Page 48 of 513
PDF/HTML Page 81 of 546
single page version
nyonyavr̥uttimantareṇāpi vishvagneyākāragrahaṇasamarpaṇapravaṇāḥ
tadākāragrahaṇe samarthāni bhavanti, tathā trailokyodaravivaravartipadārthāḥ kālatrayaparyāyapariṇatā gnānen sah
parasparapradeshasansargābhāve‘pi svakīyākārasamarpaṇe samarthā bhavanti, akhaṇḍaikapratibhāsamayan kevalagnānan tu
tadākāragrahaṇe samarthamiti bhāvārthaḥ
svabhāvavāle hain, usī prakār ātmā aur padārtha ek dūsaremen praviṣhṭa hue binā hī samasta
gneyākāroṅke grahaṇ aur samarpaṇ karaneke svabhāvavāle hain
gneyākāroṅke grahaṇ karane
lene
nitye atīndriy ātamā, jyam netra jāṇe rūpane
Page 49 of 513
PDF/HTML Page 82 of 546
single page version
gneyatāmāpannāni samastavastūni svapradeshairasanspr̥ushanna praviṣhṭaḥ shaktivaichitryavashato vastuvartinaḥ
samastagneyākārānunmūlya iv ka valayanna chāpraviṣhṭo jānāti pashyati cha
vyavahāreṇ spr̥ushati, tathā spr̥ushanniv gnānen jānāti darshanen pashyati cha
huā [asheṣhan jagat ] asheṣh jagatako (-samasta lokālokako) [gneyeṣhu ] gneyomān [na
praviṣhṭaḥ ] apraviṣhṭa rahakar [na aviṣhṭaḥ ] tathā apraviṣhṭa na rahakar [niyatan ] nirantar [jānāti
pashyati ] jānatā -dekhatā hai
apraviṣhṭa na rahakar jānatā -dekhatā hai; isīprakār ātmā bhī indriyātītatāke kāraṇ
vartate samasta gneyākāroṅko mānon mūlamense ukhāṛakar grās kar lenese apraviṣhṭa na rahakar jānatā-
dekhatā hai
Page 50 of 513
PDF/HTML Page 83 of 546
single page version
sanyamen yadutpannan kevalagnānan tat svaparaparichchhittisāmarthyen samastāgnānāndhakāran tiraskr̥utya
nishchayase to gneyommen apraviṣhṭa hai tathāpi gnāyak -darshak shaktikī kisī param adbhut vichitratāke
kāraṇ (nishchayase dūr rahakar bhī) vah samasta gneyākāroṅko jānatā -dekhatā hai, isaliye vyavahārase
yah kahā jātā hai ki ‘ātmā sarvadravya -paryāyommen praviṣhṭa ho jātā hai
[abhibhūy ] vyāpta hokar [vartate ] vartatā hai, [tathā ] usīprakār [gnānan ] gnān (arthāt
gnātr̥udravya) [artheṣhu ] padārthommen vyāpta hokar vartatā hai
dūdhane viṣhe vyāpī rahe, tyam gnān paṇ artho viṣhe
Page 51 of 513
PDF/HTML Page 84 of 546
single page version
bhibhūy vartat ityuchyamānan na vipratiṣhidhyate
doṣho nāstīti
ne sarvagat chhe gnān to kyam gnānasthit artho nahīn ?
upachār karake yah kahanemen virodh nahīn ātā ki ‘gnān padārthommen vyāpta hokar vartatā hai
dūdhamen) vyāpta kahī jātī hai, isīprakār gneyonse bhare hue vishvamen rahanevālā ātmā samasta gneyoṅko
(lokālokako) apanī gnānaprabhāke dvārā prakāshit karatā hai arthāt jānatā hai isaliye
vyavahārase ātmākā gnān aur ātmā sarvavyāpī kahalātā hai
Page 52 of 513
PDF/HTML Page 85 of 546
single page version
samvedyākārakāraṇānīti kathan na gnānasthāyino‘rthā nishchīyante
bhavantyeveti
iti
gnān sarvagat hai to [arthāḥ ] padārtha [gnānasthitāḥ ] gnānasthit [kathan na ] kaise nahīn hain ?
(arthāt avashya hain)
Page 53 of 513
PDF/HTML Page 86 of 546
single page version
dekhe ane jāṇe niḥsheṣhe sarvataḥ te sarvane
gneyākāroṅke nimittase gnānamen gnānakī avasthārūp gneyākār hote hain (kyoṅki yadi aisā na ho
to gnān sarva padārthoṅko nahīn jān sakegā)
unake kāraṇ padārtha hain
karake vyavahārase aisā kahā jā sakatā hai ki ‘padārtha gnānamen hain’
dekhatā -jānatā hai isaliye use (padārthoṅke sāth) atyanta bhinnatā hai aisā batalāte hain :
ve [niravasheṣhan sarvan ] niravasheṣharūpase sabako (sampūrṇa ātmāko, sarva gneyoṅko) [samantataḥ ]
sarva orase (sarva ātmapradeshonse) [pashyati jānāti ] dekhate
Page 54 of 513
PDF/HTML Page 87 of 546
single page version
sphu ritadarshanagnānashaktiḥ, samastamev niḥsheṣhatayātmānamātmanātmani sañchetayate
muñchati yatastataḥ kāraṇādayan jīvaḥ kevalagnānotpattikṣhaṇ ev yugapatsarvan jānansan paran vikalpāntaran na
pariṇamati
niṣhkamp nikalanevālī jyotivālā uttam maṇi jaisā hokar rahatā huā, (1) jisake sarva orase
(sarva ātmapradeshonse) darshanagnānashakti sphu rit hai aisā hotā huā,
padārthoṅke samūhakā
Page 55 of 513
PDF/HTML Page 88 of 546
single page version
bhavatīti nishchinoti
pratipādayati ---
tathā unhen kuchh bhī jānanā sheṣh nahīn rahatā isaliye unakā gnān kisī visheṣh gneyākārako
jānaneke prati bhī nahīn jātā; isaprakār bhī ve parase sarvathā bhinna hain
paradravyake sāthakā sambandha kahalātā hai
nishchayase pratyek ātmā parase bhinna hai
visheṣh jānanekī ichchhāke kṣhobhako naṣhṭa karate hain ) :
[tan ] use [lokapradīpakarāḥ ] lokake prakāshak [r̥uṣhayaḥ ] r̥uṣhīshvaragaṇ [shrutakevalinan
bhaṇanti ] shrutakevalī kahate hain
r̥uṣhio prakāshak lokanā shrutakevalī tene kahe. 33
Page 56 of 513
PDF/HTML Page 89 of 546
single page version
svabhāvenaikatvāt
rasāsvādenānubhavati
svānubhavanādyathā bhagavān kevalī bhavati, tathāyan
kramashaḥ pariṇamit hote hue kitane hī chaitanyavisheṣhonseyukta shrutagnānake dvārā, anādinidhan-
niṣhkāraṇ -asādhāraṇ -svasamvedyamān -chaitanyasāmānya jisakī mahimā hai tathā jo chetak
svabhāvake dvārā ekatva hone se
Page 57 of 513
PDF/HTML Page 90 of 546
single page version
chaitanyake kuchh visheṣh kramashaḥ pariṇamit hote hain aise shrutagnānake dvārā shrutakevalī keval ātmākā
anubhav karate hain; arthāt, kevalī sūryake samān kevalagnānake dvārā ātmāko dekhate aur anubhav
karate hain tathā shrutakevalī dīpakake samān shrutagnānake dvārā ātmāko dekhate aur anubhav karate
hain, isaprakār kevalī aur shrutakevalīmen svarūpasthiratākī taratamatārūp bhed hī mukhya hai, kam-
barḥ (padārtha) jānanerūp bhed atyanta gauṇ hai
[gnānan ] gnān hai [cha ] aur use [sūtrasya gnaptiḥ ] sūtrakī gnapti (shrutagnān) [bhaṇitā ] kahā
gayā hai
chhe gnapti tenī gnān, tene sūtranī gnapti kahe. 34
Page 58 of 513
PDF/HTML Page 91 of 546
single page version
vastuprakāshakan gnānan bhaṇyate, pashchādvayavahāreṇ meghapaṭalāvr̥utādityasyāvasthāvisheṣhavatkarmapaṭalāvr̥utā-
khaṇḍaikagnānarūpajīvasya matignānashrutagnānādivyapadesho bhavatīti bhāvārthaḥ
kāraṇ honese gnānake rūpamen upachārase hī kahā jātā hai (jaise ki annako prāṇ kahā jātā
hai)
kahane par nishchayase gnapti kahīn paudgalik sūtrakī nahīn, kintu ātmākī hai; sūtra gnaptikā
svarūpabhūt nahīn, kintu visheṣh vastu arthāt upādhi hai; kyoṅki sūtra na ho to vahān̐ bhī gnapti
to hotī hī hai
Page 59 of 513
PDF/HTML Page 92 of 546
single page version
pote praṇamato gnānarūp, ne gnānasthit sau artha chhe. 35
jātā hai, tathāpi ātmā aur gnān bhinna nahīn hain isaliye abhedanayase ‘ātmā hī gnān hai’ aisā
samajhāte hain) :
hai [na ] aisā nahīn hai
Page 60 of 513
PDF/HTML Page 93 of 546
single page version
ranaṅku shā syāt
gnātr̥ugnānavibhāgakleshakalpanayā
bhyantaropakaraṇan tathābhinnamev bhavati, upādhyāyaprakāshādibahiraṅgopakaraṇan tadbhinnamapi bhavatu doṣho
nāsti
isaprakār rākh ityādike bhī gnaptikā udbhav niraṅkush ho jāyegā
mānā jāye to jaise gnān ātmāke sāth yukta hotā hai, usīprakār rākh, ghaṛā, stambh ityādi samasta
padārthoṅke sāth yukta ho jāye aur usase ve sab padārtha bhī jānanekā kārya karane lagen; kintu aisā
to nahīn hotā, isaliye ātmā aur gnān pr̥uthak nahīn hain ) aur, apanese abhinna aise samasta
gneyākārarūp pariṇamit jo gnān hai usarūp svayam pariṇamit honevāleko, kāryabhūt samasta
gneyākāroṅke kāraṇabhūt samasta padārtha gnānavarti hī kathañchit hain
Page 61 of 513
PDF/HTML Page 94 of 546
single page version
[pariṇāmasambaddhaḥ ] joki pariṇāmavāle hain
asamartha hain
do prakārakā hai
Page 62 of 513
PDF/HTML Page 95 of 546
single page version
mr̥ugyan svayamev parichchhedanakriyāyāḥ samupalambhāt
yah sab pratyakṣha viruddha hai; isaliye paryāyake utpanna honeke liye dravyarūp ādhār āvashyak hai
viruddha prakārase (bhinna prakārase) hotī hai
nahīn hotī, kyoṅki usake svayamev prakāshan kriyākī prāpti hai; usīprakār jo gneyabhūt parako
jānatā hai aise gnāyak ātmāko sva gneyake jānaneke sambandhamen anya gnāyakakī āvashyakatā
nahīn hotī, kyoṅki svayamev gnān -kriyā kī prāpti
Page 63 of 513
PDF/HTML Page 96 of 546
single page version
chaturthasthale gāthāchatuṣhṭayan gatam
gnān svabhāvase aur dravya gney svabhāvase pariṇaman karatā hai, isaprakār gnān svabhāvamen pariṇamit
ātmā gnānake ālambanabhūt dravyoṅko jānatā hai aur gney -svabhāvase pariṇamit dravya gneyake
ālambanabhūt gnānamen
tātkālik (vartamān) paryāyoṅkī bhān̐ti
(un samasta dravya -jātiyoṅkī), kramapūrvak tapatī huī svarūp -sampadā vālī (-ekake bād
Page 64 of 513
PDF/HTML Page 97 of 546
single page version
vadhāritavisheṣhalakṣhaṇā ekakṣhaṇ evāvabodhasaudhasthitimavataranti
samvidbhittāvapi
paryāyāṇān gneyākārā vartamānā ev bhavanti
tātkālik (vartamānakālīn) paryāyoṅkī bhān̐ti, atyanta
kyoṅki
vastukā chintavan karate hue (bhī) gnān usake ākārakā avalamban karatā hai
kṣhaṇamen hī bhāsit hote hain
paryāyoṅke gneyākār vartamān hī hain
Page 65 of 513
PDF/HTML Page 98 of 546
single page version
bhāvirūpāṇi cha vartamānānīv pratyakṣheṇ dr̥ushyante tathā chitrabhittisthānīyakevalagnāne bhūtabhāvinashcha paryāyā
yugapatpratyakṣheṇ dr̥ushyante, nāsti virodhaḥ
sakatā hai ? usakā samādhān hai ki
ho sakatā hai; tab phi ra pūrṇa gnān naṣhṭa aur anutpanna paryāyoṅko kyon na jān sakegā ? gnānashakti
hī aisī hai ki vah chitrapaṭakī bhān̐ti atīt aur anāgat paryāyoṅko bhī jān sakatī hai aur
ālekhyatvashaktikī bhān̐ti, dravyoṅkī gneyatva shakti aisī hai ki unakī atīt aur anāgat
paryāyen bhī gnānamen gneyarūp hotī hain
ek hī samayamen bhāsit honā aviruddha hai
ve [asadbhūtāḥ paryāyāḥ ] avidyamān paryāyen [gnānapratyakṣhāḥ bhavanti ] gnān pratyakṣha hain
te sau asadbhūt paryayo paṇ gnānamān pratyakṣha chhe
Page 66 of 513
PDF/HTML Page 99 of 546
single page version
kāreṇ tanmayo bhūtvā parichchhinatti jānāti, tathāsannabhavyajīvenāpi nijashuddhātmasamyakshraddhān-
gnānānuṣhṭhānarūpanishchayaratnatrayaparyāy ev sarvatātparyeṇ gnātavya iti tātparyam
rahitasvasamvedanaparyāy ev tātparyeṇ gnātavyaḥ, bahirdravyaparyāyāshcha gauṇavr̥uttyeti
nav hoy jo, to gnānane e ‘divya’ kauṇ kahe bhalā ? 39.
nishchit
(gnānako) arpit karatī huī (ve paryāyen ) vidyamān hī hain
Page 67 of 513
PDF/HTML Page 100 of 546
single page version
na karoti, tadā tasya kutastanī divyatā syāt
sahajānandaikasvabhāve svashuddhātmani tanmayatven parichchhittin karoti, tathā nirmalavivekijano‘pi yadyapi
vyavahāreṇ parakīyadravyaguṇaparyāyaparignānan karoti, tathāpi nishchayen nirvikārasvasamvedanaparyāye
viṣhayatvātparyāyeṇ parignānan karotīti sūtratātparyam
to [tat gnānan ] us gnānako [divyan iti hi ] ‘divya’ [ke prarūpayanti ] kaun prarūpegā ?
akhaṇḍit pratāpayukta prabhushaktike (-mahā sāmarthya ) dvārā balāt atyanta ākramit kare
(-prāpta kare), tathā ve paryāyen apane svarūpasarvasvako akramase arpit karen (-ek hī sāth
gnānamen gnāt hon ) isaprakār unhen apane prati niyat na kare (-apanemen nishchit na kare, pratyakṣha
na jāne), to us gnānakī divyatā kyā hai ? isase (yah kahā gayā hai ki) parākāṣhṭhāko prāpta
gnānake liye yah sab yogya hai
jānatā hai