Page 88 of 513
PDF/HTML Page 121 of 546
single page version
vināshakāni cha
sahajashuddhātmano‘bhedagnānan tatra bhāvanā kartavyā, iti tātparyam
sarvapadārthaparignānamiti dvitīyā cheti
sau arthane jāṇe chhatān, tethī abandhak jin kahe
jānanekī kriyā hone par bhī bandha nahīn hotā, aisā kahakar gnān -adhikār pūrṇa karate hain)
[teṣhu artheṣhu na ev utpadyate ] aur un padārthoṅke rūpamen utpanna nahīn hotā [ten ] isaliye
[abandhakaḥ pragnaptaḥ ] use abandhak kahā hai
Page 89 of 513
PDF/HTML Page 122 of 546
single page version
siddhayet
dr̥uḍhīkurvan gnānaprapañchādhikāramupasanharati ---
gnānase nahīn’ isaprakār pratham hī arthapariṇamanakriyāke phalarūpase bandhakā samarthan kiyā gayā
hai (arthāt bandha to padārtharūpamen pariṇamanarūp kriyākā phal hai aisā nishchit kiyā gayā hai)
tathā ‘geṇhadi ṇev ṇa muñchadi ṇa paran pariṇamadi kevalī bhagavan
utpanna nahīn hotā us ātmāke gnaptikriyākā sadbhāv hone par bhī vāstavamen kriyāphalabhūt bandha
siddha nahīn hotā
karate hain, gnānarūp hī pariṇamit hote hain aur gnānarūp hī utpanna hote hain
Page 90 of 513
PDF/HTML Page 123 of 546
single page version
mohābhāvādyadātmā pariṇamati paran naiv nirlūnakarmā
gneyākārān trilokīn pr̥uthagapr̥uthagath dyotayan gnānamūrtiḥ
tatraiv bhāvanā kartavyetyabhiprāyaḥ
huā bhī mohake abhāvake kāraṇ pararūp pariṇamit nahīn hotā, isaliye ab, jisake samasta
gneyākāroṅko atyanta vikasit gnaptike vistārase svayam pī gayā hai aisai tīnonlokake padārthoṅko
pr̥uthak aur apr̥uthak prakāshit karatā huā vah gnānamūrti mukta hī rahatā hai
karate hain :
chhe sukh paṇ evuñj, tyān paradhān je te grāhya chhe. 53
Page 91 of 513
PDF/HTML Page 124 of 546
single page version
mapi tatpadābhilāṣhī paramabhaktyā praṇamāmi
(amūrta yā mūrta, atīndriy yā aindriy) sukh hotā hai
Page 92 of 513
PDF/HTML Page 125 of 546
single page version
chidākārapariṇāmebhyaḥ samutpadyamānamatyantamātmāyattatvānnityan yugapatkr̥utapravr̥utti niḥpratipakṣha-
mahānivr̥uddhi cha mukhyamiti kr̥utvā gnānan saukhyan chopādeyam
athendriyagnānamukhyatven ‘jīvo sayan amutto’ ityādi gāthāchatuṣhṭayan, tadanantaramatīndriyasukhamukhyatayā
‘jādan sayan’ ityādi gāthāchatuṣhṭayan, athānantaramindriyasukhapratipādanarūpeṇ gāthāṣhṭakam, tatrāpyaṣhṭakamadhye
prathamat indriyasukhasya duḥkhatvasthāpanārthan ‘maṇuāsurā’ ityādi gāthādvayan, ath muktātmanān dehābhāve‘pi
sukhamastīti gnāpanārthan dehaḥ sukhakāraṇan na bhavatīti kathanarūpeṇ ‘pappā iṭṭhe visaye’ ityādi sūtradvayan,
tadanantaramindriyaviṣhayā api sukhakāraṇan na bhavantīti kathanen ‘timiraharā’ ityādi gāthādvayam,
ato‘pi sarvagnanamaskāramukhyatven ‘tejodiṭṭhi’ ityādi gāthādvayam
prathamatastāvadadhikārasthalagāthayā sthalachatuṣhṭayan sūtrayati
pravartamān, niḥpratipakṣha aur hānivr̥uddhise rahit hai, isaliye mukhya hai, aisā samajhakar vah
(gnān aur sukh) upādey arthāt grahaṇ karane yogya hai
Page 93 of 513
PDF/HTML Page 126 of 546
single page version
kṣhāyopashamikendriyashaktibhirutpannatvādindriyajan gnānan sukhan cha parāyattatven vinashvaratvāddheyamiti
tātparyam
cha mūrteṣhu pudgaladravyeṣhu yadatīndriyan paramāṇvādi
vartamānasamayagatapariṇāmāstatprabhr̥utayo ye samastadravyāṇān vartamānasamayagatapariṇāmāste kālaprachchhannāḥ,
tasyaiv paramātmanaḥ siddharūpashuddhavyañjanaparyāyaḥ sheṣhadravyāṇān cha ye yathāsambhavan vyañjanaparyāyāsteṣhvanta-
te sarvane
[sakalan ] in sabako
Page 94 of 513
PDF/HTML Page 127 of 546
single page version
sāmpratikaparyāyeṣhu, bhāvaprachchhanneṣhu sthūlaparyāyāntarlīnasūkṣhmaparyāyeṣhu sarveṣhvapi svaparavyavasthā-
vyavasthiteṣhvasti draṣhṭr̥utvan, pratyakṣhatvāt
manantashaktisadbhāvato‘nantatāmupagatan dahanasyev dāhyākārāṇān gnānasya gneyākārāṇāman-
kṣhetramen prachchhanna alokākāshake pradesh ityādi, kālamen prachchhanna
sabako vah atīndriy gnān dekhatā hai) kyoṅki vah (atīndriy gnān) pratyakṣha hai
anantashaktike sadbhāvake kāraṇ anantatāko (-behadatāko) prāpta hai, aise us pratyakṣha gnānako
Page 95 of 513
PDF/HTML Page 128 of 546
single page version
[avagrahya ]
Page 96 of 513
PDF/HTML Page 129 of 546
single page version
sparshādipradhānan vastūpalabhyatāmupāgatan yogyamavagr̥uhya kadāchittaduparyupari shuddhisambhavādavagachchhati,
kadāchittadasambhavānnāvagachchhati, parokṣhatvāt
pāttānupāttaparapratyayasāmagrīmārgaṇavyagratayātyantavisanṣhṭhulatvamavalambamānamanantāyāḥ shakteḥ pari-
skhalanānnitāntaviklavībhūtan mahāmohamallasya jīvadavasthatvāt
3. anupātta = aprāpta (prakāsh ityādi anupātta par padārtha hain )
4. viklav = khinna; duḥkhī, ghabarāyā huā
gnapti utpanna karanemen bal -dhāraṇakā nimitta honese jo upalambhak hai aise us mūrta (sharīr) ke
dvārā mūrta aisī
kyoṅki vah (indriy gnān) parokṣha hai
āvr̥ut ho gayā hai, aisā ātmā padārthako svayam jānaneke liye asamartha honese
paramārthataḥ agnānamen gine jāne yogya hai
Page 97 of 513
PDF/HTML Page 130 of 546
single page version
chhe indriviṣhayo, temaney na indriyo yugapad grahe
par bhī pad pad par ṭhagā jātā hai (kyoṅki par padārtha ātmāke ādhīn pariṇamit nahīn
hote) isaliye paramārthase vah gnān ‘agnān’ nāmake hī yogya hai
akṣhāṇi ] (parantu ) ve indriyān̐ [tān ] unhen (bhī) [yugapat ] ek sāth [na ev gr̥uhṇanti ]
grahaṇ nahīn karatīn (nahīn jān sakatīn)
Page 98 of 513
PDF/HTML Page 131 of 546
single page version
sukhakāraṇan
usaprakārakī shakti nahīn hai
(-ek hī sāth anek viṣhayoṅko jānaneke liye) asamartha hai, isaliye dravyendriyadvāroṅke
vidyamān hone par bhī samasta indriyoṅke viṣhayoṅkā (-viṣhayabhūt padārthoṅkā) gnān ek hī
sāth nahīn hotā, kyoṅki indriy gnān parokṣha hai
sakatā
hī hotī hai
dvārā kārya nahīn hotā
dvārā varṇake dekhanemen lagā hotā hai tab kānamen kaunase shabda paṛate hain yā nākamen kaisī gandha ātī
hai ityādi khyāl nahīn rahatā
gnāt hote hon, tathāpi sūkṣhma dr̥uṣhṭise dekhane par kṣhāyopashamik gnān ek samayamen ek hī indriyake
dvārā pravartamān hotā huā spaṣhṭatayā bhāsit hotā hai
Page 99 of 513
PDF/HTML Page 132 of 546
single page version
pratyakṣhan bhavitumarhati
gnāt [ātmanaḥ ] ātmāko [pratyakṣhan ] pratyakṣha [kathan bhavati ] kaise ho sakatā hai ?
ātmasvabhāvatvako kiñchitmātra sparsha nahīn karatīn (ātmasvabhāvarūp kiñchitmātra bhī nahīn hain )
aisī indriyoṅke dvārā upalabdhi karake (-aisī indriyoṅke nimittase padārthoṅko jānakar) utpanna
hotā hai, isaliye vah (indriyagnān) ātmāke liye pratyakṣha nahīn ho sakatā
tenāthī je upalabdha te pratyakṣha kaī rīt jīvane ?. 57
Page 100 of 513
PDF/HTML Page 133 of 546
single page version
2. upalabdhi = gnānāvaraṇīy karmake kṣhayopashamake nimittase utpanna padārthoṅko jānanekī shakti
4. chakṣhuindriy dvārā rūpī padārthako dekhanemen prakāsh bhī nimittarūp hotā hai.
[kevalen jīveṇ ] mātra jīvake dvārā hī [gnātan bhavati hi ] jānā jāye to [pratyakṣhan ] vah gnān
pratyakṣha hai
jīvamātrathī ja jaṇāy jo , to gnān te pratyakṣha chhe. 58.
Page 101 of 513
PDF/HTML Page 134 of 546
single page version
pravartamānan parichchhedanan tat
sakāshādutpadyate yadvignānan tatparādhīnatvātparokṣhamityuchyate
tpratyakṣhan bhavatīti sūtrābhiprāyaḥ
dravya -paryāyoṅke samūhamen ek samay hī vyāpta hokar pravartamān gnān vah keval ātmāke dvārā
hī utpanna honese ‘pratyakṣha’ ke rūpamen jānā jātā hai
avagrah -īhādi rahit, nirmal gnān sukh ekānt chhe
Page 102 of 513
PDF/HTML Page 135 of 546
single page version
bubhutsayā, samalamasamyagavabodhen, avagrahādisahitan kramakr̥utārthagrahaṇakheden parokṣhan gnānamatyanta-
[avagrahādibhiḥ rahitan ] avagrahādise rahit
jānanekī ichchhāke kāraṇ, (4) ‘samal’ honese asamyak avabodhake kāraṇ (
kramashaḥ honevāle
Page 103 of 513
PDF/HTML Page 136 of 546
single page version
samantātmapradeshān paramasamakṣhagnānopayogībhūyābhivyāpya vyavasthitatvātsamantam asheṣhadvārā-
pāvaraṇen, prasabhan nipītasamastavastugneyākāran paraman vaishvarūpyamabhivyāpya vyavasthitatvādanantārtha-
vistr̥utan samastārthābubhutsayā, sakalashaktipratibandhakakarmasāmānyaniṣhkrāntatayā parispaṣhṭa-
prakāshabhāsvaran svabhāvamabhivyāpya vyavasthitatvādvimalan samyagavabodhen, yugapatsamarpit-
traisamayikātmasvarūpan lokālokamabhivyāpya vyavasthitatvādavagrahādirahitan kramakr̥utārthagrahaṇ-
khedābhāven pratyakṣhan gnānamanākulan bhavati
2. paramavividhatā = samasta padārthasamūh jo ki ananta vividhatāmay hai
param
gneyākāroṅko sarvathā pī jānese
jānanekī ichchhā na honese ākulatā nahīn hotī); (4) sakal shaktiko rokanevālā
karmasāmānya (gnānamense) nikal jānese (gnān) atyanta spaṣhṭa prakāshake dvārā prakāshamān
(-tejasvī) svabhāvamen vyāpta hokar rahanese ‘vimal hai’ isaliye samyakrūpase (-barābar)
jānatā hai (aur isaprakār sanshayādi rahitatāse jānaneke kāraṇ ākulatā nahīn hotī); tathā
(5) jinane trikālakā apanā svarūp yugapat samarpit kiyā hai (-ek hī samay batāyā
hai) aise lokālokamen vyāpta hokar rahanese ‘avagrahādi rahit hai’ isaliye kramashaḥ honevāle
padārtha grahaṇake khedakā abhāv hai
Page 104 of 513
PDF/HTML Page 137 of 546
single page version
parichchhittiviṣhaye‘tyantavishadatvādvimalan sat, kramakaraṇavyavadhānajanitakhedābhāvādavagrahādirahitan cha sat,
yadevan pañchavisheṣhaṇavishiṣhṭan kṣhāyikagnānan tadanākulatvalakṣhaṇaparamānandaikarūpapāramārthikasukhātsañgnālakṣhaṇ-
prayojanādibhede‘pi nishchayenābhinnatvātpāramārthikasukhan bhaṇyate
bhākhyo na temān khed jethī ghātikarma vinaṣhṭa chhe
bhaṇitaḥ ] use khed nahīn kahā hai (arthāt kevalagnānamen sarvagnadevane khed nahīn kahā) [yasmāt ]
kyoṅki [ghātīni ] ghātikarma [kṣhayan jātāni ] kṣhayako prāpta hue hain
sukhatva na ho ?
Page 105 of 513
PDF/HTML Page 138 of 546
single page version
khedanidānatān pratipadyante
svayamev pariṇamat kevalamev pariṇāmaḥ, tataḥ kuto‘nyaḥ pariṇāmo yaddvāreṇ khedasyātma-
lābhaḥ
kevalagnānasya khedo nāstīti sukhamev
hokar thakanevāle ātmāke liye khedake kāraṇ hote hain
hain aise samasta padārthoṅkī gneyākārarūp (vividhatāko prakāshit karanekā sthānabhūt kevalagnān,
chitrit dīvārakī bhān̐ti, svayam) hī anantasvarūp svayamev pariṇamit honese kevalagnān hī
pariṇām hai
Page 106 of 513
PDF/HTML Page 139 of 546
single page version
kevalasukhayorvyatirekaḥ
nāsti, tathaiv cha shuddhātmasarvapradesheṣhu samarasībhāven pariṇamamānānān sahajashuddhānandaikalakṣhaṇasukh-
rasāsvādapariṇatirūpāmātmanaḥ sakāshādabhinnāmanākulatān prati khedo nāsti
hī sukh hai, isaliye kevalagnān aur sukhakā vyatirek kahān̐ hai ?
kiyā gayā hai :
honese vahān̐ thakāvaṭ yā duḥkh nahīn hai
atyanta niṣhkamp -sthir -akṣhubdha -anākul hai; aur anākul honese sukhī hai
hai
Page 107 of 513
PDF/HTML Page 140 of 546
single page version
naṣhṭa ho chukā hai [punaḥ ] aur [yat tu ] jo [iṣhṭan ] iṣhṭa hai [tat ] vah sab [labdhan ] prāpta
huā hai
lokālokamen vistr̥ut honese aur gnān padārthoṅke pārako prāpta honese ve (darshan -gnān)
svachchhandatāpūrvak (-svatantratāpūrvak, binā aṅkush, kisīse binā dabe) vikasit hain (isaprakār
darshan -gnānarūp svabhāvake pratighātakā abhāv hai) isaliye svabhāvake pratighātakā abhāv
jisakā kāraṇ hai aisā sukh abhedavivakṣhāse kevalagnānakā svarūp hai
chhe naṣhṭa sarva aniṣhṭa ne je iṣhṭa te sau prāpta chhe