṭakī bhān̐ti atīt aur anāgat paryāyoṅko bhī jān sakatī hai aur ālekhyatvashaktikī bhān̐ti, dravyoṅkī gneyatva shakti aisī hai ki unakī atīt aur anāgat paryāyen bhī gnānamen gneyarūp hotī hain – gnāt hotī hain

dravyoṅkī adbhut gneyatvashaktike kāraṇ kevalagnānamen samasta dravyoṅkī tīnoṅkālakī paryāyoṅkā ek hī samayamen bhāsit honā aviruddha hai ..37..

ab, avidyamān paryāyoṅkī (bhī) kathañchit (-kisī prakārase; kisī apekṣhāse) vidyamānatā batalāte hain : —

anvayārtha : — [ye paryāyāḥ ] jo paryāyen [hi ] vāstavamen [na ev sañjātāḥ ] utpanna nahīn huī hain, tathā [ye ] jo paryāyen [khalu ] vāstavamen [bhūtvā naṣhṭāḥ ] utpanna hokar naṣhṭa ho gaī hain, [te ] ve [asadbhūtāḥ paryāyāḥ ] avidyamān paryāyen [gnānapratyakṣhāḥ bhavanti ] gnān pratyakṣha hain ..38..

Page 66 of 513
PDF/HTML Page 99 of 546
single page version

ye khalu nādyāpi sambhūtimanubhavanti, ye chātmalābhamanubhūy vilayamupagatāste kilā- sadbhūtā api parichchhedan prati niyatatvāt gnānapratyakṣhatāmanubhavantaḥ shilāstambhotkīrṇabhūtabhāvi- devavadaprakampārpitasvarūpāḥ sadbhūtā ev bhavanti ..38..

jānāti, na cha tanmayatven, nishchayen tu kevalagnānādiguṇādhārabhūtan svakīyasiddhaparyāyamev svasamvittyā- kāreṇ tanmayo bhūtvā parichchhinatti jānāti, tathāsannabhavyajīvenāpi nijashuddhātmasamyakshraddhān- gnānānuṣhṭhānarūpanishchayaratnatrayaparyāy ev sarvatātparyeṇ gnātavya iti tātparyam ..37.. athātītānā- gataparyāyāṇāmasadbhūtasañgnā bhavatīti pratipādayati ---je ṇev hi sañjāyā je khalu ṇaṭṭhā bhavīy pajjāyā ye naiv sañjātā nādyāpi bhavanti, bhāvin ityarthaḥ . hi sphu ṭan ye cha khalu naṣhṭā vinaṣhṭāḥ paryāyāḥ . kin kr̥utvā . bhūtvā . te honti asabbhūdā pajjāyā te pūrvoktā bhūtā bhāvinashcha paryāyā avidyamānatvādasadbhūtā bhaṇyante . ṇāṇapachchakkhā te chāvidyamānatvādasadbhūtā api vartamānagnānaviṣhayatvādvayavahāreṇ bhūtārthā bhaṇyante, tathaiv gnānapratyakṣhāshcheti . yathāyan bhagavānnishchayen paramānandaikalakṣhaṇasukhasvabhāvan mokṣhaparyāyamev tanmayatven parichchhinatti, paradravyaparyāyan tu vyavahāreṇeti; tathā bhāvitātmanā puruṣheṇ rāgādivikalpopādhi- rahitasvasamvedanaparyāy ev tātparyeṇ gnātavyaḥ, bahirdravyaparyāyāshcha gauṇavr̥uttyeti bhāvārthaḥ ..38..

ṭīkā : — jo (paryāyen ) abhī tak utpanna bhī nahīn huī aur jo utpanna hokar naṣhṭa ho gaī hain, ve (paryāyen ) vāstavamen avidyamān hone par bhī, gnānake prati niyat honese (gnānamen nishchit — sthir — lagī huī honese, gnānamen sīdhī gnāt honese ) 1gnānapratyakṣha vartatī huī, pāṣhāṇ stambhamen utkīrṇa, bhūt aur bhāvī devon (tīrthaṅkaradevon ) kī bhān̐ti apane svarūpako akampatayā (gnānako) arpit karatī huī (ve paryāyen ) vidyamān hī hain ..38..

ab, inhīn avidyamān paryāyoṅkī gnānapratyakṣhatāko dr̥urḥ karate hain : — 1. pratyakṣha = akṣhake prati — akṣhake sanmukh — akṣhake nikaṭamen — akṣhake sambandhamen ho aisā .

gnāne ajāt -vinaṣhṭa paryāyo taṇī pratyakṣhatā nav hoy jo, to gnānane e ‘divya’ kauṇ kahe bhalā ? 39.

Page 67 of 513
PDF/HTML Page 100 of 546
single page version

yadi khalvasambhāvitabhāvan sambhāvitabhāvan cha paryāyajātamapratighavijr̥umbhitākhaṇḍit- pratāpaprabhushaktitayā prasabhenaiv nitāntamākramyākramasamarpitasvarūpasarvasvamātmānan prati niyatan gnānan na karoti, tadā tasya kutastanī divyatā syāt . ataḥ kāṣhṭhāprāptasya parichchhedasya sarva- metadupapannam ..39.. athāsadbhūtaparyāyāṇān vartamānagnānapratyakṣhatvan dr̥uḍhayati — jai pachchakkhamajādan pajjāyan palayidan cha ṇāṇassa ṇa havadi vā yadi pratyakṣho na bhavati . sa kaḥ . ajātaparyāyo bhāviparyāyaḥ . na kevalan bhāviparyāyaḥ pralayitashcha vā . kasya . gnānasya . tan ṇāṇan divvan ti hi ke parūventi tadgnānan divyamiti ke prarūpayanti, na ke‘pīti . tathā hi — yadi vartamānaparyāyavadatītānāgataparyāyan gnānan kartr̥u kramakaraṇavyavadhān- rahitatven sākṣhātpratyakṣhan na karoti, tarhi tat gnānan divyan na bhavati . vastutastu gnānamev na bhavatīti . yathāyan kevalī parakīyadravyaparyāyān yadyapi parichchhittimātreṇ jānāti, tathāpi nishchayanayen sahajānandaikasvabhāve svashuddhātmani tanmayatven parichchhittin karoti, tathā nirmalavivekijano‘pi yadyapi vyavahāreṇ parakīyadravyaguṇaparyāyaparignānan karoti, tathāpi nishchayen nirvikārasvasamvedanaparyāye viṣhayatvātparyāyeṇ parignānan karotīti sūtratātparyam ..39.. athātītānāgatasūkṣhmādipadārthānindriyagnānan

anvayārtha : — [yadi vā ] yadi [ajātaḥ paryāyaḥ ] anutpanna paryāy [cha ] tathā [pralayitaḥ ] naṣhṭa paryāy [gnānasya ] gnānake (kevalagnānake) [pratyakṣhaḥ na bhavati ] pratyakṣha na ho to [tat gnānan ] us gnānako [divyan iti hi ] ‘divya’ [ke prarūpayanti ] kaun prarūpegā ? ..39..

ṭīkā : — jisane astitvakā anubhav nahīn kiyā aur jisane astitvakā anubhav kar liyā hai aisī (anutpanna aur naṣhṭa) paryāyamātrako yadi gnān apanī nirvighna vikasit, akhaṇḍit pratāpayukta prabhushaktike (-mahā sāmarthya ) dvārā balāt atyanta ākramit kare (-prāpta kare), tathā ve paryāyen apane svarūpasarvasvako akramase arpit karen (-ek hī sāth gnānamen gnāt hon ) isaprakār unhen apane prati niyat na kare (-apanemen nishchit na kare, pratyakṣha na jāne), to us gnānakī divyatā kyā hai ? isase (yah kahā gayā hai ki) parākāṣhṭhāko prāpta gnānake liye yah sab yogya hai

bhāvārtha : — ananta mahimāvān kevalagnānakī yah divyatā hai ki vah ananta dravyoṅkī samasta paryāyoṅko (atīt aur anāgat paryāyoṅko bhī) sampūrṇatayā ek hī samay pratyakṣha jānatā hai ..39..