Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 52-61 ; Sukh adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 28

 

Page 88 of 513
PDF/HTML Page 121 of 546
single page version

ath gnānino gnaptikriyāsadbhāve‘pi kriyāphalabhūtan bandhan pratiṣhedhayannupasanharati
ṇa vi pariṇamadi ṇa geṇhadi uppajjadi ṇev tesu aṭṭhesu .
jāṇaṇṇavi te ādā abandhago teṇ paṇṇatto ..52..
nāpi pariṇamati na guhṇāti utpadyate naiv teṣhvartheṣhu .
jānannapi tānātmā abandhakasten pragnaptaḥ ..52..
ih khalu ‘udayagadā kammansā jiṇavaravasahehin ṇiyadiṇā bhaṇiyā . tesu vimūḍho ratto
duṭṭho vā bandhamaṇubhavadi ..’ ityatra sūtre udayagateṣhu pudgalakarmānsheṣhu satsu sañchetayamāno
mantravādarasasiddhayādīni yāni khaṇḍavignānāni mūḍhajīvānān chittachamatkārakāraṇāni paramātmabhāvanā-
vināshakāni cha
. tatrāgrahan tyaktvā jagattrayakālatrayasakalavastuyugapatprakāshakamavinashvaramakhaṇḍaik-
pratibhāsarūpan sarvagnashabdavāchyan yatkevalagnānan tasyaivotpattikāraṇabhūtan yatsamastarāgādivikalpajālen rahitan
sahajashuddhātmano‘bhedagnānan tatra bhāvanā kartavyā, iti tātparyam
..51.. evan kevalagnānamev sarvagna iti
kathanarūpeṇ gāthaikā, tadanantaran sarvapadārthaparignānātparamātmagnānamiti prathamagāthā paramātmagnānāchcha
sarvapadārthaparignānamiti dvitīyā cheti
. tatashcha kramapravr̥uttagnānen sarvagno na bhavatīti prathamagāthā,
yugapadgrāhakeṇ sa bhavatīti dvitīyā cheti samudāyen saptamasthale gāthāpañchakan gatam . ath pūrvan yaduktan
1. gnānatattvapragnāpanakī 43vīn gāthā .
te artharūp na pariṇame jīv, nav grahe, nav ūpaje,
sau arthane jāṇe chhatān, tethī abandhak jin kahe
.52.
ab, gnānīke (-kevalagnānī ātmāke) gnaptikriyākā sadbhāv hone par bhī usake
kriyāke phalarūp bandhakā niṣhedh karate hue upasanhār karate hain (arthāt kevalagnānī ātmāke
jānanekī kriyā hone par bhī bandha nahīn hotā, aisā kahakar gnān -adhikār pūrṇa karate hain)
anvayārtha :[ātmā ] (kevalagnānī) ātmā [tān jānan api ] padārthoṅko jānatā
huā bhī [na api pariṇamati ] usarūp pariṇamit nahīn hotā, [na gr̥uhṇāti ] unhen grahaṇ nahīn karatā
[teṣhu artheṣhu na ev utpadyate ] aur un padārthoṅke rūpamen utpanna nahīn hotā [ten ] isaliye
[abandhakaḥ pragnaptaḥ ] use abandhak kahā hai
..52..
ṭīkā :yahān̐ ‘udayagadā kammansā jinavaravasahehin ṇiyadiṇā bhaṇiyā . tesu vimūḍho
ratto duṭṭho vā 1bandhamaṇubhavadi ..’ is gāthā sūtramen, ‘udayagat pudgalakarmānshoṅke astitvamen
chetit hone parjānaneparanubhav karane par moh -rāg -dveṣhamen pariṇat honese gneyārthapariṇaman-

Page 89 of 513
PDF/HTML Page 122 of 546
single page version

moharāgadveṣhapariṇatatvāt gneyārthapariṇamanalakṣhaṇayā kriyayā yujyamānaḥ kriyāphalabhūtan bandham-
nubhavati, na tu gnānāditi prathamamevārthapariṇamanakriyāphalatven bandhasya samarthitatvāt, tathā
‘geṇhadi ṇev ṇa muñchadi ṇa paran pariṇamadi kevalī bhagavan . pechchhadi samantado so jāṇadi savvan
ṇiravasesan ..’ ityarthapariṇamanādikriyāṇāmabhāvasya shuddhātmano nirūpitatvāchchārthānapariṇamato‘-
gr̥uhṇatasteṣhvanutpadyamānasya chātmano gnaptikriyāsadbhāve‘pi na khalu kriyāphalabhūto bandhaḥ
siddhayet
..52..
padārthaparichchhittisadbhāve‘pi rāgadveṣhamohābhāvāt kevalinān bandho nāstīti tamevārthan prakārāntareṇ
dr̥uḍhīkurvan gnānaprapañchādhikāramupasanharati ---
ṇa vi pariṇamadi yathā svakīyātmapradeshaiḥ samarasībhāven sah
pariṇamati tathā gneyarūpeṇ na pariṇamati . ṇa geṇhadi yathaiv chānantagnānādichatuṣhṭayarūpamātmarūpamātmarūpatayā
gr̥uhṇāti tathā gneyarūpan na gr̥uhṇāti . uppajjadi ṇev tesu aṭṭhesu yathā cha nirvikāraparamānandaikasukharūpeṇ
svakīyasiddhaparyāyeṇotpadyate tathaiv cha gneyapadārtheṣhu notpadyate . kin kurvannapi . jāṇaṇṇavi te tān
gneyapadārthān svasmāt pr̥uthagrūpeṇ jānannapi . sa kaḥ kartā . ādā muktātmā . abandhago teṇ paṇṇatto tataḥ
kāraṇātkarmaṇāmabandhakaḥ pragnapta iti . tadyathā --rāgādirahitagnānan bandhakāraṇan na bhavatīti gnātvā
shuddhātmopalambhalakṣhaṇamokṣhaviparītasya nārakādiduḥkhakāraṇakarmabandhasya kāraṇānīndriyamanojanitānyekadesh-
1. gnānatattva -pragnāpanakī 32 vīn gāthā .
pra. 12
svarūp kriyāke sāth yukta hotā huā ātmā kriyāphalabhūt bandhakā anubhav karatā hai, kintu
gnānase nahīn’ isaprakār pratham hī arthapariṇamanakriyāke phalarūpase bandhakā samarthan kiyā gayā
hai (arthāt bandha to padārtharūpamen pariṇamanarūp kriyākā phal hai aisā nishchit kiyā gayā hai)
tathā ‘geṇhadi ṇev ṇa muñchadi ṇa paran pariṇamadi kevalī bhagavan
. pechchhadi samantado so jāṇādi
savvan 1ṇiravasesan ..
is gāthā sūtramen shuddhātmāke artha pariṇamanādi kriyāoṅkā abhāv nirūpit kiyā gayā
hai isaliye jo (ātmā) padārtharūpamen pariṇamit nahīn hotā use grahāṇ nahīn karatā aur usarūp
utpanna nahīn hotā us ātmāke gnaptikriyākā sadbhāv hone par bhī vāstavamen kriyāphalabhūt bandha
siddha nahīn hotā
.
bhāvārtha :karmake tīn bhed kiye gaye hainprāpyavikārya aur nirvartya . kevalī-
bhagavānake prāpya karma, vikārya karma aur nirvartya karma gnān hī hai, kyoṅki ve gnānako hī grahaṇ
karate hain, gnānarūp hī pariṇamit hote hain aur gnānarūp hī utpanna hote hain
. is prakār gnān hī
unakā karma aur gnapti hī unakī kriyā hai . aisā honese kevalībhagavānake bandha nahīn hotā,
kyoṅki gnaptikriyā bandhakā kāraṇ nahīn hai kintu gneyārthapariṇamanakriyā arthāt gney padārthoṅke

Page 90 of 513
PDF/HTML Page 123 of 546
single page version

(sragdharā)
jānannapyeṣh vishvan yugapadapi bhavadbhāvibhūtan samastan
mohābhāvādyadātmā pariṇamati paran naiv nirlūnakarmā
.
tenāste mukta ev prasabhavikasitagnaptivistārapīt-
gneyākārān trilokīn pr̥uthagapr̥uthagath dyotayan gnānamūrtiḥ
..4..
iti gnānādhikāraḥ .
ath gnānādabhinnasya saukhyasya svarūpan prapañchayan gnānasaukhyayoḥ heyopādeyatvan
chintayati
atthi amuttan muttan adindiyan indiyan cha atthesu .
ṇāṇan cha tahā sokkhan jan tesu paran cha tan ṇeyan ..53..
vignānāni tyaktvā sakalavimalakevalagnānasya karmabandhākāraṇabhūtasya yadbījabhūtan nirvikārasvasamvedanagnānan
tatraiv bhāvanā kartavyetyabhiprāyaḥ
..52.. evan rāgadveṣhamoharahitatvātkevalinān bandho nāstīti kathanarūpeṇ
gnānaprapañchasamāptimukhyatven chaikasūtreṇāṣhṭamasthalan gatam .
sanmukh vr̥utti honā (-gney padārthoṅke prati pariṇamit honā) vah bandhakā kāraṇ hai ..52..
(ab, pūrvokta āshayako kāvyadvārā kahakar, kevalagnānī ātmākī mahimā batākar
yah gnān -adhikār pūrṇa kiyā jātā hai .)
artha :jisane karmoṅko chhed ḍālā hai aisā yah ātmā bhūt, bhaviṣhyat aur vartamān
samasta vishvako (arthāt tīnon kālakī paryāyonse yukta samasta padārthoṅko) ek hī sāth jānatā
huā bhī mohake abhāvake kāraṇ pararūp pariṇamit nahīn hotā, isaliye ab, jisake samasta
gneyākāroṅko atyanta vikasit gnaptike vistārase svayam pī gayā hai aisai tīnonlokake padārthoṅko
pr̥uthak aur apr̥uthak prakāshit karatā huā vah gnānamūrti mukta hī rahatā hai
.
is prakār gnānadhikār samāpta huā .
ab, gnānase abhinna sukhakā svarūp vistārapūrvak varṇan karate hue gnān aur sukhakī
heyopādeyatākā (arthāt kaunasā gnān tathā sukh hey hai aur kaunasā upādey hai vah) vichār
karate hain :
arthonun gnān amūrta, mūrta, atīndriy ne aindriy chhe,
chhe sukh paṇ evuñj, tyān paradhān je te grāhya chhe. 53
.

Page 91 of 513
PDF/HTML Page 124 of 546
single page version

astyamūrtan mūrtamatīndriyamaindriyan chārtheṣhu .
gnānan cha tathā saukhyan yatteṣhu paran cha tat gneyam ..53..
atra gnānan saukhyan cha mūrtamindriyajan chaikamasti . itaradamūrtamatīndriyan chāsti . tatra
yadamūrtamatīndriyan cha tatpradhānatvādupādeyatven gnātavyam . tatrādyan mūrtābhiḥ kṣhāyopashamikībhirup-
yogashaktibhistathāvidhebhya indriyebhyaḥ samutpadyamānan parāyattatvāt kādāchitkan kramakr̥utapravr̥utti
ath gnānaprapañchavyākhyānānantaran gnānādhārasarvagnan namaskaroti ---
tassa ṇamāin logo devāsuramaṇuarāyasambandho .
bhatto karedi ṇichchan uvajutto tan tahā vi ahan ..“2..
karedi karoti . sa kaḥ . logo lokaḥ . kathambhūtaḥ . devāsuramaṇuarāyasambandho devāsuramanuṣhya-
rājasambandhaḥ . punarapi kathambhūtaḥ . bhatto bhaktaḥ . ṇichchan nityan sarvakālam . punarapi kimvishiṣhṭaḥ . uvajutto
upayukta udyataḥ . itthambhūto lokaḥ kān karoti . ṇamāin namasyān namaskriyām . kasya . tassa tasya
pūrvoktasarvagnasya . tan tahā vi ahan tan sarvagnan tathā tenaiv prakāreṇāhamapi granthakartā namaskaromīti .
ayamatrārthaḥ ---yathā devendrachakravartyādayo‘nantākṣhayasukhādiguṇāspadan sarvagnasvarūpan namaskurvanti, tathaivāh-
mapi tatpadābhilāṣhī paramabhaktyā praṇamāmi
..2.. evamaṣhṭābhiḥ sthalairdvātrinshadgāthāstadanantaran namaskār-
gāthā cheti samudāyen trayastrinshatsūtrairgnānaprapañchanāmā tr̥utīyo‘ntarādhikāraḥ samāptaḥ . ath sukh-
prapañchābhidhānāntarādhikāre‘ṣhṭādash gāthā bhavanti . atra pañchasthalāni, teṣhu prathamasthale ‘atthi amuttan’
1. indriyaj = indriyon dvārā utpanna honevālā; aindriy .
2. kādāchitka = kadāchitkabhī kabhī honevālā; anitya ..
anvayārtha :[artheṣhu gnānan ] padārtha sambandhī gnān [amūrtan mūrtan ] amūrta yā mūrta,
[atīndriyan aindriyan cha asti ] atīndriy yā aindriy hotā hai; [cha tathā saukhyan ] aur isīprakār
(amūrta yā mūrta, atīndriy yā aindriy) sukh hotā hai
. [teṣhu cha yat paran ] usamen jo pradhān
utkr̥uṣhṭa hai [tat gneyan ] vah upādeyarūp jānanā ..53..
ṭīkā :yahān̐, (gnān tathā sukh do prakārakā hai) ek gnān tathā sukh mūrta aur
1indriyaj hai; aur dūsarā (gnān tathā sukh) amūrta aur atīndriy hai . usamen jo amūrta aur
atīndriy hai vah pradhān honese upādeyarūp jānanā .
vahān̐, pahalā gnān tathā sukh mūrtarūp aisī kṣhāyopashamik upayogashaktiyonse us-
us prakārakī indriyoṅke dvārā utpanna hotā huā parādhīn honese 2kādāchitka, kramashaḥ

Page 92 of 513
PDF/HTML Page 125 of 546
single page version

sapratipakṣhan sahānivr̥uddhi cha gauṇamiti kr̥utvā gnānan cha saukhyan cha heyam . itaratpunaramūrtābhi-
shchaitanyānuvidhāyinībhirekākinībhirevātmapariṇāmashaktibhistathāvidhebhyo‘tīndriyebhyaḥ svābhāvik-
chidākārapariṇāmebhyaḥ samutpadyamānamatyantamātmāyattatvānnityan yugapatkr̥utapravr̥utti niḥpratipakṣha-
mahānivr̥uddhi cha mukhyamiti kr̥utvā gnānan saukhyan chopādeyam
..53..
ityādyadhikāragāthāsūtramekan, tadanantaramatīndriyagnānamukhyatven ‘jan pechchhado’ ityādi sūtramekan,
athendriyagnānamukhyatven ‘jīvo sayan amutto’ ityādi gāthāchatuṣhṭayan, tadanantaramatīndriyasukhamukhyatayā

‘jādan sayan’ ityādi gāthāchatuṣhṭayan, athānantaramindriyasukhapratipādanarūpeṇ gāthāṣhṭakam, tatrāpyaṣhṭakamadhye

prathamat indriyasukhasya duḥkhatvasthāpanārthan ‘maṇuāsurā’ ityādi gāthādvayan, ath muktātmanān dehābhāve‘pi

sukhamastīti gnāpanārthan dehaḥ sukhakāraṇan na bhavatīti kathanarūpeṇ ‘pappā iṭṭhe visaye’ ityādi sūtradvayan,

tadanantaramindriyaviṣhayā api sukhakāraṇan na bhavantīti kathanen ‘timiraharā’ ityādi gāthādvayam,

ato‘pi sarvagnanamaskāramukhyatven ‘tejodiṭṭhi’ ityādi gāthādvayam
. evan pañchamasthale antarasthalachatuṣhṭayan
bhavatīti sukhaprapañchādhikāre samudāyapātanikā .. athātīndriyasukhasyopādeyabhūtasya svarūpan prapañcha-
yannatīndriyagnānamatīndriyasukhan chopādeyamiti, yatpunarindriyajan gnānan sukhan cha taddheyamiti pratipādanarūpeṇ
prathamatastāvadadhikārasthalagāthayā sthalachatuṣhṭayan sūtrayati
atthi asti vidyate . kin kartr̥u . ṇāṇan
gnānamiti bhinnaprakramo vyavahitasambandhaḥ . kimvishiṣhṭam . amuttan muttan amūrtan mūrtan cha . punarapi
kimvishiṣhṭam . adindiyan indiyan cha yadamūrtan tadatīndriyan mūrtan punarindriyajam . itthambhūtan gnānamasti . keṣhu
viṣhayeṣhu . atthesu gneyapadārtheṣhu, tahā sokkhan cha tathaiv gnānavadamūrtamatīndriyan mūrtamindriyajan cha sukhamiti .
jan tesu paran cha tan ṇeyan yatteṣhu pūrvoktagnānasukheṣhu madhye paramutkr̥uṣhṭamatīndriyan tadupādeyamiti gnātavyam . tadev
1. mūrtik indriyaj gnān kramase pravr̥utta hotā hai; yugapat nahīn hotā; tathā mūrtik indriyaj sukh bhī kramashaḥ
hotā hai, ek hī sāth sarva indriyoṅke dvārā yā sarva prakārase nahīn hotā .
2. sapratipakṣha = pratipakṣhavirodhī sahit . (mūrta -indriyaj gnān apane pratipakṣha agnānasahit hī hotā hai, aur
mūrta indriyaj sukh usake pratipakṣhabhūt duḥkh sahit hī hotā hai .
3. sahānivr̥uddhi = hānivr̥uddhi sahit .
4. chaitanyānuvidhāyī = chaitanyake anusār vartanevālī; chaitanyake anukūlarūpaseviruddharūpase nahīn vartanevālī .
1pravr̥utta honevālā, 2sapratipakṣha aur 3sahānivr̥uddhi hai isaliye gauṇ hai aisā samajhakar vah
hey hai arthāt chhoṛane yogya hai; aur dūsarā gnān tathā sukh amūrtarūp aisī
4chaitanyānuvidhāyī aikākī ātmapariṇām shaktiyonse tathāvidh atīndriy svābhāvik-
chidākār -pariṇāmoṅke dvārā utpanna hotā huā atyanta ātmādhīn honese nitya yugapat
pravartamān, niḥpratipakṣha aur hānivr̥uddhise rahit hai, isaliye mukhya hai, aisā samajhakar vah
(gnān aur sukh) upādey arthāt grahaṇ karane yogya hai
..53..

Page 93 of 513
PDF/HTML Page 126 of 546
single page version

athātīndriyasaukhyasādhanībhūtamatīndriyagnānamupādeyamabhiṣhṭauti
jan pechchhado amuttan muttesu adindiyan cha pachchhaṇṇan .
sayalan sagan cha idaran tan ṇāṇan havadi pachchakkhan ..54..
yatprekṣhamāṇasyāmūrtan mūrteṣhvatīndriyan cha prachchhannam .
sakalan svakan cha itarat tadgnānan bhavati pratyakṣham ..54..
atīndriyan hi gnānan yadamūrtan yanmūrteṣhvapyatīndriyan yatprachchhannan cha tatsakalan
vivriyateamūrtābhiḥ kṣhāyikībhiratīndriyābhishchidānandaikalakṣhaṇābhiḥ shuddhātmashaktibhirutpannatvā-
datīndriyagnānan sukhan chātmādhīnatvenāvinashvaratvādupādeyamiti; pūrvoktāmūrtashuddhātmashaktibhyo vilakṣhaṇābhiḥ
kṣhāyopashamikendriyashaktibhirutpannatvādindriyajan gnānan sukhan cha parāyattatven vinashvaratvāddheyamiti

tātparyam
..53.. evamadhikāragāthayā prathamasthalan gatam . ath pūrvoktamupādeyabhūtamatīndriyagnānan visheṣheṇ
vyaktīkarotijan yadatīndriyan gnānan kartr̥u . pechchhado prekṣhamāṇapuruṣhasya jānāti . kim . amuttan amūrta-
matīndriyaniruparāgasadānandaikasukhasvabhāvan yatparamātmadravyan tatprabhr̥uti samastāmūrtadravyasamūhan muttesu adindiyan
cha
mūrteṣhu pudgaladravyeṣhu yadatīndriyan paramāṇvādi
. pachchhaṇṇan kālāṇuprabhr̥utidravyarūpeṇ prachchhannan vyavahit-
mantaritan, alokākāshapradeshaprabhr̥uti kṣhetraprachchhannan, nirvikāraparamānandaikasukhāsvādapariṇatirūpaparamātmano
vartamānasamayagatapariṇāmāstatprabhr̥utayo ye samastadravyāṇān vartamānasamayagatapariṇāmāste kālaprachchhannāḥ,

tasyaiv paramātmanaḥ siddharūpashuddhavyañjanaparyāyaḥ sheṣhadravyāṇān cha ye yathāsambhavan vyañjanaparyāyāsteṣhvanta-
1. prachchhanna = gupta; antarit; ḍhakā huā .
dekhe amūrtik, mūrtamāny atīndri ne, prachchhannane,
te sarvane
par ke svakīyane, gnān te pratyakṣha chhe. 54.
ab, atīndriy sukhakā sādhanabhūt (-kāraṇarūp) atīndriy gnān upādey hai
isaprakār usakī prashansā karate hain :
anvayārtha :[prekṣhamāṇasya yat ] dekhanevālekā jo gnān [amūrtan ] amūrtako,
[mūrteṣhu ] mūrta padārthommen bhī [atīndriyan ] atīndriyako, [cha prachchhannan ] aur prachchhannako,
[sakalan ] in sabako
[svakan cha itarat ] sva tathā parakodekhatā hai, [tad gnānan ] vah gnān
[pratyakṣhan bhavati ] pratyakṣha hai ..54..
ṭīkā :jo amūrta hai, jo mūrta padārthommen bhī atīndriy hai, aur jo 1prachchhanna hai, us
sabakojo ki sva aur par in do bhedommen samā jātā hai useatīndriy gnān avashya dekhatā

Page 94 of 513
PDF/HTML Page 127 of 546
single page version

svaparavikalpāntaḥpāti prekṣhat ev . tasya khalvamūrteṣhu dharmādharmādiṣhu, mūrteṣhvapyatīndriyeṣhu
paramāṇvādiṣhu, dravyaprachchhanneṣhu kālādiṣhu, kṣhetraprachchhanneṣhvalokākāshapradeshādiṣhu, kālaprachchhanneṣhva-
sāmpratikaparyāyeṣhu, bhāvaprachchhanneṣhu sthūlaparyāyāntarlīnasūkṣhmaparyāyeṣhu sarveṣhvapi svaparavyavasthā-
vyavasthiteṣhvasti draṣhṭr̥utvan, pratyakṣhatvāt
. pratyakṣhan hi gnānamudbhinnānantashuddhisannidhānamanādi-
siddhachaitanyasāmānyasambandhamekamevākṣhanāmānamātmānan prati niyatamitarān sāmagrīmamr̥ugayamāṇ-
manantashaktisadbhāvato‘nantatāmupagatan dahanasyev dāhyākārāṇān gnānasya gneyākārāṇāman-
rbhūtāḥ pratisamayapravartamānaṣhaṭprakārapravr̥uddhihānirūpā arthaparyāyā bhāvaprachchhannā bhaṇyante . sayalan tatpūrvoktan
samastan gneyan dvidhā bhavati . kathamiti chet . sagan cha idaran kimapi yathāsambhavan svadravyagatan itaratparadravyagatan
cha . tadubhayan yataḥ kāraṇājjānāti ten kāraṇen tan ṇāṇan tatpūrvoktagnānan havadi bhavati . kathambhūtam . pachchakkhan
pratyakṣhamiti . atrāhan shiṣhyaḥgnānaprapañchādhikāraḥ pūrvamev gataḥ, asmin sukhaprapañchādhikāre sukhamev
kathanīyamiti . parihāramāhyadatīndriyan gnānan pūrvan bhaṇitan tadevābhedanayen sukhan bhavatīti gnāpanārthan,
athavā gnānasya mukhyavr̥uttyā tatra heyopādeyachintā nāstīti gnāpanārthan vā . evamatīndriyagnānamupādeyamiti
1. asāmpratik = atātkālik ; vartamānakālīn nahi aisā; atītanāgat.
2. antarlīn = andar līn hue; antarmagna .
3. akṣha = ātmākā nām ‘akṣha’ bhī hai . (indriyagnān akṣha = arthāt indriyoṅke dvārā jānatā hai; atīndriy
pratyakṣha gnān akṣha arthāt ātmāke dvārā hī jānatā hai .)
4. gneyākār gnānako pār nahīn kar sakategnānakī had bāhar jā nahīn sakate, gnānamen jān hī lete hai .
hai . amūrta dharmāstikāy, adharmāstikāy ityādi, mūrta padārthommen bhī atīndriy paramāṇu ityādi,
tathā dravyamen prachchhanna kāl ityādi (-dravya apekṣhāse gupta aise jo kāl dharmāstikāy vagairah),
kṣhetramen prachchhanna alokākāshake pradesh ityādi, kālamen prachchhanna
1asāmpratik (atīt -anāgat)
paryāyen tathā bhāv -prachchhanna sthūl paryāyommen 2antarlīn sūkṣhma paryāyen hain, un sabakājo ki sva
aur parake bhedase vibhakta hain unakā vāstavamen us atīndriy gnānake dr̥uṣhṭāpan hai; (arthāt un
sabako vah atīndriy gnān dekhatā hai) kyoṅki vah (atīndriy gnān) pratyakṣha hai
. jise ananta
shuddhikā sadbhāv pragaṭ huā hai, aise chaitanyasāmānyake sāth anādisiddha sambandhavāle ek hī
3‘akṣha’ nāmak ātmāke prati jo niyat hai (arthāt jo gnān ātmāke sāth hī lagā huā hai
ātmāke dvārā sīdhā pravr̥utti karatā hai), jo (indriyādik) anya sāmagrīko nahīn ḍhūn̐ḍhatā aur jo
anantashaktike sadbhāvake kāraṇ anantatāko (-behadatāko) prāpta hai, aise us pratyakṣha gnānako
jaise dāhyākār dahanakā atikramaṇ nahīn karate usīprakār gneyākār gnānakā 4atikram (ullaṅghan)
na karaneseyathokta prabhāvakā anubhav karate hue (-uparyukta padārthoṅko jānate hue) kaun rok

Page 95 of 513
PDF/HTML Page 128 of 546
single page version

tikramādyathoditānubhāvamanubhavattat ken nām nivāryet . atastadupādeyam ..54..
athendriyasaukhyasādhanībhūtamindriyagnānan heyan praṇindati
jīvo sayan amutto muttigado teṇ muttiṇā muttan .
ogeṇhittā joggan jāṇadi vā tan ṇa jāṇādi ..55..
jīvaḥ svayamamūrto mūrtigatasten mūrten mūrtam .
avagr̥uhya yogyan jānāti vā tanna jānāti ..55..
indriyagnānan hi mūrtopalambhakan mūrtopalabhyan cha . tadvān jīvaḥ svayamamūrto‘pi
kathanamukhyatvenaikagāthayā dvitīyasthalan gatam ..54.. ath heyabhūtasyendriyasukhasya kāraṇatvādalpa-
viṣhayatvāchchendriyagnānan heyamityupadishati ---jīvo sayan amutto jīvastāvachchhaktirūpeṇ shuddhadravyārthik-
1. avagrah = matignānase kisī padārthako jānanekā prārambha hone par pahale hī avagrah hotā hai kyoṅki matignān
avagrah, īhā, avāy aur dhāraṇāis kramase jānatā hai .
2. upalambhak = batānevālā, jānanemen nimittabhūt . (indriyagnānako padārthoṅke jānanemen nimittabhūt mūrta
pañchendriyātmak sharīr hai) .
3. upalabhya = janāne yogya .
pote amūrtik jīv mūrtasharīragat e mūrtathī,
kadī yogya mūrta avagrahī jāṇe, kadīk jāṇe nahīn . 55.
sakatā hai ? (arthāt koī nahīn rok sakatā .) isaliye vah (atīndriy gnān) upādey hai ..54..
ab, indriyasukhakā sādhanabhūt (-kāraṇarūp) indriyagnān hey haiisaprakār usakī
nindā karate hain
anvayārtha :[svayam amūrtaḥ ] svayam amūrta aisā [jīvaḥ ] jīv [mūrtigataḥ ] mūrta
sharīrako prāpta hotā huā [ten mūrten ] us mūrta sharīrake dvārā [yogya mūrtan ] yogya mūrta padārthako
[avagrahya ]
1avagrah karake (indriyagrahaṇayogya mūrta padārthakā avagrah karake) [tat ] use
[jānāti ] jānatā hai [vā na jānāti ] athavā nahīn jānatā (kabhī jānatā hai aur kabhī
nahīn jānatā) ..55..
ṭīkā :indriyagnānako 2upalambhak bhī mūrta hai aur 3upalabhya bhī mūrta hai . vah

Page 96 of 513
PDF/HTML Page 129 of 546
single page version

pañchendriyātmakan sharīran mūrtamupāgatasten gnaptiniṣhpattau balādhānanimittatayopalambhaken mūrten mūrtan
sparshādipradhānan vastūpalabhyatāmupāgatan yogyamavagr̥uhya kadāchittaduparyupari shuddhisambhavādavagachchhati,
kadāchittadasambhavānnāvagachchhati, parokṣhatvāt
. parokṣhan hi gnānamatidr̥uḍhatarāgnānatamogranthiguṇṭha-
nānnimīlitasyānādisiddhachaitanyasāmānyasambandhasyāpyātmanaḥ svayam parichchhettumarthamasamarthasyo-
pāttānupāttaparapratyayasāmagrīmārgaṇavyagratayātyantavisanṣhṭhulatvamavalambamānamanantāyāḥ shakteḥ pari-
skhalanānnitāntaviklavībhūtan mahāmohamallasya jīvadavasthatvāt
parapariṇatipravartitābhiprāyamapi
pade pade prāptavipralambhamanupalambhasambhāvanāmev paramārthato‘rhati . atastaddheyam ..55..
nayenāmūrtātīndriyagnānasukhasvabhāvaḥ, pashchādanādibandhavashāt vyavahāranayen muttigado mūrtasharīragato
mūrtasharīrapariṇato bhavati . teṇ muttiṇā ten mūrtasharīreṇ mūrtasharīrādhārotpannamūrtadravyendriyabhāvendriyādhāreṇ
muttan mūrtan vastu ogeṇhittā avagrahādiken kramakaraṇavyavadhānarūpan kr̥utvā joggan tatsparshādimūrtan vastu .
1. sparshādipradhān = jisamen sparsha, ras, gandh aur varṇa mukhya hain , aisī .
2. upātta = prāpta (indriy, man ityādi upātta par padārtha hain )
3. anupātta = aprāpta (prakāsh ityādi anupātta par padārtha hain )
4. viklav = khinna; duḥkhī, ghabarāyā huā
.
indriyagnānavālā jīv svayam amūrta hone par bhī mūrta -pañchendriyātmak sharīrako prāpta hotā huā,
gnapti utpanna karanemen bal -dhāraṇakā nimitta honese jo upalambhak hai aise us mūrta (sharīr) ke
dvārā mūrta aisī
1sparshādipradhān vastukojo ki yogya ho arthāt jo (indriyoṅke dvārā)
upalabhya ho useavagrah karake, kadāchit usase āgeāgekī shuddhike sadbhāvake kāraṇ use
jānatā hai aur kadāchit avagrahase āge āgekī shuddhike asadbhāvake kāraṇ nahīn jānatā,
kyoṅki vah (indriy gnān) parokṣha hai
. parokṣhagnān, chaitanyasāmānyake sāth (ātmākā)
anādisiddha sambandha hone par bhī jo ati dr̥urḥatar agnānarūp tamogranthi (andhakārasamūh) dvārā
āvr̥ut ho gayā hai, aisā ātmā padārthako svayam jānaneke liye asamartha honese
2upātta aur
3anupātta parapadārtharūp sāmagrīko ḍhūn̐rḥanekī vyagratāse atyanta chañchal -taral -asthir vartatā huā,
anantashaktise chyut honese atyanta 4viklav vartatā huā, mahāmoh -mallake jīvit honese
parapariṇatikā (-parako pariṇamit karanekā) abhiprāy karane par bhī pad pad par ṭhagātā huā,
paramārthataḥ agnānamen gine jāne yogya hai
. isaliye vah hey hai .
bhāvārtha :indriyagnān indriyoṅke nimittase mūrta sthūl indriyagochar padārthoṅko hī
kṣhāyopashamik gnānake anusār jān sakatā hai . parokṣhabhūt vah indriy gnān indriy, prakāsh,
ādi bāhya sāmagrīko ḍhūn̐rḥanekī vyagratāke (-asthiratāke) kāraṇ atishay chañchal -kṣhubdha

Page 97 of 513
PDF/HTML Page 130 of 546
single page version

athendriyāṇān svaviṣhayamātre‘pi yugapatpravr̥uttyasambhavāddheyamevendriyagnānamityavadhārayati
phāso raso ya gandho vaṇṇo saddo ya poggalā honti .
akkhāṇan te akkhā jugavan te ṇev geṇhanti ..56..
sparsho rasashcha gandho varṇaḥ shabdashcha pudgalā bhavanti .
akṣhāṇān tānyakṣhāṇi yugapattānnaiv gr̥uhṇanti ..56..
indriyāṇān hi sparsharasagandhavarṇapradhānāḥ shabdashcha grahaṇayogyāḥ pudgalāḥ . athendriyairyug-
katambhūtam . indriyagrahaṇayogyaindriyagrahaṇayogyam . jāṇadi vā tan ṇa jāṇādi svāvaraṇakṣhayopashamayogyan kimapi sthūlan
jānāti, visheṣhakṣhayopashamābhāvāt sūkṣhman na jānātīti . ayamatra bhāvārthaḥindriyagnānan yadyapi
vyavahāreṇ pratyakṣhan bhaṇyate, tathāpi nishchayen kevalagnānāpekṣhayā parokṣhamev . parokṣhan tu yāvatānshen sūkṣhmārthan
na jānāti tāvatānshen chittakhedakāraṇan bhavati . khedashcha duḥkhan, tato duḥkhajanakatvādindriyagnānan
heyamiti ..55.. ath chakṣhurādīndriyagnānan rūpādisvaviṣhayamapi yugapanna jānāti ten kāraṇen heyamiti
ras, gandh, sparsha vaḷī varaṇ ne shabda je paudgalik te
chhe indriviṣhayo, temaney na indriyo yugapad grahe
. 56.
pra. 13
hai, alpa shaktivān honese khed khinna hai, parapadārthoṅko pariṇamit karānekā abhiprāy hone
par bhī pad pad par ṭhagā jātā hai (kyoṅki par padārtha ātmāke ādhīn pariṇamit nahīn
hote) isaliye paramārthase vah gnān ‘agnān’ nāmake hī yogya hai
. isaliye vah hey
hai ..55..
ab, indriyān̐ mātra apane viṣhayommen bhī yugapat pravr̥utta nahīn hotīn, isaliye indriyagnān hey
hī hai, aisā nishchay karate hain :
anvayārtha :[sparshaḥ ] sparsha, [rasaḥ cha ] ras, [gandhaḥ ] gandh, [varṇaḥ ] varṇa [shabdaḥ
cha ] aur shabda [pudgalāḥ ] pudgal hain, ve [akṣhāṇān bhavanti ] indriyoṅke viṣhay hain [tāni
akṣhāṇi ]
(parantu ) ve indriyān̐ [tān ] unhen (bhī) [yugapat ] ek sāth [na ev gr̥uhṇanti ]
grahaṇ nahīn karatīn (nahīn jān sakatīn)
..56..
ṭīkā :1mukhya aise sparsha -ras -gandh -varṇa tathā shabdajo ki pudgal hain ve
1.* sparsha, ras, gandh aur varṇayah pudgalake mukhya guṇ hain .

Page 98 of 513
PDF/HTML Page 131 of 546
single page version

patte‘pi na gr̥uhyante, tathāvidhakṣhayopashamanashakterasambhavāt . indriyāṇān hi kṣhayopashamasañgnikāyāḥ
parichchhetryāḥ shakterantaraṅgāyāḥ kākākṣhitārakavat kramapravr̥uttivashādanekataḥ prakāshayitumasamarthatvā-
tsatsvapi dravyendriyadvāreṣhu na yaugapadyen nikhilendriyārthāvabodhaḥ siddhayet, parokṣhatvāt ..56..
nishchinotiphāso raso ya gandho vaṇṇo saddo ya poggalā honti sparsharasagandhavarṇashabdāḥ pudgalā mūrtā
bhavanti . te cha viṣhayāḥ . keṣhām . akkhāṇan sparshanādīndriyāṇān . te akkhā tānyakṣhāṇīndriyāṇī kartr̥uṇi
jugavan te ṇev geṇhanti yugapattān svakīyaviṣhayānapi na gr̥uhṇanti na jānantīti . ayamatrābhiprāyaḥyathā
sarvaprakāropādeyabhūtasyānantasukhasyopādānakāraṇabhūtan ke valagnānan yugapatsamastan vastu jānatsat jīvasya
sukhakāraṇan
bhavati, tathedamindriyagnānan svakīyaviṣhaye‘pi yugapatparignānābhāvātsukhakāraṇan na bhavati ......56......
indriyoṅke dvārā grahaṇ hone yogya (-gnāt hone yogya), hain . (kintu) indriyoṅke dvārā ve bhī
yugapad (ek sāth) grahaṇ nahīn hote (-jānanemen nahīn āte) kyoṅki kṣhayopashamakī
usaprakārakī shakti nahīn hai
. indriyoṅke jo kṣhayopasham nāmakī antaraṅg gnātr̥ushakti hai vah
kauvekī ān̐khakī putalīkī bhān̐ti kramik pravr̥uttivālī honese anekataḥ prakāshake liye
(-ek hī sāth anek viṣhayoṅko jānaneke liye) asamartha hai, isaliye dravyendriyadvāroṅke
vidyamān hone par bhī samasta indriyoṅke viṣhayoṅkā (-viṣhayabhūt padārthoṅkā) gnān ek hī
sāth nahīn hotā, kyoṅki indriy gnān parokṣha hai
.
bhāvārtha :kauvekī do ān̐khen hotī hain kintu putalī ek hī hotī hai . kauveko jis
ān̐khase dekhanā ho us ān̐khamen putalī ā jātī hai; us samay vah dūsarī ān̐khase nahīn dekh
sakatā
. aisā hone par bhī vah putalī itanī jaldī donon ān̐khommen ātījātī hai ki logoṅko
aisā mālūm hotā hai ki donon ān̐khommen do bhinna -bhinna putaliyān̐ hain; kintu vāstavamen vah ek
hī hotī hai
. aisī hī dashā kṣhāyopashamik gnānakī hai . dravya -indriyarūpī dvār to pān̐ch hain, kintu
kṣhāyopashamik gnān ek samay ek indriy dvārā hī jān sakatā hai; us samay dūsarī indriyoṅke
dvārā kārya nahīn hotā
. jab kṣhāyopashamik gnān netrake dvārā varṇako dekhanekā kārya karatā hai
tab vah shabda, gandh, ras yā sparshako nahīn jān sakatā; arthāt jab us gnānakā upayog netrake
dvārā varṇake dekhanemen lagā hotā hai tab kānamen kaunase shabda paṛate hain yā nākamen kaisī gandha ātī
hai ityādi khyāl nahīn rahatā
. yadyapi gnānakā upayog ek viṣhayamense dūsaremen atyanta shīghratāse
badalatā hai, isaliye sthūladr̥uṣhṭise dekhanemen aisā lagatā hai ki mānon sabhī viṣhay ek hī sāth
gnāt hote hon, tathāpi sūkṣhma dr̥uṣhṭise dekhane par kṣhāyopashamik gnān ek samayamen ek hī indriyake
dvārā pravartamān hotā huā spaṣhṭatayā bhāsit hotā hai
. isaprakār indriyān̐ apane viṣhayommen bhī
kramashaḥ pravartamān honese parokṣhabhūt indriyagnān hey hai ..56..

Page 99 of 513
PDF/HTML Page 132 of 546
single page version

athendriyagnānan na pratyakṣhan bhavatīti nishchinoti
paradavvan te akkhā ṇev sahāvo tti appaṇo bhaṇidā .
uvaladdhan tehi kadhan pachchakkhan appaṇo hodi ..57..
paradravyan tānyakṣhāṇi naiv svabhāv ityātmano bhaṇitāni .
upalabdhan taiḥ kathan pratyakṣhamātmano bhavati ..57..
ātmānamev kevalan prati niyatan kil pratyakṣham . idan tu vyatiriktāstitvayogitayā
paradravyatāmupagatairātmanaḥ svabhāvatān manāgapyasanspr̥ushadbhirindriyairupalabhyopajanyamānan na nāmātmanaḥ
pratyakṣhan bhavitumarhati
..57..
athendriyagnānan pratyakṣhan na bhavatīti vyavasthāpayatiparadavvan te akkhā tāni prasiddhānyakṣhāṇīndriyāṇi par-
dravyan bhavanti . kasya . ātmanaḥ . ṇev sahāvo tti appaṇo bhaṇidā yo‘sau vishuddhagnānadarshanasvabhāv
ātmanaḥ sambandhī tatsvabhāvāni nishchayen na bhaṇitānīndriyāṇi . kasmāt . bhinnāstitvaniṣhpannatvāt .
uvaladdhan tehi upalabdhan gnātan yatpañchendriyaviṣhayabhūtan vastu tairindriyaiḥ kadhan pachchakkhan appaṇo hodi tadvastu kathan
pratyakṣhan bhavatyātmano, na kathamapīti . tathaiv cha nānāmanorathavyāptiviṣhaye pratipādyapratipādakādivikalpa-
jālarūpan yanmanastadapīndriyagnānavannishchayen parokṣhan bhavatīti gnātvā kin kartavyam . sakalaikākhaṇḍapratyakṣha-
ab, yah nishchay karate hain ki indriyagnān pratyakṣha nahīn hai :
anvayārtha :[tāni akṣhāṇi ] ve indriyān̐ [paradravyan ] par dravya hain [ātmanaḥ svabhāvaḥ
iti ] unhen ātmasvabhāvarūp [na ev bhaṇitāni ] nahīn kahā hai; [taiḥ ] unake dvārā [upalabdhan ]
gnāt [ātmanaḥ ] ātmāko [pratyakṣhan ] pratyakṣha [kathan bhavati ] kaise ho sakatā hai ?
..57..
ṭīkā :jo keval ātmāke prati hī niyat ho vah (gnān) vāstavamen pratyakṣha hai .
yah (indriyagnān) to, jo bhinna astitvavālī honese paradravyatvako prāpta huī hai, aur
ātmasvabhāvatvako kiñchitmātra sparsha nahīn karatīn (ātmasvabhāvarūp kiñchitmātra bhī nahīn hain )
aisī indriyoṅke dvārā upalabdhi karake (-aisī indriyoṅke nimittase padārthoṅko jānakar) utpanna
hotā hai, isaliye vah (indriyagnān) ātmāke liye pratyakṣha nahīn ho sakatā
.
bhāvārtha :jo sīdhā ātmāke dvārā hī jānatā hai vah gnān pratyakṣha hai . indriyagnān
te indriyo paradravya, jīvasvabhāv bhākhī na temane;
tenāthī je upalabdha te pratyakṣha kaī rīt jīvane ?. 57
.

Page 100 of 513
PDF/HTML Page 133 of 546
single page version

ath parokṣhapratyakṣhalakṣhaṇamupalakṣhayati
jan parado viṇṇāṇan tan tu parokkhan ti bhaṇidamaṭṭhesu .
jadi kevaleṇ ṇādan havadi hi jīveṇ pachchakkhan ..58..
yatparato vignānan tattu parokṣhamiti bhaṇitamartheṣhu .
yadi kevalen gnātan bhavati hi jīven pratyakṣham ..58..
yattu khalu paradravyabhūtādantaḥkaraṇādindriyātparopadeshādupalabdheḥ sanskārādālokādervā
pratibhāsamayaparamajyotiḥkāraṇabhūte svashuddhātmasvarūpabhāvanāsamutpannaparamāhlādaikalakṣhaṇasukhasamvittyākār-
pariṇatirūpe rāgādivikalpopādhirahite svasamvedanagnāne bhāvanā kartavyā ityabhiprāyaḥ ..57.. ath punarapi
prakārāntareṇ pratyakṣhaparokṣhalakṣhaṇan kathayatijan parado viṇṇāṇan tan tu parokkhan ti bhaṇidan yatparataḥ
sakāshādvignānan parignānan bhavati tatpunaḥ parokṣhamiti bhaṇitam . keṣhu viṣhayeṣhu . aṭṭhesu gneyapadārtheṣhu . jadi
1. paropadesh = anyakā upadesha.
2. upalabdhi = gnānāvaraṇīy karmake kṣhayopashamake nimittase utpanna padārthoṅko jānanekī shakti
. (yah ‘labdha’
shakti jab ‘uparyukta’ hotī hai, tabhī padārtha gnāt hotā hai .)
3. sanskār = pūrva gnāt padārthakī dhāraṇā.
4. chakṣhuindriy dvārā rūpī padārthako dekhanemen prakāsh bhī nimittarūp hotā hai.
paradravyarūp indriyoṅke dvārā jānatā hai isaliye vah pratyakṣha nahīn hai ..57..
ab, parokṣha aur pratyakṣhake lakṣhaṇ batalāte hain :
anvayārtha :[parataḥ ] parake dvārā honevālā [yat ] jo [artheṣhu vignānan ] padārtha
sambandhī vignān hai [tat tu ] vah to [parokṣhan iti bhaṇitan ] parokṣha kahā gayā hai, [yadi ] yadi
[kevalen jīveṇ ] mātra jīvake dvārā hī [gnātan bhavati hi ] jānā jāye to [pratyakṣhan ] vah gnān
pratyakṣha hai
..58..
ṭīkā :nimittatāko prāpta (nimittarūp bane hue) aise jo paradravyabhūt antaḥkaraṇ
(man), indriy, 1paropadesh, 2upalabdhi, 3sanskār yā 4prakāshādik hain unake dvārā honevālā
artho taṇun je gnān parataḥ thāy teh parokṣha chhe;
jīvamātrathī ja jaṇāy jo , to gnān te pratyakṣha chhe. 58.

Page 101 of 513
PDF/HTML Page 134 of 546
single page version

nimittatāmupagatāt svaviṣhayamupagatasyārthasya parichchhedanan tat parataḥ prādurbhavatparokṣhamityā-
lakṣhyate . yatpunarantaḥkaraṇamindriyan paropadeshamupalabdhin sanskāramālokādikan vā samastamapi
paradravyamanapekṣhyātmasvabhāvamevaikan kāraṇatvenopādāy sarvadravyaparyāyajātamekapad evābhivyāpya
pravartamānan parichchhedanan tat
kevalādevātmanaḥ sambhūtatvāt pratyakṣhamityālakṣhyate . ih hi
sahajasaukhyasādhanībhūtamidamev mahāpratyakṣhamabhipretamiti ..58..
athaitadev pratyakṣhan pāramārthikasaukhyatvenopakṣhipati
jādan sayan samantan ṇāṇamaṇantatthavitthaḍan vimalan .
rahiyan tu oggahādihin suhan ti egantiyan bhaṇidan ..59..
kevaleṇ ṇādan havadi hi yadi kevalenāsahāyen gnātan bhavati hi sphu ṭam . ken kartr̥ubhūten . jīveṇ jīven .
tarhi pachchakkhan pratyakṣhan bhavatīti . ato vistaraḥindriyamanaḥparopadeshālokādibahiraṅganimittabhūtāttathaiv cha
gnānāvaraṇīyakṣhayopashamajanitārthagrahaṇashaktirūpāyā upalabdherarthāvadhāraṇarūpasanskārāchchāntaraṅgakāraṇabhūtāt-
sakāshādutpadyate yadvignānan tatparādhīnatvātparokṣhamityuchyate
. yadi punaḥ pūrvoktasamastaparadravyamanapekṣhya
kevalāchchhuddhabuddhaikasvabhāvātparamātmanaḥ sakāshātsamutpadyate tato‘kṣhanāmānamātmānan pratītyotpadyamānatvā-
tpratyakṣhan bhavatīti sūtrābhiprāyaḥ
..58.. evan heyabhūtendriyagnānakathanamukhyatayā gāthāchatuṣhṭayen tr̥utīyasthalan
gatam . athābhedanayen pañchavisheṣhaṇavishiṣhṭan kevalagnānamev sukhamiti pratipādayatijādan jātan
jo svaviṣhayabhūt padārthakā gnān, vah parake dvārā 1prādurbhāvako prāpta honese ‘parokṣha’-ke rūpamen
jānā jātā hai, aur antaḥkaraṇ, indriy, paropadesh, upalabdhi sanskār yā prakāshādiksab
paradravyakī apekṣhā rakhe binā ekamātra ātmasvabhāvako hī kāraṇarūpase grahaṇ karake sarva
dravya -paryāyoṅke samūhamen ek samay hī vyāpta hokar pravartamān gnān vah keval ātmāke dvārā
hī utpanna honese ‘pratyakṣha’ ke rūpamen jānā jātā hai
.
yahān̐ (is gāthāmen ) sahaj sukhakā sādhanabhūt aisā yahī mahāpratyakṣha gnān ichchhanīy mānā
gayā haiupādey mānā gayā hai (aisā āshay samajhanā) ..58..
svayamev jāt, samant, artha anantamān vistr̥ut ne
avagrah -īhādi rahit, nirmal gnān sukh ekānt chhe
. 59.
1 prādurbhāvako prāpta = pragaṭ utpanna .

Page 102 of 513
PDF/HTML Page 135 of 546
single page version

jātan svayam samantan gnānamanantārthavistr̥utan vimalam .
rahitan tvavagrahādibhiḥ sukhamiti aikāntikan bhaṇitam ..59..
svayam jātatvāt, samantatvāt, anantārthavistr̥utatvāt, vimalatvāt, avagrahādi-
rahitatvāchcha pratyakṣhan gnānan sukhamaikāntikamiti nishchīyate, anākulatvaikalakṣhaṇatvātsaukhyasya .
yato hi parato jāyamānan parādhīnatayā, asamantamitaradvārāvaraṇen, katipayārthapravr̥uttamitarārtha-
bubhutsayā, samalamasamyagavabodhen, avagrahādisahitan kramakr̥utārthagrahaṇakheden parokṣhan gnānamatyanta-
utpannam . kin kartr̥u . ṇāṇan kevalagnānam . kathan jātam . sayan svayamev . punarapi kimvishiṣhṭam . samantan
paripūrṇam . punarapi kinrūpam . aṇantatthavitthaḍan anantārthavistīrṇam . punaḥ kīdr̥usham . vimalan sanshayādimal-
1. samanta = chāron or -sarva bhāgommen vartamān; sarva ātmapradeshonse jānatā huā; samasta; sampūrṇa, akhaṇḍa .
2. aikāntik = paripūrṇa; antim, akelā; sarvathā .
3. parokṣha gnān khaṇḍit hai arthāt vah amuk pradeshoṅke dvārā hī jānatā hai; jaise -varṇa ān̐kh jitane pradeshoṅke
dvārā hī (indriyagnānase) gnāt hotā hai; anya dvār banda hain .
4. itar = dūsare; anya; usake sivāyake .
5. padārthagrahaṇ arthāt padārthakā bodh ek hī sāth na hone par avagrah, īhā ityādi kramapūrvak honese khed
hotā hai .
ab, isī pratyakṣhagnānako pāramārthik sukharūp batalāte hain :
anvayārtha :[svayam jātan ] apane āp hī utpanna [samantan ] samant (sarva pradeshonse
jānatā huā) [anantārthavistr̥utan ] ananta padārthommen vistr̥ut [vimalan ] vimal [tu ] aur
[avagrahādibhiḥ rahitan ] avagrahādise rahit
[gnānan ] aisā gnān [aikāntikan sukhan ] aikāntik
sukh hai [iti bhaṇitan ] aisā (sarvagnadevane) kahā hai ..59..
ṭīkā :(1) ‘svayam utpanna’ honese, (2) ‘samant’ honese, (3) ‘ananta -padārthommen
vistr̥ut’ honese, (4) ‘vimal’ honese aur (5) ‘avagrahādi rahit’ honese, pratyakṣhagnān
2aikāntik sukh hai yah nishchit hotā hai, kyoṅki ek mātra anākulatā hī sukhakā lakṣhaṇ hai .
(isī bātako vistārapūrvak samajhāte hain :)
(1) ‘parake dvārā utpanna’ hotā huā parādhīnatāke kāraṇ (2) 3‘asamant’ honese 4itar
dvāroṅke āvaraṇake kāraṇ (3) ‘mātra kuchh padārthommen pravartamān’ hotā huā anya padārthoṅko
jānanekī ichchhāke kāraṇ, (4) ‘samal’ honese asamyak avabodhake kāraṇ (
karmamalayukta
honese sanshay -vimoh -vibhram sahit jānaneke kāraṇ), aur (5) ‘avagrahādi sahit’ honese
kramashaḥ honevāle
5padārthagrahaṇake khedake kāraṇ (-in kāraṇoṅko lekar), parokṣha gnān atyanta

Page 103 of 513
PDF/HTML Page 136 of 546
single page version

mākulan bhavati . tato na tat paramārthataḥ saukhyam . idan tu punaranādignānasāmānya-
svabhāvasyopari mahāvikāshenābhivyāpya svat ev vyavasthitatvātsvayan jāyamānamātmādhīnatayā,
samantātmapradeshān paramasamakṣhagnānopayogībhūyābhivyāpya vyavasthitatvātsamantam asheṣhadvārā-
pāvaraṇen, prasabhan nipītasamastavastugneyākāran paraman vaishvarūpyamabhivyāpya vyavasthitatvādanantārtha-
vistr̥utan samastārthābubhutsayā, sakalashaktipratibandhakakarmasāmānyaniṣhkrāntatayā parispaṣhṭa-
prakāshabhāsvaran svabhāvamabhivyāpya vyavasthitatvādvimalan samyagavabodhen, yugapatsamarpit-
traisamayikātmasvarūpan lokālokamabhivyāpya vyavasthitatvādavagrahādirahitan kramakr̥utārthagrahaṇ-
khedābhāven pratyakṣhan gnānamanākulan bhavati
. tatastatpāramārthikan khalu saukhyam ..59..
rahitam . punarapi kīdr̥uk . rahiyan tu oggahādihin avagrahādirahitan cheti . evan pañchavisheṣhaṇavishiṣhṭan
yatkevalagnānan suhan ti egantiyan bhaṇidan tatsukhan bhaṇitam . kathambhūtam . aikāntikan niyameneti . tathāhi
paranirapekṣhatven chidānandaikasvabhāvan nijashuddhātmānamupādānakāraṇan kr̥utvā samutpadyamānatvātsvayan jāyamānan
1. samakṣha = pratyakṣha
2. paramavividhatā = samasta padārthasamūh jo ki ananta vividhatāmay hai
.
ākul hai; isaliye vah paramārthase sukh nahīn hai .
aur yah pratyakṣha gnān to anākul hai, kyoṅki(1) anādi gnānasāmānyarūp
svabhāv par mahā vikāsase vyāpta hokar svataḥ hī rahanese ‘svayam utpanna hotā hai,’ isaliye
ātmādhīn hai, (aur ātmādhīn honese ākulatā nahīn hotī); (2) samasta ātmapradeshommen
param
1samakṣha gnānopayogarūp hokar, vyāpta honese ‘samant hai’, isaliye asheṣh dvār khule hue
hain (aur isaprakār koī dvār banda na honese ākulatā nahīn hotī); (3) samasta vastuoṅke
gneyākāroṅko sarvathā pī jānese
2param vividhatāmen vyāpta hokar rahanese ‘ananta padārthommen vistr̥ut
hai,’ isaliye sarva padārthoṅko jānanekī ichchhākā abhāv hai (aur isaprakār kisī padārthako
jānanekī ichchhā na honese ākulatā nahīn hotī); (4) sakal shaktiko rokanevālā
karmasāmānya (gnānamense) nikal jānese (gnān) atyanta spaṣhṭa prakāshake dvārā prakāshamān
(-tejasvī) svabhāvamen vyāpta hokar rahanese ‘vimal hai’ isaliye samyakrūpase (-barābar)
jānatā hai (aur isaprakār sanshayādi rahitatāse jānaneke kāraṇ ākulatā nahīn hotī); tathā
(5) jinane trikālakā apanā svarūp yugapat samarpit kiyā hai (-ek hī samay batāyā
hai) aise lokālokamen vyāpta hokar rahanese ‘avagrahādi rahit hai’ isaliye kramashaḥ honevāle
padārtha grahaṇake khedakā abhāv hai
.isaprakār (uparokta pān̐ch kāraṇonse) pratyakṣha gnān
anākul hai . isaliye vāstavamen vah pāramārthik sukh hai .

Page 104 of 513
PDF/HTML Page 137 of 546
single page version

ath kevalasyāpi pariṇāmadvāreṇ khedasya sambhavādaikāntikasukhatvan nāstīti
pratyāchaṣhṭe
jan kevalan ti ṇāṇan tan sokkhan pariṇaman cha so chev .
khedo tassa ṇa bhaṇido jamhā ghādī khayan jādā ..60..
yatkevalamiti gnānan tatsaukhyan pariṇāmashcha sa chaiv .
khedastasya na bhaṇito yasmāt ghātīni kṣhayan jātāni ..60..
atra ko hi nām khedaḥ, kashcha pariṇāmaḥ kashcha kevalasukhayorvyatirekaḥ, yataḥ
kevalasyaikāntik sukhatvan na syāt . khedasyāyatanāni ghātikarmāṇi, na nām kevalan pariṇām-
sat, sarvashuddhātmapradeshādhāratvenotpannatvātsamastan sarvagnānāvibhāgaparichchhedaparipūrṇan sat, samastāvaraṇ-
kṣhayenotpannatvātsamastagneyapadārthagrāhakatven vistīrṇan sat, sanshayavimohavibhramarahitatven sūkṣhmādipadārtha-
parichchhittiviṣhaye‘tyantavishadatvādvimalan sat, kramakaraṇavyavadhānajanitakhedābhāvādavagrahādirahitan cha sat,

yadevan pañchavisheṣhaṇavishiṣhṭan kṣhāyikagnānan tadanākulatvalakṣhaṇaparamānandaikarūpapāramārthikasukhātsañgnālakṣhaṇ-

prayojanādibhede‘pi nishchayenābhinnatvātpāramārthikasukhan bhaṇyate
ityabhiprāyaḥ ..59.. athānantapadārtha-
parichchhedanātkevalagnāne‘pi khedo‘stīti pūrvapakṣhe sati parihāramāhjan kevalan ti ṇāṇan tan sokkhan
1. khed = thakāvaṭ; santāp; duḥkh
je gnān ‘keval’ te ja sukh, pariṇām paṇ vaḷī te ja chhe;
bhākhyo na temān khed jethī ghātikarma vinaṣhṭa chhe
. 60.
bhāvārtha :kṣhāyikagnān -kevalagnān ekānta sukhasvarūp hain ..59..
ab, aise abhiprāyakā khaṇḍan karate hain ki ‘kevalagnānako bhī pariṇāmake dvārā 1khedakā
sambhav honese kevalagnān aikāntik sukh nahīn hai :
anvayārtha :[yat ] jo [kevalan iti gnānan ] ‘keval’ nāmakā gnān hai [tat
saukhyan ] vah sukh hai [pariṇāmaḥ cha ] pariṇām bhī [saḥ cha ev ] vahī hai [tasya khedaḥ na
bhaṇitaḥ ]
use khed nahīn kahā hai (arthāt kevalagnānamen sarvagnadevane khed nahīn kahā) [yasmāt ]
kyoṅki [ghātīni ] ghātikarma [kṣhayan jātāni ] kṣhayako prāpta hue hain
..60..
ṭīkā :yahān̐ (kevalagnānake sambandhamen), khed kyā, (2) pariṇām kyā tathā
(3) kevalagnān aur sukhakā vyatirek (-bhed) kyā, ki jisase kevalagnānako aikāntik
sukhatva na ho ?

Page 105 of 513
PDF/HTML Page 138 of 546
single page version

mātram . ghātikarmāṇi hi mahāmohotpādakatvādunmattakavadatasminstadbuddhimādhāy parichchhedyamarthan
pratyātmānan yataḥ pariṇāmayanti, tatastāni tasya pratyarthan pariṇamya pariṇamya shrāmyataḥ
khedanidānatān pratipadyante
. tadabhāvātkuto hi nām kevale khedasyodbhedaḥ . yatashcha trisamayā-
vachchhinnasakalapadārthaparichchhedyākāravaishvarūpyaprakāshanāspadībhūtan chitrabhittisthānīyamanantasvarūpan
svayamev pariṇamat kevalamev pariṇāmaḥ, tataḥ kuto‘nyaḥ pariṇāmo yaddvāreṇ khedasyātma-
lābhaḥ
. yatashcha samastasvabhāvapratighātābhāvātsamullasitaniraṅku shānantashaktitayā sakalan
traikālikan lokālokākāramabhivyāpya kūṭasthatvenātyantaniṣhpakampan vyavasthitatvādanākulatān
yatkevalamiti gnānan tatsaukhyan bhavati, tasmāt khedo tassa ṇa bhaṇido tasya kevalagnānasya khedo duḥkhan na
bhaṇitam . tadapi kasmāt . jamhā ghādī khayan jādā yasmānmohādighātikarmāṇi kṣhayan gatāni . tarhi
tasyānantapadārthaparichchhittipariṇāmo duḥkhakāraṇan bhaviṣhyati . naivam . pariṇaman cha so chev tasya
kevalagnānasya sambandhī pariṇāmashcha sa ev sukharūp eveti . idānīn vistaraḥgnānadarshanāvaraṇodaye sati
yugapadarthān gnātumashakyatvāt kramakaraṇavyavadhānagrahaṇe khedo bhavati, āvaraṇadvayābhāve sati yugapadgrahaṇe
kevalagnānasya khedo nāstīti sukhamev
. tathaiv tasya bhagavato jagattrayakālatrayavartisamastapadārtha-
yugapatparichchhittisamarthamakhaṇḍaikarūpan pratyakṣhaparichchhittimayan svarūpan pariṇamatsat kevalagnānamev pariṇāmo, na
1. atatmen tatbuddhi = vastu jisasvarūp nahīn hai us svarūp honekī mānyatā; jaise kijaṛamen chetanabuddhi
(arthāt jaṛamen chetanakī mānyatā) duḥkhamen sukhabuddhi vagairah .
2. pratighāt = vighna; rukāvaṭ; hanan; ghāt .
3. kūṭastha = sadā ekarūp rahanevālā; achal (kevalagnān sarvathā apariṇāmī nahīn hai, kintu vah ek gneyase
dūsare gneyake prati nahīn badalatāsarvathā tīnon kālake samasta gneyākāroṅko jānatā hai, isaliye use kūṭastha
kahā hai)
pra. 14
(1) khedake āyatan (-sthān) ghātikarma hain, keval pariṇāmamātra nahīn . ghātikarma
mahā mohake utpādak honese dhatūrekī bhān̐ti 1atatmen tat buddhi dhāraṇ karavākar ātmāko
gneyapadārthake prati pariṇaman karāte hain; isaliye ve ghātikarma, pratyek padārthake prati pariṇamit ho-
hokar thakanevāle ātmāke liye khedake kāraṇ hote hain
. unakā (ghātikarmoṅkā) abhāv honese
kevalagnānamen khed kahān̐se pragaṭ hogā ? (2) aur tīnakālarūp tīn bhed jisamen kiye jāte
hain aise samasta padārthoṅkī gneyākārarūp (vividhatāko prakāshit karanekā sthānabhūt kevalagnān,
chitrit dīvārakī bhān̐ti, svayam) hī anantasvarūp svayamev pariṇamit honese kevalagnān hī
pariṇām hai
. isaliye anya pariṇām kahān̐ hain ki jinase khedakī utpatti ho ? (3) aur,
kevalagnān samasta svabhāvapratighātake2 abhāvake kāraṇ niraṅkush ananta shaktike ullasit
honese samasta traikālik lokālokake -ākāramen vyāpta hokar 3kūṭasthatayā atyanta niṣhkamp hai,

Page 106 of 513
PDF/HTML Page 139 of 546
single page version

saukhyalakṣhaṇ -bhūtāmātmano‘vyatiriktān bibhrāṇan kevalamev saukhyam, tataḥ kutaḥ
kevalasukhayorvyatirekaḥ
. ataḥ sarvathā kevalan sukhamaikāntikamanumodanīyam ..60..
cha kevalagnānādbhinnapariṇāmo‘sti yen khedo bhaviṣhyati . athavā pariṇāmaviṣhaye dvitīyavyākhyānan
kriyate ---yugapadanantapadārthaparichchhittipariṇāme‘pi vīryāntarāyaniravasheṣhakṣhayādanantavīryatvāt khedakāraṇan
nāsti, tathaiv cha shuddhātmasarvapradesheṣhu samarasībhāven pariṇamamānānān sahajashuddhānandaikalakṣhaṇasukh-

rasāsvādapariṇatirūpāmātmanaḥ sakāshādabhinnāmanākulatān prati khedo nāsti
. sañgnālakṣhaṇaprayojanādi-
bhede‘pi nishchayenābhedarūpeṇ pariṇamamānan kevalagnānamev sukhan bhaṇyate . tataḥ sthitametatkevalagnānādbhinnan
sukhan nāsti . tat ev kevalagnāne khedo na sambhavatīti ..60.. ath punarapi kevalagnānasya sukhasvarūpatān
prakārāntareṇ dr̥uḍhayatiṇāṇan atthantagayan gnānan kevalagnānamarthāntagatan gneyāntaprāptan . loyāloesu vitthaḍā
isaliye ātmāse abhinna aisā sukh -lakṣhaṇabhūt anākulatāko dhāraṇ karatā huā kevalagnān
hī sukh hai, isaliye kevalagnān aur sukhakā vyatirek kahān̐ hai ?
isase, yah sarvathā anumodan karane yogya hai (-ānandase sammat karane yogya hai) ki
‘kevalagnān aikāntik sukh hai’ .
bhāvārtha :kevalagnānamen bhī pariṇām hote rahanese vahān̐ bhī thakān lagegī aur isaliye
duḥkh hogā ataḥ kevalagnān aikāntik sukh kaise ho sakatā hai? aisī shaṅkākā samādhān yahān̐
kiyā gayā hai :
(1) pariṇām mātra thakāvaṭ yā duḥkhakā kāraṇ nahīn hai, kintu ghātikarmoṅke nimittase
honevālā paronmukh pariṇām thakāvaṭ yā duḥkhakā kāraṇ hai, kevalagnānamen ghātikarma avidyamān
honese vahān̐ thakāvaṭ yā duḥkh nahīn hai
. (2) kevalagnān svayam hī pariṇamanashīl hai; pariṇaman
kevalagnānakā svarūp hī hai upādhi nahīn . yadi pariṇāmakā nāsh ho jāye to kevalagnānakā hī
. isaprakār pariṇām kevalagnānakā sahaj svarūp honese kevalagnānako pariṇāmake
dvārā khed nahīn ho sakatānahīn hotā . (3) kevalagnān samasta traikālik lokālokako
ākārako (-samasta padārthoṅke traikālik gneyākārasamūhako) sarvadā aḍolarūpase jānatā huā
atyanta niṣhkamp -sthir -akṣhubdha -anākul hai; aur anākul honese sukhī hai
sukhasvarūphai,
kyoṅki anākulatā sukhakā hī lakṣhaṇ hai . isaprakār kevalagnān aur akṣhubdhatāanākulatā
bhinna nahīn honese kevalagnān aur sukh bhinna nahīn hain .
isaprakār (1) ghātikarmoṅke abhāvake kāraṇ, (2) pariṇaman koī upādhi na
honese aur (3) kevalagnān niṣhkamp -sthir -anākul honese kevalagnān sukhasvarūp hī
hai
..60..

Page 107 of 513
PDF/HTML Page 140 of 546
single page version

ath punarapi kevalasya sukhasvarūpatān nirūpayannupasanharati
ṇāṇan atthantagayan loyāloesu vitthaḍā diṭṭhī .
ṇaṭṭhamaṇiṭṭhan savvan iṭṭhan puṇ jan tu tan laddhan ..61..
gnānamarthāntagatan lokālokeṣhu vistr̥utā dr̥uṣhṭiḥ .
naṣhṭamaniṣhṭan sarvamiṣhṭan punaryattu tallabdham ..61..
svabhāvapratighātābhāvahetukan hi saukhyam . ātmano hi dr̥ushignaptī svabhāvaḥ, tayorlokā-
lokavistr̥utatvenārthāntagatatven cha svachchhandavijr̥umbhitatvādbhavati pratighātābhāvaḥ . tatastaddhetukan
saukhyamabhedavivakṣhāyān kevalasya svarūpam . kiñch kevalan saukhyamev; sarvāniṣhṭaprahāṇāt,
diṭṭhī lokālokayorvistr̥utā dr̥uṣhṭiḥ kevaladarshanam . ṇaṭṭhamaṇiṭṭhan savvan aniṣhṭan duḥkhamagnānan cha tatsarvan naṣhṭan . iṭṭhan
puṇ jan hi tan laddhan iṣhṭan punaryad gnānan sukhan cha hi sphu ṭan tatsarvan labdhamiti . tadyathāsvabhāvapratighātābhāv-
hetukan sukhan bhavati . svabhāvo hi kevalagnānadarshanadvayan, tayoḥ pratighāt āvaraṇadvayan, tasyābhāvaḥ
kevalinān, tataḥ kāraṇātsvabhāvapratighātābhāvahetukamakṣhayānantasukhan bhavati . yatashcha paramānandaikalakṣhaṇ-
ab, punaḥ ‘keval (arthāt kevalagnān) sukhasvarūp hai’ aisā nirūpaṇ karate hue
upasanhār karate hain :
anvayārtha :[gnānan ] gnān [arthāntagatan ] padārthoṅke pārako prāpta hai [dr̥uṣhṭiḥ ] aur
darshan [lokālokeṣhu vistr̥utāḥ ] lokālokamen vistr̥ut hai; [sarvan aniṣhṭan ] sarva aniṣhṭa [naṣhṭan ]
naṣhṭa ho chukā hai [punaḥ ] aur [yat tu ] jo [iṣhṭan ] iṣhṭa hai [tat ] vah sab [labdhan ] prāpta
huā hai
. [isaliye keval (arthāt kevalagnān) sukhasvarūp hai .] ..61..
ṭīkā :sukhakā kāraṇ svabhāvapratighātakā abhāv hai . ātmākā svabhāv darshan-
gnān hai; (kevaladashāmen) unake (-darshan -gnānake) pratighātakā abhāv hai, kyoṅki darshan
lokālokamen vistr̥ut honese aur gnān padārthoṅke pārako prāpta honese ve (darshan -gnān)
svachchhandatāpūrvak (-svatantratāpūrvak, binā aṅkush, kisīse binā dabe) vikasit hain (isaprakār
darshan -gnānarūp svabhāvake pratighātakā abhāv hai) isaliye svabhāvake pratighātakā abhāv
jisakā kāraṇ hai aisā sukh abhedavivakṣhāse kevalagnānakā svarūp hai
.
arthāntagat chhe gnān, lokālokavistr̥ut dr̥uṣhṭi chhe;
chhe naṣhṭa sarva aniṣhṭa ne je iṣhṭa te sau prāpta chhe
. 61.