Page 68 of 513
PDF/HTML Page 101 of 546
single page version
ye khalu viṣhayaviṣhayisannipātalakṣhaṇamindriyārthasannikarṣhamadhigamya kramopajāyamāne- nehādikaprakrameṇ parichchhindanti, te kilātivāhitasvāstitvakālamanupasthitasvāstitvakālan vā na jānātīti vichārayati ---atthan ghaṭapaṭādigneyapadārthan . kathambhūtan . akkhaṇivadidan akṣhanipatitan indriyaprāptan indriyasambaddhan . itthambhūtamarthan īhāpuvvehin je vijāṇanti avagrahehāvāyādikrameṇ ye puruṣhā vijānanti hi sphu ṭan . tesin parokkhabhūdan teṣhān sambandhi gnānan parokṣhabhūtan sat ṇādumasakkan ti paṇṇattan sūkṣhmādipadārthān gnātumashakyamiti pragnaptan kathitam . kaiḥ . gnānibhiriti . tadyathā --chakṣhurādīndriyan ghaṭapaṭādipadārthapārshve gatvā pashchādarthan jānātīti sannikarṣhalakṣhaṇan naiyāyikamate . athavā saṅkṣhepeṇendriyārthayoḥ sambandhaḥ sannikarṣhaḥ sa ev pramāṇam . sa cha sannikarṣha ākāshādyamūrtapadārtheṣhu deshāntaritamervādi-
ab, indriyagnānake liye naṣhṭa aur anutpannakā jānanā ashakya hai (arthāt indriyagnān hī naṣhṭa aur anutpanna padārthoṅko -paryāyoṅko nahīn jān sakatā) aisā nyāyase nishchit karate hain .
anvayārtha : — [ye ] jo [akṣhanipatitan ] akṣhapatit arthāt indriyagochar [arthan ] padārthako [īhāpūrvaiḥ ] īhādik dvārā [vijānanti ] jānate hain, [teṣhān ] unake liye [parokṣhabhūtan ] 1parokṣhabhūt padārthako [gnātun ] jānanā [ashakyan ] ashakya hai [iti pragnaptan ] aisā sarvagnadevane kahā hai ..40..
ṭīkā : — viṣhay aur viṣhayīkā 2sannipāt jisakā lakṣhaṇ (-svarūp) hai, aise indriy aur padārthake 3sannikarṣhako prāpta karake, jo anukramase utpanna īhādikake kramase jānate hain ve use nahīn jān sakate jisakā sva -astitvakāl bīt gayā hai tathā jisakā sva- astitvakāl upasthit nahīn huā hai kyoṅki (-atīt -anāgat padārtha aur indriyake) yathokta 1. parokṣha = akṣhase par arthāt akṣhase dūr hove aisā; indriy agochar . 2. sannipāt = milāp; sambandh honā vah .3. sannikarṣha = sambandh, samīpatā .
īhādipūrvak jāṇatā je akṣhapatit padārthane, tene parokṣha padārtha jāṇavun shakya nā — jinajī kahe .40.
Page 69 of 513
PDF/HTML Page 102 of 546
single page version
yathoditalakṣhaṇasya grāhyagrāhakasambandhasyāsambhavataḥ parichchhettun na shaknuvanti ..40..
indriyagnānan nām upadeshāntaḥkaraṇendriyādīni virūpakāraṇatvenopalabdhisanskārādīn padārtheṣhu kālāntaritarāmarāvaṇādiṣhu svabhāvāntaritabhūtādiṣhu tathaivātisūkṣhmeṣhu parachetovr̥utti- pudgalaparamāṇvādiṣhu cha na pravartate . kasmāditi chet . indriyāṇān sthūlaviṣhayatvāt, tathaiv mūrtaviṣhayatvāchcha . tataḥ kāraṇādindriyagnānen sarvagno na bhavati . tat ev chātīndriyagnānotpattikāraṇan rāgādivikalparahitan svasamvedanagnānan vihāy pañchendriyasukhasādhanabhūtendriyagnāne nānāmanorathavikalpa- jālarūpe mānasagnāne cha ye ratin kurvanti te sarvagnapadan na labhante iti sūtrābhiprāyaḥ ..40.. lakṣhaṇ (-yathoktasvarūp, ū par kahā gayā jaisā) 1grāhyagrāhakasambandhakā asambhav hai .
bhāvārtha : — indriyoṅke sāth padārthakā (arthāt viṣhayīke sāth viṣhayakā) sannikarṣha sambandha ho tabhī (avagrah -īhā -avāy -dhāraṇārūp kramase) indriy gnān padārthako jān sakatā hai . naṣhṭa aur anutpanna padārthoṅke sāth indriyoṅkā sannikarṣha -sambandha na honese indriy gnān unhen nahīn jān sakatā . isaliye indriyagnān hīn hai, hey hai ..40..
ab, aisā spaṣhṭa karate hain ki atīndriy gnānake liye jo jo kahā jātā hai vah (sab) sambhav hai : —
anvayārtha : — [apradeshan ] jo gnān apradeshako, [sapradeshan ] sapradeshako, [mūrtan ] mūrtako, [amūrtaḥ cha ] aur amūrtako tathā [ajātan ] anutpanna [cha ] aur [pralayaṅgatan ] naṣhṭa [paryāyan ] paryāyako [jānāti ] jānatā hai, [tat gnānan ] vah gnān [atīndriyan ] atīndriy [bhaṇitam ] kahā gayā hai ..41..
ṭīkā : — indriyagnān upadesh, antaḥkaraṇ aur indriy ityādiko 1. indriyagochar padārtha grāhya hai aur indriyān̐ grāhak hain .
je jāṇatun apradeshane, sapradesh, mūrta, amūrtane, paryāy naṣhṭa -ajātane, bhākhyun atīndriy gnān te . 41.
Page 70 of 513
PDF/HTML Page 103 of 546
single page version
antaraṅgasvarūpakāraṇatvenopādāy pravartate; pravartamānan cha sapradeshamevādhyavasyati sthūlopalambhak- tvānnāpradesham; mūrtamevāvagachchhati tathāvidhaviṣhayanibandhanasadbhāvānnāmūrtam; vartamānamev parichchhi- natti viṣhayaviṣhayisannipātasadbhāvānna tu vr̥uttan vartsyachcha . yattu punaranāvaraṇamatīndriyan gnānan tasya samiddhadhūmadhvajasyevānekaprakāratāliṅgitan dāhyan dāhyatānatikramāddāhyamev yathā tathātmanaḥ apradeshan sapradeshan mūrtamamūrtamajātamativāhitan cha paryāyajātan gneyatānatikramātparichchhedyamev bhavatīti ..41.. athātīndriyagnānamatītānāgatasūkṣhmādipadārthān jānātītyupadishati ---apadesan apradeshan kālāṇuparamāṇvādi sapadesan shuddhajīvāstikāyādipañchāstikāyasvarūpan muttan mūrtan pudgaladravyan amuttan cha amūrtan cha shuddhajīvadravyādi pajjayamajādan palayan gadan cha paryāyamajātan bhāvinan pralayan gatan chātītametatsarvan pūrvoktan gneyan vastu jāṇadi jānāti yadgnānan kartr̥u tan ṇāṇamadindiyan bhaṇiyan tadgnānamatīndriyan bhaṇitan, tenaiv sarvagno bhavati . tat ev cha pūrvagāthoditamindriyagnānan mānasagnānan cha tyaktvā ye nirvikalpasamādhi- rūpasvasamvedanagnāne samastavibhāvapariṇāmatyāgen ratin kurvanti ta ev paramāhlādaikalakṣhaṇasukhasvabhāvan sarvagnapadan labhante ityabhiprāyaḥ ..41.. evamatītānāgataparyāyā vartamānagnāne pratyakṣhā na bhavantīti 1virūp - kāraṇatāse (grahaṇ karake) aur 2upalabdhi (-kṣhayopasham), 3sanskār ityādiko antaraṅga svarūp -kāraṇatāse grahaṇ karake pravr̥utta hotā hai; aur vah pravr̥utta hotā huā sapradeshako hī jānatā hai kyoṅki vah sthūlako jānanevālā hai, apradeshako nahīn jānatā, (kyoṅki vah sūkṣhmako jānanevālā nahīn hai ); vah mūrtako hī jānatā hai kyoṅki vaise (mūrtik) viṣhayake sāth usakā sambandha hai, vah amūrtako nahīn jānatā (kyoṅki amūrtik viṣhayake sāth indriyagnānakā sambandha nahīn hai ); vah vartamānako hī jānatā hai, kyoṅki viṣhay -viṣhayīke sannipāt sadbhāv hai, vah pravartit ho chukanevāleko aur bhaviṣhyamen pravr̥utta honevāleko nahīn jānatā (kyoṅki indriy aur padārthake sannikarṣhakā abhāv hai )
parantu jo anāvaraṇ atīndriy gnān hai use apane apradesh, sapradesh, mūrta aur amūrta (padārtha mātra) tathā anutpanna evan vyatīt paryāyamātra, gneyatākā atikramaṇ na karanese gney hī hai — jaise prajvalit agniko anek prakārakā īndhan, dāhyatākā atikramaṇ na karanese dāhya hī hai . (jaise pradīpta agni dāhyamātrako — īndhanamātrako — jalā detī hai, usīprakār nirāvaraṇ gnān gneyamātrako — dravyaparyāyamātrako — jānatā hai ) ..41.. 1. virūp = gnānake svarūpase bhinna svarūpavāle . (upadesh, man aur indriyān̐ paudgalik honese unakā rūp
gnānake svarūpase bhinna hai . ve indriyagnānamen bahiraṅg kāraṇ hain .) 2. upalabdhi = gnānāvaraṇīy karmake kṣhayopashamake nimittase padārthoṅko jānanekī shakti. (yah ‘labdha’ shakti
jab ‘upayukta’ hotī hain tabhī padārtha jānanemen āte hai .) 3. sanskār = bhūtakālamen jāne huye padārthoṅkī dhāraṇā .
Page 71 of 513
PDF/HTML Page 104 of 546
single page version
parichchhettā hi yatparichchhedyamarthan pariṇamati tanna tasya sakalakarmakakṣhakṣhayapravr̥uttasvābhāvik- parichchhedanidānamathavā gnānamev nāsti tasya; yataḥ pratyarthapariṇatidvāreṇ mr̥ugatr̥uṣhṇāmbhobhār- sambhāvanākaraṇamānasaḥ suduḥsahan karmabhāramevopabhuñjānaḥ sa jinendrairudgītaḥ ..42.. bauddhamatanirākaraṇamukhyatven gāthātrayan, tadanantaramindriyagnānen sarvagno na bhavatyatīndriyagnānen bhavatīti naiyāyikamatānusārishiṣhyasambodhanārthan cha gāthādvayamiti samudāyen pañchamasthale gāthāpañchakan gatam .. ath rāgadveṣhamohāḥ bandhakāraṇan, na cha gnānamityādikathanarūpeṇ gāthāpañchakaparyantan vyākhyānan karoti . tadyathā --yasyeṣhṭāniṣhṭavikalparūpeṇ karmabandhakāraṇabhūten gneyaviṣhaye pariṇamanamasti tasya kṣhāyikagnānan nāstītyāvedayati ---pariṇamadi ṇeyamaṭṭhan ṇādā jadi nīlamidan pītamidamityādivikalparūpeṇ yadi gneyārthan pariṇamati gnātātmā ṇev khāigan tassa ṇāṇan ti tasyātmanaḥ kṣhāyikagnānan naivāsti . athavā gnānamev nāsti . kasmānnāsti . tan jiṇindā khavayantan kammamevuttā tan puruṣhan karmatāpannan jinendrāḥ kartāraḥ uktavantaḥ .
ab, aisī shraddhā vyakta karate hain ki gney padārtharūp pariṇaman jisakā lakṣhaṇ hai aisī (gneyārthapariṇamanasvarūp) kriyā gnānamense utpanna nahīn hotī : —
anvayārtha : — [gnātā ] gnātā [yadi ] yadi [gneyan arthan ] gney padārtharūp [pariṇamati ] pariṇamit hotā ho to [tasya ] usake [kṣhāyikan gnānan ] kṣhāyik gnān [na ev iti ] hotā hī nahīn . [jinendrā:] jinendradevonne [tan ] use [karma ev ] karmako hī [kṣhapayantan ] anubhav karanevālā [uktavantaḥ ] kahā hai ..42..
ṭīkā : – yadi gnātā gney padārtharūp pariṇamit hotā ho , to use sakal karmavanake kṣhayase pravartamān svābhāvik jānapanekā kāraṇ (kṣhāyik gnān) nahīn hai; athavā use gnān hī nahīn hai; kyoṅki pratyek padārtharūpase pariṇatike dvārā mr̥ugatr̥uṣhṇāmen jalasamūhakī kalpanā karanekī bhāvanāvālā vah (ātmā) atyanta duḥsah karmabhārako hī bhogatā hai aisā jinendronne kahā hai .
jo gney arthe pariṇame gnātā, na kṣhāyik gnān chhe; te karmane ja anubhave chhe em jinadevo kahe .42.
Page 72 of 513
PDF/HTML Page 105 of 546
single page version
sansāriṇo hi niyamen tāvadudayagatāḥ pudgalakarmānshāḥ santyev . ath sa satsu teṣhu kin kurvantam . kṣhapayantamanubhavantam . kimev . karmaiv . nirvikārasahajānandaikasukhasvabhāvānubhavanashūnyaḥ sannudayāgatan svakīyakarmaiv sa anubhavannāste na cha gnānamityarthaḥ . athavā dvitīyavyākhyānam — yadi gnātā pratyarthan pariṇamya pashchādarthan jānāti tadā arthānāmānantyātsarvapadārthaparignānan nāsti . athavā tr̥utīyavyākhyānam – bahiraṅgagneyapadārthān yadā chhadmasthāvasthāyān chintayati tadā rāgādivikalparahitan svasamvedanagnānan nāsti, tadabhāve kṣhāyikagnānamev notpadyate ityabhiprāyaḥ ..42.. athānantapadārtha- parichchhittipariṇamane‘pi gnānan bandhakāraṇan na bhavati, na cha rāgādirahitakarmodayo‘pīti nishchinoti — udayagadā kammansā jiṇavaravasahehin ṇiyadiṇā bhaṇiyā udayagatā udayan prāptāḥ karmānshā
bhāvārtha : — gney padārtharūpase pariṇaman karanā arthāt ‘yah harā hai, yah pīlā hai’ ityādi vikalparūpase gney padārthommen pariṇaman karanā vah karmakā bhoganā hai, gnānakā nahīn . nirvikār sahaj ānandamen līn rahakar sahajarūpase jānate rahanā vahī gnānakā svarūp hai; gney padārthommen rukanā — unake sanmukh vr̥utti honā, vah gnānakā svarūp nahīn hai ..42..
(yadi aisā hai ) to phi ra gney padārtharūp pariṇaman jisakā lakṣhaṇ hai aisī (gneyārthapariṇamanasvarūp) kriyā aur usakā phal kahān̐se (kis kāraṇase) utpanna hotā hai, aisā ab vivechan karate hain : —
anvayārtha : — [udayagatāḥ karmānshāḥ ] (sansārī jīvake) udayaprāpta karmānsh (gnānāvaraṇīy ādi pudgalakarmake bhed) [niyatyā ] niyamase [jinavaravr̥uṣhabhaiḥ ] jinavar vr̥uṣhabhonne [bhaṇitāḥ] kahe hain . [teṣhu ] jīv un karmānshoṅke hone par [vimūḍhaḥ raktaḥ duṣhṭaḥ vā ] mohī, rāgī athavā dveṣhī hotā huā [bandhan anubhavati ] bandhakā anubhav karatā hai ..43..
bhākhyān jine karmo udayagat niyamathī sansārīne, te karma hotān mohī -rāgī -dveṣhī bandh anubhave .43.
Page 73 of 513
PDF/HTML Page 106 of 546
single page version
sañchetayamāno moharāgadveṣhapariṇatatvāt gneyārthapariṇamanalakṣhaṇayā kriyayā yujyate . tat ev cha kriyāphalabhūtan bandhamanubhavati . ato mohodayāt kriyākriyāphale, na tu gnānāt ..43..
gnānāvaraṇādimūlottarakarmaprakr̥itibhedāḥ jinavaravr̥uṣhabhairniyatyā svabhāven bhaṇitāḥ, kintu svakīy- shubhāshubhaphalan datvā gachchhanti, na cha rāgādipariṇāmarahitāḥ santo bandhan kurvanti . tarhi kathan bandhan karoti jīvaḥ iti chet . tesu vimūḍho ratto duṭṭho vā bandhamaṇubhavadi teṣhu udayāgateṣhu satsu karmānsheṣhu moharāgadveṣhavilakṣhaṇanijashuddhātmatattvabhāvanārahitaḥ san yo visheṣheṇ mūḍho rakto duṣhṭo vā bhavati saḥ kevalagnānādyanantaguṇavyaktilakṣhaṇamokṣhādvilakṣhaṇan prakr̥itisthityanubhāgapradeshabhedabhinnan bandhamanubhavati . tataḥ sthitametat gnānan bandhakāraṇan na bhavati karmodayo‘pi, kintu rāgādayo bandhakāraṇamiti ..43.. ath kevalinān rāgādyabhāvāddharmopadeshādayo‘pi bandhakāraṇan na bhavantīti kathayati ---ṭhāṇaṇisejjavihārā dhammuvadeso ya sthānamūrdhvasthitirniṣhadyā chāsanan shrīvihāro dharmopadeshashcha ṇiyadayo ete vyāpārā niyatayaḥ svabhāvā vah sansārī, un udayagat karmānshoṅke astitvamen, chetate -jānate -anubhav karate hue, moh -rāg- dveṣhamen pariṇat honese gney padārthommen pariṇaman jisakā lakṣhaṇ hai aisī (gneyārthapariṇamanasvarūp) kriyāke sāth yukta hotā hai; aur isīliye kriyāke phalabhūt bandhakā anubhav karatā hai . isase (aisā kahā hai ki) mohake udayase hī (mohake udayamen yukta honeke kāraṇase hī) kriyā aur kriyāphal hotā hai, gnānase nahīn .
bhāvārtha : — samasta sansārī jīvoṅke karmakā uday hai, parantu vah uday vandhakā kāraṇ nahīn hai . yadi karmanimittak iṣhṭa -aniṣhṭa bhāvommen jīv rāgī -dveṣhī -mohī hokar pariṇaman kare to bandha hotā hai . isase yah bāt siddha huī ki gnān, uday prāpta paudgalik karma yā karmodayase utpanna dehādikī kriyāen̐ bandhakā kāraṇ nahīn hain, bandhake kāraṇ mātra rāg -dveṣh -mohabhāv hain . isaliye ve bhāv sarvaprakārase tyāgane yogya hai ..43..
ab, aisā upadesh dete hain ki kevalībhagavānake kriyā bhī kriyāphal (-bandha) utpanna nahīn karatī : —
varte sahaj te kālamān, māyācharaṇ jyam nārīne . 44.
Page 74 of 513
PDF/HTML Page 107 of 546
single page version
yathā hi mahilānān prayatnamantareṇāpi tathāvidhayogyatāsadbhāvāt svabhāvabhūt ev māyopaguṇṭhanāguṇṭhito vyavahāraḥ pravartate, tathā hi kevalinān prayatnamantareṇāpi tathāvidh- yogyatāsadbhāvāt sthānamāsanan viharaṇan dharmadeshanā cha svabhāvabhūtā ev pravartante . api chāviruddhametadambhodharadr̥uṣhṭāntāt . yathā khalvambhodharākārapariṇatānān pudgalānān gamanamavasthānan garjanamambuvarṣhan cha puruṣhaprayatnamantareṇāpi dr̥ushyante, tathā kevalinān sthānādayo‘buddhipūrvakā ev dr̥ushyante . ato‘mī sthānādayo mohodayapūrvakatvābhāvāt kriyāvisheṣhā api kevalinān kriyāphalabhūtabandhasādhanāni na bhavanti ..44.. anīhitāḥ . keṣhām . tesin arahantāṇan teṣhāmarhatān nirdoṣhiparamātmanām . kva . kāle arhadavasthāyām . ka iv . māyāchāro vva itthīṇan māyāchār iv strīṇāmiti . tathā hi — yathā strīṇān strīvedoday- sadbhāvātprayatnābhāve‘pi māyāchāraḥ pravartate, tathā bhagavatān shuddhātmatattvapratipakṣhabhūtamohodayakāryehāpūrva-
anvayārtha : — [teṣhām arhatān ] un arahanta bhagavantoṅke [kāle ] us samay [sthānaniṣhadyāvihārāḥ ] khaṛe rahanā, baiṭhanā, vihār [dharmopadeshaḥ cha ] aur dharmopadesh-[strīṇān māyāchāraḥ iv ] striyoṅke māyāchārakī bhān̐ti, [niyatayaḥ ] svābhāvik hī — prayatna binā hī — hotā hai ..44..
ṭīkā : — jaise striyoṅke, prayatnake binā bhī, us prakār yogyatākā sadbhāv honese svabhāvabhūt hī māyāke ḍhakkanase ḍhan̐kā huā vyavahār pravartatā hai, usīprakār kevalībhagavānake, prayatnake binā hī ( – prayatna na honepar bhī) us prakārakī yogyatākā sadbhāv honese khaṛe rahanā, baiṭhanā, vihār aur dharmadeshanā svabhāvabhūt hī pravartate hain aur yah (prayatnake binā hī vihārādikā honā), bādalake dr̥uṣhṭāntase aviruddha hai . jaise bādalake ākārarūp pariṇamit pudgaloṅkā gaman, sthiratā, garjan aur jalavr̥uṣhṭi puruṣh -prayatnake binā bhī dekhī jātī hai, usīprakār kevalībhagavānake khaṛe rahanā ityādi abuddhipūrvak hī (ichchhāke binā hī) dekhā jātā hai . isaliye yah sthānādik ( – khaṛe rahane -baiṭhane ityādikā vyāpār), mohodayapūrvak na honese, kriyāvisheṣh ( – kriyāke prakār) hone par bhī kevalī bhagavānake kriyāphalabhūt bandhake sādhan nahīn hote .
bhāvārtha : — kevalī bhagavānake sthān, āsan aur vihār, yah kāyayogasambandhī kriyāen̐ tathā divyadhvanise nishchay -vyavahārasvarūp dharmakā upadesh – vachanayog sambandhī kriyā-
Page 75 of 513
PDF/HTML Page 108 of 546
single page version
arhantaḥ khalu sakalasamyakparipakvapuṇyakalpapādapaphalā ev bhavanti . kriyā tu teṣhān yā kāchan sā sarvāpi tadudayānubhāvasambhāvitātmasambhūtitayā kilaudayikyev . athaivambhūtāpi sā prayatnābhāve‘pi shrīvihārādayaḥ pravartante . meghānān sthānagamanagarjanajalavarṣhaṇādivadvā . tataḥ sthitametat mohādyabhāvāt kriyāvisheṣhā api bandhakāraṇan na bhavantīti ..44.. ath pūrvan yaduktan rāgādi- rahitakarmodayo bandhakāraṇan na bhavati vihārādikriyā cha, tamevārthan prakārāntareṇ dr̥uḍhayati ---puṇṇaphalā arahantā pañchamahākalyāṇapūjājanakan trailokyavijayakaran yattīrthakaranām puṇyakarma tatphalabhūtā arhanto bhavanti . tesin kiriyā puṇo hi odaiyā teṣhān yā divyadhvanirūpavachanavyāpārādikriyā sā niḥkriyashuddhātma- aghātikarmake nimittase sahaj hī hotī hai . usamen kevalī bhagavānakī kiñchit mātra ichchhā nahīn hotī, kyoṅki jahān̐ mohanīy -karmakā sarvathā kṣhay ho gayā hai vahān̐ usakī kāryabhūt ichchhā kahān̐se hogī ? isaprakār ichchhāke binā hī — moh -rāg -dveṣhake binā hī — honese kevalī -bhagavānake liye ve kriyāen̐ bandhakā kāraṇ nahīn hotīn ..44..
isaprakār honese tīrthaṅkaroṅke puṇyakā vipāk akiñchitkar hī hai (-kuchh karatā nahīn hai, svabhāvakā kiñchit ghāt nahīn karatā) aisā ab nishchit karate hain : —
anvayārtha : — [arhantaḥ ] arahantabhagavān [puṇyaphalāḥ ] puṇyaphalavāle hain [punaḥ hi ] aur [teṣhān kriyā ] unakī kriyā [audayikī ] audayikī hai; [mohādibhiḥ virahitā ] mohādise rahit hai [tasmāt ] isaliye [sā ] vah [kṣhāyikī ] kṣhāyikī [iti matā ] mānī gaī hai ..45..
ṭīkā : — arahantabhagavān jinake vāstavamen puṇyarūpī kalpavr̥ukṣhake samasta phal bhalībhān̐ti paripakva hue hain aise hī hain, aur unakī jo bhī kriyā hai vah sab usake
chhe puṇyaphal arhant, ne arhantakiriyā udayikī; mohādithī virahit tethī te kriyā kṣhāyik gaṇī .45.
Page 76 of 513
PDF/HTML Page 109 of 546
single page version
samastamahāmohamūrdhābhiṣhiktaskandhāvārasyātyantakṣhaye sambhūtatvānmoharāgadveṣharūpāṇāmuparañjakānām- bhāvāchchaitanyavikārakāraṇatāmanāsādayantī nityamaudayikī kāryabhūtasya bandhasyākāraṇabhūtatayā kāryabhūtasya mokṣhasya kāraṇabhūtatayā cha kṣhāyikyev kathan hi nām nānumanyet . athānumanyet chettarhi karmavipāko‘pi na teṣhān svabhāvavighātāy ..45.. tattvaviparītakarmodayajanitatvātsarvāpyaudayikī bhavati hi sphu ṭam . mohādīhin virahidā nirmoh- shuddhātmatattvaprachchhādakamamakārāhaṅkārotpādanasamarthamohādivirahitatvādyataḥ tamhā sā khāyag tti madā tasmāt sā yadyapyaudayikī tathāpi nirvikārashuddhātmatattvasya vikriyāmakurvatī satī kṣhāyikīti matā . atrāh shiṣhyaḥ ---‘audayikā bhāvāḥ bandhakāraṇam’ ityāgamavachanan tarhi vr̥uthā bhavati . parihāramāh --audayikā bhāvā bandhakāraṇan bhavanti, paran kintu mohodayasahitāḥ . dravyamohodaye‘pi sati yadi shuddhātmabhāvanābalen bhāvamohen na pariṇamati tadā bandho na bhavati . yadi punaḥ karmodayamātreṇ bandho bhavati tarhi sansāriṇān sarvadaiv karmodayasya vidyamānatvāt sarvadaiv bandha ev, na mokṣha ityabhiprāyaḥ ..45.. ath yathārhatān shubhāshubhapariṇāmavikāro nāsti tathaikānten sansāriṇāmapi nāstīti sāṅkhyamatānusārishiṣhyeṇ pūrvapakṣhe ( – puṇyake) udayake prabhāvase utpanna honeke kāraṇ audayikī hī hai . kintu aisī (puṇyake udayase honevālī) hone par bhī vah sadā audayikī kriyā mahāmoharājākī samasta senāke sarvathā kṣhayase utpanna hotī hai isaliye moharāgadveṣharūpī 1uparañjakoṅkā abhāv honese chaitanyake vikārakā kāraṇ nahīn hotī isaliye kāryabhūt bandhakī akāraṇabhūtatāse aur kāryabhūt mokṣhakī kāraṇabhūtatāse kṣhāyikī hī kyon na mānanī chāhiye ? (avashya mānanī chāhiye) aur jab kṣhāyikī hī māne tab karmavipāk (-karmoday) bhī unake (arahantoṅke) svabhāvavighātakā kāraṇ nahīn hotā (aisai nishchit hotā hai ) .
bhāvārtha : — arahantabhagavānake jo divyadhvani, vihār ādi kriyāen̐ hain ve niṣhkriy shuddha ātmatattvake pradeshaparispandamen nimittabhūt pūrvabaddha karmodayase utpanna hotī hain isaliye audayikī hain . ve kriyāen̐ arahantabhagavānake chaitanyavikārarūp bhāvakarma utpanna nahīn karatīn, kyoṅki (unake) nirmoh shuddha ātmatattvake rāgadveṣhamoharūp vikāramen nimittabhūt mohanīyakarmakā kṣhay ho chukā hai . aur ve kriyāen̐ unhen, rāgadveṣhamohakā abhāv ho jānese navīn bandhamen kāraṇarūp nahīn hotīn, parantu ve pūrvakarmoṅke kṣhayamen kāraṇarūp hain kyoṅki jin karmoṅke udayase ve kriyāen̐ hotī hain ve karma apanā ras dekar khir jāte hain . isaprakār mohanīyakarmake kṣhayase utpanna honese aur karmoṅke kṣhayamen kāraṇabhūt honese arahantabhagavānakī vah audayikī kriyā kṣhāyikī kahalātī hai ..45.. 1. uparañjakon = uparāg -malinatā karanevāle (vikārībhāv) .
Page 77 of 513
PDF/HTML Page 110 of 546
single page version
yadi khalvekānten shubhāshubhabhāvasvabhāven svayamātmā na pariṇamate tadā sarvadaiv sarvathā nirvighāten shuddhasvabhāvenaivāvatiṣhṭhate . tathā cha sarva ev bhūtagrāmāḥ samastabandhasādhan- shūnyatvādājavañjavābhāvasvabhāvato nityamuktatān pratipadyeran . tachcha nābhyupagamyate; ātmanaḥ kr̥ute sati dūṣhaṇadvāreṇ parihāran dadāti ---jadi so suho va asuho ṇa havadi ādā sayan sahāveṇ yathaiv shuddhanayenātmā shubhāshubhābhyān na pariṇamati tathaivāshuddhanayenāpi svayam svakīyopādānakāraṇen svabhāvenāshuddhanishchayarūpeṇāpi yadi na pariṇamati tadā . kin dūṣhaṇan bhavati . sansāro vi ṇa vijjadi nissansārashuddhātmasvarūpātpratipakṣhabhūto vyavahāranayenāpi sansāro na vidyate . keṣhām . savvesin jīvakāyāṇan sarveṣhān jīvasaṅghātānāmiti . tathā hi --ātmā tāvatpariṇāmī, sa cha karmopādhinimitte sati spha ṭikamaṇirivopādhin gr̥uhṇāti, tataḥ kāraṇātsansārābhāvo na bhavati . ath matam ---sansārābhāvaḥ
ab, kevalībhagavānakī bhān̐ti samasta jīvoṅke svabhāv vighātakā abhāv honekā niṣhedh karate hain : —
anvayārtha : — [yadi ] yadi (aisā mānā jāye ki) [saḥ ātmā ] ātmā [svayam ] svayam [svabhāven ] svabhāvase (-apane bhāvase) [shubhaḥ vā ashubhaḥ ] shubh yā ashubh [na bhavati ] nahīn hotā (shubhāshubh bhāvamen pariṇamit hī nahīn hotā) [sarveṣhān jīvakāyānān ] to samasta jīvanikāyoṅke [sansāraḥ api ] sansār bhī [na vidyate ] vidyamān nahīn hai aisā siddha hogā ..46..
ṭīkā : — yadi ekāntase aisā mānā jāye ki shubhāshubhabhāvarūp svabhāvamen (-apane bhāvamen ) ātmā svayam pariṇamit nahīn hotā, to yah siddha huā ki (vah) sadā hī sarvathā nirvighāt shuddhasvabhāvase hī avasthit hai; aur isaprakār samasta jīvasamūh, samasta bandhakāraṇonse rahit siddha honese sansār abhāvarūp svabhāvake kāraṇ nityamuktatāko prāpta ho
Page 78 of 513
PDF/HTML Page 111 of 546
single page version
pariṇāmadharmatven spha ṭikasya japātāpichchharāgasvabhāvatvavat shubhāshubhasvabhāvatvadyotanāt ..46..
ātmā pariṇāmadharmavālā honese, jaise spha ṭikamaṇi, japākusum aur tamālapuṣhpake raṅg -rūp
svabhāvayuktatāse prakāshit hotā hai usīprakār, use (ātmāke) shubhāshubh -svabhāvayuktatā
prakāshit hotī hai . (jaise spha ṭikamaṇi lāl aur kāle phū lake nimittase lāl aur kāle
svabhāvarūp pariṇamit hotā huā dikhāī detā hai) .
bhāvārtha : — jaise shuddhanayase koī jīv shubhāshubh bhāvarūp pariṇamit nahīn hotā usīprakār yadi ashuddhanayase bhī pariṇamit na hotā ho to vyavahāranayase bhī samasta jīvoṅke sansārakā abhāv ho jāye aur sabhī jīv sadā mukta hī siddha hojāven ! kintu yah to pratyakṣha viruddha hai . isaliye jaise kevalībhagavānake shubhāshubh pariṇāmoṅkā abhāv hai usīprakār sabhī jīvoṅke sarvathā shubhāshubh pariṇāmoṅkā abhāv nahīn samajhanā chāhiye ..46..
ab, punaḥ prakr̥utakā ( – chālu viṣhayakā) anusaraṇ karake atīndriy gnānako sarvagnarūpase abhinandan karate hain . (arthāt atīndriy gnān sabakā gnātā hai aisī usakī prashansā karate hain )
anvayārtha : — [yat ] jo [yugapad ] ek hī sāth [samantataḥ ] sarvataḥ (sarva ātmapradeshonse) [tātkālikan ] tātkālik [itaran ] yā atātkālik, [vichitraviṣhaman ]
Page 79 of 513
PDF/HTML Page 112 of 546
single page version
tatkālakalitavr̥uttikamatītodarkakālakalitavr̥uttikan chāpyekapad ev samantato‘pi sakalamapyarthajātan, pr̥uthaktvavr̥uttasvalakṣhaṇalakṣhmīkaṭākṣhitānekaprakāravyañjitavaichitryamitaretaravirodh- dhāpitāsamānajātīyatvoddāmitavaiṣhamyan kṣhāyikan gnānan kil jānīyāt; tasya hi kram- pravr̥uttihetubhūtānān kṣhayopashamāvasthāvasthitagnānāvaraṇīyakarmapudgalānāmatyantābhāvāttātkāli- kamatātkālikan vāpyarthajātan tulyakālamev prakāshet; sarvato vishuddhasya pratiniyat- deshavishuddherantaḥplavanāt samantato‘pi prakāshet; sarvāvaraṇakṣhayāddeshāvaraṇakṣhayopashamasyān- vasthānātsarvamapi prakāshet; sarvaprakāragnānāvaraṇīyakṣhayādasarvaprakāragnānāvaraṇīyakṣhayopashamasya vilayanādvichitramapi prakāshet; asamānajātīyagnānāvaraṇakṣhayātsamānajātīyagnānāvaraṇīy- tadanantaran sarvaparignāne sati ekaparignānan, ekaparignāne sati sarvaparignānamityādikathanarūpeṇ gāthāpañchakaparyantan vyākhyānan karoti . tadyathā --atra gnānaprapañchavyākhyānan prakr̥utan tāvattatprastutamanusr̥utya punarapi kevalagnānan sarvagnatven nirūpayati --jan yajgnānan kartr̥u jāṇadi jānāti . kam . atthan arthan vichitra (-anek prakārake) aur viṣham (mūrta, amūrta ādi asamān jātike) [sarvan arthan ] samasta padārthoṅko [jānāti ] jānatā hai [tat gnānan ] us gnānako [kṣhāyikan bhaṇitam ] kṣhāyik kahā hai ..47..
ṭīkā : — kṣhāyik gnān vāstavamen ek samayamen hī sarvataḥ (sarva ātmapradeshonse), vatarmānamen vartate tathā bhūt -bhaviṣhyat kālamen vartate un samasta padārthoṅko jānatā hai jinamen 1pr̥uthakarūpase vartate svalakṣhaṇarūp lakṣhmīse ālokit anek prakāroṅke kāraṇ vaichitrya pragaṭ huā hai aur jinamen paraspar virodhase utpanna honevālī asamānajātīyatāke kāraṇ vaiṣhamya pragaṭ huā hai . (isī bātako yuktipūrvak samajhāte hain : — ) kram -pravr̥uttike hetubhūt, kṣhayopasham- avasthāmen rahanevāle gnānāvaraṇīy karmapudgaloṅkā usake (kṣhāyik gnānake) atyanta abhāv honese vah tātkālik yā atātkālik padārtha -mātrako samakālamen hī prakāshit karatā hai; (kṣhāyik gnān) sarvataḥ vishuddha honeke kāraṇ pratiniyat pradeshoṅkī vishuddhi (sarvataḥ vishuddhi) ke bhītar ḍūb jānese vah sarvataḥ (sarva ātmapradeshonse) bhī prakāshit karatā hai; sarva āvaraṇoṅkā kṣhay honese, desh -āvaraṇakā kṣhayopasham na rahanese vah sabako bhī prakāshit karatā hai, sarvaprakār gnānāvaraṇake kṣhayake kāraṇ (-sarva prakārake padārthoṅko jānanevāle gnānake āvaraṇamen nimittabhūt karmake kṣhay honese) asarvaprakārake gnānāvaraṇakā kṣhayopasham (-amuk hī prakārake padārthoṅko jānanevāle gnānake āvaraṇamen nimittabhūt karmoṅkā kṣhayopasham) vilayako prāpta honese vah vichitra ko bhī (-anek prakārake padārthon ko bhī) prakāshit karatā hai; asamānajātīy -gnānāvaraṇake 1. dravyoṅke bhinna -bhinna vartanevāle nij -nij lakṣhaṇ un dravyoṅkī lakṣhmī -sampatti -shobhā hain .
Page 80 of 513
PDF/HTML Page 113 of 546
single page version
kṣhayopashamasya vināshanādviṣhamamapi prakāshet . alamathavātivistareṇ, anivāritaprasaraprakāsh- shālitayā kṣhāyikagnānamavashyamev sarvadā sarvatra sarvathā sarvamev jānīyāt ..47..
kṣhayake kāraṇ) samānajātīy gnānāvaraṇakā kṣhayopasham (-samān jātike hī padārthoṅko
jānanevāle gnānake āvaraṇamen nimittabhūt karmoṅkā kṣhayopasham) naṣhṭa ho jānese vah viṣham ko bhī
(-asamānajātike padārthoṅko bhī) prakāshit karatā hai . athavā, ativistārase pūrā paḍẹ (kuchh
honese kṣhāyik gnān avashyamev sarvadā sarvatra sarvathā sarvako jānatā hai .
— ityādi maryādāyen mati – shrutādi kṣhāyopashamik gnānamen hī sambhav hain . kṣhāyikagnānake amaryādit honese ek hī sāth sarva ātmapradeshonse tīnon kālakī paryāyoṅke sāth sarva padārthoṅko — un padārthoṅke anek prakārake aur viruddha jātike hone par bhī jānatā hai arthāt kevalagnān ek hī samayamen sarva ātmapradeshonse samasta dravya -kṣhetra -kāl -bhāvako jānatā hai ..47..
anvayārtha : — [ya ] jo [yugapad ] ek hī sāth [traikālikān tribhuvanasthān ] traikālik tribhuvanastha (-tīnon kālake aur tīnon lokake) [arthān ] padārthoṅko [na
tene saparyay ek paṇ nahi dravya jāṇavun shakya chhe .48.
Page 81 of 513
PDF/HTML Page 114 of 546
single page version
ih kilaikamākāshadravyamekan dharmadravyamekamadharmadravyamasaṅkhyeyāni kāladravyāṇyanantāni jīvadravyāṇi . tato‘pyanantaguṇāni pudgaladravyāṇi . tathaiṣhāmev pratyekamatītānāgatānubhūy- mānabhedabhinnaniravadhivr̥uttipravāhaparipātino‘nantāḥ paryāyāḥ . evametatsamastamapi samuditan gneyam . ihaivaikan kiñchijjīvadravyan gnātr̥u . ath yathā samastan dāhyan dahan dahanaḥ samastadāhyahetuk- samastadāhyākāraparyāyapariṇatasakalaikadahanākāramātmānan pariṇamati, tathā samastan gneyan jānan gnātā samastagneyahetukasamastagneyākāraparyāyapariṇatasakalaikagnānākāran chetanatvāt svānubhav- pratyakṣhamātmānan pariṇamati . evan kil dravyasvabhāvaḥ . yastu samastan gneyan na jānāti sa samastan bhaṇitam . abhedanayen tadev sarvagnasvarūpan tadevopādeyabhūtānantasukhādyanantaguṇānāmādhārabhūtan sarva- prakāropādeyarūpeṇ bhāvanīyam iti tātparyam ..47.. ath yaḥ sarvan na jānāti sa ekamapi na jānātīti vichārayati — jo ṇa vijāṇadi yaḥ kartā naiv jānāti . katham . jugavan yugapadekakṣhaṇe . kān . atthe arthān . kathambhūtān . tikkālige trikālaparyāyapariṇatān . punarapi kathambhūtān . tihuvaṇatthe tribhuvanasthān . ṇādun tassa ṇa sakkan tasya puruṣhasya sambandhi gnānan gnātun samarthan na bhavati . kim . davvan vijānāti ] nahīn jānatā, [tasya ] use [saparyayan ] paryāy sahit [ekan dravyan vā ] ek dravya bhī [gnātun na shakyan ] jānanā shakya nahīn hai ..48..
ṭīkā : — is vishvamen ek ākāshadravya, ek dharmadravya, ek adharmadravya, asaṅkhya kāladravya aur ananta jīvadravya tathā unase bhī anantagune pudgal dravya hain, aur unhīṅke pratyekake atīt, anāgat aur vartamān aise (tīn) prakāronse bhedavālī 1niravadhi 2vr̥uttipravāhake bhītar paṛanevālī (-samā jānevālī) ananta paryāyen hain . isaprakār yah samasta (dravyon aur paryāyoṅkā) samudāy gney hai . usīmen ek koī bhī jīvadravya gnātā hai . ab yahān̐, jaise samasta dāhyako dahakatī huī agni samasta -dāhyahetuk (-samasta dāhya jisakā nimitta hai aisā) samasta dāhyākāraparyāyarūp pariṇamit sakal ek 3dahan jisakā ākār (svarūp) hai aise apane rūpamen (-agnirūpamen ) pariṇamit hotī hai, vaise hī samasta gneyoko jānatā huā gnātā (-ātmā) samastagneyahetuk samasta gneyākāraparyāyarūp pariṇamit 4sakal ek gnān jisakā ākār (svarūp) hai aise nijarūpase — jo chetanatāke kāraṇ svānubhavapratyakṣha hai us -rūp — pariṇamit hotā hai . isaprakār vāstavamen dravyakā svabhāv hai . kintu jo samasta gneyako nahīn jānatā vah (ātmā), jaise samasta dāhyako na dahatī huī agni samastadāhyahetuk 1. niravadhi = avadhi – had – maryādā antarahit . 2. vr̥utti = vartan karanā; utpād – vyay – dhrauvya; astitva, pariṇati . 3. dahan = jalānā, dahanā . 4. sakal = sārā; paripūrṇa .
Page 82 of 513
PDF/HTML Page 115 of 546
single page version
dāhyamadahan samastadāhyahetukasamastadāhyākāraparyāyapariṇatasakalaikadahanākāramātmānan dahan iv samastagneyahetukasamastagneyākāraparyāyapariṇatasakalaikagnānākāramātmānan chetanatvāt svānubhav- pratyakṣhatve‘pi na pariṇamati . evametadāyāti yaḥ sarvan na jānāti sa ātmānan na jānāti ..48.. gneyadravyam . kimvishiṣhṭam . sapajjayan anantaparyāyasahitam . katisaṅkhyopetam . egan vā ekamapīti . tathā hi ---ākāshadravyan tāvadekan, dharmadravyamekan, tathaivādharmadravyan cha, lokākāshapramitāsaṅkhyeyakāladravyāṇi, tato‘nantaguṇāni jīvadravyāṇi, tebhyo‘pyanantaguṇāni pudgaladravyāṇi . tathaiv sarveṣhān pratyekamananta- paryāyāḥ, etatsarvan gneyan tāvattatraikan vivakṣhitan jīvadravyan gnātr̥u bhavati . evan tāvadvastusvabhāvaḥ . tatra yathā dahanaḥ samastan dāhyan dahan san samastadāhyahetukasamastadāhyākāraparyāyapariṇatasakalaikadahanasvarūpamuṣhṇa- pariṇatatr̥uṇaparṇādyākāramātmānan (svakīyasvabhāvan) pariṇamati, tathāyamātmā samastan gneyan jānan san samastagneyahetukasamastagneyākāraparyāyapariṇatasakalaikākhaṇḍagnānarūpan svakīyamātmānan pariṇamati jānāti parichchhinatti . yathaiv cha sa ev dahanaḥ pūrvokta lakṣhaṇan dāhyamadahan san tadākāreṇ na pariṇamati, tathā‘‘tmāpi pūrvoktalakṣhaṇan samastan gneyamajānan pūrvoktalakṣhaṇamev sakalaikākhaṇḍagnānākāran svakīyamātmānan na pariṇamati na jānāti na parichchhinatti . aparamapyudāharaṇan dīyate ---yathā ko‘pyandhak ādityaprakāshyān padārthānapashyannādityamiv, pradīpaprakāshyān padārthānapashyan pradīpamiv, darpaṇastha- bimbānyapashyan darpaṇamiv, svakīyadr̥uṣhṭiprakāshyān padārthānapashyan hastapādādyavayavapariṇatan svakīy- dehākāramātmānan svakīyadr̥uṣhṭayā na pashyati, tathāyan vivakṣhitātmāpi kevalagnānaprakāshyān padārthānajānan samastadāhyākāraparyāyarūp pariṇamit sakal ek dahan jisakā ākār hai aise apane rūpamen pariṇamit nahīn hotā usīprakār samastagneyahetuk samastagneyākāraparyāyarūp pariṇamit sakal ek gnān jisakā ākār hai aise apane rūpamen — svayam chetanāke kāraṇ svānubhavapratyakṣha hone par bhī pariṇamit nahīn hotā, (apaneko paripūrṇa tayā anubhav nahīn karatā — nahīn jānatā) is prakār yah phalit hotā hai ki jo sabako nahīn jānatā vah apaneko (-ātmāko) nahīn jānatā .
bhāvārtha : — jo agni kāṣhṭha, tr̥uṇ, patte ityādi samasta dāhyapadārthoṅko nahīn jalātā, usakā dahanasvabhāv (kāṣhṭhādik samasta dāhya jisakā nimitta hai aisā) samasta dāhyākāraparyāyarūp pariṇamit na honese apūrṇarūpase pariṇamit hotā hai — paripūrṇarūpase pariṇamit nahīn hotā, isaliye paripūrṇa ek dahan jisakā svarūp hai aisī vah agni apane rūp hī pūrṇa rītise pariṇamit nahīn hotī; usī prakār yah ātmā samasta dravya -paryāyarūp samasta gneyako nahīn jānatā, usakā gnān (samasta gney jisakā nimitta hai aise) samastagneyākāraparyāyarūp pariṇamit na honese apūrṇarūpase pariṇamit hotā hai – paripūrṇa rūpase pariṇamit nahīn hotā, isaliye paripūrṇa ek gnān jisakā svarūp hai aisā vah ātmā apane rūpase hī pūrṇa rītise pariṇamit nahīn hotā arthāt nijako hī pūrṇa rītise anubhav nahīn karatā — nahīn jānatā . isaprakār siddha huā ki jo sabako nahīn jānatā vah ekako — apaneko (pūrṇa rītise) nahīn jānatā ..48..
Page 83 of 513
PDF/HTML Page 116 of 546
single page version
ātmā hi tāvatsvayan gnānamayatve sati gnātr̥utvāt gnānamev . gnānan tu pratyātmavarti pratibhāsamayan mahāsāmānyam . tattu pratibhāsamayānantavisheṣhavyāpi . te cha sarvadravyaparyāy- sakalākhaṇḍaikakevalagnānarūpamātmānamapi na jānāti . tat etatsthitan yaḥ sarvan na jānāti sa ātmānamapi na jānātīti ..48.. athaikamajānan sarvan na jānātīti nishchinoti --davvan dravyan aṇantapajjayan anantaparyāyan egan ekan aṇantāṇi davvajādīṇi anantāni dravyajātīni jo ṇa vijāṇadi yo na vijānāti
anvayārtha : — [yadi ] yadi [anantaparyāyan ] ananta paryāyavāle [ekan dravyan ] ek dravyako (-ātmadravyako) [anantāni dravyajātāni ] tathā ananta dravyasamūhako [yugapad ] ek hī sāth [na vijānāti ] nahīn jānatā [saḥ ] to vah puruṣh [sarvāṇi ] sab ko (-ananta dravyasamūhako) [kathan jānāti ] kaise jān sakegā ? (arthāt jo ātmadravyako nahīn jānatā ho vah samasta dravyasamūhako nahīn jān sakatā) ..49..
prakārāntarase anvayārtha : — [yadi ] yadi [anantaparyāyan ] ananta paryāyavāle [ekan dravyan ] ek dravyako (-ātmadravyako) [na vijānāti ] nahīn jānatā [saḥ ] to vah puruṣh [yugapad ] ek hī sāth [sarvāṇi anantāni dravyajātāni ] sarva ananta dravya -samūhako [kathan jānāti ] kaise jān sakegā ?
ṭīkā : — pratham to ātmā vāstavamen svayam gnānamay honese gnātr̥utvake kāraṇ gnān hī hai; aur gnān pratyek ātmāmen vartatā (-rahatā) huā pratibhāsamay mahāsāmānya hai . vah pratibhāsamay mahāsāmānya pratibhāsamay ananta visheṣhommen vyāpta honevālā hai; aur un visheṣhoṅke (-bhedoṅke) nimitta sarva dravyaparyāy hain . ab jo puruṣh sarva dravyaparyāy jinake nimitta hain aise
jo ek dravya anantaparyay tem dravya anantane yugapad na jāṇe jīv, to te kem jāṇe sarvane ? 49.
Page 84 of 513
PDF/HTML Page 117 of 546
single page version
nibandhanāḥ . ath yaḥ sarvadravyaparyāyanibandhanānantavisheṣhavyāpipratibhāsamayamahāsāmānyarūp- mātmānan svānubhavapratyakṣhan na karoti sa ka than pratibhāsamayamahāsāmānyavyāpyapratibhāsamayānanta- visheṣhanibandhanabhūtasarvadravyaparyāyān pratyakṣhīkuryāt . evametadāyāti ya ātmānan na jānāti sa sarvan na jānāti . ath sarvagnānādātmagnānamātmagnānātsarvagnānamityavatiṣhṭhate . evan cha sati gnānamayatven svasañchetakatvādātmano gnātr̥ugneyayorvastutvenānyatve satyapi pratibhāsapratibhāsya- mānayoḥ svasyāmavasthāyāmanyonyasamvalanenātyantamashakyavivechanatvātsarvamātmani nikhātamiv pratibhāti . yadyevan na syāt tadā gnānasya paripūrṇātmasañchetanābhāvāt paripūrṇasyaikasyātmano‘pi gnānan na siddhayet ..49.. anantadravyasamūhān kidh so savvāṇi jāṇādi kathan sa sarvān jānāti jugavan yugapadekasamaye, na kathamapīti . tathā hi --ātmalakṣhaṇan tāvajgnānan tachchākhaṇḍapratibhāsamayan sarvajīvasādhāraṇan mahāsāmānyam . tachcha mahāsāmānyan gnānamayānantavisheṣhavyāpi . te cha gnānavisheṣhā anantadravyaparyāyāṇān viṣhayabhūtānān ananta visheṣhommen vyāpta honevāle pratibhāsamay mahāsāmānyarūp ātmākā svānubhav pratyakṣha nahīn karatā, vah (puruṣh) pratibhāsamay mahāsāmānyake dvārā 1vyāpya (-vyāpya hone yogya) jo pratibhāsamay ananta visheṣh hai unakī nimittabhūt sarva dravya paryāyoṅko kaise pratyakṣha kar sakegā ? (nahīn kar sakegā) isase aisā phalit huā ki jo ātmāko nahīn jānatā vah sabako nahīn jānatā .
ab, isase aisā nishchit hotā hai ki sarvake gnānase ātmākā gnān aur ātmāke gnānase sarvakā gnān (hotā hai); aur aisā honese, ātmā gnānamayatāke kāraṇ svasañchetak honese, gnātā aur gneyakā vasturūpase anyatva hone par bhī pratibhās aur pratibhāsyamānakar apanī avasthāmen anyonya milan honeke kāraṇ (gnān aur gney, ātmākī – gnānakī avasthāmen paraspar mishrit – ekamekarūp honese) unhen bhinna karanā atyanta ashakya honese māno sab kuchh ātmāmen 2nikhāt (praviṣhṭa) ho gayā ho isaprakār pratibhāsit hotā hai — gnāt hotā hai . (ātmā gnānamay honese vah apaneko anubhav karatā hai — jānatā hai, aur apaneko jānanepar samasta gney aise gnāt hote hain – mānon ve gnānamen sthit hī hon, kyoṅki gnānakī avasthāmense gneyākāroṅko bhinna karanā ashakya hai .) yadi aisā na ho to (yadi ātmā sabako na jānatā ho to) gnānake paripūrṇa ātmasañchetanakā abhāv honese paripūrṇa ek ātmākā bhī gnān siddha na ho . 1. gnān sāmānya vyāpak hai, aur gnān visheṣh -bhed vyāpya hain . un gnānavisheṣhoṅke nimitta gneyabhūt sarva dravya
aur paryāyen hain . 2. nikhāt = khodak ra bhītar gaharā utar gayā huvā; bhītar praviṣhṭa huā .
Page 85 of 513
PDF/HTML Page 118 of 546
single page version
viṣhayabhūtāḥ ye‘nantadravyaparyāyāstān kathan jānāti, na kathamapi . ath etadāyātam — yaḥ ātmānan na
satyātmaparignānan bhavatīti . yadyevan tarhi chhadmasthānān sarvaparignānan nāstyātmaparignānan kathan bhaviṣhyati,
bhāvārtha : — 48 aur 49vīn gāthāmen aisā batāyā gayā hai ki sabako nahīn jānatā vah apaneko nahīn jānatā, aur jo apaneko nahīn jānatā vah sabako nahīn jānatā . apanā gnān aur sabakā gnān ek sāth hī hotā hai . svayam aur sarva — in domense ekakā gnān ho aur dūsarekā na ho yah asambhav hai .
yah kathan ekadesh gnānakī apekṣhāse nahīn kintu pūrṇagnānakī (kevalagnānakī) apekṣhāse hai ..49..
anvayārtha : — [yadi ] yadi [gnāninaḥ gnānan ] ātmākā gnān [kramashaḥ ] kramashaḥ [arthān pratītya ] padārthoṅkā avalamban lekar [utpadyate ] utpanna hotā ho [tat ] to vah (gnān) [ na ev nityan bhavati ] nitya nahīn hai, [na kṣhāyikan ] kṣhāyik nahīn hai, [na ev sarvagatam ] aur sarvagat nahīn hai ..50..
jo gnān ‘gnānī’nu ūpaje kramashaḥ arath avalambīne, to nitya nahi, kṣhāyik nahi ne sarvagat nahi gnān e .50.
Page 86 of 513
PDF/HTML Page 119 of 546
single page version
yatkil krameṇaikaikamarthamālambya pravartate gnānan tadekārthālambanādutpannamanyārthālambanāt pralīyamānan nityamasattathā karmodayādekān vyaktin pratipannan punarvyaktyantaran pratipadyamānan kṣhāyik- mapyasadanantadravyakṣhetrakālabhāvānākrāntumashaktatvāt sarvagatan na syāt ..50..
athavā svasamvedanagnānenātmā gnāyate, tatashcha bhāvanā kriyate, tayā rāgādivikalparahitasva- samvedanagnānabhāvanayā kevalagnānan cha jāyate . iti nāsti doṣhaḥ ..49.. ath kramapravr̥uttagnānen sarvagno na bhavatīti vyavasthāpayati — uppajjadi jadi ṇāṇan utpadyate gnānan yadi chet . kamaso kramashaḥ sakāshāt . kinkin
ṭīkā : — jo gnān kramashaḥ ek ek padārthakā avalamban lekar pravr̥utti karatā hai vah (gnān) ek padārthake avalambanase utpanna hokar dūsare padārthake avalambanase naṣhṭa ho jānese nitya nahīn hotā tathā karmodayake kāraṇ ek 1vyaktiko prāpta karake phi ra anya vyaktiko prāpta karatā hai isaliye kṣhāyik bhī na hotā huā, vah ananta dravya -kṣhetra -kāl -bhāvako prāpta hone men (-jānane men ) asamartha honeke kāraṇ sarvagat nahīn hai .
bhāvārtha : — kramashaḥ pravartamān gnān anitya hai, kṣhāyopashamik hai; aisā kramik gnānavālā puruṣh sarvagna nahīn ho sakatā ..50..
ab aisā nishchit hotā hai ki yugapat pravr̥uttike dvārā hī gnānakā sarvagatatva siddha hotā hai (arthāt akramase pravartamān gnān hī sarvagat ho sakatā hai ) : —
anvayārtha : — [traikālyanityaviṣhaman ] tīnon kālamen sadā viṣham (asamān jātike), [sarvatra sambhavan ] sarva kṣhetrake [chitran ] anek prakārake [sakalan ] samasta padārthoṅko [jainan ] jinadevakā gnān [yugapat jānāti ] ek sāth jānatā hai [aho hi ] aho ! [gnānasya māhātmyam ] gnānakā māhātmya ! ..51.. 1. vyakti = pragaṭatā; visheṣh, bhed .
nitye viṣham, vidhavidh, sakal padārthagaṇ sarvatrano, jinagnān jāṇe yugapade, mahimā aho e gnānano ! .51.
Page 87 of 513
PDF/HTML Page 120 of 546
single page version
kṣhāyikan hi gnānamatishayāspadībhūtaparamamāhātmyam . yattu yugapadev sarvārthānālambya pravartate gnānan taṭṭaṅkotkīrṇanyāyāvasthitasamastavastugneyākāratayādhiropitanityatvan pratipannasamasta- vyaktitvenābhivyaktasvabhāvabhāsikṣhāyikabhāvan traikālyen nityamev viṣhamīkr̥utān sakalāmapi sarvārthasambhūtimanantajātiprāpitavaichitryān parichchhindadakramasamākrāntānantadravyakṣhetrakālabhāvatayā prakaṭīkr̥utādbhutamāhātmyan sarvagatamev syāt ..51.. kr̥utvā . aṭṭhe paḍuchcha gneyārthānāshritya . kasya . ṇāṇissa gnāninaḥ ātmanaḥ . tan ṇev havadi ṇichchan utpattinimittabhūtapadārthavināshe tasyāpi vināsh iti nityan na bhavati . ṇa khāigan gnānāvaraṇīy- karmakṣhayopashamādhīnatvāt kṣhāyikamapi na bhavati . ṇev savvagadan yat ev pūrvoktaprakāreṇ parādhīnatven nityan na bhavati, kṣhayopashamādhīnatven kṣhāyikan cha na bhavati, tat ev yugapatsamastadravyakṣhetrakālabhāvānān parignānasāmarthyābhāvātsarvagatan na bhavati . at etatsthitan yadgnānan krameṇārthān pratītya jāyate ten sarvagno na bhavati iti ..50.. ath yugapatparichchhittirūpagnānenaiv sarvagno bhavatītyāvedayati ---jāṇadi jānāti . kin kartr̥u . joṇhan jainagnānam . katham . jugavan yugapadekasamaye . aho hi ṇāṇassa māhappan aho hi sphu ṭan jainagnānasya māhātmyan pashyatām . kin jānāti . arthamityadhyāhāraḥ . kathambhūtam . tikkālaṇi- chchavisayan trikālaviṣhayan trikālagatan nityan sarvakālam . punarapi kimvishiṣhṭam . sayalan samastam . punarapi kathambhūtam . savvatthasambhavan sarvatra loke sambhavan samutpannan sthitam . punashcha kinrūpam . chittan nānājātibheden vichitramiti . tathā hi --yugapatsakalagrāhakagnānen sarvagno bhavatīti gnātvā kin kartavyam . jyotiṣhka-
ṭīkā : — vāstavamen kṣhāyik gnānakā, sarvotkr̥uṣhṭatākā sthānabhūt param māhātmya hai; aur jo gnān ek sāth hī samasta padārthoṅkā avalamban lekar pravr̥utti karatā hai vah gnān — apanemen samasta vastuoṅke gneyākār 1ṭaṅkotkīrṇa – nyāyase sthit honese jisane nityatva prāpta kiyā hai aur samasta vyaktiko prāpta kar lenese jisane svabhāvaprakāshak kṣhāyikabhāv pragaṭ kiyā hai aisā — trikālamen sadā viṣham rahanevāle (-asamān jātirūpase pariṇamit honevāle) aur ananta prakāroṅke kāraṇ vichitratāko prāpta sampūrṇa sarva padārthoṅke samūhako jānatā huā, akramase ananta dravya -kṣhetra -kāl -bhāvako prāpta honese jisane adbhut māhātmya pragaṭ kiyā hai aisā sarvagat hī hai .
bhāvārtha : — akramase pravartamān gnān ek gneyase dūsareke prati nahīn badalatā isaliye nitya hai, apanī samasta shaktiyoṅke pragaṭ ho jānese kṣhāyik hai, aise akramik gnānavālā puruṣh hī sarvagna ho sakatā hai . sarvagnake is gnānakā koī param adbhut māhātmya hai ..51.. 1. ṭaṅkotkīrṇa nyāy = pattharamen ṭāṅkīse utkīrṇa ākr̥utikī bhān̐ti .