Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 40-51.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 28

 

Page 68 of 513
PDF/HTML Page 101 of 546
single page version

athendriyagnānasyaiv pralīnamanutpannan cha gnātumashakyamiti vitarkayati
atthan akkhaṇivadidan īhāpuvvehin je vijāṇanti .
tesin parokkhabhūdan ṇādumasakkan ti paṇṇattan ..40..
arthamakṣhanipatitamīhāpūrvairye vijānanti .
teṣhān parokṣhabhūtan gnātumashakyamiti pragnaptam ..40..
ye khalu viṣhayaviṣhayisannipātalakṣhaṇamindriyārthasannikarṣhamadhigamya kramopajāyamāne-
nehādikaprakrameṇ parichchhindanti, te kilātivāhitasvāstitvakālamanupasthitasvāstitvakālan vā
na jānātīti vichārayati ---atthan ghaṭapaṭādigneyapadārthan . kathambhūtan . akkhaṇivadidan akṣhanipatitan indriyaprāptan
indriyasambaddhan . itthambhūtamarthan īhāpuvvehin je vijāṇanti avagrahehāvāyādikrameṇ ye puruṣhā vijānanti hi
sphu ṭan . tesin parokkhabhūdan teṣhān sambandhi gnānan parokṣhabhūtan sat ṇādumasakkan ti paṇṇattan sūkṣhmādipadārthān
gnātumashakyamiti pragnaptan kathitam . kaiḥ . gnānibhiriti . tadyathā --chakṣhurādīndriyan ghaṭapaṭādipadārthapārshve
gatvā pashchādarthan jānātīti sannikarṣhalakṣhaṇan naiyāyikamate . athavā saṅkṣhepeṇendriyārthayoḥ sambandhaḥ
sannikarṣhaḥ sa ev pramāṇam . sa cha sannikarṣha ākāshādyamūrtapadārtheṣhu deshāntaritamervādi-
1. parokṣha = akṣhase par arthāt akṣhase dūr hove aisā; indriy agochar .
2. sannipāt = milāp; sambandh honā vah .3. sannikarṣha = sambandh, samīpatā .
īhādipūrvak jāṇatā je akṣhapatit padārthane,
tene parokṣha padārtha jāṇavun shakya nā
jinajī kahe .40.
ab, indriyagnānake liye naṣhṭa aur anutpannakā jānanā ashakya hai (arthāt indriyagnān
hī naṣhṭa aur anutpanna padārthoṅko -paryāyoṅko nahīn jān sakatā) aisā nyāyase nishchit karate hain .
anvayārtha :[ye ] jo [akṣhanipatitan ] akṣhapatit arthāt indriyagochar [arthan ]
padārthako [īhāpūrvaiḥ ] īhādik dvārā [vijānanti ] jānate hain, [teṣhān ] unake liye [parokṣhabhūtan ]
1parokṣhabhūt padārthako [gnātun ] jānanā [ashakyan ] ashakya hai [iti pragnaptan ] aisā sarvagnadevane
kahā hai ..40..
ṭīkā :viṣhay aur viṣhayīkā 2sannipāt jisakā lakṣhaṇ (-svarūp) hai, aise
indriy aur padārthake 3sannikarṣhako prāpta karake, jo anukramase utpanna īhādikake kramase jānate
hain ve use nahīn jān sakate jisakā sva -astitvakāl bīt gayā hai tathā jisakā sva-
astitvakāl upasthit nahīn huā hai kyoṅki (-atīt -anāgat padārtha aur indriyake) yathokta

Page 69 of 513
PDF/HTML Page 102 of 546
single page version

yathoditalakṣhaṇasya grāhyagrāhakasambandhasyāsambhavataḥ parichchhettun na shaknuvanti ..40..
athātīndriyagnānasya tu yadyaduchyate tattatsambhavatīti sambhāvayati
apadesan sapadesan muttamamuttan cha pajjayamajādan .
palayan gadan cha jāṇadi tan ṇāṇamadindiyan bhaṇiyan ..41..
apradeshan sapradeshan mūrtamamūrtan cha paryayamajātam .
pralayan gatan cha jānāti tajgnānamatīndriyan bhaṇitam ..41..
indriyagnānan nām upadeshāntaḥkaraṇendriyādīni virūpakāraṇatvenopalabdhisanskārādīn
padārtheṣhu kālāntaritarāmarāvaṇādiṣhu svabhāvāntaritabhūtādiṣhu tathaivātisūkṣhmeṣhu parachetovr̥utti-
pudgalaparamāṇvādiṣhu cha na pravartate
. kasmāditi chet . indriyāṇān sthūlaviṣhayatvāt, tathaiv
mūrtaviṣhayatvāchcha . tataḥ kāraṇādindriyagnānen sarvagno na bhavati . tat ev chātīndriyagnānotpattikāraṇan
rāgādivikalparahitan svasamvedanagnānan vihāy pañchendriyasukhasādhanabhūtendriyagnāne nānāmanorathavikalpa-
jālarūpe mānasagnāne cha ye ratin kurvanti te sarvagnapadan na labhante iti sūtrābhiprāyaḥ
..40..
1. indriyagochar padārtha grāhya hai aur indriyān̐ grāhak hain .
je jāṇatun apradeshane, sapradesh, mūrta, amūrtane,
paryāy naṣhṭa -ajātane, bhākhyun atīndriy gnān te
. 41.
lakṣhaṇ (-yathoktasvarūp, ū par kahā gayā jaisā) 1grāhyagrāhakasambandhakā asambhav hai .
bhāvārtha :indriyoṅke sāth padārthakā (arthāt viṣhayīke sāth viṣhayakā) sannikarṣha
sambandha ho tabhī (avagrah -īhā -avāy -dhāraṇārūp kramase) indriy gnān padārthako jān sakatā
hai
. naṣhṭa aur anutpanna padārthoṅke sāth indriyoṅkā sannikarṣha -sambandha na honese indriy gnān unhen
nahīn jān sakatā . isaliye indriyagnān hīn hai, hey hai ..40..
ab, aisā spaṣhṭa karate hain ki atīndriy gnānake liye jo jo kahā jātā hai vah (sab)
sambhav hai :
anvayārtha :[apradeshan ] jo gnān apradeshako, [sapradeshan ] sapradeshako, [mūrtan ]
mūrtako, [amūrtaḥ cha ] aur amūrtako tathā [ajātan ] anutpanna [cha ] aur [pralayaṅgatan ] naṣhṭa
[paryāyan ] paryāyako [jānāti ] jānatā hai, [tat gnānan ] vah gnān [atīndriyan ] atīndriy
[bhaṇitam ] kahā gayā hai
..41..
ṭīkā :indriyagnān upadesh, antaḥkaraṇ aur indriy ityādiko

Page 70 of 513
PDF/HTML Page 103 of 546
single page version

antaraṅgasvarūpakāraṇatvenopādāy pravartate; pravartamānan cha sapradeshamevādhyavasyati sthūlopalambhak-
tvānnāpradesham; mūrtamevāvagachchhati tathāvidhaviṣhayanibandhanasadbhāvānnāmūrtam; vartamānamev parichchhi-
natti viṣhayaviṣhayisannipātasadbhāvānna tu vr̥uttan vartsyachcha
. yattu punaranāvaraṇamatīndriyan gnānan tasya
samiddhadhūmadhvajasyevānekaprakāratāliṅgitan dāhyan dāhyatānatikramāddāhyamev yathā tathātmanaḥ apradeshan
sapradeshan mūrtamamūrtamajātamativāhitan cha paryāyajātan gneyatānatikramātparichchhedyamev bhavatīti
..41..
athātīndriyagnānamatītānāgatasūkṣhmādipadārthān jānātītyupadishati ---apadesan apradeshan kālāṇuparamāṇvādi
sapadesan shuddhajīvāstikāyādipañchāstikāyasvarūpan muttan mūrtan pudgaladravyan amuttan cha amūrtan cha
shuddhajīvadravyādi pajjayamajādan palayan gadan cha paryāyamajātan bhāvinan pralayan gatan chātītametatsarvan pūrvoktan gneyan
vastu jāṇadi jānāti yadgnānan kartr̥u tan ṇāṇamadindiyan bhaṇiyan tadgnānamatīndriyan bhaṇitan, tenaiv sarvagno
bhavati . tat ev cha pūrvagāthoditamindriyagnānan mānasagnānan cha tyaktvā ye nirvikalpasamādhi-
rūpasvasamvedanagnāne samastavibhāvapariṇāmatyāgen ratin kurvanti ta ev paramāhlādaikalakṣhaṇasukhasvabhāvan
sarvagnapadan labhante ityabhiprāyaḥ
..41.. evamatītānāgataparyāyā vartamānagnāne pratyakṣhā na bhavantīti
1. virūp = gnānake svarūpase bhinna svarūpavāle . (upadesh, man aur indriyān̐ paudgalik honese unakā rūp
gnānake svarūpase bhinna hai . ve indriyagnānamen bahiraṅg kāraṇ hain .)
2. upalabdhi = gnānāvaraṇīy karmake kṣhayopashamake nimittase padārthoṅko jānanekī shakti. (yah ‘labdha’ shakti
jab ‘upayukta’ hotī hain tabhī padārtha jānanemen āte hai .)
3. sanskār = bhūtakālamen jāne huye padārthoṅkī dhāraṇā .
1virūp - kāraṇatāse (grahaṇ karake) aur 2upalabdhi (-kṣhayopasham), 3sanskār ityādiko
antaraṅga svarūp -kāraṇatāse grahaṇ karake pravr̥utta hotā hai; aur vah pravr̥utta hotā huā sapradeshako
hī jānatā hai kyoṅki vah sthūlako jānanevālā hai, apradeshako nahīn jānatā, (kyoṅki vah
sūkṣhmako jānanevālā nahīn hai ); vah mūrtako hī jānatā hai kyoṅki vaise (mūrtik) viṣhayake
sāth usakā sambandha hai, vah amūrtako nahīn jānatā (kyoṅki amūrtik viṣhayake sāth
indriyagnānakā sambandha nahīn hai ); vah vartamānako hī jānatā hai, kyoṅki viṣhay -viṣhayīke
sannipāt sadbhāv hai, vah pravartit ho chukanevāleko aur bhaviṣhyamen pravr̥utta honevāleko nahīn
jānatā (kyoṅki indriy aur padārthake sannikarṣhakā abhāv hai )
.
parantu jo anāvaraṇ atīndriy gnān hai use apane apradesh, sapradesh, mūrta aur amūrta
(padārtha mātra) tathā anutpanna evan vyatīt paryāyamātra, gneyatākā atikramaṇ na karanese gney
hī hai
jaise prajvalit agniko anek prakārakā īndhan, dāhyatākā atikramaṇ na karanese
dāhya hī hai . (jaise pradīpta agni dāhyamātrakoīndhanamātrakojalā detī hai, usīprakār
nirāvaraṇ gnān gneyamātrakodravyaparyāyamātrakojānatā hai ) ..41..

Page 71 of 513
PDF/HTML Page 104 of 546
single page version

ath gneyārthapariṇamanalakṣhaṇā kriyā gnānānna bhavatīti shraddadhāti
pariṇamadi ṇeyamaṭṭhan ṇādā jadi ṇev khāigan tassa .
ṇāṇan ti tan jiṇindā khavayantan kammamevuttā ..42..
pariṇamati gneyamarthan gnātā yadi naiv kṣhāyikan tasya .
gnānamiti tan jinendrāḥ kṣhapayantan karmaivoktavantaḥ ..42..
parichchhettā hi yatparichchhedyamarthan pariṇamati tanna tasya sakalakarmakakṣhakṣhayapravr̥uttasvābhāvik-
parichchhedanidānamathavā gnānamev nāsti tasya; yataḥ pratyarthapariṇatidvāreṇ mr̥ugatr̥uṣhṇāmbhobhār-
sambhāvanākaraṇamānasaḥ suduḥsahan karmabhāramevopabhuñjānaḥ sa jinendrairudgītaḥ
..42..
bauddhamatanirākaraṇamukhyatven gāthātrayan, tadanantaramindriyagnānen sarvagno na bhavatyatīndriyagnānen bhavatīti
naiyāyikamatānusārishiṣhyasambodhanārthan cha gāthādvayamiti samudāyen pañchamasthale gāthāpañchakan gatam
..
ath rāgadveṣhamohāḥ bandhakāraṇan, na cha gnānamityādikathanarūpeṇ gāthāpañchakaparyantan vyākhyānan karoti .
tadyathā --yasyeṣhṭāniṣhṭavikalparūpeṇ karmabandhakāraṇabhūten gneyaviṣhaye pariṇamanamasti tasya kṣhāyikagnānan
nāstītyāvedayati ---
pariṇamadi ṇeyamaṭṭhan ṇādā jadi nīlamidan pītamidamityādivikalparūpeṇ yadi gneyārthan
pariṇamati gnātātmā ṇev khāigan tassa ṇāṇan ti tasyātmanaḥ kṣhāyikagnānan naivāsti . athavā gnānamev
nāsti . kasmānnāsti . tan jiṇindā khavayantan kammamevuttā tan puruṣhan karmatāpannan jinendrāḥ kartāraḥ uktavantaḥ .
ab, aisī shraddhā vyakta karate hain ki gney padārtharūp pariṇaman jisakā lakṣhaṇ hai aisī
(gneyārthapariṇamanasvarūp) kriyā gnānamense utpanna nahīn hotī :
anvayārtha :[gnātā ] gnātā [yadi ] yadi [gneyan arthan ] gney padārtharūp [pariṇamati ]
pariṇamit hotā ho to [tasya ] usake [kṣhāyikan gnānan ] kṣhāyik gnān [na ev iti ] hotā hī
nahīn
. [jinendrā:] jinendradevonne [tan ] use [karma ev ] karmako hī [kṣhapayantan ] anubhav
karanevālā [uktavantaḥ ] kahā hai ..42..
ṭīkā :yadi gnātā gney padārtharūp pariṇamit hotā ho , to use sakal karmavanake
kṣhayase pravartamān svābhāvik jānapanekā kāraṇ (kṣhāyik gnān) nahīn hai; athavā use gnān hī
nahīn hai; kyoṅki pratyek padārtharūpase pariṇatike dvārā mr̥ugatr̥uṣhṇāmen jalasamūhakī kalpanā karanekī
bhāvanāvālā vah (ātmā) atyanta duḥsah karmabhārako hī bhogatā hai aisā jinendronne kahā hai
.
jo gney arthe pariṇame gnātā, na kṣhāyik gnān chhe;
te karmane ja anubhave chhe em jinadevo kahe
.42.

Page 72 of 513
PDF/HTML Page 105 of 546
single page version

ath kutastarhi gneyārthapariṇamanalakṣhaṇā kriyā tatphalan cha bhavatīti vivechayati
udayagadā kammansā jiṇavaravasahehin ṇiyadiṇā bhaṇiyā .
tesu vimūḍho ratto duṭṭho vā bandhamaṇubhavadi ..43..
udayagatāḥ karmānshā jinavaravr̥uṣhabhaiḥ niyatyā bhaṇitāḥ .
teṣhu vimūḍho rakto duṣhṭo vā bandhamanubhavati ..43..
sansāriṇo hi niyamen tāvadudayagatāḥ pudgalakarmānshāḥ santyev . ath sa satsu teṣhu
kin kurvantam . kṣhapayantamanubhavantam . kimev . karmaiv . nirvikārasahajānandaikasukhasvabhāvānubhavanashūnyaḥ
sannudayāgatan svakīyakarmaiv sa anubhavannāste na cha gnānamityarthaḥ . athavā dvitīyavyākhyānamyadi
gnātā pratyarthan pariṇamya pashchādarthan jānāti tadā arthānāmānantyātsarvapadārthaparignānan nāsti . athavā
tr̥utīyavyākhyānambahiraṅgagneyapadārthān yadā chhadmasthāvasthāyān chintayati tadā rāgādivikalparahitan
svasamvedanagnānan nāsti, tadabhāve kṣhāyikagnānamev notpadyate ityabhiprāyaḥ ..42.. athānantapadārtha-
parichchhittipariṇamane‘pi gnānan bandhakāraṇan na bhavati, na cha rāgādirahitakarmodayo‘pīti nishchinoti
udayagadā kammansā jiṇavaravasahehin ṇiyadiṇā bhaṇiyā udayagatā udayan prāptāḥ karmānshā
bhāvārtha :gney padārtharūpase pariṇaman karanā arthāt ‘yah harā hai, yah pīlā hai’
ityādi vikalparūpase gney padārthommen pariṇaman karanā vah karmakā bhoganā hai, gnānakā nahīn .
nirvikār sahaj ānandamen līn rahakar sahajarūpase jānate rahanā vahī gnānakā svarūp hai; gney
padārthommen rukanā
unake sanmukh vr̥utti honā, vah gnānakā svarūp nahīn hai ..42..
(yadi aisā hai ) to phi ra gney padārtharūp pariṇaman jisakā lakṣhaṇ hai aisī
(gneyārthapariṇamanasvarūp) kriyā aur usakā phal kahān̐se (kis kāraṇase) utpanna hotā hai,
aisā ab vivechan karate hain :
anvayārtha :[udayagatāḥ karmānshāḥ ] (sansārī jīvake) udayaprāpta karmānsh
(gnānāvaraṇīy ādi pudgalakarmake bhed) [niyatyā ] niyamase [jinavaravr̥uṣhabhaiḥ ] jinavar vr̥uṣhabhonne
[bhaṇitāḥ] kahe hain
. [teṣhu ] jīv un karmānshoṅke hone par [vimūḍhaḥ raktaḥ duṣhṭaḥ vā ] mohī, rāgī
athavā dveṣhī hotā huā [bandhan anubhavati ] bandhakā anubhav karatā hai ..43..
ṭīkā :pratham to, sansārīke niyamase udayagat pudgal karmānsh hote hī hain . ab
bhākhyān jine karmo udayagat niyamathī sansārīne,
te karma hotān mohī -rāgī -dveṣhī bandh anubhave
.43.

Page 73 of 513
PDF/HTML Page 106 of 546
single page version

sañchetayamāno moharāgadveṣhapariṇatatvāt gneyārthapariṇamanalakṣhaṇayā kriyayā yujyate . tat ev cha
kriyāphalabhūtan bandhamanubhavati . ato mohodayāt kriyākriyāphale, na tu gnānāt ..43..
ath kevalinān kriyāpi kriyāphalan na sādhayatītyanushāsti
ṭhāṇaṇisejjavihārā dhammuvadeso ya ṇiyadayo tesin .
arahantāṇan kāle māyāchāro vva itthīṇan ..44..
gnānāvaraṇādimūlottarakarmaprakr̥itibhedāḥ jinavaravr̥uṣhabhairniyatyā svabhāven bhaṇitāḥ, kintu svakīy-
shubhāshubhaphalan datvā gachchhanti, na cha rāgādipariṇāmarahitāḥ santo bandhan kurvanti
. tarhi kathan bandhan karoti
jīvaḥ iti chet . tesu vimūḍho ratto duṭṭho vā bandhamaṇubhavadi teṣhu udayāgateṣhu satsu karmānsheṣhu
moharāgadveṣhavilakṣhaṇanijashuddhātmatattvabhāvanārahitaḥ san yo visheṣheṇ mūḍho rakto duṣhṭo vā bhavati saḥ
kevalagnānādyanantaguṇavyaktilakṣhaṇamokṣhādvilakṣhaṇan prakr̥itisthityanubhāgapradeshabhedabhinnan bandhamanubhavati
. tataḥ
sthitametat gnānan bandhakāraṇan na bhavati karmodayo‘pi, kintu rāgādayo bandhakāraṇamiti ..43.. ath
kevalinān rāgādyabhāvāddharmopadeshādayo‘pi bandhakāraṇan na bhavantīti kathayati ---ṭhāṇaṇisejjavihārā dhammuvadeso
ya
sthānamūrdhvasthitirniṣhadyā chāsanan shrīvihāro dharmopadeshashcha
ṇiyadayo ete vyāpārā niyatayaḥ svabhāvā
પ્ર. ૧૦
vah sansārī, un udayagat karmānshoṅke astitvamen, chetate -jānate -anubhav karate hue, moh -rāg-
dveṣhamen pariṇat honese gney padārthommen pariṇaman jisakā lakṣhaṇ hai aisī (gneyārthapariṇamanasvarūp)
kriyāke sāth yukta hotā hai; aur isīliye kriyāke phalabhūt bandhakā anubhav karatā hai
. isase
(aisā kahā hai ki) mohake udayase hī (mohake udayamen yukta honeke kāraṇase hī) kriyā aur
kriyāphal hotā hai, gnānase nahīn
.
bhāvārtha :samasta sansārī jīvoṅke karmakā uday hai, parantu vah uday vandhakā kāraṇ
nahīn hai . yadi karmanimittak iṣhṭa -aniṣhṭa bhāvommen jīv rāgī -dveṣhī -mohī hokar pariṇaman kare to
bandha hotā hai . isase yah bāt siddha huī ki gnān, uday prāpta paudgalik karma yā karmodayase
utpanna dehādikī kriyāen̐ bandhakā kāraṇ nahīn hain, bandhake kāraṇ mātra rāg -dveṣh -mohabhāv hain .
isaliye ve bhāv sarvaprakārase tyāgane yogya hai ..43..
ab, aisā upadesh dete hain ki kevalībhagavānake kriyā bhī kriyāphal (-bandha) utpanna
nahīn karatī :
dharmopadesh, vihār, āsan, sthān shrī arhantane
varte sahaj te kālamān, māyācharaṇ jyam nārīne
. 44.

Page 74 of 513
PDF/HTML Page 107 of 546
single page version

sthānaniṣhadyāvihārā dharmopadeshashcha niyatayasteṣhām .
arhatān kāle māyāchār iv strīṇām ..44..
yathā hi mahilānān prayatnamantareṇāpi tathāvidhayogyatāsadbhāvāt svabhāvabhūt ev
māyopaguṇṭhanāguṇṭhito vyavahāraḥ pravartate, tathā hi kevalinān prayatnamantareṇāpi tathāvidh-
yogyatāsadbhāvāt
sthānamāsanan viharaṇan dharmadeshanā cha svabhāvabhūtā ev pravartante . api
chāviruddhametadambhodharadr̥uṣhṭāntāt . yathā khalvambhodharākārapariṇatānān pudgalānān gamanamavasthānan
garjanamambuvarṣhan cha puruṣhaprayatnamantareṇāpi dr̥ushyante, tathā kevalinān sthānādayo‘buddhipūrvakā ev
dr̥ushyante
. ato‘mī sthānādayo mohodayapūrvakatvābhāvāt kriyāvisheṣhā api kevalinān
kriyāphalabhūtabandhasādhanāni na bhavanti ..44..
anīhitāḥ . keṣhām . tesin arahantāṇan teṣhāmarhatān nirdoṣhiparamātmanām . kva . kāle arhadavasthāyām . ka
iv . māyāchāro vva itthīṇan māyāchār iv strīṇāmiti . tathā hiyathā strīṇān strīvedoday-
sadbhāvātprayatnābhāve‘pi māyāchāraḥ pravartate, tathā bhagavatān shuddhātmatattvapratipakṣhabhūtamohodayakāryehāpūrva-
anvayārtha :[teṣhām arhatān ] un arahanta bhagavantoṅke [kāle ] us samay
[sthānaniṣhadyāvihārāḥ ] khaṛe rahanā, baiṭhanā, vihār [dharmopadeshaḥ cha ] aur dharmopadesh-[strīṇān
māyāchāraḥ iv ]
striyoṅke māyāchārakī bhān̐ti, [niyatayaḥ ] svābhāvik hī
prayatna binā hī
hotā hai ..44..
ṭīkā :jaise striyoṅke, prayatnake binā bhī, us prakār yogyatākā sadbhāv honese
svabhāvabhūt hī māyāke ḍhakkanase ḍhan̐kā huā vyavahār pravartatā hai, usīprakār kevalībhagavānake,
prayatnake binā hī (
prayatna na honepar bhī) us prakārakī yogyatākā sadbhāv honese khaṛe rahanā,
baiṭhanā, vihār aur dharmadeshanā svabhāvabhūt hī pravartate hain aur yah (prayatnake binā hī vihārādikā
honā), bādalake dr̥uṣhṭāntase aviruddha hai
. jaise bādalake ākārarūp pariṇamit pudgaloṅkā gaman,
sthiratā, garjan aur jalavr̥uṣhṭi puruṣh -prayatnake binā bhī dekhī jātī hai, usīprakār kevalībhagavānake
khaṛe rahanā ityādi abuddhipūrvak hī (ichchhāke binā hī) dekhā jātā hai
. isaliye yah sthānādik
(khaṛe rahane -baiṭhane ityādikā vyāpār), mohodayapūrvak na honese, kriyāvisheṣh (kriyāke
prakār) hone par bhī kevalī bhagavānake kriyāphalabhūt bandhake sādhan nahīn hote .
bhāvārtha :kevalī bhagavānake sthān, āsan aur vihār, yah kāyayogasambandhī
kriyāen̐ tathā divyadhvanise nishchay -vyavahārasvarūp dharmakā upadeshvachanayog sambandhī kriyā-

Page 75 of 513
PDF/HTML Page 108 of 546
single page version

athaivan sati tīrthakr̥utān puṇyavipāko‘kiñchitkar evetyavadhārayati
puṇṇaphalā arahantā tesin kiriyā puṇo hi odaiyā .
mohādīhin virahidā tamhā sā khāig tti madā ..45..
puṇyaphalā arhantasteṣhān kriyā punarhi audayikī .
mohādibhiḥ virahitā tasmāt sā kṣhāyikīti matā ..45..
arhantaḥ khalu sakalasamyakparipakvapuṇyakalpapādapaphalā ev bhavanti . kriyā tu teṣhān
yā kāchan sā sarvāpi tadudayānubhāvasambhāvitātmasambhūtitayā kilaudayikyev . athaivambhūtāpi sā
prayatnābhāve‘pi shrīvihārādayaḥ pravartante . meghānān sthānagamanagarjanajalavarṣhaṇādivadvā . tataḥ sthitametat
mohādyabhāvāt kriyāvisheṣhā api bandhakāraṇan na bhavantīti ..44.. ath pūrvan yaduktan rāgādi-
rahitakarmodayo bandhakāraṇan na bhavati vihārādikriyā cha, tamevārthan prakārāntareṇ dr̥uḍhayati ---puṇṇaphalā
arahantā
pañchamahākalyāṇapūjājanakan trailokyavijayakaran yattīrthakaranām puṇyakarma tatphalabhūtā arhanto
bhavanti . tesin kiriyā puṇo hi odaiyā teṣhān yā divyadhvanirūpavachanavyāpārādikriyā sā niḥkriyashuddhātma-
aghātikarmake nimittase sahaj hī hotī hai . usamen kevalī bhagavānakī kiñchit mātra ichchhā nahīn
hotī, kyoṅki jahān̐ mohanīy -karmakā sarvathā kṣhay ho gayā hai vahān̐ usakī kāryabhūt ichchhā kahān̐se
hogī ? isaprakār ichchhāke binā hī
moh -rāg -dveṣhake binā hīhonese kevalī -bhagavānake
liye ve kriyāen̐ bandhakā kāraṇ nahīn hotīn ..44..
isaprakār honese tīrthaṅkaroṅke puṇyakā vipāk akiñchitkar hī hai (-kuchh karatā nahīn
hai, svabhāvakā kiñchit ghāt nahīn karatā) aisā ab nishchit karate hain :
anvayārtha :[arhantaḥ ] arahantabhagavān [puṇyaphalāḥ ] puṇyaphalavāle hain [punaḥ hi ]
aur [teṣhān kriyā ] unakī kriyā [audayikī ] audayikī hai; [mohādibhiḥ virahitā ]
mohādise rahit hai [tasmāt ] isaliye [sā ] vah [kṣhāyikī ] kṣhāyikī [iti matā ] mānī gaī
hai
..45..
ṭīkā :arahantabhagavān jinake vāstavamen puṇyarūpī kalpavr̥ukṣhake samasta phal
bhalībhān̐ti paripakva hue hain aise hī hain, aur unakī jo bhī kriyā hai vah sab usake
chhe puṇyaphal arhant, ne arhantakiriyā udayikī;
mohādithī virahit tethī te kriyā kṣhāyik gaṇī
.45.

Page 76 of 513
PDF/HTML Page 109 of 546
single page version

samastamahāmohamūrdhābhiṣhiktaskandhāvārasyātyantakṣhaye sambhūtatvānmoharāgadveṣharūpāṇāmuparañjakānām-
bhāvāchchaitanyavikārakāraṇatāmanāsādayantī nityamaudayikī kāryabhūtasya bandhasyākāraṇabhūtatayā
kāryabhūtasya mokṣhasya kāraṇabhūtatayā cha kṣhāyikyev kathan hi nām nānumanyet
. athānumanyet
chettarhi karmavipāko‘pi na teṣhān svabhāvavighātāy ..45..
tattvaviparītakarmodayajanitatvātsarvāpyaudayikī bhavati hi sphu ṭam . mohādīhin virahidā nirmoh-
shuddhātmatattvaprachchhādakamamakārāhaṅkārotpādanasamarthamohādivirahitatvādyataḥ tamhā sā khāyag tti madā tasmāt
sā yadyapyaudayikī tathāpi nirvikārashuddhātmatattvasya vikriyāmakurvatī satī kṣhāyikīti matā . atrāh
shiṣhyaḥ ---‘audayikā bhāvāḥ bandhakāraṇam’ ityāgamavachanan tarhi vr̥uthā bhavati . parihāramāh --audayikā
bhāvā bandhakāraṇan bhavanti, paran kintu mohodayasahitāḥ . dravyamohodaye‘pi sati yadi shuddhātmabhāvanābalen
bhāvamohen na pariṇamati tadā bandho na bhavati . yadi punaḥ karmodayamātreṇ bandho bhavati tarhi sansāriṇān
sarvadaiv karmodayasya vidyamānatvāt sarvadaiv bandha ev, na mokṣha ityabhiprāyaḥ ..45.. ath yathārhatān
shubhāshubhapariṇāmavikāro nāsti tathaikānten sansāriṇāmapi nāstīti sāṅkhyamatānusārishiṣhyeṇ pūrvapakṣhe
1. uparañjakon = uparāg -malinatā karanevāle (vikārībhāv) .
(puṇyake) udayake prabhāvase utpanna honeke kāraṇ audayikī hī hai . kintu aisī (puṇyake
udayase honevālī) hone par bhī vah sadā audayikī kriyā mahāmoharājākī samasta senāke
sarvathā kṣhayase utpanna hotī hai isaliye moharāgadveṣharūpī
1uparañjakoṅkā abhāv honese chaitanyake
vikārakā kāraṇ nahīn hotī isaliye kāryabhūt bandhakī akāraṇabhūtatāse aur kāryabhūt mokṣhakī
kāraṇabhūtatāse kṣhāyikī hī kyon na mānanī chāhiye ? (avashya mānanī chāhiye) aur jab
kṣhāyikī hī māne tab karmavipāk (-karmoday) bhī unake (arahantoṅke) svabhāvavighātakā
kāraṇ nahīn hotā (aisai nishchit hotā hai )
.
bhāvārtha :arahantabhagavānake jo divyadhvani, vihār ādi kriyāen̐ hain ve niṣhkriy
shuddha ātmatattvake pradeshaparispandamen nimittabhūt pūrvabaddha karmodayase utpanna hotī hain isaliye
audayikī hain
. ve kriyāen̐ arahantabhagavānake chaitanyavikārarūp bhāvakarma utpanna nahīn karatīn,
kyoṅki (unake) nirmoh shuddha ātmatattvake rāgadveṣhamoharūp vikāramen nimittabhūt
mohanīyakarmakā kṣhay ho chukā hai
. aur ve kriyāen̐ unhen, rāgadveṣhamohakā abhāv ho jānese
navīn bandhamen kāraṇarūp nahīn hotīn, parantu ve pūrvakarmoṅke kṣhayamen kāraṇarūp hain kyoṅki jin
karmoṅke udayase ve kriyāen̐ hotī hain ve karma apanā ras dekar khir jāte hain
. isaprakār
mohanīyakarmake kṣhayase utpanna honese aur karmoṅke kṣhayamen kāraṇabhūt honese arahantabhagavānakī
vah audayikī kriyā kṣhāyikī kahalātī hai
..45..

Page 77 of 513
PDF/HTML Page 110 of 546
single page version

ath kevalināmiv sarveṣhāmapi svabhāvavighātābhāvan niṣhedhayati
jadi so suho va asuho ṇa havadi ādā sayan sahāveṇ .
sansāro vi ṇa vijjadi savvesin jīvakāyāṇan ..46..
yadi sa shubho vā ashubho na bhavati ātmā svayam svabhāven .
sansāro‘pi na vidyate sarveṣhān jīvakāyānām ..46..
yadi khalvekānten shubhāshubhabhāvasvabhāven svayamātmā na pariṇamate tadā sarvadaiv sarvathā
nirvighāten shuddhasvabhāvenaivāvatiṣhṭhate . tathā cha sarva ev bhūtagrāmāḥ samastabandhasādhan-
shūnyatvādājavañjavābhāvasvabhāvato nityamuktatān pratipadyeran . tachcha nābhyupagamyate; ātmanaḥ
kr̥ute sati dūṣhaṇadvāreṇ parihāran dadāti ---jadi so suho va asuho ṇa havadi ādā sayan sahāveṇ yathaiv
shuddhanayenātmā shubhāshubhābhyān na pariṇamati tathaivāshuddhanayenāpi svayam svakīyopādānakāraṇen
svabhāvenāshuddhanishchayarūpeṇāpi yadi na pariṇamati tadā
. kin dūṣhaṇan bhavati . sansāro vi ṇa vijjadi
nissansārashuddhātmasvarūpātpratipakṣhabhūto vyavahāranayenāpi sansāro na vidyate . keṣhām . savvesin jīvakāyāṇan
sarveṣhān jīvasaṅghātānāmiti . tathā hi --ātmā tāvatpariṇāmī, sa cha karmopādhinimitte sati
spha ṭikamaṇirivopādhin gr̥uhṇāti, tataḥ kāraṇātsansārābhāvo na bhavati . ath matam ---sansārābhāvaḥ
ab, kevalībhagavānakī bhān̐ti samasta jīvoṅke svabhāv vighātakā abhāv honekā niṣhedh
karate hain :
anvayārtha :[yadi ] yadi (aisā mānā jāye ki) [saḥ ātmā ] ātmā
[svayam ] svayam [svabhāven ] svabhāvase (-apane bhāvase) [shubhaḥ vā ashubhaḥ ] shubh yā
ashubh [na bhavati ] nahīn hotā (shubhāshubh bhāvamen pariṇamit hī nahīn hotā) [sarveṣhān jīvakāyānān ]
to samasta jīvanikāyoṅke [sansāraḥ api ] sansār bhī [na vidyate ] vidyamān nahīn hai aisā siddha
hogā
..46..
ṭīkā :yadi ekāntase aisā mānā jāye ki shubhāshubhabhāvarūp svabhāvamen
(-apane bhāvamen ) ātmā svayam pariṇamit nahīn hotā, to yah siddha huā ki (vah) sadā hī
sarvathā nirvighāt shuddhasvabhāvase hī avasthit hai; aur isaprakār samasta jīvasamūh, samasta
bandhakāraṇonse rahit siddha honese sansār abhāvarūp svabhāvake kāraṇ nityamuktatāko prāpta ho
ātmā svayam nij bhāvathī jo shubh -ashubh bane nahīn,
to sarva jīvanikāyane sansār paṇ varte nahīn ! 46.

Page 78 of 513
PDF/HTML Page 111 of 546
single page version

pariṇāmadharmatven spha ṭikasya japātāpichchharāgasvabhāvatvavat shubhāshubhasvabhāvatvadyotanāt ..46..
ath punarapi prakr̥utamanusr̥utyātīndriyagnānan sarvagnatvenābhinandati
jan takkāliyamidaran jāṇadi jugavan samantado savvan .
atthan vichittavisaman tan ṇāṇan khāiyan bhaṇiyan ..47..
yattātkālikamitaran jānāti yugapatsamantataḥ sarvam .
arthan vichitraviṣhaman tat gnānan kṣhāyikan bhaṇitam ..47..
sāṅkhyānān dūṣhaṇan na bhavati, bhūṣhaṇamev . naivam . sansārābhāvo hi mokṣho bhaṇyate, sa cha sansārijīvānān
na dr̥ushyate, pratyakṣhavirodhāditi bhāvārthaḥ ..46.. evan rāgādayo bandhakāraṇan, na cha gnānamityādi-
vyākhyānamukhyatven ṣhaṣhṭhasthale gāthāpañchakan gatam . ath prathaman tāvat kevalagnānamev sarvagnasvarūpan,
jāyeṅge arthāt nityamukta siddha hoveṅge ! kintu aisā svīkār nahīn kiyā jā sakatā; kyoṅki
ātmā pariṇāmadharmavālā honese, jaise spha ṭikamaṇi, japākusum aur tamālapuṣhpake raṅg -rūp
svabhāvayuktatāse prakāshit hotā hai usīprakār, use (ātmāke) shubhāshubh -svabhāvayuktatā
prakāshit hotī hai
. (jaise spha ṭikamaṇi lāl aur kāle phū lake nimittase lāl aur kāle
svabhāvamen pariṇamit dikhāī detā hai usīprakār ātmā karmopādhike nimittase shubhāshubh
svabhāvarūp pariṇamit hotā huā dikhāī detā hai)
.
bhāvārtha :jaise shuddhanayase koī jīv shubhāshubh bhāvarūp pariṇamit nahīn hotā
usīprakār yadi ashuddhanayase bhī pariṇamit na hotā ho to vyavahāranayase bhī samasta jīvoṅke
sansārakā abhāv ho jāye aur sabhī jīv sadā mukta hī siddha hojāven ! kintu yah to pratyakṣha
viruddha hai
. isaliye jaise kevalībhagavānake shubhāshubh pariṇāmoṅkā abhāv hai usīprakār sabhī
jīvoṅke sarvathā shubhāshubh pariṇāmoṅkā abhāv nahīn samajhanā chāhiye ..46..
ab, punaḥ prakr̥utakā (chālu viṣhayakā) anusaraṇ karake atīndriy gnānako sarvagnarūpase
abhinandan karate hain . (arthāt atīndriy gnān sabakā gnātā hai aisī usakī prashansā karate hain )
anvayārtha :[yat ] jo [yugapad ] ek hī sāth [samantataḥ ] sarvataḥ (sarva
ātmapradeshonse) [tātkālikan ] tātkālik [itaran ] yā atātkālik, [vichitraviṣhaman ]
sau vartamānavartamān, vichitra, viṣham padārthane
yugapad saravataḥ jāṇatun, te gnān kṣhāyik jin kahe . 47.

Page 79 of 513
PDF/HTML Page 112 of 546
single page version

tatkālakalitavr̥uttikamatītodarkakālakalitavr̥uttikan chāpyekapad ev samantato‘pi
sakalamapyarthajātan, pr̥uthaktvavr̥uttasvalakṣhaṇalakṣhmīkaṭākṣhitānekaprakāravyañjitavaichitryamitaretaravirodh-
dhāpitāsamānajātīyatvoddāmitavaiṣhamyan kṣhāyikan gnānan kil jānīyāt
; tasya hi kram-
pravr̥uttihetubhūtānān kṣhayopashamāvasthāvasthitagnānāvaraṇīyakarmapudgalānāmatyantābhāvāttātkāli-
kamatātkālikan vāpyarthajātan tulyakālamev prakāshet; sarvato vishuddhasya pratiniyat-
deshavishuddherantaḥplavanāt
samantato‘pi prakāshet; sarvāvaraṇakṣhayāddeshāvaraṇakṣhayopashamasyān-
vasthānātsarvamapi prakāshet; sarvaprakāragnānāvaraṇīyakṣhayādasarvaprakāragnānāvaraṇīyakṣhayopashamasya
vilayanādvichitramapi prakāshet; asamānajātīyagnānāvaraṇakṣhayātsamānajātīyagnānāvaraṇīy-
tadanantaran sarvaparignāne sati ekaparignānan, ekaparignāne sati sarvaparignānamityādikathanarūpeṇ
gāthāpañchakaparyantan vyākhyānan karoti
. tadyathā --atra gnānaprapañchavyākhyānan prakr̥utan tāvattatprastutamanusr̥utya
punarapi kevalagnānan sarvagnatven nirūpayati --jan yajgnānan kartr̥u jāṇadi jānāti . kam . atthan arthan
1. dravyoṅke bhinna -bhinna vartanevāle nij -nij lakṣhaṇ un dravyoṅkī lakṣhmī -sampatti -shobhā hain .
vichitra (-anek prakārake) aur viṣham (mūrta, amūrta ādi asamān jātike) [sarvan arthan ]
samasta padārthoṅko [jānāti ] jānatā hai [tat gnānan ] us gnānako [kṣhāyikan bhaṇitam ] kṣhāyik
kahā hai
..47..
ṭīkā :kṣhāyik gnān vāstavamen ek samayamen hī sarvataḥ (sarva ātmapradeshonse),
vatarmānamen vartate tathā bhūt -bhaviṣhyat kālamen vartate un samasta padārthoṅko jānatā hai jinamen
1pr̥uthakarūpase vartate svalakṣhaṇarūp lakṣhmīse ālokit anek prakāroṅke kāraṇ vaichitrya pragaṭ
huā hai aur jinamen paraspar virodhase utpanna honevālī asamānajātīyatāke kāraṇ vaiṣhamya pragaṭ
huā hai
. (isī bātako yuktipūrvak samajhāte hain :) kram -pravr̥uttike hetubhūt, kṣhayopasham-
avasthāmen rahanevāle gnānāvaraṇīy karmapudgaloṅkā usake (kṣhāyik gnānake) atyanta abhāv
honese vah tātkālik yā atātkālik padārtha -mātrako samakālamen hī prakāshit karatā hai;
(kṣhāyik gnān) sarvataḥ vishuddha honeke kāraṇ pratiniyat pradeshoṅkī vishuddhi (sarvataḥ vishuddhi)
ke bhītar ḍūb jānese vah sarvataḥ (sarva ātmapradeshonse) bhī prakāshit karatā hai; sarva āvaraṇoṅkā
kṣhay honese, desh -āvaraṇakā kṣhayopasham na rahanese vah sabako bhī prakāshit karatā hai, sarvaprakār
gnānāvaraṇake kṣhayake kāraṇ (-sarva prakārake padārthoṅko jānanevāle gnānake āvaraṇamen nimittabhūt
karmake kṣhay honese) asarvaprakārake gnānāvaraṇakā kṣhayopasham (-amuk hī prakārake padārthoṅko
jānanevāle gnānake āvaraṇamen nimittabhūt karmoṅkā kṣhayopasham) vilayako prāpta honese vah vichitra
ko bhī (-anek prakārake padārthon ko bhī) prakāshit karatā hai; asamānajātīy -gnānāvaraṇake

Page 80 of 513
PDF/HTML Page 113 of 546
single page version

kṣhayopashamasya vināshanādviṣhamamapi prakāshet . alamathavātivistareṇ, anivāritaprasaraprakāsh-
shālitayā kṣhāyikagnānamavashyamev sarvadā sarvatra sarvathā sarvamev jānīyāt ..47..
ath sarvamajānannekamapi na jānātīti nishchinoti
jo ṇa vijāṇadi jugavan atthe tikkālige tihuvaṇatthe .
ṇādun tassa ṇa sakkan sapajjayan davvamegan vā ..48..
yo na vijānāti yugapadarthān traikālikān tribhuvanasthān .
gnātun tasya na shakyan saparyayan dravyamekan vā ..48..
padārthamiti visheṣhyapadam . kimvishiṣhṭam . takkāliyamidaran tātkālikan vartamānamitaran chātītānāgatam . kathan
jānāti . jugavan yugapadekasamaye samantado samantataḥ sarvātmapradeshaiḥ sarvaprakāreṇ vā . katisaṅkhyopetam . savvan
samastam . punarapi kimvishiṣhṭam . vichittan nānābhedabhinnam . punarapi kinrūpam . visaman
mūrtāmūrtachetanāchetanādijātyantaravisheṣhairvisaddashan . tan ṇāṇan khāiyan bhaṇiyan yadevaṅguṇavishiṣhṭan gnānan tatkṣhāyikan
kṣhayake kāraṇ (-asamānajātike padārthoṅko jānanevāle gnānake āvaraṇamen nimittabhūt karmoṅke
kṣhayake kāraṇ) samānajātīy gnānāvaraṇakā kṣhayopasham (-samān jātike hī padārthoṅko
jānanevāle gnānake āvaraṇamen nimittabhūt karmoṅkā kṣhayopasham) naṣhṭa ho jānese vah viṣham ko bhī
(-asamānajātike padārthoṅko bhī) prakāshit karatā hai
. athavā, ativistārase pūrā paḍẹ (kuchh
lābh nahīn) ? jisakā anivār (rokā na jā sake aisā amaryādit) phai lāv hai aisā prakāshamān
honese kṣhāyik gnān avashyamev sarvadā sarvatra sarvathā sarvako jānatā hai
.
bhāvārtha :kramapūrvak jānanā, niyat ātmapradeshonse hī jānanā, amukako hī
ityādi maryādāyen matishrutādi kṣhāyopashamik gnānamen hī sambhav hain . kṣhāyikagnānake
amaryādit honese ek hī sāth sarva ātmapradeshonse tīnon kālakī paryāyoṅke sāth sarva padārthoṅko
un padārthoṅke anek prakārake aur viruddha jātike hone par bhī jānatā hai arthāt kevalagnān ek
hī samayamen sarva ātmapradeshonse samasta dravya -kṣhetra -kāl -bhāvako jānatā hai
..47..
ab, aisā nishchit karate hain ki jo sabako nahīn jānatā vah ekako bhī nahīn jānatā :
anvayārtha :[ya ] jo [yugapad ] ek hī sāth [traikālikān tribhuvanasthān ]
traikālik tribhuvanastha (-tīnon kālake aur tīnon lokake) [arthān ] padārthoṅko [na
jāṇe nahi yugapad trikālik tribhuvanastha padārtha ne,
tene saparyay ek paṇ nahi dravya jāṇavun shakya chhe
.48.

Page 81 of 513
PDF/HTML Page 114 of 546
single page version

ih kilaikamākāshadravyamekan dharmadravyamekamadharmadravyamasaṅkhyeyāni kāladravyāṇyanantāni
jīvadravyāṇi . tato‘pyanantaguṇāni pudgaladravyāṇi . tathaiṣhāmev pratyekamatītānāgatānubhūy-
mānabhedabhinnaniravadhivr̥uttipravāhaparipātino‘nantāḥ paryāyāḥ . evametatsamastamapi samuditan gneyam .
ihaivaikan kiñchijjīvadravyan gnātr̥u . ath yathā samastan dāhyan dahan dahanaḥ samastadāhyahetuk-
samastadāhyākāraparyāyapariṇatasakalaikadahanākāramātmānan pariṇamati, tathā samastan gneyan jānan
gnātā samastagneyahetukasamastagneyākāraparyāyapariṇatasakalaikagnānākāran chetanatvāt
svānubhav-
pratyakṣhamātmānan pariṇamati . evan kil dravyasvabhāvaḥ . yastu samastan gneyan na jānāti sa samastan
bhaṇitam . abhedanayen tadev sarvagnasvarūpan tadevopādeyabhūtānantasukhādyanantaguṇānāmādhārabhūtan sarva-
prakāropādeyarūpeṇ bhāvanīyam iti tātparyam ..47.. ath yaḥ sarvan na jānāti sa ekamapi na
jānātīti vichārayatijo ṇa vijāṇadi yaḥ kartā naiv jānāti . katham . jugavan yugapadekakṣhaṇe . kān .
atthe arthān . kathambhūtān . tikkālige trikālaparyāyapariṇatān . punarapi kathambhūtān . tihuvaṇatthe
tribhuvanasthān . ṇādun tassa ṇa sakkan tasya puruṣhasya sambandhi gnānan gnātun samarthan na bhavati . kim . davvan
1. niravadhi = avadhihadmaryādā antarahit .
2. vr̥utti = vartan karanā; utpādvyaydhrauvya; astitva, pariṇati .
3. dahan = jalānā, dahanā .
4. sakal = sārā; paripūrṇa .
pra. 11
vijānāti ] nahīn jānatā, [tasya ] use [saparyayan ] paryāy sahit [ekan dravyan vā ] ek dravya
bhī [gnātun na shakyan ] jānanā shakya nahīn hai
..48..
ṭīkā :is vishvamen ek ākāshadravya, ek dharmadravya, ek adharmadravya, asaṅkhya
kāladravya aur ananta jīvadravya tathā unase bhī anantagune pudgal dravya hain, aur unhīṅke
pratyekake atīt, anāgat aur vartamān aise (tīn) prakāronse bhedavālī
1niravadhi 2vr̥uttipravāhake
bhītar paṛanevālī (-samā jānevālī) ananta paryāyen hain . isaprakār yah samasta (dravyon aur
paryāyoṅkā) samudāy gney hai . usīmen ek koī bhī jīvadravya gnātā hai . ab yahān̐, jaise samasta
dāhyako dahakatī huī agni samasta -dāhyahetuk (-samasta dāhya jisakā nimitta hai aisā) samasta
dāhyākāraparyāyarūp pariṇamit sakal ek
3dahan jisakā ākār (svarūp) hai aise apane
rūpamen (-agnirūpamen ) pariṇamit hotī hai, vaise hī samasta gneyoko jānatā huā gnātā
(-ātmā) samastagneyahetuk samasta gneyākāraparyāyarūp pariṇamit
4sakal ek gnān jisakā
ākār (svarūp) hai aise nijarūpasejo chetanatāke kāraṇ svānubhavapratyakṣha hai us -rūp
pariṇamit hotā hai . isaprakār vāstavamen dravyakā svabhāv hai . kintu jo samasta gneyako nahīn
jānatā vah (ātmā), jaise samasta dāhyako na dahatī huī agni samastadāhyahetuk

Page 82 of 513
PDF/HTML Page 115 of 546
single page version

dāhyamadahan samastadāhyahetukasamastadāhyākāraparyāyapariṇatasakalaikadahanākāramātmānan dahan iv
samastagneyahetukasamastagneyākāraparyāyapariṇatasakalaikagnānākāramātmānan chetanatvāt
svānubhav-
pratyakṣhatve‘pi na pariṇamati . evametadāyāti yaḥ sarvan na jānāti sa ātmānan na jānāti ..48..
gneyadravyam . kimvishiṣhṭam . sapajjayan anantaparyāyasahitam . katisaṅkhyopetam . egan vā ekamapīti . tathā
hi ---ākāshadravyan tāvadekan, dharmadravyamekan, tathaivādharmadravyan cha, lokākāshapramitāsaṅkhyeyakāladravyāṇi,
tato‘nantaguṇāni jīvadravyāṇi, tebhyo‘pyanantaguṇāni pudgaladravyāṇi
. tathaiv sarveṣhān pratyekamananta-
paryāyāḥ, etatsarvan gneyan tāvattatraikan vivakṣhitan jīvadravyan gnātr̥u bhavati . evan tāvadvastusvabhāvaḥ . tatra yathā
dahanaḥ samastan dāhyan dahan san samastadāhyahetukasamastadāhyākāraparyāyapariṇatasakalaikadahanasvarūpamuṣhṇa-
pariṇatatr̥uṇaparṇādyākāramātmānan (svakīyasvabhāvan) pariṇamati, tathāyamātmā samastan gneyan jānan san

samastagneyahetukasamastagneyākāraparyāyapariṇatasakalaikākhaṇḍagnānarūpan svakīyamātmānan pariṇamati jānāti

parichchhinatti
. yathaiv cha sa ev dahanaḥ pūrvokta lakṣhaṇan dāhyamadahan san tadākāreṇ na pariṇamati,
tathā‘‘tmāpi pūrvoktalakṣhaṇan samastan gneyamajānan pūrvoktalakṣhaṇamev sakalaikākhaṇḍagnānākāran
svakīyamātmānan na pariṇamati na jānāti na parichchhinatti
. aparamapyudāharaṇan dīyate ---yathā ko‘pyandhak
ādityaprakāshyān padārthānapashyannādityamiv, pradīpaprakāshyān padārthānapashyan pradīpamiv, darpaṇastha-
bimbānyapashyan darpaṇamiv, svakīyadr̥uṣhṭiprakāshyān padārthānapashyan hastapādādyavayavapariṇatan svakīy-

dehākāramātmānan
svakīyadr̥uṣhṭayā na pashyati, tathāyan vivakṣhitātmāpi kevalagnānaprakāshyān padārthānajānan
samastadāhyākāraparyāyarūp pariṇamit sakal ek dahan jisakā ākār hai aise apane rūpamen
pariṇamit nahīn hotā usīprakār samastagneyahetuk samastagneyākāraparyāyarūp pariṇamit sakal ek
gnān jisakā ākār hai aise apane rūpamen
svayam chetanāke kāraṇ svānubhavapratyakṣha hone par bhī
pariṇamit nahīn hotā, (apaneko paripūrṇa tayā anubhav nahīn karatānahīn jānatā) is prakār
yah phalit hotā hai ki jo sabako nahīn jānatā vah apaneko (-ātmāko) nahīn jānatā .
bhāvārtha :jo agni kāṣhṭha, tr̥uṇ, patte ityādi samasta dāhyapadārthoṅko nahīn jalātā,
usakā dahanasvabhāv (kāṣhṭhādik samasta dāhya jisakā nimitta hai aisā) samasta
dāhyākāraparyāyarūp pariṇamit na honese apūrṇarūpase pariṇamit hotā hai
paripūrṇarūpase pariṇamit
nahīn hotā, isaliye paripūrṇa ek dahan jisakā svarūp hai aisī vah agni apane rūp hī pūrṇa
rītise pariṇamit nahīn hotī; usī prakār yah ātmā samasta dravya -paryāyarūp samasta gneyako nahīn
jānatā, usakā gnān (samasta gney jisakā nimitta hai aise) samastagneyākāraparyāyarūp pariṇamit
na honese apūrṇarūpase pariṇamit hotā hai
paripūrṇa rūpase pariṇamit nahīn hotā, isaliye paripūrṇa
ek gnān jisakā svarūp hai aisā vah ātmā apane rūpase hī pūrṇa rītise pariṇamit nahīn hotā
arthāt nijako hī pūrṇa rītise anubhav nahīn karatā
nahīn jānatā . isaprakār siddha huā ki
jo sabako nahīn jānatā vah ekakoapaneko (pūrṇa rītise) nahīn jānatā ..48..

Page 83 of 513
PDF/HTML Page 116 of 546
single page version

athaikamajānan sarvan na jānātīti nishchinoti
davvan aṇantapajjayamegamaṇantāṇi davvajādāṇi .
ṇa vijāṇadi jadi jugavan kidh so savvāṇi jāṇādi ..49..
dravyamanantaparyāyamekamanantāni dravyajātāni .
na vijānāti yadi yugapat kathan sa sarvāṇi jānāti ..49..
ātmā hi tāvatsvayan gnānamayatve sati gnātr̥utvāt gnānamev . gnānan tu pratyātmavarti
pratibhāsamayan mahāsāmānyam . tattu pratibhāsamayānantavisheṣhavyāpi . te cha sarvadravyaparyāy-
sakalākhaṇḍaikakevalagnānarūpamātmānamapi na jānāti . tat etatsthitan yaḥ sarvan na jānāti sa
ātmānamapi na jānātīti ..48.. athaikamajānan sarvan na jānātīti nishchinoti --davvan dravyan aṇantapajjayan
anantaparyāyan egan ekan aṇantāṇi davvajādīṇi anantāni dravyajātīni jo ṇa vijāṇadi yo na vijānāti
jo ek dravya anantaparyay tem dravya anantane
yugapad na jāṇe jīv, to te kem jāṇe sarvane ? 49
.
ab, aisā nishchit karate hain ki ekako na jānanevālā sabako nahīn jānatā :
anvayārtha :[yadi ] yadi [anantaparyāyan ] ananta paryāyavāle [ekan dravyan ] ek
dravyako (-ātmadravyako) [anantāni dravyajātāni ] tathā ananta dravyasamūhako [yugapad ] ek
hī sāth [na vijānāti ] nahīn jānatā [saḥ ] to vah puruṣh [sarvāṇi ] sab ko (-ananta
dravyasamūhako) [kathan jānāti ] kaise jān sakegā ? (arthāt jo ātmadravyako nahīn jānatā ho
vah samasta dravyasamūhako nahīn jān sakatā)
..49..
prakārāntarase anvayārtha :[yadi ] yadi [anantaparyāyan ] ananta paryāyavāle [ekan
dravyan ] ek dravyako (-ātmadravyako) [na vijānāti ] nahīn jānatā [saḥ ] to vah puruṣh
[yugapad ] ek hī sāth [sarvāṇi anantāni dravyajātāni ] sarva ananta dravya -samūhako [kathan
jānāti ]
kaise jān sakegā ?
ṭīkā :pratham to ātmā vāstavamen svayam gnānamay honese gnātr̥utvake kāraṇ gnān
hī hai; aur gnān pratyek ātmāmen vartatā (-rahatā) huā pratibhāsamay mahāsāmānya hai . vah
pratibhāsamay mahāsāmānya pratibhāsamay ananta visheṣhommen vyāpta honevālā hai; aur un visheṣhoṅke
(-bhedoṅke) nimitta sarva dravyaparyāy hain
. ab jo puruṣh sarva dravyaparyāy jinake nimitta hain aise

Page 84 of 513
PDF/HTML Page 117 of 546
single page version

nibandhanāḥ . ath yaḥ sarvadravyaparyāyanibandhanānantavisheṣhavyāpipratibhāsamayamahāsāmānyarūp-
mātmānan svānubhavapratyakṣhan na karoti sa ka than pratibhāsamayamahāsāmānyavyāpyapratibhāsamayānanta-
visheṣhanibandhanabhūtasarvadravyaparyāyān pratyakṣhīkuryāt
. evametadāyāti ya ātmānan na jānāti sa
sarvan na jānāti . ath sarvagnānādātmagnānamātmagnānātsarvagnānamityavatiṣhṭhate . evan cha sati
gnānamayatven svasañchetakatvādātmano gnātr̥ugneyayorvastutvenānyatve satyapi pratibhāsapratibhāsya-
mānayoḥ svasyāmavasthāyāmanyonyasamvalanenātyantamashakyavivechanatvātsarvamātmani nikhātamiv
pratibhāti
. yadyevan na syāt tadā gnānasya paripūrṇātmasañchetanābhāvāt paripūrṇasyaikasyātmano‘pi
gnānan na siddhayet ..49..
anantadravyasamūhān kidh so savvāṇi jāṇādi kathan sa sarvān jānāti jugavan yugapadekasamaye, na
kathamapīti . tathā hi --ātmalakṣhaṇan tāvajgnānan tachchākhaṇḍapratibhāsamayan sarvajīvasādhāraṇan mahāsāmānyam .
tachcha mahāsāmānyan gnānamayānantavisheṣhavyāpi . te cha gnānavisheṣhā anantadravyaparyāyāṇān viṣhayabhūtānān
1. gnān sāmānya vyāpak hai, aur gnān visheṣh -bhed vyāpya hain . un gnānavisheṣhoṅke nimitta gneyabhūt sarva dravya
aur paryāyen hain .
2. nikhāt = khodak ra bhītar gaharā utar gayā huvā; bhītar praviṣhṭa huā .
ananta visheṣhommen vyāpta honevāle pratibhāsamay mahāsāmānyarūp ātmākā svānubhav pratyakṣha nahīn
karatā, vah (puruṣh) pratibhāsamay mahāsāmānyake dvārā
1vyāpya (-vyāpya hone yogya) jo
pratibhāsamay ananta visheṣh hai unakī nimittabhūt sarva dravya paryāyoṅko kaise pratyakṣha kar
sakegā ? (nahīn kar sakegā) isase aisā phalit huā ki jo ātmāko nahīn jānatā vah
sabako nahīn jānatā
.
ab, isase aisā nishchit hotā hai ki sarvake gnānase ātmākā gnān aur ātmāke gnānase
sarvakā gnān (hotā hai); aur aisā honese, ātmā gnānamayatāke kāraṇ svasañchetak honese, gnātā
aur gneyakā vasturūpase anyatva hone par bhī pratibhās aur pratibhāsyamānakar apanī avasthāmen
anyonya milan honeke kāraṇ (gnān aur gney, ātmākī
gnānakī avasthāmen paraspar mishrit
ekamekarūp honese) unhen bhinna karanā atyanta ashakya honese māno sab kuchh ātmāmen 2nikhāt
(praviṣhṭa) ho gayā ho isaprakār pratibhāsit hotā haignāt hotā hai . (ātmā gnānamay honese
vah apaneko anubhav karatā haijānatā hai, aur apaneko jānanepar samasta gney aise gnāt
hote hainmānon ve gnānamen sthit hī hon, kyoṅki gnānakī avasthāmense gneyākāroṅko bhinna karanā
ashakya hai .) yadi aisā na ho to (yadi ātmā sabako na jānatā ho to) gnānake paripūrṇa
ātmasañchetanakā abhāv honese paripūrṇa ek ātmākā bhī gnān siddha na ho .

Page 85 of 513
PDF/HTML Page 118 of 546
single page version

ath kramakr̥utapravr̥uttyā gnānasya sarvagatatvan na siddhayatīti nishchinoti
upajjadi jadi ṇāṇan kamaso aṭṭhe paḍuchcha ṇāṇissa .
tan ṇev havadi ṇichchan ṇa khāigan ṇev savvagadan ..50..
utpadyate yadi gnānan kramasho‘rthān pratītya gnāninaḥ .
tannaiv bhavati nityan na kṣhāyikan naiv sarvagatam ..50..
gneyabhūtānān parichchhedakā grāhakāḥ . akhaṇḍaikapratibhāsamayan yanmahāsāmānyan tatsvabhāvamātmānan yo‘sau
pratyakṣhan na jānāti sa puruṣhaḥ pratibhāsamayen mahāsāmānyen ye vyāptā anantagnānavisheṣhāsteṣhān
viṣhayabhūtāḥ ye‘nantadravyaparyāyāstān kathan jānāti, na kathamapi
. ath etadāyātamyaḥ ātmānan na
jānāti sa sarvan na jānātīti . tathā choktam --‘‘eko bhāvaḥ sarvabhāvasvabhāvaḥ sarve bhāvā
ekabhāvasvabhāvāḥ . eko bhāvastattvato yen buddhaḥ sarve bhāvāstattvatasten buddhāḥ ..’’ atrāh shiṣhya :
ātmaparignāne sati sarvaparignānan bhavatītyatra vyākhyātan, tatra tu pūrvasūtre bhaṇitan sarvaparignāne
satyātmaparignānan bhavatīti
. yadyevan tarhi chhadmasthānān sarvaparignānan nāstyātmaparignānan kathan bhaviṣhyati,
ātmaparignānābhāve chātmabhāvanā kathan, tadabhāve kevalagnānotpattirnāstīti . parihāramāh
parokṣhapramāṇabhūtashrutagnānen sarvapadārthā gnāyante . kathamiti chet --lokālokādiparignānan vyāptignānarūpeṇ
chhadmasthānāmapi vidyate, tachcha vyāptignānan parokṣhākāreṇ kevalagnānaviṣhayagrāhakan kathañchidātmaiv bhaṇyate .
bhāvārtha :48 aur 49vīn gāthāmen aisā batāyā gayā hai ki sabako nahīn jānatā
vah apaneko nahīn jānatā, aur jo apaneko nahīn jānatā vah sabako nahīn jānatā . apanā gnān
aur sabakā gnān ek sāth hī hotā hai . svayam aur sarvain domense ekakā gnān ho aur
dūsarekā na ho yah asambhav hai .
yah kathan ekadesh gnānakī apekṣhāse nahīn kintu pūrṇagnānakī (kevalagnānakī) apekṣhāse
hai ..49..
ab, aisā nishchit karate hain ki kramashaḥ pravartamān gnānakī sarvagatatā siddha nahīn hotī :
anvayārtha :[yadi ] yadi [gnāninaḥ gnānan ] ātmākā gnān [kramashaḥ ] kramashaḥ
[arthān pratītya ] padārthoṅkā avalamban lekar [utpadyate ] utpanna hotā ho [tat ] to vah
(gnān) [ na ev nityan bhavati ] nitya nahīn hai, [na kṣhāyikan ] kṣhāyik nahīn hai, [na ev
sarvagatam ]
aur sarvagat nahīn hai
..50..
jo gnān ‘gnānī’nu ūpaje kramashaḥ arath avalambīne,
to nitya nahi, kṣhāyik nahi ne sarvagat nahi gnān e
.50.

Page 86 of 513
PDF/HTML Page 119 of 546
single page version

yatkil krameṇaikaikamarthamālambya pravartate gnānan tadekārthālambanādutpannamanyārthālambanāt
pralīyamānan nityamasattathā karmodayādekān vyaktin pratipannan punarvyaktyantaran pratipadyamānan kṣhāyik-
mapyasadanantadravyakṣhetrakālabhāvānākrāntumashaktatvāt
sarvagatan na syāt ..50..
ath yaugapadyapravr̥uttyaiv gnānasya sarvagatatvan siddhayatīti vyavatiṣhṭhate
tikkālaṇichchavisaman sayalan savvatthasambhavan chittan .
jugavan jāṇadi joṇhan aho hi ṇāṇassa māhappan ..51..
traikālyanityaviṣhaman sakalan sarvatrasambhavan chitram .
yugapajjānāti jainamaho hi gnānasya māhātmyam ..51..
athavā svasamvedanagnānenātmā gnāyate, tatashcha bhāvanā kriyate, tayā rāgādivikalparahitasva-
samvedanagnānabhāvanayā kevalagnānan cha jāyate
. iti nāsti doṣhaḥ ..49.. ath kramapravr̥uttagnānen sarvagno na
bhavatīti vyavasthāpayatiuppajjadi jadi ṇāṇan utpadyate gnānan yadi chet . kamaso kramashaḥ sakāshāt . kinkin
1. vyakti = pragaṭatā; visheṣh, bhed .
nitye viṣham, vidhavidh, sakal padārthagaṇ sarvatrano,
jinagnān jāṇe yugapade, mahimā aho e gnānano !
.51.
ṭīkā :jo gnān kramashaḥ ek ek padārthakā avalamban lekar pravr̥utti karatā hai
vah (gnān) ek padārthake avalambanase utpanna hokar dūsare padārthake avalambanase naṣhṭa ho jānese
nitya nahīn hotā tathā karmodayake kāraṇ ek
1vyaktiko prāpta karake phi ra anya vyaktiko prāpta
karatā hai isaliye kṣhāyik bhī na hotā huā, vah ananta dravya -kṣhetra -kāl -bhāvako prāpta hone
men (-jānane men ) asamartha honeke kāraṇ sarvagat nahīn hai
.
bhāvārtha :kramashaḥ pravartamān gnān anitya hai, kṣhāyopashamik hai; aisā kramik
gnānavālā puruṣh sarvagna nahīn ho sakatā ..50..
ab aisā nishchit hotā hai ki yugapat pravr̥uttike dvārā hī gnānakā sarvagatatva siddha hotā
hai (arthāt akramase pravartamān gnān hī sarvagat ho sakatā hai ) :
anvayārtha :[traikālyanityaviṣhaman ] tīnon kālamen sadā viṣham (asamān jātike),
[sarvatra sambhavan ] sarva kṣhetrake [chitran ] anek prakārake [sakalan ] samasta padārthoṅko [jainan ]
jinadevakā gnān [yugapat jānāti ] ek sāth jānatā hai [aho hi ] aho ! [gnānasya
māhātmyam ]
gnānakā māhātmya !
..51..

Page 87 of 513
PDF/HTML Page 120 of 546
single page version

kṣhāyikan hi gnānamatishayāspadībhūtaparamamāhātmyam . yattu yugapadev sarvārthānālambya
pravartate gnānan taṭṭaṅkotkīrṇanyāyāvasthitasamastavastugneyākāratayādhiropitanityatvan pratipannasamasta-
vyaktitvenābhivyaktasvabhāvabhāsikṣhāyikabhāvan traikālyen nityamev viṣhamīkr̥utān sakalāmapi
sarvārthasambhūtimanantajātiprāpitavaichitryān parichchhindadakramasamākrāntānantadravyakṣhetrakālabhāvatayā
prakaṭīkr̥utādbhutamāhātmyan sarvagatamev syāt
..51..
kr̥utvā . aṭṭhe paḍuchcha gneyārthānāshritya . kasya . ṇāṇissa gnāninaḥ ātmanaḥ . tan ṇev havadi ṇichchan
utpattinimittabhūtapadārthavināshe tasyāpi vināsh iti nityan na bhavati . ṇa khāigan gnānāvaraṇīy-
karmakṣhayopashamādhīnatvāt kṣhāyikamapi na bhavati . ṇev savvagadan yat ev pūrvoktaprakāreṇ parādhīnatven nityan
na bhavati, kṣhayopashamādhīnatven kṣhāyikan cha na bhavati, tat ev yugapatsamastadravyakṣhetrakālabhāvānān
parignānasāmarthyābhāvātsarvagatan na bhavati
. at etatsthitan yadgnānan krameṇārthān pratītya jāyate ten
sarvagno na bhavati iti ..50.. ath yugapatparichchhittirūpagnānenaiv sarvagno bhavatītyāvedayati ---jāṇadi
jānāti . kin kartr̥u . joṇhan jainagnānam . katham . jugavan yugapadekasamaye . aho hi ṇāṇassa māhappan aho
hi sphu ṭan jainagnānasya māhātmyan pashyatām . kin jānāti . arthamityadhyāhāraḥ . kathambhūtam . tikkālaṇi-
chchavisayan trikālaviṣhayan trikālagatan nityan sarvakālam . punarapi kimvishiṣhṭam . sayalan samastam . punarapi
kathambhūtam . savvatthasambhavan sarvatra loke sambhavan samutpannan sthitam . punashcha kinrūpam . chittan nānājātibheden
vichitramiti . tathā hi --yugapatsakalagrāhakagnānen sarvagno bhavatīti gnātvā kin kartavyam . jyotiṣhka-
1. ṭaṅkotkīrṇa nyāy = pattharamen ṭāṅkīse utkīrṇa ākr̥utikī bhān̐ti .
ṭīkā :vāstavamen kṣhāyik gnānakā, sarvotkr̥uṣhṭatākā sthānabhūt param māhātmya hai;
aur jo gnān ek sāth hī samasta padārthoṅkā avalamban lekar pravr̥utti karatā hai vah gnān
apanemen samasta vastuoṅke gneyākār 1ṭaṅkotkīrṇanyāyase sthit honese jisane nityatva prāpta
kiyā hai aur samasta vyaktiko prāpta kar lenese jisane svabhāvaprakāshak kṣhāyikabhāv pragaṭ
kiyā hai aisā
trikālamen sadā viṣham rahanevāle (-asamān jātirūpase pariṇamit honevāle)
aur ananta prakāroṅke kāraṇ vichitratāko prāpta sampūrṇa sarva padārthoṅke samūhako jānatā huā,
akramase ananta dravya -kṣhetra -kāl -bhāvako prāpta honese jisane adbhut māhātmya pragaṭ kiyā
hai aisā sarvagat hī hai
.
bhāvārtha :akramase pravartamān gnān ek gneyase dūsareke prati nahīn badalatā isaliye
nitya hai, apanī samasta shaktiyoṅke pragaṭ ho jānese kṣhāyik hai, aise akramik gnānavālā
puruṣh hī sarvagna ho sakatā hai
. sarvagnake is gnānakā koī param adbhut māhātmya hai ..51..