Page 88 of 513
PDF/HTML Page 121 of 546
single page version
ih khalu ‘udayagadā kammansā jiṇavaravasahehin ṇiyadiṇā bhaṇiyā . tesu vimūḍho ratto duṭṭho vā bandhamaṇubhavadi ..’ ityatra sūtre udayagateṣhu pudgalakarmānsheṣhu satsu sañchetayamāno mantravādarasasiddhayādīni yāni khaṇḍavignānāni mūḍhajīvānān chittachamatkārakāraṇāni paramātmabhāvanā- vināshakāni cha . tatrāgrahan tyaktvā jagattrayakālatrayasakalavastuyugapatprakāshakamavinashvaramakhaṇḍaik- pratibhāsarūpan sarvagnashabdavāchyan yatkevalagnānan tasyaivotpattikāraṇabhūtan yatsamastarāgādivikalpajālen rahitan sahajashuddhātmano‘bhedagnānan tatra bhāvanā kartavyā, iti tātparyam ..51.. evan kevalagnānamev sarvagna iti kathanarūpeṇ gāthaikā, tadanantaran sarvapadārthaparignānātparamātmagnānamiti prathamagāthā paramātmagnānāchcha sarvapadārthaparignānamiti dvitīyā cheti . tatashcha kramapravr̥uttagnānen sarvagno na bhavatīti prathamagāthā, yugapadgrāhakeṇ sa bhavatīti dvitīyā cheti samudāyen saptamasthale gāthāpañchakan gatam . ath pūrvan yaduktan
ab, gnānīke (-kevalagnānī ātmāke) gnaptikriyākā sadbhāv hone par bhī usake kriyāke phalarūp bandhakā niṣhedh karate hue upasanhār karate hain (arthāt kevalagnānī ātmāke jānanekī kriyā hone par bhī bandha nahīn hotā, aisā kahakar gnān -adhikār pūrṇa karate hain) —
anvayārtha : – [ātmā ] (kevalagnānī) ātmā [tān jānan api ] padārthoṅko jānatā huā bhī [na api pariṇamati ] usarūp pariṇamit nahīn hotā, [na gr̥uhṇāti ] unhen grahaṇ nahīn karatā [teṣhu artheṣhu na ev utpadyate ] aur un padārthoṅke rūpamen utpanna nahīn hotā [ten ] isaliye [abandhakaḥ pragnaptaḥ ] use abandhak kahā hai ..52..
ṭīkā : — yahān̐ ‘udayagadā kammansā jinavaravasahehin ṇiyadiṇā bhaṇiyā . tesu vimūḍho ratto duṭṭho vā 1bandhamaṇubhavadi ..’ is gāthā sūtramen, ‘udayagat pudgalakarmānshoṅke astitvamen chetit hone par – jānanepar – anubhav karane par moh -rāg -dveṣhamen pariṇat honese gneyārthapariṇaman- 1. gnānatattva – pragnāpanakī 43vīn gāthā .
te artharūp na pariṇame jīv, nav grahe, nav ūpaje, sau arthane jāṇe chhatān, tethī abandhak jin kahe.52.
Page 89 of 513
PDF/HTML Page 122 of 546
single page version
moharāgadveṣhapariṇatatvāt gneyārthapariṇamanalakṣhaṇayā kriyayā yujyamānaḥ kriyāphalabhūtan bandham- nubhavati, na tu gnānāditi prathamamevārthapariṇamanakriyāphalatven bandhasya samarthitatvāt, tathā ‘geṇhadi ṇev ṇa muñchadi ṇa paran pariṇamadi kevalī bhagavan . pechchhadi samantado so jāṇadi savvan ṇiravasesan ..’ ityarthapariṇamanādikriyāṇāmabhāvasya shuddhātmano nirūpitatvāchchārthānapariṇamato‘- gr̥uhṇatasteṣhvanutpadyamānasya chātmano gnaptikriyāsadbhāve‘pi na khalu kriyāphalabhūto bandhaḥ siddhayet ..52.. padārthaparichchhittisadbhāve‘pi rāgadveṣhamohābhāvāt kevalinān bandho nāstīti tamevārthan prakārāntareṇ dr̥uḍhīkurvan gnānaprapañchādhikāramupasanharati ---ṇa vi pariṇamadi yathā svakīyātmapradeshaiḥ samarasībhāven sah pariṇamati tathā gneyarūpeṇ na pariṇamati . ṇa geṇhadi yathaiv chānantagnānādichatuṣhṭayarūpamātmarūpamātmarūpatayā gr̥uhṇāti tathā gneyarūpan na gr̥uhṇāti . uppajjadi ṇev tesu aṭṭhesu yathā cha nirvikāraparamānandaikasukharūpeṇ svakīyasiddhaparyāyeṇotpadyate tathaiv cha gneyapadārtheṣhu notpadyate . kin kurvannapi . jāṇaṇṇavi te tān gneyapadārthān svasmāt pr̥uthagrūpeṇ jānannapi . sa kaḥ kartā . ādā muktātmā . abandhago teṇ paṇṇatto tataḥ kāraṇātkarmaṇāmabandhakaḥ pragnapta iti . tadyathā --rāgādirahitagnānan bandhakāraṇan na bhavatīti gnātvā shuddhātmopalambhalakṣhaṇamokṣhaviparītasya nārakādiduḥkhakāraṇakarmabandhasya kāraṇānīndriyamanojanitānyekadesh- svarūp kriyāke sāth yukta hotā huā ātmā kriyāphalabhūt bandhakā anubhav karatā hai, kintu gnānase nahīn’ isaprakār pratham hī arthapariṇamanakriyāke phalarūpase bandhakā samarthan kiyā gayā hai (arthāt bandha to padārtharūpamen pariṇamanarūp kriyākā phal hai aisā nishchit kiyā gayā hai) tathā ‘geṇhadi ṇev ṇa muñchadi ṇa paran pariṇamadi kevalī bhagavan . pechchhadi samantado so jāṇādi savvan 1ṇiravasesan ..’
is gāthā sūtramen shuddhātmāke artha pariṇamanādi kriyāoṅkā abhāv nirūpit kiyā gayā hai isaliye jo (ātmā) padārtharūpamen pariṇamit nahīn hotā use grahāṇ nahīn karatā aur usarūp utpanna nahīn hotā us ātmāke gnaptikriyākā sadbhāv hone par bhī vāstavamen kriyāphalabhūt bandha siddha nahīn hotā .
bhāvārtha : — karmake tīn bhed kiye gaye hain – prāpya – vikārya aur nirvartya . kevalī- bhagavānake prāpya karma, vikārya karma aur nirvartya karma gnān hī hai, kyoṅki ve gnānako hī grahaṇ karate hain, gnānarūp hī pariṇamit hote hain aur gnānarūp hī utpanna hote hain . is prakār gnān hī unakā karma aur gnapti hī unakī kriyā hai . aisā honese kevalībhagavānake bandha nahīn hotā, kyoṅki gnaptikriyā bandhakā kāraṇ nahīn hai kintu gneyārthapariṇamanakriyā arthāt gney padārthoṅke 1. gnānatattva -pragnāpanakī 32 vīn gāthā . pra. 12
Page 90 of 513
PDF/HTML Page 123 of 546
single page version
mohābhāvādyadātmā pariṇamati paran naiv nirlūnakarmā .
gneyākārān trilokīn pr̥uthagapr̥uthagath dyotayan gnānamūrtiḥ ..4..
ath gnānādabhinnasya saukhyasya svarūpan prapañchayan gnānasaukhyayoḥ heyopādeyatvan chintayati —
vignānāni tyaktvā sakalavimalakevalagnānasya karmabandhākāraṇabhūtasya yadbījabhūtan nirvikārasvasamvedanagnānan tatraiv bhāvanā kartavyetyabhiprāyaḥ ..52.. evan rāgadveṣhamoharahitatvātkevalinān bandho nāstīti kathanarūpeṇ gnānaprapañchasamāptimukhyatven chaikasūtreṇāṣhṭamasthalan gatam . sanmukh vr̥utti honā (-gney padārthoṅke prati pariṇamit honā) vah bandhakā kāraṇ hai ..52..
(ab, pūrvokta āshayako kāvyadvārā kahakar, kevalagnānī ātmākī mahimā batākar yah gnān -adhikār pūrṇa kiyā jātā hai .)
artha : — jisane karmoṅko chhed ḍālā hai aisā yah ātmā bhūt, bhaviṣhyat aur vartamān samasta vishvako (arthāt tīnon kālakī paryāyonse yukta samasta padārthoṅko) ek hī sāth jānatā huā bhī mohake abhāvake kāraṇ pararūp pariṇamit nahīn hotā, isaliye ab, jisake samasta gneyākāroṅko atyanta vikasit gnaptike vistārase svayam pī gayā hai aisai tīnonlokake padārthoṅko pr̥uthak aur apr̥uthak prakāshit karatā huā vah gnānamūrti mukta hī rahatā hai .
heyopādeyatākā (arthāt kaunasā gnān tathā sukh hey hai aur kaunasā upādey hai vah) vichār karate hain : –
arthonun gnān amūrta, mūrta, atīndriy ne aindriy chhe, chhe sukh paṇ evuñj, tyān paradhān je te grāhya chhe. 53.
Page 91 of 513
PDF/HTML Page 124 of 546
single page version
atra gnānan saukhyan cha mūrtamindriyajan chaikamasti . itaradamūrtamatīndriyan chāsti . tatra yadamūrtamatīndriyan cha tatpradhānatvādupādeyatven gnātavyam . tatrādyan mūrtābhiḥ kṣhāyopashamikībhirup- yogashaktibhistathāvidhebhya indriyebhyaḥ samutpadyamānan parāyattatvāt kādāchitkan kramakr̥utapravr̥utti
karedi karoti . sa kaḥ . logo lokaḥ . kathambhūtaḥ . devāsuramaṇuarāyasambandho devāsuramanuṣhya- rājasambandhaḥ . punarapi kathambhūtaḥ . bhatto bhaktaḥ . ṇichchan nityan sarvakālam . punarapi kimvishiṣhṭaḥ . uvajutto upayukta udyataḥ . itthambhūto lokaḥ kān karoti . ṇamāin namasyān namaskriyām . kasya . tassa tasya pūrvoktasarvagnasya . tan tahā vi ahan tan sarvagnan tathā tenaiv prakāreṇāhamapi granthakartā namaskaromīti . ayamatrārthaḥ ---yathā devendrachakravartyādayo‘nantākṣhayasukhādiguṇāspadan sarvagnasvarūpan namaskurvanti, tathaivāh- mapi tatpadābhilāṣhī paramabhaktyā praṇamāmi ..★2.. evamaṣhṭābhiḥ sthalairdvātrinshadgāthāstadanantaran namaskār- gāthā cheti samudāyen trayastrinshatsūtrairgnānaprapañchanāmā tr̥utīyo‘ntarādhikāraḥ samāptaḥ . ath sukh- prapañchābhidhānāntarādhikāre‘ṣhṭādash gāthā bhavanti . atra pañchasthalāni, teṣhu prathamasthale ‘atthi amuttan’
anvayārtha : — [artheṣhu gnānan ] padārtha sambandhī gnān [amūrtan mūrtan ] amūrta yā mūrta, [atīndriyan aindriyan cha asti ] atīndriy yā aindriy hotā hai; [cha tathā saukhyan ] aur isīprakār (amūrta yā mūrta, atīndriy yā aindriy) sukh hotā hai . [teṣhu cha yat paran ] usamen jo pradhān – utkr̥uṣhṭa hai [tat gneyan ] vah upādeyarūp jānanā ..53..
ṭīkā : — yahān̐, (gnān tathā sukh do prakārakā hai – ) ek gnān tathā sukh mūrta aur 1indriyaj hai; aur dūsarā (gnān tathā sukh) amūrta aur atīndriy hai . usamen jo amūrta aur atīndriy hai vah pradhān honese upādeyarūp jānanā .
vahān̐, pahalā gnān tathā sukh mūrtarūp aisī kṣhāyopashamik upayogashaktiyonse us- us prakārakī indriyoṅke dvārā utpanna hotā huā parādhīn honese 2kādāchitka, kramashaḥ 1. indriyaj = indriyon dvārā utpanna honevālā; aindriy . 2. kādāchitka = kadāchit – kabhī kabhī honevālā; anitya ..
Page 92 of 513
PDF/HTML Page 125 of 546
single page version
sapratipakṣhan sahānivr̥uddhi cha gauṇamiti kr̥utvā gnānan cha saukhyan cha heyam . itaratpunaramūrtābhi- shchaitanyānuvidhāyinībhirekākinībhirevātmapariṇāmashaktibhistathāvidhebhyo‘tīndriyebhyaḥ svābhāvik- chidākārapariṇāmebhyaḥ samutpadyamānamatyantamātmāyattatvānnityan yugapatkr̥utapravr̥utti niḥpratipakṣha- mahānivr̥uddhi cha mukhyamiti kr̥utvā gnānan saukhyan chopādeyam ..53.. ityādyadhikāragāthāsūtramekan, tadanantaramatīndriyagnānamukhyatven ‘jan pechchhado’ ityādi sūtramekan, athendriyagnānamukhyatven ‘jīvo sayan amutto’ ityādi gāthāchatuṣhṭayan, tadanantaramatīndriyasukhamukhyatayā ‘jādan sayan’ ityādi gāthāchatuṣhṭayan, athānantaramindriyasukhapratipādanarūpeṇ gāthāṣhṭakam, tatrāpyaṣhṭakamadhye prathamat indriyasukhasya duḥkhatvasthāpanārthan ‘maṇuāsurā’ ityādi gāthādvayan, ath muktātmanān dehābhāve‘pi sukhamastīti gnāpanārthan dehaḥ sukhakāraṇan na bhavatīti kathanarūpeṇ ‘pappā iṭṭhe visaye’ ityādi sūtradvayan, tadanantaramindriyaviṣhayā api sukhakāraṇan na bhavantīti kathanen ‘timiraharā’ ityādi gāthādvayam, ato‘pi sarvagnanamaskāramukhyatven ‘tejodiṭṭhi’ ityādi gāthādvayam . evan pañchamasthale antarasthalachatuṣhṭayan bhavatīti sukhaprapañchādhikāre samudāyapātanikā .. athātīndriyasukhasyopādeyabhūtasya svarūpan prapañcha- yannatīndriyagnānamatīndriyasukhan chopādeyamiti, yatpunarindriyajan gnānan sukhan cha taddheyamiti pratipādanarūpeṇ prathamatastāvadadhikārasthalagāthayā sthalachatuṣhṭayan sūtrayati — atthi asti vidyate . kin kartr̥u . ṇāṇan gnānamiti bhinnaprakramo vyavahitasambandhaḥ . kimvishiṣhṭam . amuttan muttan amūrtan mūrtan cha . punarapi kimvishiṣhṭam . adindiyan indiyan cha yadamūrtan tadatīndriyan mūrtan punarindriyajam . itthambhūtan gnānamasti . keṣhu viṣhayeṣhu . atthesu gneyapadārtheṣhu, tahā sokkhan cha tathaiv gnānavadamūrtamatīndriyan mūrtamindriyajan cha sukhamiti . jan tesu paran cha tan ṇeyan yatteṣhu pūrvoktagnānasukheṣhu madhye paramutkr̥uṣhṭamatīndriyan tadupādeyamiti gnātavyam . tadev 1pravr̥utta honevālā, 2sapratipakṣha aur 3sahānivr̥uddhi hai isaliye gauṇ hai aisā samajhakar vah hey hai arthāt chhoṛane yogya hai; aur dūsarā gnān tathā sukh amūrtarūp aisī 4chaitanyānuvidhāyī aikākī ātmapariṇām shaktiyonse tathāvidh atīndriy svābhāvik- chidākār -pariṇāmoṅke dvārā utpanna hotā huā atyanta ātmādhīn honese nitya yugapat pravartamān, niḥpratipakṣha aur hānivr̥uddhise rahit hai, isaliye mukhya hai, aisā samajhakar vah (gnān aur sukh) upādey arthāt grahaṇ karane yogya hai ..53.. 1. mūrtik indriyaj gnān kramase pravr̥utta hotā hai; yugapat nahīn hotā; tathā mūrtik indriyaj sukh bhī kramashaḥ
hotā hai, ek hī sāth sarva indriyoṅke dvārā yā sarva prakārase nahīn hotā . 2. sapratipakṣha = pratipakṣha – virodhī sahit . (mūrta -indriyaj gnān apane pratipakṣha agnānasahit hī hotā hai, aur
mūrta indriyaj sukh usake pratipakṣhabhūt duḥkh sahit hī hotā hai . 3. sahānivr̥uddhi = hānivr̥uddhi sahit . 4. chaitanyānuvidhāyī = chaitanyake anusār vartanevālī; chaitanyake anukūlarūpase – viruddharūpase nahīn vartanevālī .
Page 93 of 513
PDF/HTML Page 126 of 546
single page version
atīndriyan hi gnānan yadamūrtan yanmūrteṣhvapyatīndriyan yatprachchhannan cha tatsakalan vivriyate — amūrtābhiḥ kṣhāyikībhiratīndriyābhishchidānandaikalakṣhaṇābhiḥ shuddhātmashaktibhirutpannatvā- datīndriyagnānan sukhan chātmādhīnatvenāvinashvaratvādupādeyamiti; pūrvoktāmūrtashuddhātmashaktibhyo vilakṣhaṇābhiḥ kṣhāyopashamikendriyashaktibhirutpannatvādindriyajan gnānan sukhan cha parāyattatven vinashvaratvāddheyamiti tātparyam ..53.. evamadhikāragāthayā prathamasthalan gatam . ath pūrvoktamupādeyabhūtamatīndriyagnānan visheṣheṇ vyaktīkaroti — jan yadatīndriyan gnānan kartr̥u . pechchhado prekṣhamāṇapuruṣhasya jānāti . kim . amuttan amūrta- matīndriyaniruparāgasadānandaikasukhasvabhāvan yatparamātmadravyan tatprabhr̥uti samastāmūrtadravyasamūhan muttesu adindiyan cha mūrteṣhu pudgaladravyeṣhu yadatīndriyan paramāṇvādi . pachchhaṇṇan kālāṇuprabhr̥utidravyarūpeṇ prachchhannan vyavahit- mantaritan, alokākāshapradeshaprabhr̥uti kṣhetraprachchhannan, nirvikāraparamānandaikasukhāsvādapariṇatirūpaparamātmano vartamānasamayagatapariṇāmāstatprabhr̥utayo ye samastadravyāṇān vartamānasamayagatapariṇāmāste kālaprachchhannāḥ, tasyaiv paramātmanaḥ siddharūpashuddhavyañjanaparyāyaḥ sheṣhadravyāṇān cha ye yathāsambhavan vyañjanaparyāyāsteṣhvanta-
ab, atīndriy sukhakā sādhanabhūt (-kāraṇarūp) atīndriy gnān upādey hai — isaprakār usakī prashansā karate hain : —
anvayārtha : — [prekṣhamāṇasya yat ] dekhanevālekā jo gnān [amūrtan ] amūrtako, [mūrteṣhu ] mūrta padārthommen bhī [atīndriyan ] atīndriyako, [cha prachchhannan ] aur prachchhannako, [sakalan ] in sabako — [svakan cha itarat ] sva tathā parako — dekhatā hai, [tad gnānan ] vah gnān [pratyakṣhan bhavati ] pratyakṣha hai ..54..
ṭīkā : — jo amūrta hai, jo mūrta padārthommen bhī atīndriy hai, aur jo 1prachchhanna hai, us sabako — jo ki sva aur par in do bhedommen samā jātā hai use — atīndriy gnān avashya dekhatā 1. prachchhanna = gupta; antarit; ḍhakā huā .
dekhe amūrtik, mūrtamāny atīndri ne, prachchhannane, te sarvane — par ke svakīyane, gnān te pratyakṣha chhe. 54.
Page 94 of 513
PDF/HTML Page 127 of 546
single page version
svaparavikalpāntaḥpāti prekṣhat ev . tasya khalvamūrteṣhu dharmādharmādiṣhu, mūrteṣhvapyatīndriyeṣhu paramāṇvādiṣhu, dravyaprachchhanneṣhu kālādiṣhu, kṣhetraprachchhanneṣhvalokākāshapradeshādiṣhu, kālaprachchhanneṣhva- sāmpratikaparyāyeṣhu, bhāvaprachchhanneṣhu sthūlaparyāyāntarlīnasūkṣhmaparyāyeṣhu sarveṣhvapi svaparavyavasthā- vyavasthiteṣhvasti draṣhṭr̥utvan, pratyakṣhatvāt . pratyakṣhan hi gnānamudbhinnānantashuddhisannidhānamanādi- siddhachaitanyasāmānyasambandhamekamevākṣhanāmānamātmānan prati niyatamitarān sāmagrīmamr̥ugayamāṇ- manantashaktisadbhāvato‘nantatāmupagatan dahanasyev dāhyākārāṇān gnānasya gneyākārāṇāman- rbhūtāḥ pratisamayapravartamānaṣhaṭprakārapravr̥uddhihānirūpā arthaparyāyā bhāvaprachchhannā bhaṇyante . sayalan tatpūrvoktan samastan gneyan dvidhā bhavati . kathamiti chet . sagan cha idaran kimapi yathāsambhavan svadravyagatan itaratparadravyagatan cha . tadubhayan yataḥ kāraṇājjānāti ten kāraṇen tan ṇāṇan tatpūrvoktagnānan havadi bhavati . kathambhūtam . pachchakkhan pratyakṣhamiti . atrāhan shiṣhyaḥ — gnānaprapañchādhikāraḥ pūrvamev gataḥ, asmin sukhaprapañchādhikāre sukhamev kathanīyamiti . parihāramāh — yadatīndriyan gnānan pūrvan bhaṇitan tadevābhedanayen sukhan bhavatīti gnāpanārthan, athavā gnānasya mukhyavr̥uttyā tatra heyopādeyachintā nāstīti gnāpanārthan vā . evamatīndriyagnānamupādeyamiti hai . amūrta dharmāstikāy, adharmāstikāy ityādi, mūrta padārthommen bhī atīndriy paramāṇu ityādi, tathā dravyamen prachchhanna kāl ityādi (-dravya apekṣhāse gupta aise jo kāl dharmāstikāy vagairah), kṣhetramen prachchhanna alokākāshake pradesh ityādi, kālamen prachchhanna 1asāmpratik (atīt -anāgat) paryāyen tathā bhāv -prachchhanna sthūl paryāyommen 2antarlīn sūkṣhma paryāyen hain, un sabakā — jo ki sva aur parake bhedase vibhakta hain unakā vāstavamen us atīndriy gnānake dr̥uṣhṭāpan hai; (arthāt un sabako vah atīndriy gnān dekhatā hai) kyoṅki vah (atīndriy gnān) pratyakṣha hai . jise ananta shuddhikā sadbhāv pragaṭ huā hai, aise chaitanyasāmānyake sāth anādisiddha sambandhavāle ek hī 3‘akṣha’ nāmak ātmāke prati jo niyat hai (arthāt jo gnān ātmāke sāth hī lagā huā hai — ātmāke dvārā sīdhā pravr̥utti karatā hai), jo (indriyādik) anya sāmagrīko nahīn ḍhūn̐ḍhatā aur jo anantashaktike sadbhāvake kāraṇ anantatāko (-behadatāko) prāpta hai, aise us pratyakṣha gnānako — jaise dāhyākār dahanakā atikramaṇ nahīn karate usīprakār gneyākār gnānakā 4atikram (ullaṅghan) na karanese — yathokta prabhāvakā anubhav karate hue (-uparyukta padārthoṅko jānate hue) kaun rok 1. asāmpratik = atātkālik ; vartamānakālīn nahi aisā; atīt – anāgat. 2. antarlīn = andar līn hue; antarmagna . 3. akṣha = ātmākā nām ‘akṣha’ bhī hai . (indriyagnān akṣha = arthāt indriyoṅke dvārā jānatā hai; atīndriy
pratyakṣha gnān akṣha arthāt ātmāke dvārā hī jānatā hai .) 4. gneyākār gnānako pār nahīn kar sakate — gnānakī had bāhar jā nahīn sakate, gnānamen jān hī lete hai .
Page 95 of 513
PDF/HTML Page 128 of 546
single page version
tikramādyathoditānubhāvamanubhavattat ken nām nivāryet . atastadupādeyam ..54..
indriyagnānan hi mūrtopalambhakan mūrtopalabhyan cha . tadvān jīvaḥ svayamamūrto‘pi kathanamukhyatvenaikagāthayā dvitīyasthalan gatam ..54.. ath heyabhūtasyendriyasukhasya kāraṇatvādalpa- viṣhayatvāchchendriyagnānan heyamityupadishati ---jīvo sayan amutto jīvastāvachchhaktirūpeṇ shuddhadravyārthik- sakatā hai ? (arthāt koī nahīn rok sakatā .) isaliye vah (atīndriy gnān) upādey hai ..54..
ab, indriyasukhakā sādhanabhūt (-kāraṇarūp) indriyagnān hey hai — isaprakār usakī nindā karate hain —
anvayārtha : — [svayam amūrtaḥ ] svayam amūrta aisā [jīvaḥ ] jīv [mūrtigataḥ ] mūrta sharīrako prāpta hotā huā [ten mūrten ] us mūrta sharīrake dvārā [yogya mūrtan ] yogya mūrta padārthako [avagrahya ] 1avagrah karake ( — indriyagrahaṇayogya mūrta padārthakā avagrah karake) [tat ] use [jānāti ] jānatā hai [vā na jānāti ] athavā nahīn jānatā ( — kabhī jānatā hai aur kabhī nahīn jānatā) ..55..
ṭīkā : — indriyagnānako 2upalambhak bhī mūrta hai aur 3upalabhya bhī mūrta hai . vah 1. avagrah = matignānase kisī padārthako jānanekā prārambha hone par pahale hī avagrah hotā hai kyoṅki matignān
avagrah, īhā, avāy aur dhāraṇā — is kramase jānatā hai . 2. upalambhak = batānevālā, jānanemen nimittabhūt . (indriyagnānako padārthoṅke jānanemen nimittabhūt mūrta
pañchendriyātmak sharīr hai) . 3. upalabhya = janāne yogya .
Page 96 of 513
PDF/HTML Page 129 of 546
single page version
pañchendriyātmakan sharīran mūrtamupāgatasten gnaptiniṣhpattau balādhānanimittatayopalambhaken mūrten mūrtan sparshādipradhānan vastūpalabhyatāmupāgatan yogyamavagr̥uhya kadāchittaduparyupari shuddhisambhavādavagachchhati, kadāchittadasambhavānnāvagachchhati, parokṣhatvāt . parokṣhan hi gnānamatidr̥uḍhatarāgnānatamogranthiguṇṭha- nānnimīlitasyānādisiddhachaitanyasāmānyasambandhasyāpyātmanaḥ svayam parichchhettumarthamasamarthasyo- pāttānupāttaparapratyayasāmagrīmārgaṇavyagratayātyantavisanṣhṭhulatvamavalambamānamanantāyāḥ shakteḥ pari- skhalanānnitāntaviklavībhūtan mahāmohamallasya jīvadavasthatvāt parapariṇatipravartitābhiprāyamapi pade pade prāptavipralambhamanupalambhasambhāvanāmev paramārthato‘rhati . atastaddheyam ..55.. nayenāmūrtātīndriyagnānasukhasvabhāvaḥ, pashchādanādibandhavashāt vyavahāranayen muttigado mūrtasharīragato mūrtasharīrapariṇato bhavati . teṇ muttiṇā ten mūrtasharīreṇ mūrtasharīrādhārotpannamūrtadravyendriyabhāvendriyādhāreṇ muttan mūrtan vastu ogeṇhittā avagrahādiken kramakaraṇavyavadhānarūpan kr̥utvā joggan tatsparshādimūrtan vastu . indriyagnānavālā jīv svayam amūrta hone par bhī mūrta -pañchendriyātmak sharīrako prāpta hotā huā, gnapti utpanna karanemen bal -dhāraṇakā nimitta honese jo upalambhak hai aise us mūrta (sharīr) ke dvārā mūrta aisī 1sparshādipradhān vastuko — jo ki yogya ho arthāt jo (indriyoṅke dvārā) upalabhya ho use — avagrah karake, kadāchit usase āge – āgekī shuddhike sadbhāvake kāraṇ use jānatā hai aur kadāchit avagrahase āge āgekī shuddhike asadbhāvake kāraṇ nahīn jānatā, kyoṅki vah (indriy gnān) parokṣha hai . parokṣhagnān, chaitanyasāmānyake sāth (ātmākā) anādisiddha sambandha hone par bhī jo ati dr̥urḥatar agnānarūp tamogranthi (andhakārasamūh) dvārā āvr̥ut ho gayā hai, aisā ātmā padārthako svayam jānaneke liye asamartha honese 2upātta aur 3anupātta parapadārtharūp sāmagrīko ḍhūn̐rḥanekī vyagratāse atyanta chañchal -taral -asthir vartatā huā, anantashaktise chyut honese atyanta 4viklav vartatā huā, mahāmoh -mallake jīvit honese parapariṇatikā (-parako pariṇamit karanekā) abhiprāy karane par bhī pad pad par ṭhagātā huā, paramārthataḥ agnānamen gine jāne yogya hai . isaliye vah hey hai .
bhāvārtha : — indriyagnān indriyoṅke nimittase mūrta sthūl indriyagochar padārthoṅko hī kṣhāyopashamik gnānake anusār jān sakatā hai . parokṣhabhūt vah indriy gnān indriy, prakāsh, ādi bāhya sāmagrīko ḍhūn̐rḥanekī vyagratāke (-asthiratāke) kāraṇ atishay chañchal -kṣhubdha 1. sparshādipradhān = jisamen sparsha, ras, gandh aur varṇa mukhya hain , aisī . 2. upātta = prāpta (indriy, man ityādi upātta par padārtha hain ) 3. anupātta = aprāpta (prakāsh ityādi anupātta par padārtha hain ) 4. viklav = khinna; duḥkhī, ghabarāyā huā
Page 97 of 513
PDF/HTML Page 130 of 546
single page version
indriyāṇān hi sparsharasagandhavarṇapradhānāḥ shabdashcha grahaṇayogyāḥ pudgalāḥ . athendriyairyug- katambhūtam . indriyagrahaṇayogyaindriyagrahaṇayogyam . jāṇadi vā tan ṇa jāṇādi svāvaraṇakṣhayopashamayogyan kimapi sthūlan jānāti, visheṣhakṣhayopashamābhāvāt sūkṣhman na jānātīti . ayamatra bhāvārthaḥ — indriyagnānan yadyapi vyavahāreṇ pratyakṣhan bhaṇyate, tathāpi nishchayen kevalagnānāpekṣhayā parokṣhamev . parokṣhan tu yāvatānshen sūkṣhmārthan na jānāti tāvatānshen chittakhedakāraṇan bhavati . khedashcha duḥkhan, tato duḥkhajanakatvādindriyagnānan heyamiti ..55.. ath chakṣhurādīndriyagnānan rūpādisvaviṣhayamapi yugapanna jānāti ten kāraṇen heyamiti hai, alpa shaktivān honese khed khinna hai, parapadārthoṅko pariṇamit karānekā abhiprāy hone par bhī pad pad par ṭhagā jātā hai (kyoṅki par padārtha ātmāke ādhīn pariṇamit nahīn hote) isaliye paramārthase vah gnān ‘agnān’ nāmake hī yogya hai . isaliye vah hey hai ..55..
ab, indriyān̐ mātra apane viṣhayommen bhī yugapat pravr̥utta nahīn hotīn, isaliye indriyagnān hey hī hai, aisā nishchay karate hain : —
anvayārtha : — [sparshaḥ ] sparsha, [rasaḥ cha ] ras, [gandhaḥ ] gandh, [varṇaḥ ] varṇa [shabdaḥ cha ] aur shabda [pudgalāḥ ] pudgal hain, ve [akṣhāṇān bhavanti ] indriyoṅke viṣhay hain [tāni akṣhāṇi ] (parantu ) ve indriyān̐ [tān ] unhen (bhī) [yugapat ] ek sāth [na ev gr̥uhṇanti ] grahaṇ nahīn karatīn (nahīn jān sakatīn) ..56..
ṭīkā : — 1mukhya aise sparsha -ras -gandh -varṇa tathā shabda — jo ki pudgal hain ve — 1.* sparsha, ras, gandh aur varṇa – yah pudgalake mukhya guṇ hain .
chhe indriviṣhayo, temaney na indriyo yugapad grahe. 56.
Page 98 of 513
PDF/HTML Page 131 of 546
single page version
patte‘pi na gr̥uhyante, tathāvidhakṣhayopashamanashakterasambhavāt . indriyāṇān hi kṣhayopashamasañgnikāyāḥ parichchhetryāḥ shakterantaraṅgāyāḥ kākākṣhitārakavat kramapravr̥uttivashādanekataḥ prakāshayitumasamarthatvā- tsatsvapi dravyendriyadvāreṣhu na yaugapadyen nikhilendriyārthāvabodhaḥ siddhayet, parokṣhatvāt ..56.. nishchinoti — phāso raso ya gandho vaṇṇo saddo ya poggalā honti sparsharasagandhavarṇashabdāḥ pudgalā mūrtā bhavanti . te cha viṣhayāḥ . keṣhām . akkhāṇan sparshanādīndriyāṇān . te akkhā tānyakṣhāṇīndriyāṇī kartr̥uṇi jugavan te ṇev geṇhanti yugapattān svakīyaviṣhayānapi na gr̥uhṇanti na jānantīti . ayamatrābhiprāyaḥ — yathā sarvaprakāropādeyabhūtasyānantasukhasyopādānakāraṇabhūtan ke valagnānan yugapatsamastan vastu jānatsat jīvasya sukhakāraṇan bhavati, tathedamindriyagnānan svakīyaviṣhaye‘pi yugapatparignānābhāvātsukhakāraṇan na bhavati ......56...... indriyoṅke dvārā grahaṇ hone yogya (-gnāt hone yogya), hain . (kintu) indriyoṅke dvārā ve bhī yugapad (ek sāth) grahaṇ nahīn hote (-jānanemen nahīn āte) kyoṅki kṣhayopashamakī usaprakārakī shakti nahīn hai . indriyoṅke jo kṣhayopasham nāmakī antaraṅg gnātr̥ushakti hai vah kauvekī ān̐khakī putalīkī bhān̐ti kramik pravr̥uttivālī honese anekataḥ prakāshake liye (-ek hī sāth anek viṣhayoṅko jānaneke liye) asamartha hai, isaliye dravyendriyadvāroṅke vidyamān hone par bhī samasta indriyoṅke viṣhayoṅkā (-viṣhayabhūt padārthoṅkā) gnān ek hī sāth nahīn hotā, kyoṅki indriy gnān parokṣha hai .
bhāvārtha : — kauvekī do ān̐khen hotī hain kintu putalī ek hī hotī hai . kauveko jis ān̐khase dekhanā ho us ān̐khamen putalī ā jātī hai; us samay vah dūsarī ān̐khase nahīn dekh sakatā . aisā hone par bhī vah putalī itanī jaldī donon ān̐khommen ātījātī hai ki logoṅko aisā mālūm hotā hai ki donon ān̐khommen do bhinna -bhinna putaliyān̐ hain; kintu vāstavamen vah ek hī hotī hai . aisī hī dashā kṣhāyopashamik gnānakī hai . dravya -indriyarūpī dvār to pān̐ch hain, kintu kṣhāyopashamik gnān ek samay ek indriy dvārā hī jān sakatā hai; us samay dūsarī indriyoṅke dvārā kārya nahīn hotā . jab kṣhāyopashamik gnān netrake dvārā varṇako dekhanekā kārya karatā hai tab vah shabda, gandh, ras yā sparshako nahīn jān sakatā; arthāt jab us gnānakā upayog netrake dvārā varṇake dekhanemen lagā hotā hai tab kānamen kaunase shabda paṛate hain yā nākamen kaisī gandha ātī hai ityādi khyāl nahīn rahatā . yadyapi gnānakā upayog ek viṣhayamense dūsaremen atyanta shīghratāse badalatā hai, isaliye sthūladr̥uṣhṭise dekhanemen aisā lagatā hai ki mānon sabhī viṣhay ek hī sāth gnāt hote hon, tathāpi sūkṣhma dr̥uṣhṭise dekhane par kṣhāyopashamik gnān ek samayamen ek hī indriyake dvārā pravartamān hotā huā spaṣhṭatayā bhāsit hotā hai . isaprakār indriyān̐ apane viṣhayommen bhī kramashaḥ pravartamān honese parokṣhabhūt indriyagnān hey hai ..56..
Page 99 of 513
PDF/HTML Page 132 of 546
single page version
ātmānamev kevalan prati niyatan kil pratyakṣham . idan tu vyatiriktāstitvayogitayā paradravyatāmupagatairātmanaḥ svabhāvatān manāgapyasanspr̥ushadbhirindriyairupalabhyopajanyamānan na nāmātmanaḥ pratyakṣhan bhavitumarhati ..57.. athendriyagnānan pratyakṣhan na bhavatīti vyavasthāpayati — paradavvan te akkhā tāni prasiddhānyakṣhāṇīndriyāṇi par- dravyan bhavanti . kasya . ātmanaḥ . ṇev sahāvo tti appaṇo bhaṇidā yo‘sau vishuddhagnānadarshanasvabhāv ātmanaḥ sambandhī tatsvabhāvāni nishchayen na bhaṇitānīndriyāṇi . kasmāt . bhinnāstitvaniṣhpannatvāt . uvaladdhan tehi upalabdhan gnātan yatpañchendriyaviṣhayabhūtan vastu tairindriyaiḥ kadhan pachchakkhan appaṇo hodi tadvastu kathan pratyakṣhan bhavatyātmano, na kathamapīti . tathaiv cha nānāmanorathavyāptiviṣhaye pratipādyapratipādakādivikalpa- jālarūpan yanmanastadapīndriyagnānavannishchayen parokṣhan bhavatīti gnātvā kin kartavyam . sakalaikākhaṇḍapratyakṣha-
anvayārtha : — [tāni akṣhāṇi ] ve indriyān̐ [paradravyan ] par dravya hain [ātmanaḥ svabhāvaḥ iti ] unhen ātmasvabhāvarūp [na ev bhaṇitāni ] nahīn kahā hai; [taiḥ ] unake dvārā [upalabdhan ] gnāt [ātmanaḥ ] ātmāko [pratyakṣhan ] pratyakṣha [kathan bhavati ] kaise ho sakatā hai ?..57..
ṭīkā : — jo keval ātmāke prati hī niyat ho vah (gnān) vāstavamen pratyakṣha hai . yah (indriyagnān) to, jo bhinna astitvavālī honese paradravyatvako prāpta huī hai, aur ātmasvabhāvatvako kiñchitmātra sparsha nahīn karatīn (ātmasvabhāvarūp kiñchitmātra bhī nahīn hain ) aisī indriyoṅke dvārā upalabdhi karake (-aisī indriyoṅke nimittase padārthoṅko jānakar) utpanna hotā hai, isaliye vah (indriyagnān) ātmāke liye pratyakṣha nahīn ho sakatā .
tenāthī je upalabdha te pratyakṣha kaī rīt jīvane ?. 57.
Page 100 of 513
PDF/HTML Page 133 of 546
single page version
yattu khalu paradravyabhūtādantaḥkaraṇādindriyātparopadeshādupalabdheḥ sanskārādālokādervā pratibhāsamayaparamajyotiḥkāraṇabhūte svashuddhātmasvarūpabhāvanāsamutpannaparamāhlādaikalakṣhaṇasukhasamvittyākār- pariṇatirūpe rāgādivikalpopādhirahite svasamvedanagnāne bhāvanā kartavyā ityabhiprāyaḥ ..57.. ath punarapi prakārāntareṇ pratyakṣhaparokṣhalakṣhaṇan kathayati — jan parado viṇṇāṇan tan tu parokkhan ti bhaṇidan yatparataḥ sakāshādvignānan parignānan bhavati tatpunaḥ parokṣhamiti bhaṇitam . keṣhu viṣhayeṣhu . aṭṭhesu gneyapadārtheṣhu . jadi paradravyarūp indriyoṅke dvārā jānatā hai isaliye vah pratyakṣha nahīn hai ..57..
anvayārtha : — [parataḥ ] parake dvārā honevālā [yat ] jo [artheṣhu vignānan ] padārtha sambandhī vignān hai [tat tu ] vah to [parokṣhan iti bhaṇitan ] parokṣha kahā gayā hai, [yadi ] yadi [kevalen jīveṇ ] mātra jīvake dvārā hī [gnātan bhavati hi ] jānā jāye to [pratyakṣhan ] vah gnān pratyakṣha hai ..58..
ṭīkā : — nimittatāko prāpta (nimittarūp bane hue) aise jo paradravyabhūt antaḥkaraṇ (man), indriy, 1paropadesh, 2upalabdhi, 3sanskār yā 4prakāshādik hain unake dvārā honevālā 1. paropadesh = anyakā upadesha. 2. upalabdhi = gnānāvaraṇīy karmake kṣhayopashamake nimittase utpanna padārthoṅko jānanekī shakti . (yah ‘labdha’
shakti jab ‘uparyukta’ hotī hai, tabhī padārtha gnāt hotā hai .) 3. sanskār = pūrva gnāt padārthakī dhāraṇā. 4. chakṣhuindriy dvārā rūpī padārthako dekhanemen prakāsh bhī nimittarūp hotā hai.
artho taṇun je gnān parataḥ thāy teh parokṣha chhe; jīvamātrathī ja jaṇāy jo , to gnān te pratyakṣha chhe. 58.
Page 101 of 513
PDF/HTML Page 134 of 546
single page version
nimittatāmupagatāt svaviṣhayamupagatasyārthasya parichchhedanan tat parataḥ prādurbhavatparokṣhamityā- lakṣhyate . yatpunarantaḥkaraṇamindriyan paropadeshamupalabdhin sanskāramālokādikan vā samastamapi paradravyamanapekṣhyātmasvabhāvamevaikan kāraṇatvenopādāy sarvadravyaparyāyajātamekapad evābhivyāpya pravartamānan parichchhedanan tat kevalādevātmanaḥ sambhūtatvāt pratyakṣhamityālakṣhyate . ih hi sahajasaukhyasādhanībhūtamidamev mahāpratyakṣhamabhipretamiti ..58..
kevaleṇ ṇādan havadi hi yadi kevalenāsahāyen gnātan bhavati hi sphu ṭam . ken kartr̥ubhūten . jīveṇ jīven . tarhi pachchakkhan pratyakṣhan bhavatīti . ato vistaraḥ — indriyamanaḥparopadeshālokādibahiraṅganimittabhūtāttathaiv cha gnānāvaraṇīyakṣhayopashamajanitārthagrahaṇashaktirūpāyā upalabdherarthāvadhāraṇarūpasanskārāchchāntaraṅgakāraṇabhūtāt- sakāshādutpadyate yadvignānan tatparādhīnatvātparokṣhamityuchyate . yadi punaḥ pūrvoktasamastaparadravyamanapekṣhya kevalāchchhuddhabuddhaikasvabhāvātparamātmanaḥ sakāshātsamutpadyate tato‘kṣhanāmānamātmānan pratītyotpadyamānatvā- tpratyakṣhan bhavatīti sūtrābhiprāyaḥ ..58.. evan heyabhūtendriyagnānakathanamukhyatayā gāthāchatuṣhṭayen tr̥utīyasthalan gatam . athābhedanayen pañchavisheṣhaṇavishiṣhṭan kevalagnānamev sukhamiti pratipādayati — jādan jātan jo svaviṣhayabhūt padārthakā gnān, vah parake dvārā 1prādurbhāvako prāpta honese ‘parokṣha’-ke rūpamen jānā jātā hai, aur antaḥkaraṇ, indriy, paropadesh, upalabdhi sanskār yā prakāshādik — sab paradravyakī apekṣhā rakhe binā ekamātra ātmasvabhāvako hī kāraṇarūpase grahaṇ karake sarva dravya -paryāyoṅke samūhamen ek samay hī vyāpta hokar pravartamān gnān vah keval ātmāke dvārā hī utpanna honese ‘pratyakṣha’ ke rūpamen jānā jātā hai .
yahān̐ (is gāthāmen ) sahaj sukhakā sādhanabhūt aisā yahī mahāpratyakṣha gnān ichchhanīy mānā gayā hai — upādey mānā gayā hai (aisā āshay samajhanā) ..58.. 1 prādurbhāvako prāpta = pragaṭ utpanna .
svayamev jāt, samant, artha anantamān vistr̥ut ne avagrah -īhādi rahit, nirmal gnān sukh ekānt chhe. 59.
Page 102 of 513
PDF/HTML Page 135 of 546
single page version
svayam jātatvāt, samantatvāt, anantārthavistr̥utatvāt, vimalatvāt, avagrahādi- rahitatvāchcha pratyakṣhan gnānan sukhamaikāntikamiti nishchīyate, anākulatvaikalakṣhaṇatvātsaukhyasya . yato hi parato jāyamānan parādhīnatayā, asamantamitaradvārāvaraṇen, katipayārthapravr̥uttamitarārtha- bubhutsayā, samalamasamyagavabodhen, avagrahādisahitan kramakr̥utārthagrahaṇakheden parokṣhan gnānamatyanta- utpannam . kin kartr̥u . ṇāṇan kevalagnānam . kathan jātam . sayan svayamev . punarapi kimvishiṣhṭam . samantan paripūrṇam . punarapi kinrūpam . aṇantatthavitthaḍan anantārthavistīrṇam . punaḥ kīdr̥usham . vimalan sanshayādimal-
anvayārtha : — [svayam jātan ] apane āp hī utpanna [samantan ] samant (sarva pradeshonse jānatā huā) [anantārthavistr̥utan ] ananta padārthommen vistr̥ut [vimalan ] vimal [tu ] aur [avagrahādibhiḥ rahitan ] avagrahādise rahit — [gnānan ] aisā gnān [aikāntikan sukhan ] aikāntik sukh hai [iti bhaṇitan ] aisā (sarvagnadevane) kahā hai ..59..
ṭīkā : — (1) ‘svayam utpanna’ honese, (2) ‘samant’ honese, (3) ‘ananta -padārthommen vistr̥ut’ honese, (4) ‘vimal’ honese aur (5) ‘avagrahādi rahit’ honese, pratyakṣhagnān 2aikāntik sukh hai yah nishchit hotā hai, kyoṅki ek mātra anākulatā hī sukhakā lakṣhaṇ hai .
dvāroṅke āvaraṇake kāraṇ (3) ‘mātra kuchh padārthommen pravartamān’ hotā huā anya padārthoṅko jānanekī ichchhāke kāraṇ, (4) ‘samal’ honese asamyak avabodhake kāraṇ ( — karmamalayukta honese sanshay -vimoh -vibhram sahit jānaneke kāraṇ), aur (5) ‘avagrahādi sahit’ honese kramashaḥ honevāle 5padārthagrahaṇake khedake kāraṇ (-in kāraṇoṅko lekar), parokṣha gnān atyanta 1. samanta = chāron or -sarva bhāgommen vartamān; sarva ātmapradeshonse jānatā huā; samasta; sampūrṇa, akhaṇḍa . 2. aikāntik = paripūrṇa; antim, akelā; sarvathā . 3. parokṣha gnān khaṇḍit hai arthāt vah amuk pradeshoṅke dvārā hī jānatā hai; jaise -varṇa ān̐kh jitane pradeshoṅke
dvārā hī (indriyagnānase) gnāt hotā hai; anya dvār banda hain . 4. itar = dūsare; anya; usake sivāyake . 5. padārthagrahaṇ arthāt padārthakā bodh ek hī sāth na hone par avagrah, īhā ityādi kramapūrvak honese khed
Page 103 of 513
PDF/HTML Page 136 of 546
single page version
mākulan bhavati . tato na tat paramārthataḥ saukhyam . idan tu punaranādignānasāmānya- svabhāvasyopari mahāvikāshenābhivyāpya svat ev vyavasthitatvātsvayan jāyamānamātmādhīnatayā, samantātmapradeshān paramasamakṣhagnānopayogībhūyābhivyāpya vyavasthitatvātsamantam asheṣhadvārā- pāvaraṇen, prasabhan nipītasamastavastugneyākāran paraman vaishvarūpyamabhivyāpya vyavasthitatvādanantārtha- vistr̥utan samastārthābubhutsayā, sakalashaktipratibandhakakarmasāmānyaniṣhkrāntatayā parispaṣhṭa- prakāshabhāsvaran svabhāvamabhivyāpya vyavasthitatvādvimalan samyagavabodhen, yugapatsamarpit- traisamayikātmasvarūpan lokālokamabhivyāpya vyavasthitatvādavagrahādirahitan kramakr̥utārthagrahaṇ- khedābhāven pratyakṣhan gnānamanākulan bhavati . tatastatpāramārthikan khalu saukhyam ..59.. rahitam . punarapi kīdr̥uk . rahiyan tu oggahādihin avagrahādirahitan cheti . evan pañchavisheṣhaṇavishiṣhṭan yatkevalagnānan suhan ti egantiyan bhaṇidan tatsukhan bhaṇitam . kathambhūtam . aikāntikan niyameneti . tathāhi — paranirapekṣhatven chidānandaikasvabhāvan nijashuddhātmānamupādānakāraṇan kr̥utvā samutpadyamānatvātsvayan jāyamānan ākul hai; isaliye vah paramārthase sukh nahīn hai .
aur yah pratyakṣha gnān to anākul hai, kyoṅki — (1) anādi gnānasāmānyarūp svabhāv par mahā vikāsase vyāpta hokar svataḥ hī rahanese ‘svayam utpanna hotā hai,’ isaliye ātmādhīn hai, (aur ātmādhīn honese ākulatā nahīn hotī); (2) samasta ātmapradeshommen param 1samakṣha gnānopayogarūp hokar, vyāpta honese ‘samant hai’, isaliye asheṣh dvār khule hue hain (aur isaprakār koī dvār banda na honese ākulatā nahīn hotī); (3) samasta vastuoṅke gneyākāroṅko sarvathā pī jānese 2param vividhatāmen vyāpta hokar rahanese ‘ananta padārthommen vistr̥ut hai,’ isaliye sarva padārthoṅko jānanekī ichchhākā abhāv hai (aur isaprakār kisī padārthako jānanekī ichchhā na honese ākulatā nahīn hotī); (4) sakal shaktiko rokanevālā karmasāmānya (gnānamense) nikal jānese (gnān) atyanta spaṣhṭa prakāshake dvārā prakāshamān (-tejasvī) svabhāvamen vyāpta hokar rahanese ‘vimal hai’ isaliye samyakrūpase (-barābar) jānatā hai (aur isaprakār sanshayādi rahitatāse jānaneke kāraṇ ākulatā nahīn hotī); tathā (5) jinane trikālakā apanā svarūp yugapat samarpit kiyā hai (-ek hī samay batāyā hai) aise lokālokamen vyāpta hokar rahanese ‘avagrahādi rahit hai’ isaliye kramashaḥ honevāle padārtha grahaṇake khedakā abhāv hai . — isaprakār (uparokta pān̐ch kāraṇonse) pratyakṣha gnān anākul hai . isaliye vāstavamen vah pāramārthik sukh hai . 1. samakṣha = pratyakṣha 2. paramavividhatā = samasta padārthasamūh jo ki ananta vividhatāmay hai
Page 104 of 513
PDF/HTML Page 137 of 546
single page version
ath kevalasyāpi pariṇāmadvāreṇ khedasya sambhavādaikāntikasukhatvan nāstīti pratyāchaṣhṭe —
atra ko hi nām khedaḥ, kashcha pariṇāmaḥ kashcha kevalasukhayorvyatirekaḥ, yataḥ kevalasyaikāntik sukhatvan na syāt . khedasyāyatanāni ghātikarmāṇi, na nām kevalan pariṇām- sat, sarvashuddhātmapradeshādhāratvenotpannatvātsamastan sarvagnānāvibhāgaparichchhedaparipūrṇan sat, samastāvaraṇ- kṣhayenotpannatvātsamastagneyapadārthagrāhakatven vistīrṇan sat, sanshayavimohavibhramarahitatven sūkṣhmādipadārtha- parichchhittiviṣhaye‘tyantavishadatvādvimalan sat, kramakaraṇavyavadhānajanitakhedābhāvādavagrahādirahitan cha sat, yadevan pañchavisheṣhaṇavishiṣhṭan kṣhāyikagnānan tadanākulatvalakṣhaṇaparamānandaikarūpapāramārthikasukhātsañgnālakṣhaṇ- prayojanādibhede‘pi nishchayenābhinnatvātpāramārthikasukhan bhaṇyate – ityabhiprāyaḥ ..59.. athānantapadārtha- parichchhedanātkevalagnāne‘pi khedo‘stīti pūrvapakṣhe sati parihāramāh – jan kevalan ti ṇāṇan tan sokkhan
ab, aise abhiprāyakā khaṇḍan karate hain ki ‘kevalagnānako bhī pariṇāmake dvārā 1khedakā sambhav honese kevalagnān aikāntik sukh nahīn hai : —
anvayārtha : — [yat ] jo [kevalan iti gnānan ] ‘keval’ nāmakā gnān hai [tat saukhyan ] vah sukh hai [pariṇāmaḥ cha ] pariṇām bhī [saḥ cha ev ] vahī hai [tasya khedaḥ na bhaṇitaḥ ] use khed nahīn kahā hai (arthāt kevalagnānamen sarvagnadevane khed nahīn kahā) [yasmāt ] kyoṅki [ghātīni ] ghātikarma [kṣhayan jātāni ] kṣhayako prāpta hue hain ..60..
ṭīkā : — yahān̐ (kevalagnānake sambandhamen), khed kyā, (2) pariṇām kyā tathā (3) kevalagnān aur sukhakā vyatirek (-bhed) kyā, ki jisase kevalagnānako aikāntik sukhatva na ho ? 1. khed = thakāvaṭ; santāp; duḥkh
bhākhyo na temān khed jethī ghātikarma vinaṣhṭa chhe. 60.
Page 105 of 513
PDF/HTML Page 138 of 546
single page version
mātram . ghātikarmāṇi hi mahāmohotpādakatvādunmattakavadatasminstadbuddhimādhāy parichchhedyamarthan pratyātmānan yataḥ pariṇāmayanti, tatastāni tasya pratyarthan pariṇamya pariṇamya shrāmyataḥ khedanidānatān pratipadyante . tadabhāvātkuto hi nām kevale khedasyodbhedaḥ . yatashcha trisamayā- vachchhinnasakalapadārthaparichchhedyākāravaishvarūpyaprakāshanāspadībhūtan chitrabhittisthānīyamanantasvarūpan svayamev pariṇamat kevalamev pariṇāmaḥ, tataḥ kuto‘nyaḥ pariṇāmo yaddvāreṇ khedasyātma- lābhaḥ . yatashcha samastasvabhāvapratighātābhāvātsamullasitaniraṅku shānantashaktitayā sakalan traikālikan lokālokākāramabhivyāpya kūṭasthatvenātyantaniṣhpakampan vyavasthitatvādanākulatān yatkevalamiti gnānan tatsaukhyan bhavati, tasmāt khedo tassa ṇa bhaṇido tasya kevalagnānasya khedo duḥkhan na bhaṇitam . tadapi kasmāt . jamhā ghādī khayan jādā yasmānmohādighātikarmāṇi kṣhayan gatāni . tarhi tasyānantapadārthaparichchhittipariṇāmo duḥkhakāraṇan bhaviṣhyati . naivam . pariṇaman cha so chev tasya kevalagnānasya sambandhī pariṇāmashcha sa ev sukharūp eveti . idānīn vistaraḥ — gnānadarshanāvaraṇodaye sati yugapadarthān gnātumashakyatvāt kramakaraṇavyavadhānagrahaṇe khedo bhavati, āvaraṇadvayābhāve sati yugapadgrahaṇe kevalagnānasya khedo nāstīti sukhamev . tathaiv tasya bhagavato jagattrayakālatrayavartisamastapadārtha- yugapatparichchhittisamarthamakhaṇḍaikarūpan pratyakṣhaparichchhittimayan svarūpan pariṇamatsat kevalagnānamev pariṇāmo, na
(1) khedake āyatan (-sthān) ghātikarma hain, keval pariṇāmamātra nahīn . ghātikarma mahā mohake utpādak honese dhatūrekī bhān̐ti 1atatmen tat buddhi dhāraṇ karavākar ātmāko gneyapadārthake prati pariṇaman karāte hain; isaliye ve ghātikarma, pratyek padārthake prati pariṇamit ho- hokar thakanevāle ātmāke liye khedake kāraṇ hote hain . unakā (ghātikarmoṅkā) abhāv honese kevalagnānamen khed kahān̐se pragaṭ hogā ? (2) aur tīnakālarūp tīn bhed jisamen kiye jāte hain aise samasta padārthoṅkī gneyākārarūp (vividhatāko prakāshit karanekā sthānabhūt kevalagnān, chitrit dīvārakī bhān̐ti, svayam) hī anantasvarūp svayamev pariṇamit honese kevalagnān hī pariṇām hai . isaliye anya pariṇām kahān̐ hain ki jinase khedakī utpatti ho ? (3) aur, kevalagnān samasta svabhāvapratighātake2 abhāvake kāraṇ niraṅkush ananta shaktike ullasit honese samasta traikālik lokālokake -ākāramen vyāpta hokar 3kūṭasthatayā atyanta niṣhkamp hai, 1. atatmen tatbuddhi = vastu jisasvarūp nahīn hai us svarūp honekī mānyatā; jaise ki — jaṛamen chetanabuddhi
(arthāt jaṛamen chetanakī mānyatā) duḥkhamen sukhabuddhi vagairah . 2. pratighāt = vighna; rukāvaṭ; hanan; ghāt . 3. kūṭastha = sadā ekarūp rahanevālā; achal (kevalagnān sarvathā apariṇāmī nahīn hai, kintu vah ek gneyase
pra. 14
Page 106 of 513
PDF/HTML Page 139 of 546
single page version
saukhyalakṣhaṇ -bhūtāmātmano‘vyatiriktān bibhrāṇan kevalamev saukhyam, tataḥ kutaḥ kevalasukhayorvyatirekaḥ . ataḥ sarvathā kevalan sukhamaikāntikamanumodanīyam ..60.. cha kevalagnānādbhinnapariṇāmo‘sti yen khedo bhaviṣhyati . athavā pariṇāmaviṣhaye dvitīyavyākhyānan kriyate ---yugapadanantapadārthaparichchhittipariṇāme‘pi vīryāntarāyaniravasheṣhakṣhayādanantavīryatvāt khedakāraṇan nāsti, tathaiv cha shuddhātmasarvapradesheṣhu samarasībhāven pariṇamamānānān sahajashuddhānandaikalakṣhaṇasukh- rasāsvādapariṇatirūpāmātmanaḥ sakāshādabhinnāmanākulatān prati khedo nāsti . sañgnālakṣhaṇaprayojanādi- bhede‘pi nishchayenābhedarūpeṇ pariṇamamānan kevalagnānamev sukhan bhaṇyate . tataḥ sthitametatkevalagnānādbhinnan sukhan nāsti . tat ev kevalagnāne khedo na sambhavatīti ..60.. ath punarapi kevalagnānasya sukhasvarūpatān prakārāntareṇ dr̥uḍhayati — ṇāṇan atthantagayan gnānan kevalagnānamarthāntagatan gneyāntaprāptan . loyāloesu vitthaḍā isaliye ātmāse abhinna aisā sukh -lakṣhaṇabhūt anākulatāko dhāraṇ karatā huā kevalagnān hī sukh hai, isaliye kevalagnān aur sukhakā vyatirek kahān̐ hai ?
isase, yah sarvathā anumodan karane yogya hai (-ānandase sammat karane yogya hai) ki ‘kevalagnān aikāntik sukh hai’ .
bhāvārtha : — kevalagnānamen bhī pariṇām hote rahanese vahān̐ bhī thakān lagegī aur isaliye duḥkh hogā ataḥ kevalagnān aikāntik sukh kaise ho sakatā hai? aisī shaṅkākā samādhān yahān̐ kiyā gayā hai : —
(1) pariṇām mātra thakāvaṭ yā duḥkhakā kāraṇ nahīn hai, kintu ghātikarmoṅke nimittase honevālā paronmukh pariṇām thakāvaṭ yā duḥkhakā kāraṇ hai, kevalagnānamen ghātikarma avidyamān honese vahān̐ thakāvaṭ yā duḥkh nahīn hai . (2) kevalagnān svayam hī pariṇamanashīl hai; pariṇaman kevalagnānakā svarūp hī hai upādhi nahīn . yadi pariṇāmakā nāsh ho jāye to kevalagnānakā hī
atyanta niṣhkamp -sthir -akṣhubdha -anākul hai; aur anākul honese sukhī hai — sukhasvarūp – hai,
isaprakār (1) ghātikarmoṅke abhāvake kāraṇ, (2) pariṇaman koī upādhi na honese aur (3) kevalagnān niṣhkamp -sthir -anākul honese kevalagnān sukhasvarūp hī hai ..60..
Page 107 of 513
PDF/HTML Page 140 of 546
single page version
svabhāvapratighātābhāvahetukan hi saukhyam . ātmano hi dr̥ushignaptī svabhāvaḥ, tayorlokā- lokavistr̥utatvenārthāntagatatven cha svachchhandavijr̥umbhitatvādbhavati pratighātābhāvaḥ . tatastaddhetukan saukhyamabhedavivakṣhāyān kevalasya svarūpam . kiñch kevalan saukhyamev; sarvāniṣhṭaprahāṇāt, diṭṭhī lokālokayorvistr̥utā dr̥uṣhṭiḥ kevaladarshanam . ṇaṭṭhamaṇiṭṭhan savvan aniṣhṭan duḥkhamagnānan cha tatsarvan naṣhṭan . iṭṭhan puṇ jan hi tan laddhan iṣhṭan punaryad gnānan sukhan cha hi sphu ṭan tatsarvan labdhamiti . tadyathā – svabhāvapratighātābhāv- hetukan sukhan bhavati . svabhāvo hi kevalagnānadarshanadvayan, tayoḥ pratighāt āvaraṇadvayan, tasyābhāvaḥ kevalinān, tataḥ kāraṇātsvabhāvapratighātābhāvahetukamakṣhayānantasukhan bhavati . yatashcha paramānandaikalakṣhaṇ-
ab, punaḥ ‘keval (arthāt kevalagnān) sukhasvarūp hai’ aisā nirūpaṇ karate hue upasanhār karate hain : —
anvayārtha : — [gnānan ] gnān [arthāntagatan ] padārthoṅke pārako prāpta hai [dr̥uṣhṭiḥ ] aur darshan [lokālokeṣhu vistr̥utāḥ ] lokālokamen vistr̥ut hai; [sarvan aniṣhṭan ] sarva aniṣhṭa [naṣhṭan ] naṣhṭa ho chukā hai [punaḥ ] aur [yat tu ] jo [iṣhṭan ] iṣhṭa hai [tat ] vah sab [labdhan ] prāpta huā hai . [isaliye keval (arthāt kevalagnān) sukhasvarūp hai .] ..61..
ṭīkā : — sukhakā kāraṇ svabhāvapratighātakā abhāv hai . ātmākā svabhāv darshan- gnān hai; (kevaladashāmen) unake (-darshan -gnānake) pratighātakā abhāv hai, kyoṅki darshan lokālokamen vistr̥ut honese aur gnān padārthoṅke pārako prāpta honese ve (darshan -gnān) svachchhandatāpūrvak (-svatantratāpūrvak, binā aṅkush, kisīse binā dabe) vikasit hain (isaprakār darshan -gnānarūp svabhāvake pratighātakā abhāv hai) isaliye svabhāvake pratighātakā abhāv jisakā kāraṇ hai aisā sukh abhedavivakṣhāse kevalagnānakā svarūp hai .
arthāntagat chhe gnān, lokālokavistr̥ut dr̥uṣhṭi chhe; chhe naṣhṭa sarva aniṣhṭa ne je iṣhṭa te sau prāpta chhe. 61.