Page 148 of 513
PDF/HTML Page 181 of 546
single page version
tattvataH samastamapi vastujAta.n parichChindataH kShIyat evAtattvAbhiniveshasa.nskArakArI moho- pachayaH . ato hi mohakShapaNe parama.n shabdabrahmopAsana.n bhAvaj~nAnAvaShTambhadR^iDhIkR^itapariNAmen samyagadhIyamAnamupAyAntaram ..86..
paramasamAdhikAle rAgAdivikalparahitamAnasapratyakSheN cha tamevAtmAna.n parichChinatti, tathaivAnumAnen vA .
so upAyAntar hai . (jo pariNAm bhAvaj~nAnake avalambanase dR^i.DhIkR^it ho aise pariNAmase dravya
ab, jinendrake shabda brahmame.n artho.nkI vyavasthA (-padArtho.nkI sthiti) kis prakAr hai so vichAr karate hai.n : —
anvayArtha : — [dravyANi ] dravya, [guNAH] guN [teShA.n paryAyAH ] aur unakI paryAye.n [arthasa.nj~nayA ] ‘artha’ nAmase [bhaNitAH ] kahI gaI hai.n . [teShu ] uname.n, [guNaparyAyANAm AtmA dravyam ] guN -paryAyo.nkA AtmA dravya hai (guN aur paryAyo.nkA svarUp -sattva dravya hI hai, ve bhinna vastu nahI.n hai.n) [ iti upadeshaH ] isaprakAr (jinendrakA) upadesh hai ..87.. 1. tattvataH = yathArtha svarUpase . 2. atattva – abhinivesh = yathArtha vastusvarUpase viparIt abhiprAy .
dravyo, guNo ne paryayo sau ‘artha’ sa.nj~nAthI kahyA.n; guN -paryayono AtamA Che dravya jin – upadeshamA.n. 87.
Page 149 of 513
PDF/HTML Page 182 of 546
single page version
dravyANi cha guNAshcha paryAyAshcha abhidheyabhede.apyabhidhAnAbheden arthAH . tatra guN- paryAyAniyrati guNaparyAyairaryanta iti vA arthA dravyANi, dravyANyAshrayatveneyrati dravyairAshray- bhUtairaryanta iti vA arthA guNAH, dravyANi kramapariNAmeneyrati dravyaiH kramapariNAmenAryanta iti vA arthAH paryAyAH . yathA hi suvarNa.n pItatAdIn guNAn kuNDalAdI.nshcha paryAyAniyarti tairaryamANa.n vA artho dravyasthAnIya.n, yathA cha suvarNamAshrayatveneyrati tenAshrayabhUtenAryamANA vA arthAH tathAhi — atraiv dehe nishchayanayen shuddhabuddhaikasvabhAvaH paramAtmAsti . kasmAddhetoH . nirvikArasvasa.nvedan- pratyakShatvAt sukhAdivat iti, tathaivAnye.api padArthA yathAsa.nbhavamAgamAbhyAsabalotpannapratyakSheNAnumAnen vA j~nAyante . tato mokShArthinA bhavyenAgamAbhyAsaH kartavya iti tAtparyam ..86.. ath dravyaguNaparyAyA- NAmarthasa.nj~nA.n kathayati — davvANi guNA tesi.n pajjAyA aTThasaNNayA bhaNiyA dravyANi guNAsteShA.n dravyANA.n paryAyAshcha trayo.apyarthasa.nj~nayA bhaNitAH kathitA arthasa.nj~nA bhavantItyarthaH . tesu teShu triShu dravyaguNaparyAyeShu madhye guNapajjayANa.n appA guNaparyAyANA.n sa.nba.ndhI AtmA svabhAvaH . kaH iti pR^iShTe . davva tti uvadeso dravyamev svabhAv ityupadeshaH, athavA dravyasya kaH svabhAv iti pR^iShTe guNaparyAyANAmAtmA
TIkA : — dravya, guN aur paryAyo.nme.n abhidheyabhed hone par bhI abhidhAnakA abhed honese ve ‘artha’ hai.n [arthAt dravyo.n, guNo.n aur paryAyo.nme.n vAchyakA bhed hone par bhI vAchakame.n bhed na da.nkhe.n to ‘artha’ aise ek hI vAchak (-shabda) se ye tIno.n pahichAne jAte hai.n ] . usame.n (in dravyo.n, guNo.n aur paryAyo.nme.nse), jo guNo.nko aur paryAyo.nko prApta karate hai.n — pahu.Nchate hai.n athavA jo guNo.n aur paryAyo.nke dvArA prApta kiye jAte hai — pahu.Nche jAte hai.n aise 1‘artha’ ve dravya hai.n, jo dravyo.nko Ashrayake rUpame.n prApta karate hai.n — pahu.Nchate hai.n – athavA jo AshrayabhUt dravyo.nke dvArA prApta kiye jAte hai.n — pahu.Nche jAte hai.n aise ‘artha’ ve guN hai.n, jo dravyo.nko kramapariNAmase prApta karate
prApta kiye jAte hai.n — pahu.Nche jAte hai.n aise ‘artha’ ve paryAy hai .
jaise dravyasthAnIy (-dravyake samAn, dravyake dR^iShTAntarUp) suvarNa, pIlApan ityAdi guNo.nko aur kuNDal ityAdi paryAyo.nko prApta karatA hai – pahu.NchatA hai athavA (suvarNa) unake dvArA (-pIlApanAdi guNo.n aur kuNDalAdi paryAyo.n dvArA) prApta kiyA jAtA hai — pahu.NchA jAtA hai isaliye dravyasthAnIy suvarNa ‘artha’ hai, jaise pIlApan ityAdi guN suvarNako Ashrayake rUpame.n prApta karate hai.n — pahu.Nchate hai.n athavA (ve) AshrayabhUt suvarNake dvArA prApta kiye jAte hai.n — pahu.Nche jAte hai.n isaliye pIlApan ityAdi guN ‘artha’ hai.n; aur jaise kuNDal ityAdi paryAye.n suvarNako 1. ‘R^i’ dhAtume.nse ‘artha’ shabda banA hai . ‘R^i’ arthAt pAnA, prApta karanA, pahu.NchanA, jAnA . ‘artha’ arthAt
Page 150 of 513
PDF/HTML Page 183 of 546
single page version
pItatAdayo guNAH, yathA cha suvarNa.n kramapariNAmeneyrati ten kramapariNAmenAryamANA vA arthAH kuNDalAdayaH paryAyAH . evamanyatrApi . yathA chaiteShu suvarNapItatAdiguNakuNDalAdiparyAyeShu pItatAdiguNakuNDalAdiparyAyANA.n suvarNAdapR^ithagbhAvAt suvarNamevAtmA tathA cha teShu dravyaguNaparyAyeShu guNaparyAyANA.n dravyAdapR^ithagbhAvAddravyamevAtmA ..87.. ev svabhAv iti . ath vistaraH — anantaj~nAnasukhAdiguNAn tathaivAmUrtatvAtIndriyatvasiddhatvAdiparyAyA.nshcha iyarti gachChati pariNamatyAshrayati yen kAraNen tasmAdartho bhaNyate . kim . shuddhAtmadravyam . tachChuddhAtmadravyamAdhArabhUtamiyrati gachChanti pariNamantyAshrayanti yen kAraNen tato.arthA bhaNyante . ke te . j~nAnatvasiddhatvAdiguNaparyAyAH . j~nAnatvasiddhatvAdiguNaparyAyANAmAtmA svabhAvaH ka iti pR^iShTe shuddhAtma- kramapariNAmase prApta karatI hai.n — pahu.NchatI hai.n athavA (ve) suvarNake dvArA kramapariNAmase prApta kI jAtI hai.n — pahu.NchI jAtI hai.n isaliye kuNDal ityAdi paryAye.n ‘artha’ hai.n; isIprakAr 1anyatra bhI hai, (is dR^iShTAntakI bhA.Nti sarva dravya -guN -paryAyo.nme.n bhI samajhanA chAhiye) .
aur jaise in suvarNa, pIlApan ityAdi guN aur kuNDal ityAdi paryAyo.nme.n (-in tIno.nme.n, pIlApan ityAdi guNo.nkA aur kuNDal paryAyo.nkA) suvarNase apR^ithaktva honese unakA (-pIlApan ityAdi guNo.nkA aur kuNDal ityAdi paryAyo.nkA) suvarNa hI AtmA hai, usIprakAr un dravya -guN -paryAyo.nme.n guN -paryAyo.nkA dravyase apR^ithaktva honese unakA dravya hI AtmA hai (arthAt dravya hI guN aur paryAyo.nkA AtmA -svarUp -sarvasva -satya hai) .
bhAvArtha : — 86vI.n gAthAme.n kahA hai ki jinashAstro.nkA samyak abhyAs mohakShayakA upAy hai . yahA.N sa.nkShepame.n yah batAyA hai ki un jinashAstro.nme.n padArtho.nkI vyavasthA kisaprakAr kahI gaI hai . jinendradevane kahA ki — artha (padArtha) arthAt dravya, guN aur paryAy . isake atirikta vishvame.n dUsarA kuCh nahI.n hai, aur in tIno.nme.n guN aur paryAyo.nkA AtmA (-usakA sarvasva) dravya hI hai . aisA honese kisI dravyake guN aur paryAy anya dravyake guN aur paryAyarUp ki.nchit mAtra nahI.n hote, samasta dravya apane -apane guN aur paryAyo.nme.n rahate hai.n . — aisI padArtho.nkI sthiti mohakShayake nimittabhUt pavitra jinashAstro.nme.n kahI hai ..87.. 1 jaise suvarNa, pIlApan Adiko aur kuNDal Adiko prApta karatA hai athavA pIlApan Adi aur kuNDal
hai.n) isaliye suvarNa ‘artha’ hai, vaise dravya ‘artha’; jaise pIlApan Adi AshrayabhUt suvarNako prApta karatA
hai athavA AshrayabhUt suvarNadvArA prApta kiye jAte hai (arthAt AshrayabhUt suvarNa pIlApan Adiko prApta karatA
hai) isaliye pIlApan Adi ‘artha’ hai.n, vaise guN ‘artha’ hai.n; jaise kuNDal Adi suvarNako kramapariNAmase
prApta karate hai.n athavA suvarNa dvArA kramapariNAmase prApta kiyA jAtA hai (arthAt suvarNa kuNDal Adiko
kramapariNAmase prApta karatA hai) isaliye kuNDal Adi ‘artha’ hai.n, vaise paryAye.n ‘artha’ hai.n
Page 151 of 513
PDF/HTML Page 184 of 546
single page version
athaiva.n mohakShapaNopAyabhUtajineshvaropadeshalAbhe.api puruShakAro.arthakriyAkArIti pauruSha.n vyApArayati —
ih hi drAghIyasi sadAjava.njavapathe kathamapyamu.n samupalabhyApi jaineshvara.n nishitatar- vAridhArApathasthAnIyamupadesha.n ya ev moharAgadveShANAmupari dR^iDhatara.n nipAtayati sa ev nikhil- dravyamev svabhAvaH, athavA shuddhAtmadravyasya kaH svabhAv iti pR^iShTe pUrvoktaguNaparyAyA ev . eva.n sheShadravyaguNaparyAyANAmapyarthasa.nj~nA boddhavyetyarthaH ..87.. ath durlabhajainopadesha.n labdhvApi ya ev moharAg- dveShAnnihanti sa evAsheShaduHkhakShaya.n prApnotItyAvedayati — jo moharAgadose NihaNadi ya ev moharAg- dveShAnnihanti . ki.n kR^itvA . upalabbha upalabhya prApya . kam . joNhamuvadesa.n jainopadesham . so savvadukkhamokkha.n pAvadi sa sarvaduHkhamokSha.n prApnoti . ken . achireN kAleN stok kAleneti . tadyathA – ekendriyavikalendriy- pa~nchendriyAdidurlabhapara.nparayA jainopadesha.n prApya moharAgadveShavilakShaNa.n nijashuddhAtmanishchalAnubhUtilakShaNa.n
ab, isaprakAr mohakShayake upAyabhUt jineshvarake upadeshakI prApti hone par bhI puruShArtha 1arthakriyAkArI hai isaliye puruShArtha karatA hai.n : —
anvayArtha : — [yaH ] jo [jaina.n upadesha.n ] jinendrake upadeshako [upalabhya ] prApta karake [moharAgadveShAn ] moh -rAg -dveShako [niha.nti ] hanatA hai, [saH ] vah [achireN kAlen ] alpa kAlame.n [sarvaduHkhamokSha.n prApnoti ] sarva duHkho.nse mukta ho jAtA hai ..88..
TIkA : — is ati dIrdha, sadA utpAtamay sa.nsAramArgame.n kisI bhI prakArase jinendradevake is tIkShNa asidhArA samAn upadeshako prApta karake bhI jo moh -rAg -dveSh par ati dR^iDhatA pUrvak usakA prahAr karatA hai vahI hAthame.n talavAr liye hue manuShyakI bhA.Nti shIghra hI samasta duHkho.nse parimukta hotA hai; anya (koI) vyApAr (prayatna; kriyA) samasta duHkho.nse 1. arthakriyAkArI = prayojanabhUt kriyAkA (sarvaduHkhaparimokShakA) karanevAlA .
je pAmI jin -upadesh haNato rAg -dveSh -vimohane, te jIv pAme alpa kAle sarvaduHkhavimokShane. 88.
Page 152 of 513
PDF/HTML Page 185 of 546
single page version
duHkhaparimokSha.n kShipramevApnoti, nAparo vyApAraH karavAlapANiriv . at ev sarvArambheN moh- kShapaNAy puruShakAre niShIdAmi ..88..
pAtayati sa ev pAramArthikAnAkulatvalakShaNasukhavilakShaNAnA.n duHkhAnA.n kShaya.n karotItyarthaH ..88.. eva.n
is anAdi sa.nsArame.n mahAbhAgyase jineshvaradevake upadesharUpI tIkShNa talavArako prApta karake bhI jo
jIv moh -rAg -dveSharUpI shatruo.n par atidR^i.DhtA pUrvak usakA prahAr karatA hai vahI sarva duHkho.nse
mukta hotA hai anyathA nahI.n) isIliye sampUrNa Arambhase (-prayatnapUrvak) mohakA kShay karaneke
liye mai.n puruShArthakA Ashray grahaN karatA hU.N ..88..
ab, sva -parake vivekakI (-bhedaj~nAnakI) siddhise hI mohakA kShay ho sakatA hai, isaliye sva -parake vibhAgakI siddhike liye prayatna karate hai.n : —
anvayArtha : — [yaH ] jo [nishchayataH ] nishchayase [j~nAnAtmaka.n AtmAna.n ] j~nAnAtmak aise apaneko [cha ] aur [para.n ] parako [dravyatven abhisa.nbaddham ] nij nij dravyatvase sa.nbaddha (-sa.nyukta) [yadi jAnAti ] jAnatA hai, [saH ] vah [moh kShaya.n karoti ] mohakA kShay karatA hai ..89..
je j~nAnarUp nij Atmane, parane vaLI nishchay vaDe dravyatvathI sa.nbaddha jANe, mohano kShay te kare. 89.
Page 153 of 513
PDF/HTML Page 186 of 546
single page version
ya ev svakIyen chaitanyAtmaken dravyatvenAbhisa.nbaddhamAtmAna.n para.n cha parakIyen yathochiten dravyatvenAbhisa.nbaddhamev nishchayataH parichChinatti, sa ev samyagavAptasvaparavivekaH sakala.n moha.n kShapayati . ataH svaparavivekAy prayato.asmi ..89..
mAtmAna.n jAnAti yadi . katha.nbhUtam . svakIyashuddhachaitanyadravyatvenAbhisa.nbaddha.n, na kevalamAtmAnam, para.n cha yathochitachetanAchetanaparakIyadravyatvenAbhisa.nbaddham . kasmAt . NichChayado nishchayataH nishchayanayAnukUla.n
TIkA : — jo nishchayase apaneko svakIy (apane) chaitanyAtmak dravyatvase sa.nbaddha (-sa.nyukta) aur parako parakIy (dUsareke) 1yathochit dravyatvase sa.nbaddha jAnatA hai, vahI (jIv), jisane ki samyaktvarUpase sva -parake vivekako prApta kiyA hai, sampUrNa mohakA kShay karatA hai . isaliye mai.n sva -parake vivekake liye prayatnashIl hU.N ..89..
ab, sab prakArase svaparake vivekakI siddhi Agamase karane yogya hai, aisA upasa.nhAr karate hai.n : —
anvayArtha : — [tasmAt ] isaliye (sva -parake vivekase mohakA kShay kiyA jA sakatA hai isaliye) [yadi ] yadi [AtmA ] AtmA [AtmanaH ] apanI [nirmoha.n ] nirmohatA [ichChati ] chAhatA ho to [jinamArgAt ] jinamArgase [guNaiH ] guNo.nke dvArA [dravyeShu ] dravyo.nme.n [ AtmAna.n para.n cha ] sva aur parako [abhigachChatu ] jAno (arthAt jinAgamake dvArA visheSh guNo.nse aisA vivek karo ki – ananta dravyo.nme.nse yah sva hai aur yah par hai) ..90.. 1. yathochit = yathAyogya – chetan yA achetan (pudgalAdi dravya parakIy achetan dravyatvase aur anya AtmA
jinamArgathI dravyo mahI.n jANo sva -parane guN vaDe. 90.
Page 154 of 513
PDF/HTML Page 187 of 546
single page version
ih khalvAgamanigaditeShvananteShu guNeShu kaishchid guNairanyayogavyavachChedakatayAsAdhAraN- tAmupAdAy visheShaNatAmupagatairanantAyA.n dravyasa.ntatau svaparavivekamupagachChantu mohaprahANapravaNabuddhayo labdhavarNAH . tathAhi – yadida.n sadakAraNatayA svataHsiddhamantarbahirmukhaprakAshashAlitayA svapar- parichChedaka.n madIya.n mam nAm chaitanyamahamanen ten samAnajAtIyamasamAnajAtIya.n vA dravyamanyad- pahAy mamAtmanyev vartamAnenAtmIyamAtmAna.n sakalatrikAlakalitadhrauvya.n dravya.n jAnAmi . eva.n bhedaj~nAnamAshritya . jo yaH kartA so sa mohakkhaya.n kuNadi nirmohaparamAnandaikasvabhAvashuddhAtmano viparItasya mohasya kShaya.n karotIti sUtrArthaH ..89.. ath pUrvasUtre yadukta.n svaparabhedavij~nAna.n tadAgamataH siddhayatIti pratipAdayati — tamhA jiNamaggAdo yasmAdeva.n bhaNita.n pUrva.n svaparabhedavij~nAnAd mohakShayo bhavati, tasmAtkAraNAjjinamArgAjjinAgamAt guNehi.n guNaiH Ada.n AtmAna.n, na kevalamAtmAna.n para.n cha paradravya.n cha . keShu madhye . davvesu shuddhAtmAdiShaDdravyeShu abhigachChadu abhigachChatu jAnAtu . yadi kim . Nimmoha.n ichChadi jadi nirmohabhAvamichChati yadi chet . sa kaH . appA AtmA . kasya sa.nbandhitven .
TIkA : — mohakA kShay karaneke prati 1pravaN buddhivAle budhajan is jagatame.n Agamame.n kathit ananta guNo.nme.nse kinhI.n guNo.nke dvArA — jo guN 2anyake sAth yog rahit honese asAdhAraNatA dhAraN karake visheShatvako prApta hue hai.n unake dvArA — ananta dravyaparamparAme.n sva- parake vivekako prApta karo . (arthAt mohakA kShay karaneke ichChuk pa.nDitajan Agam kathit ananta guNo.nme.nse asAdhAraN aur bhinnalakShaNabhUt guNo.nke dvArA ananta dravya paramparAme.n ‘yah svadravya hai.n aur yah paradravya hai.n’ aisA vivek karo), joki isaprakAr hai.n : —
3sat aur 4akAraN honese svataHsiddha, antarmukh aur bahirmukh prakAshavAlA honese sva -parakA j~nAyak – aisA jo yah, mere sAth sambandhavAlA, merA chaitanya hai usake dvArA — jo (chaitanya) samAnajAtIy athavA asamAnajAtIy anya dravyako Cho.Dkar mere AtmAme.n hI vartatA hai usake dvArA — mai.n apane AtmAko 5sakal -trikAlame.n dhruvatvakA dhArak dravya jAnatA hU.N . isaprakAr pR^ithakrUpase vartamAn svalakShaNo.nke dvArA — jo anya dravyako Cho.Dkar usI dravyame.n 1. pravaN = DhalatI huI; abhimukh; rat . 2. kitane hI guN anya dravyo.nke sAth sambandha rahit honese arthAt anya dravyo.nme.n na honese asAdhAraN hai.n aur
isaliye visheShaNabhUt – bhinna lakShaNabhUt hai; usake dvArA dravyo.nkI bhinnatA nishchit kI jA sakatI hai . 3. sat = astitvavAlA; satrUp; sattAvAlA . 4. akAraN = jisakA koI kAraN na ho aisA ahetuk, (chaitanya sat aur ahetuk honese svaya.nse siddha hai .) 5. sakal = pUrNa, samasta, niravasheSh (AtmA koI kAlako bAkI rakhe binA sa.npUrNa tIno.n kAl dhruv rahatA
Page 155 of 513
PDF/HTML Page 188 of 546
single page version
pR^ithaktvavR^ittasvalakShaNairdravyamanyadapahAy tasminnev cha vartamAnaiH sakalatrikAlakalitadhrauvya.n dravyamAkAsha.n dharmamadharma.n kAla.n pudgalamAtmAntara.n cha nishchinomi . tato nAhamAkAsha.n na dharmo nAdharmo na cha kAlo na pudgalo nAtmAntara.n cha bhavAmi; yato.amIShvekApavarakaprabodhitAnek- dIpaprakAsheShviv sa.nbhUyAvasthiteShvapi machchaitanya.n svarUpAdaprachyutamev mA.n pR^ithagavagamayati . evamasya nishchitasvaparavivekasyAtmano na khalu vikArakAriNo mohA.nku rasya prAdurbhUtiH syAt ..90.. appaNo Atman iti . tathAhi — yadida.n mam chaitanya.n svaparaprakAshaka.n tenAha.n kartA vishuddhaj~nAnadarshan- svabhAva.n svakIyamAtmAna.n jAnAmi, para.n cha pudgalAdipa~nchadravyarUpa.n sheShajIvAntara.n cha pararUpeN jAnAmi, tataH kAraNAdekApavarak prabodhitAnekapradIpaprakAsheShviv sa.nbhUyAvasthiteShvapi sarvadravyeShu mam sahajashuddha- chidAnandaikasvabhAvasya kenApi sah moho nAstItyabhiprAyaH ..90.. eva.n svaparaparij~nAnaviShaye mUDhatva- nirAsArtha.n gAthAdvayen chaturthaj~nAnakaNDikA gatA . iti pa~nchavi.nshatigAthAbhirj~nAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAno dvitIyo.adhikAraH samAptaH . ath nirdoShiparamAtmapraNItapadArthashraddhAnamantareN shramaNo na bhavati, vartate hai.n unake dvArA — AkAsh, dharma, adharma, kAl, pudgal aur anya AtmAko sakal trikAlame.n dhruvatva dhArak dravyake rUpame.n nishchit karatA hU.N (jaise chaitanya lakShaNake dvArA AtmAko dhruv dravyake rUpame.n jAnA, usIprakAr avagAhahetutva, gatihetutva ityAdi lakShaNo.nse – jo ki sva- lakShyabhUt dravyake atirikta anya dravyo.nme.n nahI.n pAye jAte unake dvArA — AkAsh dharmAstikAy ityAdiko bhinna -bhinna dhruv dravyo.nke rUpame.n jAnatA hU.N) isaliye mai.n AkAsh nahI.n hU.N, mai.n dharma nahI.n hU.N, adharma nahI.n hU.N, kAl nahI.n hU.N, pudgal nahI.n hU.N, aur AtmAntar nahI.n hU.N; kyo.nki — makAnake 1ek kamareme.n jalAye gaye anek dIpako.nke prakAsho.nkI bhA.Nti yah dravya ikaTThe hokar rahate hue bhI merA chaitanya nijasvarUpase achyut hI rahatA huA mujhe pR^ithak batalAtA hai .
isaprakAr jisane sva -parakA vivek nishchit kiyA hai aise is AtmAko vikArakArI mohA.nkurakA prAdurbhAv nahI.n hotA .
bhAvArtha : — sva -parake vivekase mohakA nAsh kiyA jA sakatA hai . vah sva- parakA vivek, jinAgamake dvArA sva -parake lakShaNo.nko yathArthatayA jAnakar kiyA jA sakatA hai ..90.. 1. jaise kisI ek kamareme.n anek dIpak jalAye jAye.n to sthUladR^iShTise dekhane par unakA prakAsh ek dUsareme.n
(kyo.nki uname.nse ek dIpak bujh jAne par usI dIpakakA prakAsh naShTa hotA hai; anya dIpako.nke prakAsh
naShTa nahI.n hote) usIprakAr jIvAdik anek dravya ek hI kShetrame.n rahate hai.n phi ra bhI sUkShmadR^iShTise dekhane par
ve sab bhinna -bhinna hI hai.n, ekamek nahI.n hote .
Page 156 of 513
PDF/HTML Page 189 of 546
single page version
yo hi nAmaitAni sAdR^ishyAstitven sAmAnyamanuvrajantyapi svarUpAstitvenAshliShTa- visheShANi dravyANi svaparAvachChedenAparichChindannashraddadhAno vA evamev shrAmaNyenAtmAna.n damayati tasmAchChuddhopayogalakShaNadharmo.api na sa.nbhavatIti nishchinoti – sattAsa.nbaddhe mahAsattAsa.nbandhen sahitAn ede etAn pUrvoktashuddhajIvAdipadArthAn . punarapi ki.nvishiShTAn . savisese visheShasattAvAntarasattA svakIy- svakIyasvarUpasattA tayA sahitAn jo hi Nev sAmaNNe saddahadi yaH kartA dravyashrAmaNye sthito.api na shraddhatte
ab, nyAyapUrvak aisA vichAr karate hai.n ki – jinendrokta artho.nke shraddhAn binA dharmalAbh (shuddhAtmaanubhavarUp dharmaprApti) nahI.n hotA —
anvayArtha : — [yaH hi ] jo (jIv) [shrAmaNye ] shramaNAvasthAme.n [etAn sattA- sa.nbaddhAn savisheShatAn ] in 1sattAsa.nyukta 2savisheSh padArtho.nkI [na ev shraddadhAti ] shraddhA nahI.n karatA, [saH ] vah [shramaNaH na ] shramaN nahI.n hai; [tataH dharmaH na sa.nbhavati ] usase dharmakA udbhav nahI.n hotA (arthAt us shramaNAbhAsake dharma nahI.n hotA .) ..91..
TIkA : — jo (jIv) in dravyo.nko — ki jo (dravya) 3sAdR^ishya -astitvake dvArA samAnatAko dhAraN karate hue svarUp – astitvake dvArA visheShayukta hai.n unhe.n — sva -parake bhedapUrvak na jAnatA huA aur shraddhA na karatA huA yo.n hI (j~nAn -shraddhAke binA) mAtra shramaNatAse (dravyamunitvase) AtmAkA daman karatA hai vah vAstavame.n shramaN nahI.n hai; isaliye, jaise jise 1. sattAsa.nyukta = astitvavAle . 2. savisheSh = visheShasahit; bhedavAle; bhinna -bhinna . 3. astitva do prakArakA hai : — sAdR^ishya – astitva aur svarUp – astitva . sAdR^ishya -astitvakI apekShAse
shrAmaNyamA.n sattAmayI savisheSh A dravyo taNI shraddhA nahi, te shramaN nA; temA.nthI dharmodbhav nahI.n. 91.
Page 157 of 513
PDF/HTML Page 190 of 546
single page version
sa khalu na nAm shramaNaH . yatastato.aparichChinnareNukanakakaNikAvisheShAddhUlidhAvakAtkanakalAbh iv niruparAgAtmatattvopalambhalakShaNo dharmopalambho na sa.nbhUtimanubhavati ..91..
ath ‘uvasa.npayAmi samma.n jatto NivvANasa.npattI’ iti pratij~nAy ‘chAritta.n khalu dhammo dhammo jo so samo tti NiddiTTho’ iti sAmyasya dharmatva.n nishchitya ‘pariNamadi jeN davva.n takkAla.n tammaya.n ti paNNatta.n, tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNeyavvo’ iti yadAtmano hi sphu Ta.n Na so samaNo nijashuddhAtmaruchirUpanishchayasamyaktvapUrvakaparamasAmAyikasa.nyamalakShaNashrAmaNyA- bhAvAtsa shramaNo na bhavati . ittha.nbhUtabhAvashrAmaNyAbhAvAt tatto dhammo Na sa.nbhavadi tasmAtpUrvoktadravya- shramaNAtsakAshAnniruparAgashuddhAtmAnubhUtilakShaNadharmo.api na sa.nbhavatIti sUtrArthaH ..91.. ath ‘uv- sa.npayAmi samma.n’ ityAdi namaskAragAthAyA.n yatpratij~nAta.n, tadanantara.n ‘chAritta.n khalu dhammo’ ityAdisUtreN chAritrasya dharmatva.n vyavasthApitam . ath ‘pariNamadi jeN davva.n’ ityAdisUtreNAtmano dharmatva.n bhaNit- retI aur svarNakaNo.nkA antar j~nAt nahI.n hai, use dhUladhoyeko – usame.nse svarNalAbh nahI.n hotA, isIprakAr usame.nse (-shramaNAbhAsame.nse) 1niruparAg AtmatattvakI upalabdhi (prApti) lakShaNavAle dharmalAbhakA udbhav nahI.n hotA .
bhAvArtha : — jo jIv dravyamunitvakA pAlan karatA huA bhI sva -parake bhed sahit padArtho.nkI shraddhA nahI.n karatA, vah nishchay samyaktvapUrvak paramasAmAyikasa.nyamarUp munitvake abhAvake kAraN muni nahI.n hai; isaliye jaise jise retI aur svarNakaNakA vivek nahI.n hai aise dhUlako dhonevAleko, chAhe jitanA parishram karane par bhI, svarNakI prApti nahI.n hotI, usIprakAr jise sva aur parakA vivek nahI.n hai aise us dravyamuniko, chAhe jitanI dravyamunitvakI kriyAo.nkA kaShTa uThAne par bhI, dharmakI prApti nahI.n hotI ..91..
2‘uvasa.npayAmi samma.n jatto NivvANasa.npattI’ isaprakAr (pA.NchavI.n gAthAme.n) pratij~nA karake, 3‘chAritta.n khalu dhammo dhammo jo so samo tti NiddiTTho’ isaprakAr (7vI.n gAthAme.n) sAmyakA dharmatva (sAmya hI dharma hai) nishchit karake 4‘pariNamadi jeN davva.n takkAla.n tammaya.n ti paNNatta.n, tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNeyavvo’ isaprakAr (8vI.n gAthAme.n) jo AtmAkA dharmatva 1. niruparAg = uparAg (-malinatA, vikAr) rahit . 2. artha – mai.n sAmyako prApta karatA hU.N, jisase nirvANakI prApti hotI hai . 3. artha – chAritra vAstavame.n dharma hai jo dharma hai vah sAmya hai aisA (shAstro.nme.n) kahA hai . 4. artha – dravya jis kAlame.n jis bhAvarUp pariNamit hotA hai us kAlame.n us -may hai aisA (jinendradevane)
Page 158 of 513
PDF/HTML Page 191 of 546
single page version
dharmatvamAsUtrayitumupakrAnta.n, yatprasiddhaye cha ‘dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasa.npaogajudo pAvadi NivvANasuha.n’ iti nirvANasukhasAdhanashuddhopayogo.adhikartumArabdhaH, shubhAshubhopayogau cha virodhinau nirdhvastau, shuddhopayogasvarUpa.n chopavarNita.n, tatprasAdajau chAtmano j~nAnAnandau sahajau samudyotayatA sa.nvedanasvarUpa.n sukhasvarUpa.n cha prapa.nchitam, tadadhunA katha.n kathamapi shuddho- payogaprasAden prasAdhya paramanispR^ihAmAtmatR^iptA.n pArameshvarIpravR^ittimabhyupagataH kR^itakR^ityatAmavApya nitAntamanAkulo bhUtvA pralInabhedavAsanonmeShaH svaya.n sAkShAddharma evAsmItyavatiShThate — mityAdi . tatsarva.n shuddhopayogaprasAdAtprasAdhyedAnI.n nishchayaratnatrayapariNat Atmaiv dharma ityavatiShThate . athavA dvitIyapAtanikA — samyaktvAbhAve shramaNo na bhavati, tasmAt shramaNAddharmo.api na bhavati . tarhi katha.n shramaNo bhavati, iti pR^iShTe pratyuttara.n prayachChan j~nAnAdhikAramupasa.nharati — jo NihadamohadiTThI tattvArtha- shraddhAnalakShaNavyavahArasamyaktvotpannen nijashuddhAtmaruchirUpeN nishchayasamyaktven pariNatatvAnnihatamoh- dR^iShTirvidhva.nsitadarshanamoho yaH . punashcha ki.nrUpaH . Agamakusalo nirdoShiparamAtmapraNItaparamAgamAbhyAsen nirupAdhisvasa.nvedanaj~nAnakushalatvAdAgamakushal AgamapravINaH . punashcha ki.nrUpaH . virAgachariyamhi abbhuTThido vratasamitigu ptyAdibahira~N.hgachAritrAnuShThAnavashen svashuddhAtmanishchalapariNatirUpavItarAgachAritra- kahanA prArambha kiyA aur 1jisakI siddhike liye 2‘dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasa.npaogajudo, pAvadi NivvANasuha.n’ isaprakAr (11vI.n gAthAme.n) nirvANasukhake sAdhanabhUt shuddhopayogakA adhikAr prArambha kiyA, virodhI shubhAshubh upayogako naShTa kiyA (-hey batAyA), shuddhopayogakA svarUp varNan kiyA, shuddhopayogake prasAdase utpanna honevAle aise AtmAke sahaj j~nAn aur Anandako samajhAte hue j~nAnake svarUpakA aur sukhake svarUpakA vistAr kiyA, use (-AtmAke dharmatvako) ab kisI bhI prakAr shuddhopayogake prasAdase 3siddha karake, 4param nispR^ih, AtmatR^ipta (aisI) pArameshvarI pravR^ittiko prApta hote huye, kR^itakR^ityatAko prApta karake atyanta anAkul hokar, jinake 5bhedavAsanA kI pragaTatAkA pralay huA hai, aise hote hue, (AchArya bhagavAn) ‘mai.n svaya.n sAkShAt dharma hI hU.N’ isaprakAr rahate hai.n, (-aise bhAvame.n nishchal sthit hote hai.n) : — 1. jisakI siddhike liye = AtmAko dharmarUp banavAnekA jo kArya sAdhanAke liye . 2. artha – dharmapariNat svarUpavAlA AtmA yadi shuddha upayogame.n yukta ho to mokShake sukhako pAtA hai . 3. siddha karake = sAdhakar . (AtmAko dharmarUp rachanekA jo kArya sAdhanA thA us kAryako, mahApuruShArtha
karake shuddhopayog dvArA AchArya bhagavAnane siddha kiyA .) . 4. parakI spR^ihAse rahit aur AtmAme.n hI tR^ipta, nishchayaratnatrayame.n lInatArUp pravR^itti . 5. bhedavAsanA = bhedarUp vR^itti; vikalpa – pariNAm .
Page 159 of 513
PDF/HTML Page 192 of 546
single page version
yadaya.n svayamAtmA dharmo bhavati sa khalu manorath ev . tasya tvekA bahirmohdraShTirev vihantrI . sA chAgamakaushalenAtmaj~nAnen cha nihatA, nAtra mam punarbhAvamApatsyate . tato vItarAgachAritrasUtritAvatAro mamAyamAtmA svaya.n dharmo bhUtvA nirastasamastapratyUhatayA nityamev pariNatatvAt paramavItarAgachAritre samyagabhyutthitaH udyataH . punarapi katha.nbhUtaH . mahappA mokShalakShaN- mahArthasAdhakatven mahAtmA dhammo tti visesido samaNo jIvitamaraNalAbhAlAbhAdisamatAbhAvanApariNatAtmA sa shramaN evAbhedanayen dharma iti visheShito mohakShobhavihInAtmapariNAmarUpo nishchayadharmo bhaNit ityarthaH ..92.. athaiva.nbhUtanishchayaratnatrayapariNatamahAtapodhanasya yo.asau bhakti.n karoti tasya phala.n darshayati —
anvayArtha : — [yaH AgamakushalaH ] jo Agamame.n kushal hai.n, [nihatamohadR^iShTiH ] jisakI mohadR^iShTi hat ho gaI hai aur [virAgacharite abhyutthitaH ] jo vItarAgachAritrame.n ArU.Dh.h.h hai, [mahAtmA shramaNaH ] us mahAtmA shramaNako [dharmaH iti visheShitaH ] (shAstrame.n) ‘dharma’ kahA hai.n ..92..
TIkA : — yah AtmA svaya.n dharma ho, yah vAstavame.n manorath hai . usame.n vighna DAlanevAlI ek 1bahirmohadR^iShTi hI hai . aur vah (bahirmohadR^iShTi) to 2Agamakaushalya tathA Atmaj~nAnase naShTa ho jAneke kAraN ab mujhame.n punaH utpanna nahI.n hogI . isaliye vItarAgachAritrarUpase pragaTatAko prApta (-vItarAgachAritrarUp paryAyame.n pariNat) merA yah AtmA 1. bahirmohadR^iShTi = bahirmukh aisI mohadR^iShTi . (AtmAko dharmarUp honeme.n vighna DAlanevAlI ek bahirmohadR^iShTi
Agam viShe kaushalya Che ne mohadR^iShTi vinaShTa Che vItarAg – charitArUDh Che, te muni -mahAtmA ‘dharma’ Che. 92.
Page 160 of 513
PDF/HTML Page 193 of 546
single page version
niShkampa evAvatiShThate . alamativistareN . svasti syAdvAdamudritAy jainendrAy shabdabrahmaNe . svasti tanmUlAyAtmatattvopalambhAy cha, yatprasAdAdudgranthito jhagityevAsa.nsArabaddho mohagranthiH . svasti cha paramavItarAgachAritrAtmane shuddhopayogAy, yatprasAdAdayamAtmA svayamev dharmo bhUtaH ..92..
nityAnandaprasarasarase j~nAnatattve nilIy .
sphU rjajjyotiHsahajavilasadratnadIpasya lakShmIm ..5..
pUrvasUtrokta.n munIshvara.n dR^iShTvA tuShTo nirbharaguNAnurAgeN sa.ntuShTaH san . ki.n karoti . abbhuTThittA karedi sakkAra.n abhyutthAna.n kR^itvA mokShasAdhakasamyaktvAdiguNAnA.n satkAra.n prasha.nsA.n karoti va.ndaNaNama.nsaNAdihi.n tatto so dhammamAdiyadi ‘tavasiddhe Nayasiddhe’ ityAdi vandanA bhaNyate, namo.astviti namaskAro bhaNyate, tatprabhR^itibhaktivisheShaiH tasmAdyativarAtsa bhavyaH puNyamAdatte puNya.n gR^ihNAti ityarthaH ..“ “ “ “ “
bhavAntare ki.n phala.n bhavatIti pratipAdayati —
svayamev dharma huA hai ..92..
artha : — isaprakAr shuddhopayogako prApta karake AtmA svaya.n dharma hotA huA arthAt svaya.n dharmarUp pariNamit hotA huA nitya Anandake prasArase saras (arthAt jo shAshvat Anandake prasArase rasayukta) aise j~nAnatattvame.n lIn hokar, atyanta avichalatAke kAraN, daidIpyamAn jyotimay aur sahajarUpase vilasit (-svabhAvase hI prakAshit) ratnadIpakakI niShka.np- prakAshamay shobhAko pAtA hai . (arthAt ratnadIpakakI bhA.Nti svabhAvase hI niShka.npatayA atyanta prakAshit hotA — jAnatA — rahatA hai) . 1. syAdvAdamudrit jainendra shabdabrahma = syAdvAdakI ChApavAlA jinendrakA dravyashrut . 2. shabdabrahmamUlak = shabdabrahma jisakA mUl kAraN hai .
Page 161 of 513
PDF/HTML Page 194 of 546
single page version
prAdurbhUtirna bhavati yathA jAtu mohA.nku rasya ..6..
iti pravachanasAravR^ittau tattvadIpikAyA.n shrImadamR^itachandrasUrivirachitAyA.n j~nAnatattvapraj~nApano nAm prathamaH shrutaskandhaH samAptaH ..
teN NarA va tirichChA ten pUrvoktapuNyenAtra vartamAnabhave narA vA tirya~ncho vA devi.n vA mANusi.n gadi.n pappA bhavAntare daivI.n vA mAnuShI.n vA gati.n prApya vihavissariyehi.n sayA sa.npuNNamaNorahA ho.nti rAjAdhirAjarUpalAvaNyasaubhAgyaputrakalatrAdiparipUrNavibhUtirvibhavo bhaNyate, Aj~nAphalamaishvarya.n bhaNyate, tAbhyA.n vibhavaishvaryAbhyA.n sa.npUrNamanorathA bhavantIti . tadev puNya.n bhogAdinidAnarahitatven yadi samyaktvapUrvaka.n bhavati tarhi ten para.nparayA mokSha.n cha labhante iti bhAvArthaH ..✽9..
iti shrIjayasenAchAryakR^itAyA.n tAtparyavR^ittau pUrvoktaprakAreN ‘es surAsuramaNusi.ndava.ndida.n’ itImA.n gAthAmAdi.n kR^itvA dvAsaptatigAthAbhiH shuddhopayogAdhikAraH, tadanantara.n ‘devadajadigurupUjAsu’ ityAdi pa~nchavi.nshatigAthAbhirj~nAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAno dvitIyo.adhikAraH, tatashcha ‘sattAsa.nbaddhede’ ityAdi samyakatvakathanarUpeN prathamA gAthA, ratnatrayAdhArapuruShasya dharmaH sa.nbhavatIti ‘jo NihadamodiTThI’ ityAdi dvitIyA cheti svatantragAthAdvayam, tasya nishchayadharmasa.nj~natapodhanasya yo.asau bhakti.n karoti tatphalakathanen ‘jo ta.n diTThA’ ityAdi gAthAdvayam . ityadhikAradvayen pR^ithagbhUtagAthAchatuShTayasahitenaikottarashatagAthAbhiH j~nAnatattvapratipAdaknAmA prathamo mahAdhikAraH samAptaH ..1..
[ab shlok dvArA j~nAnatattva -praj~nApan nAmak pratham adhikArakI aur j~neyatattva -praj~nApan nAmak dUsare adhikArakI sa.ndhi batAyI jAtI hai . ]
artha : — AtmArUpI adhikaraName.n rahanevAle arthAt AtmAke Ashrit rahanevAle j~nAnatattvakA isaprakAr yathArthatayA nishchay karake, usakI siddhike liye ( – kevalaj~nAn pragaT karaneke liye) prashamake lakShase ( – upasham prApta karaneke hetuse) j~neyatattvako jAnanekA ichChuk (jIv) sarva padArtho.nko dravya -guN -paryAy sahit jAnatA hai, jisase kabhI mohA.nkurakI ki.nchit mAtra bhI utpatti na ho .
is prakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrIpravachanasAr shAstrakI shrImadamR^itacha.ndrAchAryadevavirachit tattvadIpikA nAmak TIkAme.n j~nAnatattva – praj~nApan nAmak pratham shrutaskandha samApta huA .
pra. 21
Page 162 of 513
PDF/HTML Page 195 of 546
single page version
itaH Urddhva.n ‘sattAsa.nbaddhede’ ityAdigAthAsUtreN pUrva.n sa.nkShepeN yadvayAkhyAta.n samyagdarshana.n tasyedAnI.n viShayabhUtapadArthavyAkhyAnadvAreN trayodashAdhikashatapramitagAthAparyanta.n vistaravyAkhyAna.n karoti . athavA dvitIyapAtanikA – pUrva.n yadvayAkhyAta.n j~nAna.n tasya j~neyabhUtapadArthAn kathayati . tatra trayodashAdhik - shatagAthAsu madhye prathamatastAvat ‘tamhA tassa NamAi.n’ imA.n gAthAmAdi.n kR^itvA pAThakrameN pa~nchatri.nshad- gAthAparyanta.n sAmAnyaj~neyavyAkhyAna.n, tadanantara.n ‘davva.n jIvamajIva.n’ ityAdyekonavi.nshatigAthAparyanta.n visheShaj~neyavyAkhyAna.n, athAnantara.n ‘sapadesehi.n samaggo logo’ ityAdigAthAShTakaparyanta.n sAmAnyabhedabhAvanA,
ab, j~neyatattvakA praj~nApan karate hai.n arthAt j~neyatattva batalAte hai.n . usame.n (pratham) padArthakA samyak ( — yathArtha) dravyaguNaparyAyasvarUp varNan karate hai.n : —
anvayArtha : — [arthaH khalu ] padArtha [dravyamayaH ] dravyasvarUp hai; [dravyANi ] dravya [guNAtmakAni ] guNAtmak [bhaNitAni ] kahe gaye hai.n; [taiH tu punaH ] aur dravya tathA guNo.nse [paryAyAH ] paryAye.n hotI hai.n . [paryayamUDhA hi ] paryAyamU.Dh.h.h jIv [parasamayAH ] parasamay (arthAt mithyAdR^iShTi) hai.n ..93..
Che artha dravyasvarUp, guN -Atmak kahyA.n Che dravyane, vaLI dravya -guNathI paryayo; paryAyamUDh parasamay Che. 93.
Page 163 of 513
PDF/HTML Page 196 of 546
single page version
samudAyAtmanA dravyeNAbhinirvR^ittatvAd dravyamayaH . dravyANi tu punarekAshrayavistAravisheShAtmakai- rguNairabhinirvR^ittatvAdguNAtmakAni . paryAyAstu punarAyatavisheShAtmakA uktalakShaNairdravyairapi guNairapya- bhinirvR^ittatvAd dravyAtmakA api guNAtmakA api . tatrAnekadravyAtmakaikyapratipattinibandhano dravyaparyAyaH . sa dvividhaH, samAnajAtIyo.asamAnajAtIyashcha . tatra samAnajAtIyo nAm yathA anekapudgalAtmako dvayaNukastryaNuk ityAdi; asamAnajAtIyo nAm yathA jIvapudgalAtmako devo tatashcha ‘atthittaNichChidassa hi’ ityAdyekapa~nchAshadgAthAparyanta.n visheShabhedabhAvanA cheti dvitIyamahAdhikAre samudAyapAtanikA . athedAnI.n sAmAnyaj~neyavyAkhyAnamadhye prathamA namaskAragAthA, dvitIyA dravyaguN- paryAyavyAkhyAnagAthA, tR^itIyA svasamayaparasamayanirUpaNagAthA, chaturthI dravyasya sattAdilakShaNatray- sUchanagAthA cheti pIThikAbhidhAne prathamasthale svatantragAthAchatuShTayam . tadanantara.n ‘sabbhAvo hi sahAvo’ ityAdigAthAchatuShTayaparyanta.n sattAlakShaNavyAkhyAnamukhyatva.n, tadanantara.n ‘Na bhavo bha.ngavihINo’ ityAdi- gAthAtrayaparyantamutpAdavyayadhrauvyalakShaNakathanamukhyatA, tatashcha ‘pADubbhavadi ya aNNo’ ityAdigAthAdvayen 1vistArasAmAnyasamudAyAtmak aur 2AyatasAmAnyasamudAyAtmak dravyase rachit honese dravyamay (-dravyasvarUp) hai . aur 3dravya ek jinakA Ashray hai aise vistAravisheShasvarUp guNo.nse rachit (-guNo.nse bane huve) honese guNAtmak hai . aur paryAye.n — jo ki Ayat -visheShasvarUp hai.n ve — jinake lakShaN (U par) kahe gaye hai.n aise dravyo.nse tathA guNo.nse rachit honese dravyAtmak bhI hai.n guNAtmak bhI hai.n . usame.n, anekadravyAtmak ekatAkI 4pratipattikI kAraNabhUt dravyaparyAy hai . vah do prakAr hai . (1) samAnajAtIy aur (2) asamAnajAtIy . usame.n (1) samAnajAtIy vah hai — jaise ki anekapudgalAtmak 5dviaNuk, triaNuk ityAdi; (2) asamAnajAtIy vah 1. vistArasAmAnya samudAy = vistArasAmAnyarUp samudAy . vistArakA artha hai ki chau.DAI . dravyakI
j~nAn, darshan, chAritra ityAdi jIvadravyake vistAravisheSh arthAt guN hai.n . un vistAravisheSho.nme.n rahanevAle
2. AyatasAmAnyasamudAy = AyatasAmAnyarUp samudAy . AyatakA artha hai lambAI arthAt
3. anantaguNo.nkA Ashray ek dravya hai . 4. pratipatti = prApti; j~nAn; svIkAr . 5. dviaNuk = do aNuo.nse banA huA ska.ndh .
Page 164 of 513
PDF/HTML Page 197 of 546
single page version
manuShya ityAdi . guNadvAreNAyatAnaikyapratipattinibandhano guNaparyAyaH . so.api dvividhaH, svabhAvaparyAyo vibhAvaparyAyashcha . tatra svabhAvaparyAyo nAm samastadravyANAmAtmIyAtmIyAgurulaghu- guNadvAreN pratisamayasamudIyamAnaShaTsthAnapatitavR^iddhihAninAnAtvAnubhUtiH, vibhAvaparyAyo nAm rUpAdInA.n j~nAnAdInA.n vA svaparapratyayapravartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyopadarshitasvabhAv- visheShAnekatvApattiH . atheda.n dR^iShTAnten draDhayati — yathaiv hi sarva ev paTo.avasthAyinA vistAr- sAmAnyasamudAyenAbhidhAvatA.a.ayatasAmAnyasamudAyen chAbhinirvartyamAnastanmay ev, tathaiv hi sarva ev padArtho.avasthAyinA vistArasAmAnyasamudAyenAbhidhAvatA.a.ayatasAmAnyasamudAyen cha dravyaparyAyaguNaparyAyanirUpaNamukhyatA . athAnantara.n ‘Na havadi jadi saddavva.n’ ityAdigAthAchatuShTayen sattA- dravyayorabhedaviShaye yukti.n kathayati, tadanantara.n ‘jo khalu davvasahAvo’ ityAdi sattAdravyayorguNaguNikathanen prathamagAthA, dravyeN sah guNaparyAyayorabhedamukhyatven ‘Natthi guNo tti va koI’ ityAdi dvitIyA cheti svatantragAthAdvaya.n, tadanantara.n dravyasya dravyArthikanayen sadutpAdo bhavati, paryAyArthikanayenAsadityAdi- kathanarUpeN ‘eva.nviha.n’ itiprabhR^iti gAthAchatuShTaya.n, tatashcha ‘atthi tti ya’ ityAdyekasUtreN nayasaptabha~N.hgIvyAkhyAnamiti samudAyen chaturvi.nshatigAthAbhiraShTabhiH sthalairdravyanirNaya.n karoti . tadyathA – ath samyaktva.n kathayati — hai — jaise ki jIvapudgalAtmak dev, manuShya ityAdi . guN dvArA AyatakI anekatAkI pratipattikI kAraNabhUt guNaparyAy hai . vah bhI do prakAr hai . (1) svabhAvaparyAy aur (2) vibhAvaparyAy . usame.n samasta dravyo.nke apane -apane agurulaghuguN dvArA pratisamay pragaT honevAlI ShaTsthAnapatit hAni -vR^iddhirUp anekatvakI anubhUti vah svabhAvaparyAy hai; (2) rUpAdike yA j~nAnAdike 1sva -parake kAraN pravartamAn 2pUrvottar avasthAme.n honevAle tAratamyake kAraN dekhaneme.n AnevAle svabhAvavisheSharUp anekatvakI 3Apatti vibhAvaparyAy hai .
(-bahate, pravAharUp) huye aise AyatasAmAnyasamudAyase rachit hotA huA tanmay hI hai, usIprakAr sampUrNa padArtha ‘dravya’ nAmak avasthAyI vistArasAmAnyasamudAyase aur dau.Dte huye AyatasAmAnyasamudAyase rachit hotA huA dravyamay hI hai . aur jaise paTame.n, avasthAyI vistArasAmAnyasamudAy yA dau.Dte huye AyatasAmAnyasamudAy guNo.nse rachit hotA huA guNo.nse 1. sva upAdAn aur par nimitta hai . 2. pUrvottar = pahalekI aur bAdakI . 3. Apatti = Apatit, Apa.DnA . 4. paT = vastra
Page 165 of 513
PDF/HTML Page 198 of 546
single page version
dravyanAmnAbhinirvartyamAno dravyamay ev . yathaiv cha paTe.avasthAyI vistArasAmAnya- samudAyo.abhidhAvannAyatasAmAnyasamudAyo vA guNairabhinirvartyamAno guNebhyaH pR^ithaganupalambhAd guNAtmak ev, tathaiv cha padArtheShvavasthAyI vistArasAmAnyasamudAyo.abhidhAvannAyat- sAmAnyasamudAyo vA dravyanAmA guNairabhinirvartyamAno guNebhyaH pR^ithaganupalambhAd guNAtmak ev . yathaiv chAnekapaTAtmako dvipaTikA tripaTiketi samAnajAtIyo dravyaparyAyaH, tathaiv chAnekapudgalAtmako dvayaNukastryaNuk iti samAnajAtIyo dravyaparyAyaH . yathaiv chAnekakausheyakakArpAsamayapaTAtmako dvipaTikA tripaTiketyasamAnajAtIyo dravyaparyAyaH, tathaiv chAnekajIvapudgalAtmako devo manuShya ityasamAnajAtIyo dravyaparyAyaH . yathaiv cha kvachitpaTe sthUlAtmIyAgurulaghuguNadvAreN kAlakramapravR^itten nAnAvidhen pariNamanAnnAnAtva- pratipattirguNAtmakaH svabhAvaparyAyaH, tathaiv cha samasteShvapi dravyeShu sUkShmAtmIyAtmIyAguru-
tamhA tassa NamAi.n kichchA yasmAtsamyaktva.n vinA shramaNo na bhavati tasmAtkAraNAttasya samyakchAritrayuktasya pUrvoktatapodhanasya namasyA.n namaskriyA.n namaskAra.n kR^itvA Nichcha.n pi tammaNo hojja nityamapi tadgatamanA bhUtvA vochChAmi vakShyAmyaha.n kartA sa.ngahAdo sa.ngrahAtsa.nkShepAt sakAshAt . kim . paramaTTha- pR^ithak aprApta honese guNAtmak hI hai, usIprakAr padArtho.nme.n, avasthAyI vistArasAmAnyasamudAy yA dau.DtA huA AyatasAmAnyasamudAy — jisakA nAm ‘dravya’ hai vah — guNo.nse rachit hotA huA guNo.nse pR^ithak aprApta honese guNAtmak hI hai . aur jaise anekapaTAtmak (-ekase adhik vastro.nse nirmit) 1dvipaTik, tripaTik aise samAnajAtIy dravyaparyAy hai, usIprakAr anek pudgalAtmak dvi -aNuk, tri -aNuk aisI samAnajAtIy dravyaparyAy hai; aur jaise anek reshamI aur sUtI paTo.nke bane hue dvipaTik, tripaTik aisI asamAnajAtIy dravyaparyAy hai, usIprakAr anek jIvapudgalAtmak dev, manuShya aisI asamAnajAtIy dravyaparyAy hai . aur jaise kabhI paTame.n apane sthUl agurulaghuguN dvArA kAlakramase pravartamAn anek prakArarUpase pariNamit honeke kAraN anekatvakI pratipatti guNAtmak svabhAvaparyAy hai, usIprakAr samasta dravyo.nme.n apane -apane sUkShma agurulaghuguN dvArA pratisamay pragaT honevAlI ShaTsthAnapatit hAnivR^iddhirUp anekatvakI anubhUti vah guNAtmak svabhAvaparyAy hai; aur jaise paTame.n, 1. dvipaTik = do thAno.nko jo.Dkar (sI.nkar) banAyA gayA ek vastra [yadi dono.n thAn ek hI jAtike
sUtI) to asamAnajAtIy dravyaparyAy kahalAtA hai . ]
Page 166 of 513
PDF/HTML Page 199 of 546
single page version
laghuguNadvAreN pratisamayasamudIyamAnaShaTsthAnapatitavR^iddhihAninAnAtvAnubhUtiH guNAtmakaH svabhAvaparyAyaH . yathaiv cha paTe rUpAdInA.n svaparapratyayapravartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyo- padarshitasvabhAvavisheShAnekatvApattiH guNAtmako vibhAvaparyAyaH, tathaiv cha samasteShvapi dravyeShu rUpAdInA.n j~nAnAdInA.n vA svaparapratyayapravartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyopadarshitasvabhAv- visheShAnekatvApattiH guNAtmako vibhAvaparyAyaH . iya.n hi sarvapadArthAnA.n dravyaguNaparyAyasvabhAv- prakAshikA pArameshvarI vyavasthA sAdhIyasI, na punaritarA . yato hi bahavo.api paryAy- viNichChayAdhigama.n paramArthavinishchayAdhigama.n samyaktvamiti . paramArthavinishchayAdhigamashabden samyaktva.n katha.n bhaNyat iti chet – paramo.arthaH paramArthaH shuddhabuddhaikasvabhAvaH paramAtmA, paramArthasya visheSheN sa.nshayAdirahitatven nishchayaH paramArthavinishchayarUpo.adhigamaH sha~N.hkAdyaShTadoSharahitashcha yaH paramArthato.arthAvabodho yasmAtsamyaktvAttat paramArthavinishchayAdhigamam . athavA paramArthavinishchayo.anekAntAtmakapadArthasamUh- stasyAdhigamo yasmAditi ..✽10.. ath padArthasya dravyaguNaparyAyasvarUpa.n nirUpayati — attho khalu davvamao artho j~nAnaviShayabhUtaH padArthaH khalu sphu Ta.n dravyamayo bhavati . kasmAt . tiryak- sAmAnyoddharvatAsAmAnyalakShaNen dravyeN niShpannatvAt . tiryaksAmAnyorddhvatAsAmAnyalakShaNa.n kathyate – ekakAle nAnAvyaktigato.anvayastiryaksAmAnya.n bhaNyate . tatra dR^iShTAnto yathA – nAnAsiddhajIveShu siddho.aya.n siddho.ayamityanugatAkAraH siddhajAtipratyayaH . nAnAkAleShvekavyaktigatonvay UrdhvatAsAmAnya.n bhaNyate . tatra dR^iShTA.ntaH yathA – ya ev kevalaj~nAnotpattikShaNe muktAtmA dvitIyAdikShaNeShvapi sa eveti pratItiH . athavA nAnAgosharIreShu gauraya.n gaurayamiti gojAtipratItistiryaksAmAnyam . yathaiv chaikasmin puruShe bAlakumArAdyavasthAsu sa evAya.n devadatta iti pratyay UrdhvatAsAmAnyam . davvANi guNappagANi bhaNidANi dravyANi guNAtmakAni bhaNitAni . anvayino guNA athavA sahabhuvo guNA iti guNalakShaNam . yathA anantaj~nAnasukhAdivisheShaguNebhyastathaivAgurulaghukAdisAmAnyaguNebhyashchAbhinnatvAdguNAtmaka.n bhavati siddhajIvadravya.n, tathaiv svakIyasvakIyavisheShasAmAnyaguNebhyaH sakAshAdabhinnatvAt sarvadravyANi guNAtmakAni bhavanti . tehi.n puNo pajjAyA taiH pUrvoktalakShaNairdravyairguNaishcha paryAyA bhavanti . vyatirekiNaH paryAyA athavA kramabhuvaH paryAyA iti paryAyalakShaNam . yathaikasmin muktAtmadravye ki.nchidUnacharam- rUpAdikake sva -parake kAraN pravartamAn pUrvottar avasthAme.n honevAle tAratamyake kAraN dekhaneme.n AnevAle svabhAvavisheSharUp anekatvakI Apatti vah guNAtmak vibhAvaparyAy hai, usIprakAr samasta dravyo.nme.n, rUpAdikake yA j~nAnAdike sva -parake kAraN pravartamAn pUrvottar avasthAme.n honevAle tAratamyake kAraN dekhaneme.n AnevAle svabhAvavisheSharUp anekatvakI Apatti vah guNAtmak vibhAvaparyAy hai .
vAstavame.n yah, sarva padArtho.nke dravyaguNaparyAyasvabhAvakI prakAshak 1pArameshvarI vyavasthA bhalI -uttam -pUrNa -yogya hai, dUsarI koI nahI.n; kyo.nki bahutase (jIv) paryAyamAtrakA hI avalamban 1. parameshvarakI kahI huI .
Page 167 of 513
PDF/HTML Page 200 of 546
single page version
mAtramevAvalambya tattvApratipattilakShaNa.n mohamupagachChantaH parasamayA bhavanti ..93..
guNaparyAyAshcha, tathA sarvadravyeShu svabhAvadravyaparyAyAH svajAtIyavijAtIyavibhAvadravyaparyAyAshcha, tathaiv
svabhAvavibhAvaguNaparyAyAshcha ‘jesi.n atthi sahAo’ ityAdigAthAyA.n, tathaiv ‘bhAvA jIvAdIyA’ ityAdi-
gAthAyA.n cha pa~nchAstikAye pUrva.n kathitakrameN yathAsa.nbhava.n j~nAtavyAH . pajjayamUDhA hi parasamayA yasmAdittha.nbhUt-
bhAvArtha : — padArtha dravyasvarUp hai . dravya anantaguNamay hai . dravyo.n aur guNo.nse paryAye.n hotI hai.n . paryAyo.nke do prakAr hai.n : — 1 – dravyaparyAy, 2 – guNaparyAy . iname.nse dravyaparyAyake do bhed hai.n : — 1 – samAnajAtIy — jaise dvi – aNuk, tri -aNuk, ityAdi skandha; 2 – asamAnajAtIy — jaise manuShya dev ityAdi . guNaparyAyake bhI do bhed hai.n : — 1 – svabhAv- paryAy — jaise siddhake guNaparyAy 2 – vibhAvaparyAy — jaise svaparahetuk matij~nAnaparyAy .
aisA jinendra bhagavAnakI vANIse kathit sarva padArtho.nkA dravya -guN -paryAyasvarUp hI yathArtha hai . jo jIv dravya -guNako na jAnate huye mAtra paryAyakA hI Alamban lete hai.n ve nij svabhAvako na jAnate huye parasamay hai.n ..93..
ab 1AnuSha.ngik aisI yah hI svasamay -parasamayakI vyavasthA (arthAt svasamay aur parasamayakA bhed) nishchit karake (usakA) upasa.nhAr karate hai.n : —
anvayArtha : — [ye jIvAH ] jo jIv [paryAyeShu niratAH ] paryAyo.nme.n lIn hai.n [parasamayikAH iti nirdiShTAH ] unhe.n parasamay kahA gayA hai [AtmasvabhAve sthitAH ] jo jIv AtmasvabhAvame.n sthit hai.n [te ] ve [svakasamayAH j~nAtavyAH ] svasamay jAnane ..94.. 1. AnuSha.ngik = pUrva gAthAke kathanake sAth sambandhavAlI .
paryAyamA.n rat jIv je te ‘parasamay’ nirdiShTa Che; AtmasvabhAve sthit je te ‘svakasamay’ j~nAtavya Che . 94.