Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 29-39.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 28

 

Page 48 of 513
PDF/HTML Page 81 of 546
single page version

bhūtarūpidravyāṇi cha parasparapraveshamantareṇāpi gneyākāragrahaṇasamarpaṇapravaṇānyevamātmā‘rthāshchā-
nyonyavr̥uttimantareṇāpi vishvagneyākāragrahaṇasamarpaṇapravaṇāḥ
..28..
athārtheṣhvavr̥uttasyāpi gnāninastadvr̥uttisādhakan shaktivaichitryamudyotayati
ṇa paviṭṭho ṇāviṭṭho ṇāṇī ṇeyesu rūvamiv chakkhū .
jāṇadi passadi ṇiyadan akkhātīdo jagamasesan ..29..
tathāhi ---yathā rūpidravyāṇi chakṣhuṣhā sah parasparan sambandhābhāve‘pi svākārasamarpaṇe samarthāni, chakṣhūnṣhi cha
tadākāragrahaṇe samarthāni bhavanti, tathā trailokyodaravivaravartipadārthāḥ kālatrayaparyāyapariṇatā gnānen sah

parasparapradeshasansargābhāve‘pi svakīyākārasamarpaṇe samarthā bhavanti, akhaṇḍaikapratibhāsamayan kevalagnānan tu

tadākāragrahaṇe samarthamiti bhāvārthaḥ
..28.. ath gnānī gneyapadārtheṣhu nishchayanayenāpraviṣhṭo‘pi vyavahāreṇ
praviṣhṭa iv pratibhātīti shaktivaichitryan darshayati ---ṇa paviṭṭho nishchayanayen na praviṣhṭaḥ, ṇāviṭṭho vyavahāreṇ
cha nāpraviṣhṭaḥ kintu praviṣhṭa ev . sa kaḥ kartā . ṇāṇī gnānī . keṣhu madhye . ṇeyesu gneyapadārtheṣhu . kimiv .
rūvamiv chakkhū rūpaviṣhaye chakṣhuriv . evambhūtassan kin karoti . jāṇadi passadi jānāti pashyati cha . ṇiyadan
nishchitan sanshayarahitan . kimvishiṣhṭaḥ san . akkhātīdo akṣhātītaḥ . kin jānāti pashyati . jagamasesan
aur rūpī padārthoṅkī bhān̐ti upachārase kahā jā sakatā hai) . jaise naitra aur unake viṣhayabhūt
rūpī padārtha paraspar pravesh kiye binā hī gneyākāron ko grahaṇ aur samarpaṇ karaneke
svabhāvavāle hain, usī prakār ātmā aur padārtha ek dūsaremen praviṣhṭa hue binā hī samasta
gneyākāroṅke grahaṇ aur samarpaṇ karaneke svabhāvavāle hain
. (jis prakār ān̐kh rūpī padārthommen
pravesh nahīn karatī aur rūpī padārtha ān̐khamen pravesh nahīn karate to bhī ān̐kh rūpī padārthoṅke
gneyākāroṅke grahaṇ karane
jānanekesvabhāvavālī hai aur rūpī padārtha svayaṅke gneyākāroṅko
samarpit honejanānekesvabhāvavāle hain, usīprakār ātmā padārthommen pravesh nahīn karatā aur
padārtha ātmāmen pravesh nahīn karate tathāpi ātmā padārthoṅke samasta gneyākāroṅko grahaṇ kar
lene
jānaleneke svabhāvavālā hai aur padārtha svayaṅke samasta gneyākāroṅko samarpit ho
jānegnāt ho jāneke svabhāvavāle hain .) ..28..
ab, ātmā padārthommen pravr̥utta nahīn hotā tathāpi jisase (jis shaktivaichitryase ) usakā
padārthommen pravr̥utta honā siddha hotā hai us shaktivaichitryako udyot karate hain :
gneye praviṣhṭa na, aṇapraviṣhṭa na, jāṇato jag sarvane
nitye atīndriy ātamā, jyam netra jāṇe rūpane
.29.

Page 49 of 513
PDF/HTML Page 82 of 546
single page version

na praviṣhṭo nāviṣhṭo gnānī gneyeṣhu rūpamiv chakṣhuḥ .
jānāti pashyati niyatamakṣhātīto jagadasheṣham ..29..
yathā hi chakṣhū rūpidravyāṇi svapradeshairasanspr̥ushadapraviṣhṭan parichchhedyamākāramātmasātkurvanna
chāpraviṣhṭan jānāti pashyati cha, evamātmāpyakṣhātītatvātprāpyakāritāvichāragocharadūratāmavāpto
gneyatāmāpannāni samastavastūni svapradeshairasanspr̥ushanna praviṣhṭaḥ shaktivaichitryavashato vastuvartinaḥ
samastagneyākārānunmūlya iv ka valayanna chāpraviṣhṭo jānāti pashyati cha
. evamasya
vichitrashakti yogino gnānino‘rtheṣhvapravesh iv pravesho‘pi siddhimavatarati ..29..
jagadasheṣhamiti . tathā hi ---yathā lochanan kartr̥u rūpidravyāṇi yadyapi nishchayen na spr̥ushati tathāpi vyavahāreṇ
spr̥ushatīti pratibhāti loke . tathāyamātmā mithyātvarāgādyāsravāṇāmātmanashcha sambandhi yatkevalagnānātpūrvan
vishiṣhṭabhedagnānan tenotpannan yatkevalagnānadarshanadvayan ten jagattrayakālatrayavartipadārthānnishchayenāspr̥ushannapi
vyavahāreṇ spr̥ushati, tathā spr̥ushanniv gnānen jānāti darshanen pashyati cha
. kathambhūtassan .
atīndriyasukhāsvādapariṇataḥ sannakṣhātīt iti . tato gnāyate nishchayenāpravesh iv vyavahāreṇ gneyapadārtheṣhu
1. prāpyakāritā = gney viṣhayoṅko sparsha karake hī kārya kar sakanājān sakanā . (indriyātīt hue
ātmāmen prāpyakāritāke vichārakā bhī avakāsh nahīn hai) .
પ્ર. ૭
anvayārtha :[chakṣhuḥ rūpan iv ] jaise chakṣhu rūpako (gneyommen apraviṣhṭa rahakar tathā
apraviṣhṭa na rahakar jānatī -dekhatī hai) usīprakār [gnānī ] ātmā [akṣhātītaḥ ] indriyātīt hotā
huā [asheṣhan jagat ] asheṣh jagatako (-samasta lokālokako) [gneyeṣhu ] gneyomān [na
praviṣhṭaḥ ]
apraviṣhṭa rahakar [na aviṣhṭaḥ ] tathā apraviṣhṭa na rahakar [niyatan ] nirantar [jānāti
pashyati ]
jānatā -dekhatā hai
..29..
ṭīkā :jisaprakār chakṣhu rūpī dravyoṅko svapradeshoṅke dvārā asparsha karatā huā
apraviṣhṭa rahakar (jānatā -dekhatā hai) tathā gney ākāroṅko ātmasāt (-nijarūp) karatā huā
apraviṣhṭa na rahakar jānatā -dekhatā hai; isīprakār ātmā bhī indriyātītatāke kāraṇ
1prāpyakāritākī vichāragocharatāse dūr hotā huā gneyabhūt samasta vastuoṅko svapradeshonse asparsha
karatā hai, isaliye apraviṣhṭa rahakar (jānatā -dekhatā hai) tathā shakti vaichitryake kāraṇ vastumen
vartate samasta gneyākāroṅko mānon mūlamense ukhāṛakar grās kar lenese apraviṣhṭa na rahakar jānatā-
dekhatā hai
. isaprakār is vichitra shaktivāle ātmāke padārthommen apraveshakī bhān̐ti pravesh bhī siddha
hotā hai .
bhāvārtha :yadyapi ān̐kh apane pradeshonse rūpī padārthoṅko sparsha nahīn karatī isaliye vah
nishchayase gneyommen apraviṣhṭa hai tathāpi vah rūpī padārthoṅko jānatī -dekhatī hai, isaliye vyavahārase

Page 50 of 513
PDF/HTML Page 83 of 546
single page version

athaivan gnānamartheṣhu vartat iti sambhāvayati
rayaṇamih indaṇīlan duddhajjhasiyan jahā sabhāsāe .
abhibhūy tan pi duddhan vaṭṭadi tah ṇāṇamaṭṭhesu ..30..
ratnamihendranīlan dugdhādhyuṣhitan yathā svabhāsā .
abhibhūy tadapi dugdhan vartate tathā gnānamartheṣhu ..30..
yathā kilendranīlaratnan dugdhamadhivasatsvaprabhābhāreṇ tadabhibhūy vartamānan dr̥uṣhṭan, tathā
pravesho‘pi ghaṭat iti ..29.. ath tamevārthan dr̥uṣhṭāntadvāreṇ dr̥uḍhayati --rayaṇan ratnan ih jagati .
kinnām . indaṇīlan indranīlasañgnam . kimvishiṣhṭam . duddhajjhasiyan dugdhe nikṣhiptan jahā yathā
sabhāsāe svakīyaprabhayā abhibhūy tiraskr̥utya . kim . tan pi duddhan tatpūrvoktan dugdhamapi vaṭṭadi vartate .
iti dr̥uṣhṭānto gataḥ . tah ṇāṇamaṭṭhesu tathā gnānamartheṣhu vartat iti . tadyathā ---yathendranīlaratnan
kartr̥u svakīyanīlaprabhayā karaṇabhūtayā dugdhan nīlan kr̥utvā vartate, tathā nishchayaratnatrayātmakaparamasāmāyik-
sanyamen yadutpannan kevalagnānan tat svaparaparichchhittisāmarthyen samastāgnānāndhakāran tiraskr̥utya
yah kahā jātā hai ki ‘merī ān̐kh bahutase padārthommen jā pahun̐chatī hai .’ isīprakār yadyapi
kevalagnānaprāpta ātmā apane pradeshoṅke dvārā gney padārthoṅko sparsha nahīn karatā isaliye vah
nishchayase to gneyommen apraviṣhṭa hai tathāpi gnāyak -darshak shaktikī kisī param adbhut vichitratāke
kāraṇ (nishchayase dūr rahakar bhī) vah samasta gneyākāroṅko jānatā -dekhatā hai, isaliye vyavahārase
yah kahā jātā hai ki ‘ātmā sarvadravya -paryāyommen praviṣhṭa ho jātā hai
.’ isaprakār vyavahārase
gney padārthommen ātmākā pravesh siddha hotā hai ..29..
ab, yahān̐ isaprakār (dr̥uṣhṭāntapūrvak) yah spaṣhṭa karate hain ki gnān padārthommen pravr̥utta
hotā hai :
anvayārtha :[yathā ] jaise [ih ] is jagatamen [dugdhādhyuṣhitan ] dūdhamen paṛā huā
[indranīlan ratnan ] indranīl ratna [svabhāsā ] apanī prabhāke dvārā [tad api dugdhan ] us dūdhamen
[abhibhūy ] vyāpta hokar [vartate ] vartatā hai, [tathā ] usīprakār [gnānan ] gnān (arthāt
gnātr̥udravya) [artheṣhu ] padārthommen vyāpta hokar vartatā hai
..30..
ṭīkā :jaise dūdhamen paṛā huā indranīl ratna apane prabhāsamūhase dūdhamen vyāpta hokar
jyam dūdhamān sthit indranīlamaṇi svakīy prabhā vaṛe
dūdhane viṣhe vyāpī rahe, tyam gnān paṇ artho viṣhe
.30.

Page 51 of 513
PDF/HTML Page 84 of 546
single page version

samvedanamapyātmano‘bhinnatvāt kartranshenātmatāmāpannan karaṇānshen gnānatāmāpannen kāraṇabhūtā-
nāmarthānān kāryabhūtān samastagneyākārānabhivyāpya vartamānan, kārya kāraṇatvenopacharya gnānamarthān-
bhibhūy vartat ityuchyamānan na vipratiṣhidhyate
..30..
athaivamarthā gnāne vartanta iti sambhāvayati
jadi te ṇa santi aṭṭhā ṇāṇe ṇāṇan ṇa hodi savvagayan .
savvagayan vā ṇāṇan kahan ṇa ṇāṇaṭṭhiyā aṭṭhā ..31..
yugapadev sarvapadārtheṣhu parichchhittyākāreṇ vartate . ayamatra bhāvārthaḥ ---kāraṇabhūtānān sarvapadārthānān
kāryabhūtāḥ parichchhittyākārā upachāreṇārthā bhaṇyante, teṣhu cha gnānan vartat iti bhaṇyamāne‘pi vyavahāreṇ
doṣho nāstīti
..30.. ath pūrvasūtreṇ bhaṇitan gnānamartheṣhu vartate vyavahāreṇātra punararthā gnāne vartanta
ityupadishatijai yadi chet te aṭṭhā ṇa santi te padārthāḥ svakīyaparichchhittyākārasamarpaṇadvāreṇādarshe
bimbavanna santi . kva . ṇāṇe kevalagnāne . ṇāṇan ṇa hodi savvagayan tadā gnānan sarvagatan na bhavati . savvagayan
1. pramāṇadr̥uṣhṭise samvedan arthāt gnān kahane par ananta guṇaparyāyoṅkā piṇḍ samajhamen ātā hai . usamen yadi kartā,
karaṇ ādi ansh kiye jāyen to kartāansh vah akhaṇḍ ātmadravya hai aur karaṇ -ansh vah gnānaguṇ hai .
2. padārtha kāraṇ hain aur unake gneyākār (dravya -guṇ -paryāy) kārya hain .
3. is gāthāmen bhī ‘gnān’ shabdase ananta guṇ -paryāyoṅkā piṇḍarūp gnātr̥udravya samajhanā chāhiye .
nav hoy artho gnānamān, to gnān sau -gat paṇ nahīn,
ne sarvagat chhe gnān to kyam gnānasthit artho nahīn ?
.31.
vartatā huā dikhāī detā hai, usīprakār 1samvedan(gnān) bhī ātmāse abhinna honese kartāanshase
ātmatāko prāpta hotā huā gnānarūp kāraṇ -anshake dvārā 2kāraṇabhūt padārthoṅke kāryabhūt samasta
gneyākārommen vyāpta hotā huā vartatā hai, isaliye kāryamen kāraṇakā (-gneyākārommen padārthoṅkā)
upachār karake yah kahanemen virodh nahīn ātā ki ‘gnān padārthommen vyāpta hokar vartatā hai
.
bhāvārtha :jaise dūdhase bhare hue pātramen paṛā huā indranīl ratna (nīlamaṇi) sāre
dūdhako (apanī prabhāse nīlavarṇa kar detā hai isaliye vyavahārase ratna aur ratnakī prabhā sāre
dūdhamen) vyāpta kahī jātī hai, isīprakār gneyonse bhare hue vishvamen rahanevālā ātmā samasta gneyoṅko
(lokālokako) apanī gnānaprabhāke dvārā prakāshit karatā hai arthāt jānatā hai isaliye
vyavahārase ātmākā gnān aur ātmā sarvavyāpī kahalātā hai
. (yadyapi nishchayase ve apane
asaṅkhya pradeshommen hī rahate hain, gneyommen praviṣhṭa nahīn hote) ..30..
ab, aisā vyakta karate hain ki is prakār padārtha 3
gnānamen vartate hain :

Page 52 of 513
PDF/HTML Page 85 of 546
single page version

yadi te na santyarthā gnāne gnānan na bhavati sarvagatam .
sarvagatan vā gnānan kathan na gnānasthitā arthāḥ ..31..
yadi khalu nikhilātmīyagneyākārasamarpaṇadvāreṇāvatīrṇāḥ sarve‘rthā na pratibhānti gnāne
tadā tanna sarvagatamabhyupagamyet . abhyupagamyet vā sarvagatan, tarhi sākṣhāt samvedanamukurunda-
bhūmikāvatīrṇa(prati)bimbasthānīyasvīyasvīyasamvedyākārakāraṇāni paramparayā pratibimbasthānīy-
samvedyākārakāraṇānīti kathan na gnānasthāyino‘rthā nishchīyante
.. 31 ..
vā ṇāṇan vyavahāreṇ sarvagatan gnānan sammatan chedbhavatān kahan ṇa ṇāṇaṭṭhiyā aṭṭhā tarhi
vyavahāranayen svakīyagneyākāraparichchhittisamarpaṇadvāreṇ gnānasthitā arthāḥ kathan na bhavanti kintu
bhavantyeveti
. atrāyamabhiprāyaḥ --yat ev vyavahāreṇ gneyaparichchhittyākāragrahaṇadvāreṇ gnānan sarvagatan
bhaṇyate, tasmādev gneyaparichchhittyākārasamarpaṇadvāreṇ padārthā api vyavahāreṇ gnānagatā bhaṇyanta
iti
..31.. ath gnāninaḥ padārthaiḥ sah yadyapi vyavahāreṇ grāhyagrāhakasambandho‘sti tathāpi
sanshleṣhādisambandho nāsti, ten kāraṇen gneyapadārthaiḥ sah bhinnatvameveti pratipādayatigeṇhadi ṇev ṇa
1. bimba = jisakā darpaṇamen pratibimb paṛā ho vah . (gnānako darpaṇakī upamā dī jāye to, padārthoṅke
gneyākār bimba samān hain aur gnānamen honevāle gnānakī avasthārūp gneyākār pratibimba samān hain) .
2. padārtha sākṣhāt svagneyākāroṅke kāraṇ hain (arthāt padārtha apane -apane dravya -guṇ -paryāyoṅke sākṣhāt
kāraṇ hain ) aur paramparāse gnānakī avasthārūp gneyākāroṅke (gnānākāroṅke) kāraṇ hain .
3. pratibimba naimittik kārya hain aur mayūrādi nimitta -kāraṇ hain .
anvayārtha :[yadi ] yadi [te arthāḥ ] ve padārtha [gnāne na santi ] gnānamen na hon to
[gnānan ] gnān [sarvagatan ] sarvagat [na bhavati ] nahīn ho sakatā [vā ] aur yadi [gnānan sarvagatan ]
gnān sarvagat hai to [arthāḥ ] padārtha [gnānasthitāḥ ] gnānasthit [kathan na ] kaise nahīn hain ?
(arthāt avashya hain)
..31..
ṭīkā :yadi samasta sva -gneyākāroṅke samarpaṇ dvārā (gnānamen) avatarit hote hue
samasta padārtha gnānamen pratibhāsit na hon to vah gnān sarvagat nahīn mānā jātā . aur yadi vah (gnān)
sarvagat mānā jāye, to phi ra (padārtha) sākṣhāt gnānadarpaṇ -bhūmikāmen avatarit 1bimbakī bhān̐ti
apane -apane gneyākāroṅke kāraṇ (honese) aur 2paramparāse pratibimbake samān gneyākāroṅke kāraṇ
honese padārtha kaise gnānasthit nishchit nahīn hote ? (avashya hī gnānasthit nishchit hote hain)
bhāvārtha :darpaṇamen mayūr, mandir, sūrya, vr̥ukṣha ityādike pratibimba paṛate hain . vahān̐
nishchayase to pratibimba darpaṇakī hī avasthāyen hain, tathāpi darpaṇamen pratibimba dekhakar 3kāryamen
kāraṇakā upachār karake vyavahārase kahā jātā hai ki ‘mayūrādik darpaṇamen hain .’ isīprakār

Page 53 of 513
PDF/HTML Page 86 of 546
single page version

athaivan gnānino‘rthaiḥ sahānyonyavr̥uttimattve‘pi paragrahaṇamokṣhaṇapariṇamanābhāven sarvan
pashyato‘dhyavasyatashchātyantaviviktatvan bhāvayati
geṇhadi ṇev ṇa muñchadi ṇa paran pariṇamadi kevalī bhagavan .
pechchhadi samantado so jāṇadi savvan ṇiravasesan ..32..
gr̥uhṇāti naiv na muñchati na paran pariṇamati kevalī bhagavān .
pashyati samantataḥ sa jānāti sarvan niravasheṣham ..32..
muñchadi gr̥uhṇāti naiv muñchati naiv ṇa paran pariṇamadi paran paradravyan gneyapadārthan naiv pariṇamati . sa kaḥ
kartā . kevalī bhagavan kevalī bhagavān sarvagnaḥ . tato gnāyate paradravyeṇ sah bhinnatvamev . tarhi kin
prabhu kevalī na grahe, na chhoḍe, pararūpe nav pariṇame;
dekhe ane jāṇe niḥsheṣhe sarvataḥ te sarvane
.32.
gnānadarpaṇamen bhī sarva padārthoṅke samasta gneyākāroṅke pratibimba paṛate hain arthāt padārthoṅke
gneyākāroṅke nimittase gnānamen gnānakī avasthārūp gneyākār hote hain (kyoṅki yadi aisā na ho
to gnān sarva padārthoṅko nahīn jān sakegā)
. vahān̐ nishchayase gnānamen honevāle gneyākār gnānakī
hī avasthāyen hai, padārthoṅke gneyākār kahīn gnānamen praviṣhṭa nahīn hai . nishchayase aisā hone par bhī
vyavahārase dekhā jāye to, gnānamen honevāle gneyākāroṅke kāraṇ padārthoṅke gneyākār hain, aur
unake kāraṇ padārtha hain
isaprakār paramparāse gnānamen honevāle gneyākāroṅke kāraṇ padārtha hain;
isaliye un (gnānakī avasthārūp) gneyākāroṅko gnānamen dekhakar, kāryamen kāraṇakā upachār
karake vyavahārase aisā kahā jā sakatā hai ki ‘padārtha gnānamen hain’
..31..
ab, isaprakār (vyavahārase) ātmākī padārthoṅke sāth ek dūsaremmen pravr̥utti hone par
bhī, (nishchayase) vah parakā grahaṇ -tyāg kiye binā tathā pararūp pariṇamit hue binā sabako
dekhatā -jānatā hai isaliye use (padārthoṅke sāth) atyanta bhinnatā hai aisā batalāte hain :
anvayārtha :[kevalī bhagavān ] kevalī bhagavān [paran ] parako [na ev gr̥uhṇāti ]
grahaṇ nahīn karate, [na muñchati ] chhoṛate nahīn, [na pariṇamati ] pararūp pariṇamit nahīn hote; [saḥ ]
ve [niravasheṣhan sarvan ] niravasheṣharūpase sabako (sampūrṇa ātmāko, sarva gneyoṅko) [samantataḥ ]
sarva orase (sarva ātmapradeshonse) [pashyati jānāti ] dekhate
jānate hain ..32..

Page 54 of 513
PDF/HTML Page 87 of 546
single page version

ayan khalvātmā svabhāvat ev paradravyagrahaṇamokṣhaṇapariṇamanābhāvātsvatattvabhūtakeval-
gnānasvarūpeṇ vipariṇamya niṣhkamponmajjajjyotirjātyamaṇikalpo bhūtvā‘vatiṣhṭhamānaḥ samantataḥ
sphu ritadarshanagnānashaktiḥ, samastamev niḥsheṣhatayātmānamātmanātmani sañchetayate
. athavā yugapadev
sarvārthasārthasākṣhātkaraṇen gnaptiparivartanābhāvāt sambhāvitagrahaṇamokṣhaṇalakṣhaṇakriyāvirāmaḥ
prathamamev samastaparichchhedyākārapariṇatatvāt punaḥ paramākārāntaramapariṇamamānaḥ samantato‘pi
vishvamasheṣhan pashyati jānāti cha . evamasyātyantaviviktatvamev ..32..
paradravyan na jānāti . pechchhadi samantado so jāṇadi savvan ṇiravasesan tathāpi vyavahāranayen pashyati
samantataḥ sarvadravyakṣhetrakālabhāvairjānāti cha sarvan niravasheṣham . athavā dvitīyavyākhyānamabhyantare
kāmakrodhādi bahirviṣhaye pañchendriyaviṣhayādikan bahirdravyan na gr̥uhṇāti, svakīyānantagnānādichatuṣhṭayan cha na
muñchati yatastataḥ kāraṇādayan jīvaḥ kevalagnānotpattikṣhaṇ ev yugapatsarvan jānansan paran vikalpāntaran na

pariṇamati
. tathābhūtaḥ san kin karoti . svatattvabhūtakevalagnānajyotiṣhā jātyamaṇikalpo
niḥkampachaitanyaprakāsho bhūtvā svātmānan svātmanā svātmani jānātyanubhavati . tenāpi kāraṇen paradravyaiḥ
sah bhinnatvamevetyabhiprāyaḥ ..32.. evan gnānan gneyarūpeṇ na pariṇamatītyādivyākhyānarūpeṇ tr̥utīyasthale
1. niḥsheṣharūpase = kuchh bhī kiñchit mātra sheṣh na rahe isaprakār se .
2. sākṣhātkār karanā = pratyakṣha jānanā .
3. gnaptikriyākā badalate rahanā arthāt gnānamen ek gneyako grahaṇ karanā aur dūsareko chhoṛanā so grahaṇ -tyāg
hai; isaprakārakā grahaṇ -tyāg vah kriyā hai, aisī kriyākā kevalībhagavānake abhāv huā hai .
4. ākārāntar = anya ākār .
ṭīkā :yah ātmā, svabhāvase hī paradravyake grahaṇ -tyāgakā tathā paradravyarūpase
pariṇamit honekā (usake) abhāv honese, svatattvabhūt kevalagnānarūpase pariṇamit hokar
niṣhkamp nikalanevālī jyotivālā uttam maṇi jaisā hokar rahatā huā, (1) jisake sarva orase
(sarva ātmapradeshonse) darshanagnānashakti sphu rit hai aisā hotā huā,
niḥsheṣharūpase paripūrṇa
ātmāko ātmāse ātmāmen sañchetatā -jānatā -anubhav karatā hai, athavā (2) ekasāth hī sarva
padārthoṅke samūhakā
2sākṣhātkār karaneke kāraṇ gnaptiparivartanakā abhāv honese jisake
3grahaṇatyāgarūp kriyā virāmako prāpta huī hai aisā hotā huā, pahalese hī samasta gneyākārarūp
pariṇamit honese phi ra pararūpase4ākārāntararūpase nahīn pariṇamit hotā huā sarva prakārase
asheṣh vishvako, (mātra) dekhatā -jānatā hai . isaprakār (pūrvokta donon prakārase) usakā
(ātmākā padārthonse) atyanta bhinnatva hī hai .
bhāvārtha :kevalībhagavān sarva ātmapradeshonse apaneko hī anubhav karate rahate hain;
isaprakār ve paradravyonse sarvathā bhinna hain . athavā, kevalī bhagavānako sarva padārthoṅkā yugapat

Page 55 of 513
PDF/HTML Page 88 of 546
single page version

ath kevalagnānishrutagnāninoravisheṣhadarshanen visheṣhākāṅkṣhākṣhobhan kṣhapayati
jo hi sudeṇ vijāṇadi appāṇan jāṇagan sahāveṇ .
tan suyakevalimisiṇo bhaṇanti logappadīvayarā ..33..
yo hi shruten vijānātyātmānan gnāyakan svabhāven .
tan shrutakevalinamr̥uṣhayo bhaṇanti lokapradīpakarāḥ ..33..
gāthāpañchakan gatam . ath yathā nirāvaraṇasakalavyaktilakṣhaṇen kevalagnānenātmaparignānan bhavati tathā
sāvaraṇaikadeshavyaktilakṣhaṇen kevalagnānotpattibījabhūten svasamvedanagnānarūpabhāvashrutenāpyātmaparignānan
bhavatīti nishchinoti
. athavā dvitīyapātanikā --yathā kevalagnānan pramāṇan bhavati tathā keval-
gnānapraṇītapadārthaprakāshakan shrutagnānamapi parokṣhapramāṇan bhavatīti pātanikādvayan manasi dhr̥utvā sūtramidan
pratipādayati ---
jo yaḥ kartā hi sphu ṭan sudeṇ nirvikārasvasamvittirūpabhāvshrutapariṇāmen vijāṇadi
gnān hotā hai isaliye unakā gnān ek gneyamense dūsaremen aur dūsarese tīsaremen nahīn badalatā
tathā unhen kuchh bhī jānanā sheṣh nahīn rahatā isaliye unakā gnān kisī visheṣh gneyākārako
jānaneke prati bhī nahīn jātā; isaprakār bhī ve parase sarvathā bhinna hain
. [yadi jānanakriyā
badalatī ho tabhī use vikalpa (par -nimittak rāgadveṣh) ho sakate hain aur tabhī itanā
paradravyake sāthakā sambandha kahalātā hai
. kintu kevalībhagavānakī gnaptikā parivartan nahīn hotā
isaliye ve parase atyanta bhinna hain . ] isaprakār kevalagnānaprāpta ātmā parase atyanta bhinna
honese aur pratyek ātmā svabhāvase kevalībhagavān jaisā hī honese yah siddha huā ki
nishchayase pratyek ātmā parase bhinna hai
..32..
ab kevalagnānīko aur shrutagnānīko avisheṣharūpase dikhākar visheṣh ākāṅkṣhāke
kṣhobhakā kṣhay karate hain (arthāt kevalagnānīmen aur shrutagnānīmen antar nahīn hai aisā batalākar
visheṣh jānanekī ichchhāke kṣhobhako naṣhṭa karate hain ) :
anvayārtha :[yaḥ hi ] jo vāstavamen [shruten ] shrutagnānake dvārā [svabhāven gnāyakan ]
svabhāvase gnāyak (arthāt gnāyākasvabhāv) [ātmānan ] ātmāko [vijānāti ] jānatā hai
[tan ] use [lokapradīpakarāḥ ] lokake prakāshak [r̥uṣhayaḥ ] r̥uṣhīshvaragaṇ [shrutakevalinan
bhaṇanti ]
shrutakevalī kahate hain
..33..
shrutagnānathī jāṇe khare gnāyakasvabhāvī ātmane,
r̥uṣhio prakāshak lokanā shrutakevalī tene kahe. 33
.

Page 56 of 513
PDF/HTML Page 89 of 546
single page version

yathā bhagavān yugapatpariṇatasamastachaitanyavisheṣhashālinā kevalagnānenānādinidhan-
niṣhkāraṇāsādhāraṇasvasañchetyamānachaitanyasāmānyamahimnashchetakasvabhāvenaikatvāt kevalasyātman
ātmanātmani sañchetanāt kevalī, tathāyan jano‘pi kramapariṇamamāṇakatipayachaitanyavisheṣh-
shālinā shrutagnānenānādinidhananiṣhkāraṇāsādhāraṇasvasañchetyamānachaitanyasāmānyamahimnashchetak-
svabhāvenaikatvāt
kevalasyātman ātmanātmani sañchetanāt shrutakevalī . alan visheṣhā-
kāṅkṣhākṣhobheṇ, svarūpanishchalairevāvasthīyate ..33..
vijānāti visheṣheṇ jānāti viṣhayasukhānandavilakṣhaṇanijashuddhātmabhāvanotthaparamānandaikalakṣhaṇasukh-
rasāsvādenānubhavati
. kam . appāṇan nijātmadravyam . jāṇagan gnāyakan kevalagnānasvarūpam . ken
kr̥utvā . sahāveṇ samastavibhāvarahitasvasvabhāven . tan suyakevalin tan mahāyogīndran shrutakevalinan bhaṇanti
kathayanti . ke kartāraḥ . isiṇo r̥uṣhayaḥ . kimvishiṣhṭāḥ . logappadīvayarā lokapradīpak rā lokaprakāshakā
iti . ato vistaraḥ ---yugapatpariṇatasamastachaitanyashālinā kevalagnānen anādyanantaniṣhkāraṇānya-
dravyāsādhāraṇasvasamvedyamānaparamachaitanyasāmānyalakṣhaṇasya paradravyarahitatven kevalasyātman ātmani
svānubhavanādyathā bhagavān kevalī bhavati, tathāyan
gaṇadharadevādinishchayaratnatrayārādhakajano‘pi
1. anādinidhan = anādi -ananta (chaitanyasāmānya ādi tathā anta rahit hai) .
2. niṣhkāraṇ = jisakā koī kāraṇ nahīn hain aisā; svayansiddha; sahaj .
3. asādhāraṇ = jo anya kisī dravyamen na ho, aisā .
4. svasamvedyamān = svataḥ hī anubhavamen ānevālā .
5. chetak = chetanevālā; darshakagnāyak .
6. ātmā nishchayase paradravyake tathā rāgadveṣhādike sanyogon tathā guṇaparyāyake bhedonse rahit, mātra chetakasvabhāvarūp
hī hai, isaliye vah paramārthase keval (akelā, shuddha, akhaṇḍa) hai .
ṭīkā :jaise bhagavān, yugapat pariṇaman karate hue samasta chaitanyavisheṣhayukta
kevalagnānake dvārā, 1anādinidhan -2niṣhkāraṇ -3asādhāraṇ -4svasamvedyamān chaitanyasāmānya
jisakī mahimā hai tathā jo 5chetakasvabhāvase ekatva honese keval (akelā, shuddha, akhaṇḍ)
hai aise ātmāko ātmāse ātmāmen anubhav karaneke kāraṇ kevalī hain; usīprakār ham bhī,
kramashaḥ pariṇamit hote hue kitane hī chaitanyavisheṣhonseyukta shrutagnānake dvārā, anādinidhan-
niṣhkāraṇ -asādhāraṇ -svasamvedyamān -chaitanyasāmānya jisakī mahimā hai tathā jo chetak
svabhāvake dvārā ekatva hone se
6keval (akelā) hai aise ātmāko ātmāse ātmāmen anubhav
karaneke kāraṇ shrutakevalī hain . (isaliye) visheṣh ākāṅkṣhāke kṣhobhase bas ho; (ham to)
svarūpanishchal hī rahate hain .

Page 57 of 513
PDF/HTML Page 90 of 546
single page version

ath gnānasya shrutopādhibhedamudasyati
suttan jiṇovadiṭṭhan poggaladavvappagehin vayaṇehin .
tan jāṇaṇā hi ṇāṇan suttassa ya jāṇaṇā bhaṇiyā ..34..
sūtran jinopadiṣhṭan pudgaladravyātmakairvachanaiḥ .
tajgnaptirhi gnānan sūtrasya cha gnaptirbhaṇitā ..34..
pūrvoktalakṣhaṇasyātmano bhāvashrutagnānen svasamvedanānnishchayashrutakevalī bhavatīti . kiñch --yathā ko‘pi
devadatta ādityodayen divase pashyati, rātrau kimapi pradīpeneti . tathādityodayasthānīyen kevalagnānen
divasasthānīyamokṣhaparyāye bhagavānātmānan pashyati, sansārī vivekijanaḥ punarnishāsthānīyasansāraparyāye
bhāvārtha :bhagavān samasta padārthoṅko jānate hain, mātra isaliye hī ve ‘kevalī’ nahīn
kahalāte, kintu keval arthāt shuddha ātmāko jānane -anubhav karanese ‘kevalī’ kahalāte hain .
keval (-shuddha) ātmāke jānane -anubhav karanevālā shrutagnānī bhī ‘shrutakevalī’ kahalātā hai .
kevalī aur shrutakevalīmen itanā mātra antar hai kijisamen chaitanyake samasta visheṣh ek hī sāth
pariṇamit hote hain aise kevalagnānake dvārā kevalī keval ātmākā anubhav karate hain jisamen
chaitanyake kuchh visheṣh kramashaḥ pariṇamit hote hain aise shrutagnānake dvārā shrutakevalī keval ātmākā
anubhav karate hain; arthāt, kevalī sūryake samān kevalagnānake dvārā ātmāko dekhate aur anubhav
karate hain tathā shrutakevalī dīpakake samān shrutagnānake dvārā ātmāko dekhate aur anubhav karate
hain, isaprakār kevalī aur shrutakevalīmen svarūpasthiratākī taratamatārūp bhed hī mukhya hai, kam-
barḥ (padārtha) jānanerūp bhed atyanta gauṇ hai
. isaliye adhik jānanekī ichchhākā kṣhobh chhoṛakar
svarūpamen hī nishchal rahanā yogya hai . yahī kevalagnān -prāptikā upāy hai ..33..
ab, gnānake shrut -upādhikr̥ut bhedako dūr karate hain (arthāt aisā batalāte hain ki shrutagnān
bhī gnān hī hai, shrutarūp upādhike kāraṇ gnānamen koī bhed nahīn hotā) :
anvayārtha :[sūtran ] sūtra arthāt [pudgaladravyātmakaiḥ vachanaiḥ ] pudgaladravyātmak
vachanoṅke dvārā [jinopadiṣhṭan ] jinendra bhagavānake dvārā upadiṣhṭa vah [tajgnaptiḥ hī ] usakī gnapti
[gnānan ] gnān hai [cha ] aur use [sūtrasya gnaptiḥ ] sūtrakī gnapti (shrutagnān) [bhaṇitā ] kahā
gayā hai
..34..
pudgalasvarūp vachanothī jin -upadiṣhṭa je te sūtra chhe;
chhe gnapti tenī gnān, tene sūtranī gnapti kahe. 34
.

Page 58 of 513
PDF/HTML Page 91 of 546
single page version

shrutan hi tāvatsūtram . tachcha bhagavadarhatsarvagnopagnan syātkāraketanan paudgalikan shabdabrahma .
tajgnaptirhi gnānam . shrutan tu tatkāraṇatvāt gnānatvenopacharyat ev . evan sati sūtrasya gnaptiḥ
shrutagnānamityāyāti . ath sūtramupādhitvānnādriyate gnaptirevāvashiṣhyate . sā cha kevalinaḥ
shrutakevalinashchātmasañchetane tulyaiv iti nāsti gnānasya shrutopādhibhedaḥ .. 34 ..
pradīpasthānīyen rāgādivikalparahitaparamasamādhinā nijātmānan pashyatīti . ayamatrābhiprāyaḥ ---ātmā
parokṣhaḥ, kathan dhyānan kriyate iti sandehan kr̥utvā paramātmabhāvanā na tyājyeti ..33.. ath shabdarūpan
dravyashrutan vyavahāreṇ gnānan nishchayenārthaparichchhittirūpan bhāvashrutamev gnānamiti kathayati .
athavātmabhāvanārato nishchayashrutakevalī bhavatīti pūrvasūtre bhaṇitam . ayan tu vyavahārashrutakevalīti
kathyate ---suttan dravyashrutam . kathambhūtam . jiṇovadiṭṭhan jinopadiṣhṭam . kaiḥ kr̥utvā . poggaladavvappagehin vayaṇehin
pudgaladravyātmakairdivyadhvanivachanaiḥ . tan jāṇaṇā hi ṇāṇan ten pūrvokta shabdashrutādhāreṇ gnaptirarthapari-
chchhittirgnānan bhaṇyate hi sphu ṭam . suttassa ya jāṇaṇā bhaṇiyā pūrvoktadravyashrutasyāpi vyavahāreṇ
gnānavyapadesho bhavati na tu nishchayeneti . tathā hi --yathā nishchayen shuddhabuddhaikasvabhāvo jīvaḥ
pashchādvayavahāreṇ naranārakādirūpo‘pi jīvo bhaṇyate; tathā nishchayenākhaṇḍaikapratibhāsarūpan samasta-
vastuprakāshakan gnānan bhaṇyate, pashchādvayavahāreṇ meghapaṭalāvr̥utādityasyāvasthāvisheṣhavatkarmapaṭalāvr̥utā-

khaṇḍaikagnānarūpajīvasya matignānashrutagnānādivyapadesho bhavatīti bhāvārthaḥ
..34.. ath bhinnagnānenātmā
1. syātkār = ‘syāt’ shabda . (syāt = kathañchit; kisī apekṣhāse)
2. gnapti = jānanā; jānanekī kriyā; jānanakriyā .
ṭīkā :pratham to shrut hī sūtra hai; aur vah sūtra bhagavān arhantasarvagnake dvārā
svayam jānakar upadiṣhṭa 1syātkār chihnayukta, paudagalik shabdabrahma hai . usakī 2gnapti
(-shabdabrahmako jānanevālī gnātr̥ukriyā) so gnān hai; shrut (-sūtra) to usakā (-gnānakā)
kāraṇ honese gnānake rūpamen upachārase hī kahā jātā hai (jaise ki annako prāṇ kahā jātā
hai)
. aisā honese yah phalit huā ki ‘sūtrakī gnapti’ so shrutagnān hai . ab yadi sūtra to
upādhi honese usakā ādar na kiyā jāye to ‘gnapti’ hī sheṣh rah jātī hai; (‘sūtrakī gnapti’
kahane par nishchayase gnapti kahīn paudgalik sūtrakī nahīn, kintu ātmākī hai; sūtra gnaptikā
svarūpabhūt nahīn, kintu visheṣh vastu arthāt upādhi hai; kyoṅki sūtra na ho to vahān̐ bhī gnapti
to hotī hī hai
. isaliye yadi sūtrako na ginā jāy to ‘gnapti’ hī sheṣh rahatī hai .) aur
vah (-gnapti) kevalī aur shrutakevalīke ātmānubhavanamen samān hī hai . isaliye gnānamen shrut-
upādhikr̥ut bhed nahīn hai ..34..

Page 59 of 513
PDF/HTML Page 92 of 546
single page version

athātmagnānayoḥ kartr̥ukaraṇatākr̥utan bhedamapanudati
jo jāṇadi so ṇāṇan ṇa havadi ṇāṇeṇ jāṇago ādā .
ṇāṇan pariṇamadi sayan aṭṭhā ṇāṇaṭṭhiyā savve ..35..
yo jānāti sa gnānan na bhavati gnānen gnāyak ātmā .
gnānan pariṇamate svayamarthā gnānasthitāḥ sarve ..35..
apr̥uthagbhūtakartr̥ukaraṇatvashaktipāramaishvaryayogitvādātmano ya ev svayamev jānāti sa
ev gnānamantarlīnasādhakatamoṣhṇatvashakteḥ svatantrasya jātavedaso dahanakriyāprasiddheruṣhṇa-
gnānī na bhavatītyupadishatijo jāṇadi so ṇāṇan yaḥ kartā jānāti sa gnānan bhavatīti . tathā hi
yathā sañgnālakṣhaṇaprayojanādibhede‘pi sati pashchādabhedanayen dahanakriyāsamarthoṣhṇaguṇen pariṇato-
‘gnirapyuṣhṇo bhaṇyate, tathārthakriyāparichchhittisamarthagnānaguṇen pariṇat ātmāpi gnānan bhaṇyate . tathā
choktam‘jānātīti gnānamātmā’ . ṇa havadi ṇāṇeṇ jāṇago ādā sarvathaiv bhinnagnānenātmā gnāyako na
1. pāramaishvarya = param sāmarthya; parameshvaratā . 2.sādhakatam = utkr̥uṣhṭa sādhan vah karaṇ .
3. jo svatantra rūpase kare vah kartā .
4. agni jalānekī kriyā karatī hai, isaliye use uṣhṇatā kahā jātā hai .
je jāṇato te gnān, nahi jīv gnānathī gnāyak bane;
pote praṇamato gnānarūp, ne gnānasthit sau artha chhe. 35
.
ab, ātmā aur gnānakā karttr̥utva -karaṇatvakr̥ut bhed dūr karate hain (arthāt paramārthataḥ
abhed ātmāmen, ‘ātmā gnātr̥ukriyākā kartā hai aur gnān karaṇ hai’ aisā vyavahārase bhed kiyā
jātā hai, tathāpi ātmā aur gnān bhinna nahīn hain isaliye abhedanayase ‘ātmā hī gnān hai’ aisā
samajhāte hain) :
anvayārtha :[yaḥ jānāti ] jo jānatā hai [saḥ gnānan ] so gnān hai (arthāt jo
gnāyak hai vahī gnān hai), [gnānen ] gnānake dvārā [ātmā ] ātmā [gnāyakaḥ bhavati ] gnāyak
hai [na ] aisā nahīn hai
. [svayam ] svayam hī [gnānan pariṇamate ] gnānarūp pariṇamit hotā hai [sarve
arthāḥ ] aur sarva padārtha [gnānasthitāḥ ] gnānasthit hain ..35..
ṭīkā :ātmā apr̥uthagbhūt kartr̥utva aur karaṇatvakī shaktirūp 1pāramaishvaryavān honese
jo svayamev jānatā hai (arthāt jo gnāyak hai) vahī gnān hai; jaisejisamen 2sādhakatam
uṣhṇatvashakti antarlīn hai, aisī 3svatantra agnike 4dahanakriyākī prasiddhi honese uṣhṇatā kahī jātī
hai . parantu aisā nahīn hai ki jaise pr̥uthagvartī han̐siyese devadatta kāṭanevālā kahalātā hai usīprakār

Page 60 of 513
PDF/HTML Page 93 of 546
single page version

vyapadeshavat . na tu yathā pr̥uthagvartinā dātreṇ lāvako bhavati devadattastathā gnānen gnāyako
bhavatyātmā . tathā satyubhayorachetanatvamachetanayoḥ sanyoge‘pi na parichchhittiniṣhpattiḥ . pr̥uthaktva-
vartinorapi parichchhedābhyupagame paraparichchheden parasya parichchhittirbhūtiprabhr̥utīnān cha parichchhittiprasūti-
ranaṅku shā syāt
. kiñchsvato‘vyatiriktasamastaparichchhedyākārapariṇatan gnānan svayam pariṇam-
mānasya kāryabhūtasamastagneyākārakāraṇībhūtāḥ sarve‘rthā gnānavartin ev kathañchidbhavanti; kin
gnātr̥ugnānavibhāgakleshakalpanayā
..35..
ath kin gnānan kin gneyamiti vyanakti
tamhā ṇāṇan jīvo ṇeyan davvan tihā samakkhādan .
davvan ti puṇo ādā paran cha pariṇāmasambaddhan ..36..
bhavatīti . ath matam --yathā bhinnadātreṇ lāvako bhavati devadattastathā bhinnagnānen gnāyako bhavatu ko
doṣh iti . naivam . chhedanakriyāviṣhaye dātran bahiraṅgopakaraṇan tadbhinnan bhavatu, abhyantaropakaraṇan tu
devadattasya chhedanakriyāviṣhaye shaktivisheṣhastachchābhinnamev bhavati; tathārthaparichchhittiviṣhaye gnānamevā-
bhyantaropakaraṇan tathābhinnamev bhavati, upādhyāyaprakāshādibahiraṅgopakaraṇan tadbhinnamapi bhavatu doṣho

nāsti
. yadi cha bhinnagnānen gnānī bhavati tarhi parakīyagnānen sarve‘pi kumbhastambhādijaḍapadārthā gnānino
(pr̥uthagvartī) gnānase ātmā jānanevālā (-gnāyak) hai . yadi aisā ho to donoṅke achetanatā ā
jāyegī aur achetanoṅkā sanyog hone par bhī gnapti utpanna nahīn hogī . ātmā aur gnānake pr̥uthagvartī
hone par bhī yadi ātmāke gnaptikā honā mānā jāye to paragnānake dvārā parako gnapti ho jāyegī aur
isaprakār rākh ityādike bhī gnaptikā udbhav niraṅkush ho jāyegā
. (‘ātmā aur gnān pr̥uthak hain
kintu gnān ātmāke sāth yukta ho jātā hai isaliye ātmā jānanekā kārya karatā hai’ yadi aisā
mānā jāye to jaise gnān ātmāke sāth yukta hotā hai, usīprakār rākh, ghaṛā, stambh ityādi samasta
padārthoṅke sāth yukta ho jāye aur usase ve sab padārtha bhī jānanekā kārya karane lagen; kintu aisā
to nahīn hotā, isaliye ātmā aur gnān pr̥uthak nahīn hain ) aur, apanese abhinna aise samasta
gneyākārarūp pariṇamit jo gnān hai usarūp svayam pariṇamit honevāleko, kāryabhūt samasta
gneyākāroṅke kāraṇabhūt samasta padārtha gnānavarti hī kathañchit hain
. (isaliye) gnātā aur gnānake
vibhāgakī kliṣhṭa kalpanāse kyā prayojan hai ? ..35..
ab, yah vyakta karate hain ki gnān kyā hai aur gney kyā hai :
chhe gnān tethī jīv, gney tridhā kahelun dravya chhe;
e dravya par ne ātamā, pariṇāmasanyut jeh chhe. 36.

Page 61 of 513
PDF/HTML Page 94 of 546
single page version

tasmāt gnānan jīvo gneyan dravyan tridhā samākhyātam .
dravyamiti punarātmā parashcha pariṇāmasambaddhaḥ ..36..
yataḥ parichchhedarūpeṇ svayam vipariṇamya svatantra ev parichchhinatti tato jīv ev
gnānamanyadravyāṇān tathā pariṇantun parichchhettun chāshakteḥ . gneyan tu vr̥uttavartamānavartiṣhyamāṇavichitra-
paryāyaparamparāprakāreṇ tridhākālakoṭisparshitvādanādyanantan dravyam . tattu gneyatāmāpadyamānan
dvedhātmaparavikalpāt . iṣhyate hi svaparaparichchhedakatvādavabodhasya bodhyasyaivamvidhan dvaividhyam .
nanu svātmani kriyāvirodhāt kathan nāmātmaparichchhedakatvam . kā hi nām kriyā
kīdr̥ushashcha virodhaḥ . kriyā hyatra virodhinī samutpattirūpā vā gnaptirūpā vā . utpattirūpā hi
tāvannaikan svasmātprajāyat ityāgamādviruddhaiv . gnaptirūpāyāstu prakāshanakriyayev pratyavasthitatvānna
bhavantu, na cha tathā . ṇāṇan pariṇamadi sayan yat ev bhinnagnānen gnānī na bhavati tat ev ghaṭotpattau
mr̥utpiṇḍa iv svayamevopādānarūpeṇātmā gnānan pariṇamati . aṭṭhā ṇāṇaṭṭhiyā savve vyavahāreṇ gneyapadārthā
ādarshe bimbamiv parichchhittyākāreṇ gnāne tiṣhṭhantītyabhiprāyaḥ ..35.. athātmā gnānan bhavati sheṣhan tu
gneyamityāvedayati ---tamhā ṇāṇan jīvo yasmādātmaivopādānarūpeṇ gnānan pariṇamati tathaiv padārthān
parichchhinatti, iti bhaṇitan pūrvasūtre, tasmādātmaiv gnānan . ṇeyan davvan tasya gnānarūpasyātmano gneyan bhavati .
kim . dravyam . tihā samakkhādan tachcha dravyan kālatrayaparyāyapariṇatirūpeṇ dravyaguṇaparyāyarūpeṇ vā
anvayārtha :[tasmāt ] isaliye [jīvaḥ gnānan ] jīv gnān hai [gneyan ] aur gney
[tridhā samākhyātan ] tīn prakārase varṇit (trikālasparshī) [dravyan ] dravya hai . [punaḥ dravyan iti ]
(vah gneyabhūt) dravya arthāt [ātmā ] ātmā (svātmā) [paraḥ cha ] aur par
[pariṇāmasambaddhaḥ ] joki pariṇāmavāle hain
..36..
ṭīkā :(pūrvokta prakār) gnānarūpase svayam pariṇamit hokar svatantratayā hī jānatā hai
isaliye jīv hī gnān hai, kyoṅki anya dravya isaprakār (gnānarūp) pariṇamit hone tathā jānanemen
asamartha hain
. aur gney, varta chukī, varta rahī aur vartanevālī aisī vichitra paryāyoṅkī paramparāke
prakārase trividh kālakoṭiko sparsha karatā honese anādi -ananta aisā dravya hai . (ātmā hī gnān
hai aur gney samasta dravya hain ) vah gneyabhūt dravya ātmā aur par (-sva aur par) aise do bhedase
do prakārakā hai
. gnān svaparagnāyak hai, isaliye gneyakī aisī dvividhatā mānī jātī hai .
(prashna) :apanemen kriyāke ho sakanekā virodh hai, isaliye ātmāke svagnāyakatā
kaise ghaṭit hotī hai ?
(uttar) :kaunasī kriyā hai aur kis prakārakā virodh hai ? jo yahān̐ (prashnamen
virodhī kriyā kahī gaī hai vah yā to utpattirūp hogī yā gnaptirūp hogī . pratham, utpattirūp
kriyā to ‘kahīn svayam apanemense utpanna nahīn ho sakatī’ is āgamakathanase viruddha hī hai; parantu

Page 62 of 513
PDF/HTML Page 95 of 546
single page version

tatra vipratiṣhedhasyāvatāraḥ . yathā hi prakāshakasya pradīpasya paran prakāshyatāmāpannan prakāshayataḥ
svasmin prakāshye na prakāshakāntaran mr̥ugyan svayamev prakāshanakriyāyāḥ samupalambhāt; tathā
parichchhedakasyātmanaḥ paran parichchhedyatāmāpannan parichchhindataḥ svasmin parichchhedye na parichchhedakāntaran
mr̥ugyan svayamev parichchhedanakriyāyāḥ samupalambhāt
.
nanu kut ātmano dravyagnānarūpatvan dravyāṇān cha ātmagneyarūpatvan cha ? pariṇām-
sambandhatvāt . yataḥ khalu ātmā dravyāṇi cha pariṇāmaiḥ sah sambadhyante, tat ātmano
dravyālambanagnānen dravyāṇān tu gnānamālambya gneyākāreṇ pariṇatirabādhitā pratapati ..36..
tathaivotpādavyayadhrauvyarūpeṇ cha tridhā samākhyātam . davvan ti puṇo ādā paran cha tachcha gneyabhūtan dravyamātmā
bhavati paran cha . kasmāt . yato gnānan svan jānāti paran cheti pradīpavat . tachcha svaparadravyan kathambhūtam .
pariṇāmasambaddhan kathañchitpariṇāmītyarthaḥ . naiyāyikamatānusārī kashchidāh ---gnānan gnānāntaravedyan prameyatvāt
1.koī paryāy svayam apanemense utpanna nahīn ho sakatī, kintu vah dravyake ādhārasedravyamense utpanna hotī hai;
kyoṅki yadi aisā na ho to dravyarūp ādhārake binā paryāyen utpanna hone lagen aur jalake binā taraṅgen hone lagen; kintu
yah sab pratyakṣha viruddha hai; isaliye paryāyake utpanna honeke liye dravyarūp ādhār āvashyak hai
. isīprakār gnānaparyāy
bhī svayam apanemense utpanna nahīn ho sakatī; vah ātmadravyamense utpanna ho sakatī haijo ki ṭhīk hī hai . parantu gnān
paryāy svayam apanese hī gnāt nahīn ho sakatī yah bāt yathārtha nahīn hai . ātma dravyamense utpanna honevālī gnānaparyāy svayam
apanese hī gnāt hotī hai . jaise dīpakarūpī ādhāramense utpanna hone vālī prakāshaparyāy sva -parako prakāshit karatī hai,
usī prakār ātmārūpī ādhāramense utpanna honevālī gnānaparyāy svaparako jānatī hai . aur yah anubhav siddha bhī hai ki
gnān svayam apaneko jānatā hai .
2.gnānake gneyabhūt dravya ālamban arthāt nimitta hain . yadi gnān gneyako na jāne to gnānakā gnānatva kyā ?
3.gneyakā gnān ālamban arthāt nimitta hai . yadi gney gnānamen gnāt na ho to gneyakā gneyatva kyā ?
gnaptirūp kriyāmen virodh nahīn ātā, kyoṅki vah, prakāshan kriyākī bhān̐ti, utpattikriyāse
viruddha prakārase (bhinna prakārase) hotī hai
. jaise jo prakāshyabhūt parako prakāshit karatā hai aise
prakāshak dīpakako sva prakāshyako prakāshit karaneke sambandhamen anya prakāshakakī āvashyakatā
nahīn hotī, kyoṅki usake svayamev prakāshan kriyākī prāpti hai; usīprakār jo gneyabhūt parako
jānatā hai aise gnāyak ātmāko sva gneyake jānaneke sambandhamen anya gnāyakakī āvashyakatā
nahīn hotī, kyoṅki svayamev gnān -kriyā kī prāpti
1 hai . (isase siddha huā ki gnān svako
bhī jān sakatā hai .)
(prashna) :ātmāko dravyoṅkī gnānarūpatā aur dravyoṅko ātmākī gneyarūpatā kaise
(kisaprakār ghaṭit) hai ?
(uttar) :ve pariṇāmavāle honese . ātmā aur dravya pariṇāmayukta hain, isaliye
ātmāke, dravya jisakā 2ālamban hain aise gnānarūpase (pariṇati), aur dravyoṅke, gnānakā
3avalamban lekar gneyākārarūpase pariṇati abādhitarūpase tapatī haipratāpavant vartatī hai .

Page 63 of 513
PDF/HTML Page 96 of 546
single page version

athātivāhitānāgatānāmapi dravyaparyāyāṇān tādātvikavat pr̥uthaktven gnāne vr̥uttimudyotayati
takkāligev savve sadasabbhūdā hi pajjayā tāsin .
vaṭṭante te ṇāṇe visesado davvajādīṇan ..37..
tātkālikā iv sarve sadasadbhūtā hi paryāyāstāsām .
vartante te gnāne visheṣhato dravyajātīnām ..37..
sarvāsāmev hi dravyajātīnān trisamayāvachchhinnātmalābhabhūmikatven kramapratapatsvarūpasampadaḥ
ghaṭādivat . parihāramāh --pradīpen vyabhichāraḥ, pradīpastāvatprameyaḥ parichchhedyo gneyo bhavati na cha
pradīpāntareṇ prakāshyate, tathā gnānamapi svayamevātmānan prakāshayati na cha gnānāntareṇ prakāshyate . yadi
punargnānāntareṇ prakāshyate tarhi gaganāvalambinī mahatī durnivārānavasthā prāpnotīti sūtrārthaḥ ..36.. evan
nishchayashrutakevalivyavahārashrutakevalikathanamukhyatven bhinnagnānanirākaraṇen gnānagneyasvarūpakathanen cha
chaturthasthale gāthāchatuṣhṭayan gatam
. athātītānāgataparyāyā vartamānagnāne sāmpratā iv dr̥ushyanta iti
nirūpayatisavve sadasabbhūdā hi pajjayā sarve sadbhūtā asadbhūtā api paryāyāḥ ye hi sphu ṭan vaṭṭante te tetetetete
(ātmā aur dravya samay -samay par pariṇaman kiyā karate hain, ve kūṭastha nahīn hain; isaliye ātmā
gnān svabhāvase aur dravya gney svabhāvase pariṇaman karatā hai, isaprakār gnān svabhāvamen pariṇamit
ātmā gnānake ālambanabhūt dravyoṅko jānatā hai aur gney -svabhāvase pariṇamit dravya gneyake
ālambanabhūt gnānamen
ātmāmengnāt hote hain .) ..36..
ab, aisā udyot karate hain ki dravyoṅkī atīt aur anāgat paryāyen bhī tātkālik
paryāyoṅkī bhān̐ti pr̥uthakrūpase gnānamen vartatī hain :
anvayārtha :[tāsām dravyajātīnām ] un (jīvādi) dravyajātiyoṅkī [te sarve ]
samasta [sadasadbhūtāḥ hi ] vidyamān aur avidyamān [paryāyāḥ ] paryāyen [tātkālikāḥ iv ]
tātkālik (vartamān) paryāyoṅkī bhān̐ti
, [visheṣhataḥ ] vishiṣhṭatāpūrvak (apane -apane bhinna-
bhinna svarūpamen ) [gnāne vartante ] gnānamen vartatī hain ..37..
ṭīkā :(jīvādik) samasta dravyajātiyoṅkī paryāyoṅkī utpattikī maryādā
tīnoṅkālakī maryādā jitanī honese (ve tīnoṅkālamen utpanna huā karatī hain isaliye), unakī
(un samasta dravya -jātiyoṅkī), kramapūrvak tapatī huī svarūp -sampadā vālī (-ekake bād
te dravyanā sadbhūtasadbhūt paryayo sau vartatā,
tatkālanā paryāy jem, visheṣhapūrvak gnānamān. 37.

Page 64 of 513
PDF/HTML Page 97 of 546
single page version

sadbhūtāsadbhūtatāmāyānto ye yāvantaḥ paryāyāste tāvantastātkālikā ivātyantasaṅkareṇāpya-
vadhāritavisheṣhalakṣhaṇā ekakṣhaṇ evāvabodhasaudhasthitimavataranti
. na khalvetadayuktamdr̥uṣhṭā-
virodhāt; drashyate hi chhadmasthasyāpi vartamānamiv vyatītamanāgatan vā vastu chintayataḥ
samvidālambitastadākāraḥ .kiñch chitrapaṭīsthānīyatvāt samvidaḥ; yathā hi chitrapaṭayāmati-
vāhitānāmanupasthitānān vartamānānān cha vastūnāmālekhyākārāḥ sākṣhādekakṣhaṇ evāvabhāsante, tathā
samvidbhittāvapi
.kin cha sarvagneyākārāṇān tādātvik tvāvirodhāt; yathā hi
pradhvastānāmanuditānān cha vastūnāmālekhyākārā vartamānā ev, tathātītānāmanāgatānān cha
paryāyāṇān gneyākārā vartamānā ev bhavanti
..37..
pūrvoktāḥ paryāyā vartante pratibhāsante pratisphu ranti . kka . ṇāṇe kevalagnāne . kathambhūtā iv . takkāligev
tātkālikā iv vartamānā iv . kāsān sambandhinaḥ . tāsin davvajādīṇan tāsān prasiddhānān
1. gnānamen samasta dravyoṅkī tīnoṅkālakī paryāyen ek hī sāth gnāt hone par bhī pratyek paryāyakā vishiṣhṭa
svarūp -pradesh, kāl, ākār ityādi visheṣhatāyenspaṣhṭa gnāt hotā hai; saṅkarvyatikar nahīn hote .
2. ālekhya = ālekhan yogya; chitrit karane yogya .
dūsarī pragaṭ honevālī), vidyamānatā aur avidyamānatāko prāpta jo jitanī paryāyen hain, ve sab
tātkālik (vartamānakālīn) paryāyoṅkī bhān̐ti, atyanta
1mishrit honepar bhī sab paryāyoṅke
vishiṣhṭa lakṣhaṇ spaṣhṭa gnāt hon isaprakār, ek kṣhaṇamen hī, gnānamandiramen sthitiko prāpta hotī hain .
yah (tīnon kālakī paryāyoṅkā vartamān paryāyoṅkī bhān̐ti gnānamen gnāt honā) ayukta nahīn hai;
kyoṅki
(1) usakā dr̥uṣhṭāntake sāth (jagatamen jo dikhāī detā haianubhavamen ātā hai usake
sāth ) avirodh hai . (jagatamen ) dikhāī detā hai ki chhadmasthake bhī, jaise vartamān vastukā
chintavan karate hue gnān usake ākārakā avalamban karatā hai usīprakār bhūt aur bhaviṣhyat
vastukā chintavan karate hue (bhī) gnān usake ākārakā avalamban karatā hai
.
(2) aur gnān chitrapaṭake samān hai . jaise chitrapaṭamen atīt, anāgat aur vartamān
vastuoṅke 2ālekhyākār sākṣhāt ek kṣhaṇamen hī bhāsit hote hain; usīprakār gnānarūpī bhittimen
(-gnānabhūmikāmen, gnānapaṭamen ) bhī atīt, anāgat aur vartamān paryāyoṅke gneyākār sākṣhāt ek
kṣhaṇamen hī bhāsit hote hain
.
(3) aur sarva gneyākāroṅkī tātkālikatā (vartamānatā, sāmpratikatā) aviruddha hai .
jaise naṣhṭa aur anutpanna vastuoṅke ālekhyākār vartamān hī hain, usīprakār atīt aur anāgat
paryāyoṅke gneyākār vartamān hī hain
.

Page 65 of 513
PDF/HTML Page 98 of 546
single page version

athāsadbhūtaparyāyāṇān kathañchitsadbhūtatvan vidadhāti
je ṇev hi sañjāyā je khalu ṇaṭṭhā bhavīy pajjāyā .
te honti asabbhūdā pajjāyā ṇāṇapachchakkhā ..38..
ye naiv hi sañjātā ye khalu naṣhṭā bhūtvā paryāyāḥ .
te bhavanti asadbhūtāḥ paryāyā gnānapratyakṣhāḥ ..38..
shuddhajīvadravyādidravyajātīnāmiti vyavahitasambandhaḥ . kasmāt . visesado svakīyasvakīyapradesh-
kālākāravisheṣhaiḥ saṅkaravyatikaraparihāreṇetyarthaḥ . kiñch ---yathā chhadmasthapuruṣhasyātītānāgataparyāyā manasi
chintayataḥ pratisphu ranti, yathā cha chitrabhittau bāhubalibharatādivyatikrāntarūpāṇi shreṇikatīrthakarādi-
bhāvirūpāṇi cha vartamānānīv pratyakṣheṇ dr̥ushyante tathā chitrabhittisthānīyakevalagnāne bhūtabhāvinashcha paryāyā

yugapatpratyakṣheṇ dr̥ushyante, nāsti virodhaḥ
. yathāyan kevalī bhagavān paradravyaparyāyān parichchhittimātreṇ
pra. 9
bhāvārtha :kevalagnān samasta dravyoṅkī tīnon kālakī paryāyoṅko yugapad jānatā hai .
yahān̐ yah prashna ho sakatā hai ki gnān naṣhṭa aur anutpanna paryāyoṅko vartamān kālamen kaise jān
sakatā hai ? usakā samādhān hai ki
jagatamen bhī dekhā jātā hai ki alpagna jīvakā gnān bhī
naṣhṭa aur anutpanna vastuoṅkā chintavan kar sakatā hai, anumānake dvārā jān sakatā hai, tadākār
ho sakatā hai; tab phi ra pūrṇa gnān naṣhṭa aur anutpanna paryāyoṅko kyon na jān sakegā ? gnānashakti
hī aisī hai ki vah chitrapaṭakī bhān̐ti atīt aur anāgat paryāyoṅko bhī jān sakatī hai aur
ālekhyatvashaktikī bhān̐ti, dravyoṅkī gneyatva shakti aisī hai ki unakī atīt aur anāgat
paryāyen bhī gnānamen gneyarūp hotī hain
gnāt hotī hain
. isaprakār ātmākī adbhut gnānashakti aur
dravyoṅkī adbhut gneyatvashaktike kāraṇ kevalagnānamen samasta dravyoṅkī tīnoṅkālakī paryāyoṅkā
ek hī samayamen bhāsit honā aviruddha hai
..37..
ab, avidyamān paryāyoṅkī (bhī) kathañchit (-kisī prakārase; kisī apekṣhāse)
vidyamānatā batalāte hain :
anvayārtha :[ye paryāyāḥ ] jo paryāyen [hi ] vāstavamen [na ev sañjātāḥ ] utpanna nahīn
huī hain, tathā [ye ] jo paryāyen [khalu ] vāstavamen [bhūtvā naṣhṭāḥ ] utpanna hokar naṣhṭa ho gaī hain, [te ]
ve [asadbhūtāḥ paryāyāḥ ] avidyamān paryāyen [gnānapratyakṣhāḥ bhavanti ] gnān pratyakṣha hain
..38..
je paryayo aṇajāt chhe, valī janmīne pravinaṣhṭa je,
te sau asadbhūt paryayo paṇ gnānamān pratyakṣha chhe
.38.

Page 66 of 513
PDF/HTML Page 99 of 546
single page version

ye khalu nādyāpi sambhūtimanubhavanti, ye chātmalābhamanubhūy vilayamupagatāste kilā-
sadbhūtā api parichchhedan prati niyatatvāt gnānapratyakṣhatāmanubhavantaḥ shilāstambhotkīrṇabhūtabhāvi-
devavadaprakampārpitasvarūpāḥ sadbhūtā ev bhavanti ..38..
athaitadevāsadbhūtānān gnānapratyakṣhatvan draḍhayati
jadi pachchakkhamajādan pajjāyan palayidan cha ṇāṇassa .
ṇa havadi vā tan ṇāṇan divvan ti hi ke parūventi ..39..
jānāti, na cha tanmayatven, nishchayen tu kevalagnānādiguṇādhārabhūtan svakīyasiddhaparyāyamev svasamvittyā-
kāreṇ tanmayo bhūtvā parichchhinatti jānāti, tathāsannabhavyajīvenāpi nijashuddhātmasamyakshraddhān-

gnānānuṣhṭhānarūpanishchayaratnatrayaparyāy ev sarvatātparyeṇ gnātavya iti tātparyam
..37.. athātītānā-
gataparyāyāṇāmasadbhūtasañgnā bhavatīti pratipādayati ---je ṇev hi sañjāyā je khalu ṇaṭṭhā bhavīy pajjāyā ye naiv
sañjātā nādyāpi bhavanti, bhāvin ityarthaḥ . hi sphu ṭan ye cha khalu naṣhṭā vinaṣhṭāḥ paryāyāḥ . kin kr̥utvā .
bhūtvā . te honti asabbhūdā pajjāyā te pūrvoktā bhūtā bhāvinashcha paryāyā avidyamānatvādasadbhūtā bhaṇyante .
ṇāṇapachchakkhā te chāvidyamānatvādasadbhūtā api vartamānagnānaviṣhayatvādvayavahāreṇ bhūtārthā bhaṇyante, tathaiv
gnānapratyakṣhāshcheti . yathāyan bhagavānnishchayen paramānandaikalakṣhaṇasukhasvabhāvan mokṣhaparyāyamev tanmayatven
parichchhinatti, paradravyaparyāyan tu vyavahāreṇeti; tathā bhāvitātmanā puruṣheṇ rāgādivikalpopādhi-
rahitasvasamvedanaparyāy ev tātparyeṇ gnātavyaḥ, bahirdravyaparyāyāshcha gauṇavr̥uttyeti
bhāvārthaḥ ..38..
1. pratyakṣha = akṣhake pratiakṣhake sanmukhakṣhake nikaṭamenakṣhake sambandhamen ho aisā .
[akṣha = gnān; ātmā .]
gnāne ajāt -vinaṣhṭa paryāyo taṇī pratyakṣhatā
nav hoy jo, to gnānane e ‘divya’ kauṇ kahe bhalā ? 39.
ṭīkā :jo (paryāyen ) abhī tak utpanna bhī nahīn huī aur jo utpanna hokar naṣhṭa
ho gaī hain, ve (paryāyen ) vāstavamen avidyamān hone par bhī, gnānake prati niyat honese (gnānamen
nishchit
sthirlagī huī honese, gnānamen sīdhī gnāt honese ) 1gnānapratyakṣha vartatī huī, pāṣhāṇ
stambhamen utkīrṇa, bhūt aur bhāvī devon (tīrthaṅkaradevon ) kī bhān̐ti apane svarūpako akampatayā
(gnānako) arpit karatī huī (ve paryāyen ) vidyamān hī hain
..38..
ab, inhīn avidyamān paryāyoṅkī gnānapratyakṣhatāko dr̥urḥ karate hain :

Page 67 of 513
PDF/HTML Page 100 of 546
single page version

yadi pratyakṣho‘jātaḥ paryāyaḥ pralayitashcha gnānasya .
na bhavati vā tat gnānan divyamiti hi ke prarūpayanti ..39..
yadi khalvasambhāvitabhāvan sambhāvitabhāvan cha paryāyajātamapratighavijr̥umbhitākhaṇḍit-
pratāpaprabhushaktitayā prasabhenaiv nitāntamākramyākramasamarpitasvarūpasarvasvamātmānan prati niyatan gnānan
na karoti, tadā tasya kutastanī divyatā syāt
. ataḥ kāṣhṭhāprāptasya parichchhedasya sarva-
metadupapannam ..39..
athāsadbhūtaparyāyāṇān vartamānagnānapratyakṣhatvan dr̥uḍhayatijai pachchakkhamajādan pajjāyan palayidan cha ṇāṇassa ṇa havadi
vā yadi pratyakṣho na bhavati . sa kaḥ . ajātaparyāyo bhāviparyāyaḥ . na kevalan bhāviparyāyaḥ pralayitashcha
vā . kasya . gnānasya . tan ṇāṇan divvan ti hi ke parūventi tadgnānan divyamiti ke prarūpayanti, na
ke‘pīti . tathā hiyadi vartamānaparyāyavadatītānāgataparyāyan gnānan kartr̥u kramakaraṇavyavadhān-
rahitatven sākṣhātpratyakṣhan na karoti, tarhi tat gnānan divyan na bhavati . vastutastu gnānamev na bhavatīti .
yathāyan kevalī parakīyadravyaparyāyān yadyapi parichchhittimātreṇ jānāti, tathāpi nishchayanayen
sahajānandaikasvabhāve svashuddhātmani tanmayatven parichchhittin karoti, tathā nirmalavivekijano‘pi yadyapi

vyavahāreṇ parakīyadravyaguṇaparyāyaparignānan karoti, tathāpi nishchayen nirvikārasvasamvedanaparyāye

viṣhayatvātparyāyeṇ parignānan karotīti sūtratātparyam
..39.. athātītānāgatasūkṣhmādipadārthānindriyagnānan
anvayārtha :[yadi vā ] yadi [ajātaḥ paryāyaḥ ] anutpanna paryāy [cha ]
tathā [pralayitaḥ ] naṣhṭa paryāy [gnānasya ] gnānake (kevalagnānake) [pratyakṣhaḥ na bhavati ] pratyakṣha na ho
to [tat gnānan ] us gnānako [divyan iti hi ] ‘divya’ [ke prarūpayanti ] kaun prarūpegā ?
..39..
ṭīkā :jisane astitvakā anubhav nahīn kiyā aur jisane astitvakā anubhav
kar liyā hai aisī (anutpanna aur naṣhṭa) paryāyamātrako yadi gnān apanī nirvighna vikasit,
akhaṇḍit pratāpayukta prabhushaktike (-mahā sāmarthya ) dvārā balāt atyanta ākramit kare
(-prāpta kare), tathā ve paryāyen apane svarūpasarvasvako akramase arpit karen (-ek hī sāth
gnānamen gnāt hon ) isaprakār unhen apane prati niyat na kare (-apanemen nishchit na kare, pratyakṣha
na jāne), to us gnānakī divyatā kyā hai ? isase (yah kahā gayā hai ki) parākāṣhṭhāko prāpta
gnānake liye yah sab yogya hai
.
bhāvārtha :ananta mahimāvān kevalagnānakī yah divyatā hai ki vah ananta dravyoṅkī
samasta paryāyoṅko (atīt aur anāgat paryāyoṅko bhī) sampūrṇatayā ek hī samay pratyakṣha
jānatā hai
..39..