Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 87-94 ; Gney Tattva pragnyapan; Dravya samanya adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 28

 

Page 148 of 513
PDF/HTML Page 181 of 546
single page version

tattvataH samastamapi vastujAta.n parichChindataH kShIyat evAtattvAbhiniveshasa.nskArakArI moho-
pachayaH
. ato hi mohakShapaNe parama.n shabdabrahmopAsana.n bhAvaj~nAnAvaShTambhadR^iDhIkR^itapariNAmen
samyagadhIyamAnamupAyAntaram ..86..
ath katha.n jainendre shabdabrahmaNi kilArthAnA.n vyavasthitiriti vitarkayati
davvANi guNA tesi.n pajjAyA aTThasaNNayA bhaNiyA .
tesu guNapajjayANa.n appA davva tti uvadeso ..87..
dravyANi guNAsteShA.n paryAyA arthasa.nj~nayA bhaNitAH .
teShu guNaparyAyANAmAtmA dravyamityupadeshaH ..87..
1tattvataH samasta vastumAtrako jAnane par 2atattvaabhiniveshake sa.nskAr karanevAlA mohopachay
(mohasamUh) avashya hI kShayako prApta hotA hai . isaliye mohakA kShay karaneme.n, param shabdabrahmakI
upAsanAkA bhAvaj~nAnake avalamban dvArA dR^i.Dh.h.h kiye gaye pariNAmase samyak prakAr abhyAs karanA
so upAyAntar hai
. (jo pariNAm bhAvaj~nAnake avalambanase dR^i.DhIkR^it ho aise pariNAmase dravya
shrutakA abhyAs karanA so mohakShay karaneke liye upAyAntar hai) ..86..
ab, jinendrake shabda brahmame.n artho.nkI vyavasthA (-padArtho.nkI sthiti) kis prakAr hai
so vichAr karate hai.n :
anvayArtha :[dravyANi ] dravya, [guNAH] guN [teShA.n paryAyAH ] aur unakI paryAye.n
[arthasa.nj~nayA ] ‘artha’ nAmase [bhaNitAH ] kahI gaI hai.n . [teShu ] uname.n, [guNaparyAyANAm AtmA
dravyam ] guN -paryAyo.nkA AtmA dravya hai (guN aur paryAyo.nkA svarUp -sattva dravya hI hai, ve
bhinna vastu nahI.n hai.n) [ iti upadeshaH ] isaprakAr (jinendrakA) upadesh hai
..87..
pramANairbudhyamAnasya jAnato jIvasya niyamAnnishchayAt . ki.n phala.n bhavati . khIyadi mohovachayo
durabhiniveshasa.nskArakArI mohopachayaH kShIyate pralIyate kShaya.n yAti . tamhA sattha.n samadhidavva.n tasmAchChAstra.n
samyagadhyetavya.n paThanIyamiti . tadyathAvItarAgasarvaj~napraNItashAstrAt ‘ego me sassado appA’ ityAdi
paramAtmopadeshakashrutaj~nAnen tAvadAtmAna.n jAnIte kashchidbhavyaH, tadanantara.n vishiShTAbhyAsavashen
paramasamAdhikAle rAgAdivikalparahitamAnasapratyakSheN cha tamevAtmAna.n parichChinatti, tathaivAnumAnen vA
.
1. tattvataH = yathArtha svarUpase . 2. atattvaabhinivesh = yathArtha vastusvarUpase viparIt abhiprAy .
dravyo, guNo ne paryayo sau ‘artha’ sa.nj~nAthI kahyA.n;
guN -paryayono AtamA Che dravya jin
upadeshamA.n. 87.

Page 149 of 513
PDF/HTML Page 182 of 546
single page version

dravyANi cha guNAshcha paryAyAshcha abhidheyabhede.apyabhidhAnAbheden arthAH . tatra guN-
paryAyAniyrati guNaparyAyairaryanta iti vA arthA dravyANi, dravyANyAshrayatveneyrati dravyairAshray-
bhUtairaryanta iti vA arthA guNAH, dravyANi kramapariNAmeneyrati dravyaiH kramapariNAmenAryanta iti
vA arthAH paryAyAH
. yathA hi suvarNa.n pItatAdIn guNAn kuNDalAdI.nshcha paryAyAniyarti tairaryamANa.n
vA artho dravyasthAnIya.n, yathA cha suvarNamAshrayatveneyrati tenAshrayabhUtenAryamANA vA arthAH
TIkA : dravya, guN aur paryAyo.nme.n abhidheyabhed hone par bhI abhidhAnakA abhed
honese ve ‘artha’ hai.n [arthAt dravyo.n, guNo.n aur paryAyo.nme.n vAchyakA bhed hone par bhI vAchakame.n
bhed na da.nkhe.n to ‘artha’ aise ek hI vAchak (-shabda) se ye tIno.n pahichAne jAte hai.n ]
. usame.n
(in dravyo.n, guNo.n aur paryAyo.nme.nse), jo guNo.nko aur paryAyo.nko prApta karate hai.npahu.Nchate hai.n
athavA jo guNo.n aur paryAyo.nke dvArA prApta kiye jAte haipahu.Nche jAte hai.n aise 1‘artha’ ve dravya
hai.n, jo dravyo.nko Ashrayake rUpame.n prApta karate hai.npahu.Nchate hai.nathavA jo AshrayabhUt dravyo.nke dvArA
prApta kiye jAte hai.npahu.Nche jAte hai.n aise ‘artha’ ve guN hai.n, jo dravyo.nko kramapariNAmase prApta karate
pahu.Nchate hai.n athavA jo dravyo.nke dvArA kramapariNAmase (kramashaH honevAle pariNAmake kAraN)
prApta kiye jAte hai.npahu.Nche jAte hai.n aise ‘artha’ ve paryAy hai .
jaise dravyasthAnIy (-dravyake samAn, dravyake dR^iShTAntarUp) suvarNa, pIlApan ityAdi
guNo.nko aur kuNDal ityAdi paryAyo.nko prApta karatA haipahu.NchatA hai athavA (suvarNa) unake dvArA
(-pIlApanAdi guNo.n aur kuNDalAdi paryAyo.n dvArA) prApta kiyA jAtA haipahu.NchA jAtA hai
isaliye dravyasthAnIy suvarNa ‘artha’ hai, jaise pIlApan ityAdi guN suvarNako Ashrayake rUpame.n
prApta karate hai.n
pahu.Nchate hai.n athavA (ve) AshrayabhUt suvarNake dvArA prApta kiye jAte hai.npahu.Nche
jAte hai.n isaliye pIlApan ityAdi guN ‘artha’ hai.n; aur jaise kuNDal ityAdi paryAye.n suvarNako
tathAhiatraiv dehe nishchayanayen shuddhabuddhaikasvabhAvaH paramAtmAsti . kasmAddhetoH . nirvikArasvasa.nvedan-
pratyakShatvAt sukhAdivat iti, tathaivAnye.api padArthA yathAsa.nbhavamAgamAbhyAsabalotpannapratyakSheNAnumAnen vA
j~nAyante
. tato mokShArthinA bhavyenAgamAbhyAsaH kartavya iti tAtparyam ..86.. ath dravyaguNaparyAyA-
NAmarthasa.nj~nA.n kathayatidavvANi guNA tesi.n pajjAyA aTThasaNNayA bhaNiyA dravyANi guNAsteShA.n dravyANA.n
paryAyAshcha trayo.apyarthasa.nj~nayA bhaNitAH kathitA arthasa.nj~nA bhavantItyarthaH . tesu teShu triShu dravyaguNaparyAyeShu
madhye guNapajjayANa.n appA guNaparyAyANA.n sa.nba.ndhI AtmA svabhAvaH . kaH iti pR^iShTe . davva tti
uvadeso dravyamev svabhAv ityupadeshaH, athavA dravyasya kaH svabhAv iti pR^iShTe guNaparyAyANAmAtmA
1. ‘R^i’ dhAtume.nse ‘artha’ shabda banA hai . ‘R^i’ arthAt pAnA, prApta karanA, pahu.NchanA, jAnA . ‘artha’ arthAt
(1) jo pAyeprApta karepahu.Nche, athavA (2) jise pAyA jAyeprApta kiyA jAyepahu.NchA jAye .

Page 150 of 513
PDF/HTML Page 183 of 546
single page version

pItatAdayo guNAH, yathA cha suvarNa.n kramapariNAmeneyrati ten kramapariNAmenAryamANA vA arthAH
kuNDalAdayaH paryAyAH
. evamanyatrApi . yathA chaiteShu suvarNapItatAdiguNakuNDalAdiparyAyeShu
pItatAdiguNakuNDalAdiparyAyANA.n suvarNAdapR^ithagbhAvAt suvarNamevAtmA tathA cha teShu
dravyaguNaparyAyeShu guNaparyAyANA.n dravyAdapR^ithagbhAvAddravyamevAtmA
..87..
kramapariNAmase prApta karatI hai.npahu.NchatI hai.n athavA (ve) suvarNake dvArA kramapariNAmase prApta kI
jAtI hai.npahu.NchI jAtI hai.n isaliye kuNDal ityAdi paryAye.n ‘artha’ hai.n; isIprakAr 1anyatra bhI
hai, (is dR^iShTAntakI bhA.Nti sarva dravya -guN -paryAyo.nme.n bhI samajhanA chAhiye) .
aur jaise in suvarNa, pIlApan ityAdi guN aur kuNDal ityAdi paryAyo.nme.n (-in
tIno.nme.n, pIlApan ityAdi guNo.nkA aur kuNDal paryAyo.nkA) suvarNase apR^ithaktva honese unakA
(-pIlApan ityAdi guNo.nkA aur kuNDal ityAdi paryAyo.nkA) suvarNa hI AtmA hai, usIprakAr
un dravya -guN -paryAyo.nme.n guN -paryAyo.nkA dravyase apR^ithaktva honese unakA dravya hI AtmA hai
(arthAt dravya hI guN aur paryAyo.nkA AtmA -svarUp -sarvasva -satya hai)
.
bhAvArtha :86vI.n gAthAme.n kahA hai ki jinashAstro.nkA samyak abhyAs mohakShayakA
upAy hai . yahA.N sa.nkShepame.n yah batAyA hai ki un jinashAstro.nme.n padArtho.nkI vyavasthA kisaprakAr
kahI gaI hai . jinendradevane kahA kiartha (padArtha) arthAt dravya, guN aur paryAy . isake
atirikta vishvame.n dUsarA kuCh nahI.n hai, aur in tIno.nme.n guN aur paryAyo.nkA AtmA (-usakA
sarvasva) dravya hI hai
. aisA honese kisI dravyake guN aur paryAy anya dravyake guN aur
paryAyarUp ki.nchit mAtra nahI.n hote, samasta dravya apane -apane guN aur paryAyo.nme.n rahate hai.n .
aisI padArtho.nkI sthiti mohakShayake nimittabhUt pavitra jinashAstro.nme.n kahI hai ..87..
ev svabhAv iti . ath vistaraHanantaj~nAnasukhAdiguNAn tathaivAmUrtatvAtIndriyatvasiddhatvAdiparyAyA.nshcha
iyarti gachChati pariNamatyAshrayati yen kAraNen tasmAdartho bhaNyate . kim . shuddhAtmadravyam .
tachChuddhAtmadravyamAdhArabhUtamiyrati gachChanti pariNamantyAshrayanti yen kAraNen tato.arthA bhaNyante . ke te .
j~nAnatvasiddhatvAdiguNaparyAyAH . j~nAnatvasiddhatvAdiguNaparyAyANAmAtmA svabhAvaH ka iti pR^iShTe shuddhAtma-
1 jaise suvarNa, pIlApan Adiko aur kuNDal Adiko prApta karatA hai athavA pIlApan Adi aur kuNDal
Adike dvArA prApta kiyA jAtA hai (arthAt pIlApan Adi aur kuNDal Adik suvarNako prApta karate
hai.n) isaliye suvarNa ‘artha’ hai, vaise dravya ‘artha’; jaise pIlApan Adi AshrayabhUt suvarNako prApta karatA
hai athavA AshrayabhUt suvarNadvArA prApta kiye jAte hai (arthAt AshrayabhUt suvarNa pIlApan Adiko prApta karatA
hai) isaliye pIlApan Adi ‘artha’ hai.n, vaise guN ‘artha’ hai.n; jaise kuNDal Adi suvarNako kramapariNAmase
prApta karate hai.n athavA suvarNa dvArA kramapariNAmase prApta kiyA jAtA hai (arthAt suvarNa kuNDal Adiko
kramapariNAmase prApta karatA hai) isaliye kuNDal Adi ‘artha’ hai.n, vaise paryAye.n ‘artha’ hai.n
.

Page 151 of 513
PDF/HTML Page 184 of 546
single page version

athaiva.n mohakShapaNopAyabhUtajineshvaropadeshalAbhe.api puruShakAro.arthakriyAkArIti pauruSha.n
vyApArayati
jo moharAgadose NihaNadi uvalabbha joNhamuvadesa.n .
so savvadukkhamokkha.n pAvadi achireN kAleN ..88..
yo moharAgadveShAnnihanti upalabhya jainamupadesham .
sa sarvaduHkhamokSha.n prApnotyachireN kAlen ..88..
ih hi drAghIyasi sadAjava.njavapathe kathamapyamu.n samupalabhyApi jaineshvara.n nishitatar-
vAridhArApathasthAnIyamupadesha.n ya ev moharAgadveShANAmupari dR^iDhatara.n nipAtayati sa ev nikhil-
ab, isaprakAr mohakShayake upAyabhUt jineshvarake upadeshakI prApti hone par bhI puruShArtha
1arthakriyAkArI hai isaliye puruShArtha karatA hai.n :
anvayArtha :[yaH ] jo [jaina.n upadesha.n ] jinendrake upadeshako [upalabhya ] prApta
karake [moharAgadveShAn ] moh -rAg -dveShako [niha.nti ] hanatA hai, [saH ] vah [achireN kAlen ]
alpa kAlame.n [sarvaduHkhamokSha.n prApnoti ] sarva duHkho.nse mukta ho jAtA hai
..88..
TIkA :is ati dIrdha, sadA utpAtamay sa.nsAramArgame.n kisI bhI prakArase
jinendradevake is tIkShNa asidhArA samAn upadeshako prApta karake bhI jo moh -rAg -dveSh par ati
dR^iDhatA pUrvak usakA prahAr karatA hai vahI hAthame.n talavAr liye hue manuShyakI bhA.Nti shIghra hI
samasta duHkho.nse parimukta hotA hai; anya (koI) vyApAr (prayatna; kriyA) samasta duHkho.nse
dravyamev svabhAvaH, athavA shuddhAtmadravyasya kaH svabhAv iti pR^iShTe pUrvoktaguNaparyAyA ev . eva.n
sheShadravyaguNaparyAyANAmapyarthasa.nj~nA boddhavyetyarthaH ..87.. ath durlabhajainopadesha.n labdhvApi ya ev moharAg-
dveShAnnihanti sa evAsheShaduHkhakShaya.n prApnotItyAvedayatijo moharAgadose NihaNadi ya ev moharAg-
dveShAnnihanti . ki.n kR^itvA . upalabbha upalabhya prApya . kam . joNhamuvadesa.n jainopadesham . so savvadukkhamokkha.n
pAvadi sa sarvaduHkhamokSha.n prApnoti . ken . achireN kAleN stok kAleneti . tadyathAekendriyavikalendriy-
pa~nchendriyAdidurlabhapara.nparayA jainopadesha.n prApya moharAgadveShavilakShaNa.n nijashuddhAtmanishchalAnubhUtilakShaNa.n
1. arthakriyAkArI = prayojanabhUt kriyAkA (sarvaduHkhaparimokShakA) karanevAlA .
je pAmI jin -upadesh haNato rAg -dveSh -vimohane,
te jIv pAme alpa kAle sarvaduHkhavimokShane. 88
.

Page 152 of 513
PDF/HTML Page 185 of 546
single page version

duHkhaparimokSha.n kShipramevApnoti, nAparo vyApAraH karavAlapANiriv . at ev sarvArambheN moh-
kShapaNAy puruShakAre niShIdAmi ..88..
ath svaparavivekasiddherev mohakShapaNa.n bhavatIti svaparavibhAgasiddhaye prayatate
NANappagamappANa.n para.n cha davvattaNAhisa.nbaddha.n .
jANadi jadi NichChayado jo so mohakkhaya.n kuNadi ..89..
j~nAnAtmakamAtmAna.n para.n cha dravyatvenAbhisa.nbaddham .
jAnAti yadi nishchayato yaH sa mohakShaya.n karoti ..89..
parimukta nahI.n karatA . (jaise manuShyake hAthame.n tIkShNa talavAr hone par bhI vah shatruo.n par atyanta
vegase usakA prahAr kare tabhI vah shatru sambandhI duHkhase mukta hotA hai anyathA nahI.n, usIprakAr
is anAdi sa.nsArame.n mahAbhAgyase jineshvaradevake upadesharUpI tIkShNa talavArako prApta karake bhI jo
jIv moh -rAg -dveSharUpI shatruo.n par atidR^i.DhtA pUrvak usakA prahAr karatA hai vahI sarva duHkho.nse
mukta hotA hai anyathA nahI.n) isIliye sampUrNa Arambhase (-prayatnapUrvak) mohakA kShay karaneke
liye mai.n puruShArthakA Ashray grahaN karatA hU.N
..88..
ab, sva -parake vivekakI (-bhedaj~nAnakI) siddhise hI mohakA kShay ho sakatA hai,
isaliye sva -parake vibhAgakI siddhike liye prayatna karate hai.n :
anvayArtha :[yaH ] jo [nishchayataH ] nishchayase [j~nAnAtmaka.n AtmAna.n ] j~nAnAtmak
aise apaneko [cha ] aur [para.n ] parako [dravyatven abhisa.nbaddham ] nij nij dravyatvase sa.nbaddha
(-sa.nyukta) [yadi jAnAti ] jAnatA hai, [saH ] vah [moh kShaya.n karoti ] mohakA kShay
karatA hai
..89..
nishchayasamyaktvaj~nAnadvayAvinAbhUta.n vItarAgachAritrasa.nj~na.n nishitakha~N.hga.n ya ev moharAgadveShashatrUNAmupari dR^iDhatara.n
pAtayati sa ev pAramArthikAnAkulatvalakShaNasukhavilakShaNAnA.n duHkhAnA.n kShaya.n karotItyarthaH
..88.. eva.n
dravyaguNaparyAyaviShaye mUDhatvanirAkaraNArtha.n gAthAShaTken tR^itIyaj~nAnakaNDikA gatA . ath svaparAtmanorbhed-
j~nAnAt mohakShayo bhavatIti praj~nApayatiNANappagamappANa.n para.n cha davvattaNAhisa.nbaddha.n jANadi jadi j~nAnAtmak-
je j~nAnarUp nij Atmane, parane vaLI nishchay vaDe
dravyatvathI sa.nbaddha jANe, mohano kShay te kare. 89
.

Page 153 of 513
PDF/HTML Page 186 of 546
single page version

ya ev svakIyen chaitanyAtmaken dravyatvenAbhisa.nbaddhamAtmAna.n para.n cha parakIyen yathochiten
dravyatvenAbhisa.nbaddhamev nishchayataH parichChinatti, sa ev samyagavAptasvaparavivekaH sakala.n moha.n
kShapayati
. ataH svaparavivekAy prayato.asmi ..89..
ath sarvathA svaparavivekasiddhirAgamato vidhAtavyetyupasa.nharati
tamhA jiNamaggAdo guNehi.n Ada.n para.n cha davvesu .
abhigachChadu Nimmoha.n ichChadi jadi appaNo appA ..90..
tasmAjjinamArgAdguNairAtmAna.n para.n cha dravyeShu .
abhigachChatu nirmohamichChati yadyAtman AtmA ..90..
mAtmAna.n jAnAti yadi . katha.nbhUtam . svakIyashuddhachaitanyadravyatvenAbhisa.nbaddha.n, na kevalamAtmAnam, para.n cha
yathochitachetanAchetanaparakIyadravyatvenAbhisa.nbaddham . kasmAt . NichChayado nishchayataH nishchayanayAnukUla.n
TIkA : jo nishchayase apaneko svakIy (apane) chaitanyAtmak dravyatvase sa.nbaddha
(-sa.nyukta) aur parako parakIy (dUsareke) 1yathochit dravyatvase sa.nbaddha jAnatA hai, vahI
(jIv), jisane ki samyaktvarUpase sva -parake vivekako prApta kiyA hai, sampUrNa mohakA kShay
karatA hai
. isaliye mai.n sva -parake vivekake liye prayatnashIl hU.N ..89..
ab, sab prakArase svaparake vivekakI siddhi Agamase karane yogya hai, aisA upasa.nhAr
karate hai.n :
anvayArtha :[tasmAt ] isaliye (sva -parake vivekase mohakA kShay kiyA jA
sakatA hai isaliye) [yadi ] yadi [AtmA ] AtmA [AtmanaH ] apanI [nirmoha.n ] nirmohatA
[ichChati ] chAhatA ho to [jinamArgAt ] jinamArgase [guNaiH ] guNo.nke dvArA [dravyeShu ] dravyo.nme.n
[ AtmAna.n para.n cha ] sva aur parako [abhigachChatu ] jAno (arthAt jinAgamake dvArA visheSh
guNo.nse aisA vivek karo ki
ananta dravyo.nme.nse yah sva hai aur yah par hai) ..90..
1. yathochit = yathAyogyachetan yA achetan (pudgalAdi dravya parakIy achetan dravyatvase aur anya AtmA
parakIy chetan dravyatvase sa.nyukta hai.n).
tethI yadi jIv ichChato nirmohatA nij Atmane,
jinamArgathI dravyo mahI.n jANo sva -parane guN vaDe. 90
.
pra. 20

Page 154 of 513
PDF/HTML Page 187 of 546
single page version

ih khalvAgamanigaditeShvananteShu guNeShu kaishchid guNairanyayogavyavachChedakatayAsAdhAraN-
tAmupAdAy visheShaNatAmupagatairanantAyA.n dravyasa.ntatau svaparavivekamupagachChantu mohaprahANapravaNabuddhayo
labdhavarNAH
. tathAhiyadida.n sadakAraNatayA svataHsiddhamantarbahirmukhaprakAshashAlitayA svapar-
parichChedaka.n madIya.n mam nAm chaitanyamahamanen ten samAnajAtIyamasamAnajAtIya.n vA dravyamanyad-
pahAy mamAtmanyev vartamAnenAtmIyamAtmAna.n sakalatrikAlakalitadhrauvya.n dravya.n jAnAmi
. eva.n
bhedaj~nAnamAshritya . jo yaH kartA so sa mohakkhaya.n kuNadi nirmohaparamAnandaikasvabhAvashuddhAtmano
viparItasya mohasya kShaya.n karotIti sUtrArthaH ..89.. ath pUrvasUtre yadukta.n svaparabhedavij~nAna.n tadAgamataH
siddhayatIti pratipAdayatitamhA jiNamaggAdo yasmAdeva.n bhaNita.n pUrva.n svaparabhedavij~nAnAd mohakShayo
bhavati, tasmAtkAraNAjjinamArgAjjinAgamAt guNehi.n guNaiH Ada.n AtmAna.n, na kevalamAtmAna.n para.n cha
paradravya.n cha . keShu madhye . davvesu shuddhAtmAdiShaDdravyeShu abhigachChadu abhigachChatu jAnAtu . yadi
kim . Nimmoha.n ichChadi jadi nirmohabhAvamichChati yadi chet . sa kaH . appA AtmA . kasya sa.nbandhitven .
TIkA :mohakA kShay karaneke prati 1pravaN buddhivAle budhajan is jagatame.n Agamame.n
kathit ananta guNo.nme.nse kinhI.n guNo.nke dvArAjo guN 2anyake sAth yog rahit honese
asAdhAraNatA dhAraN karake visheShatvako prApta hue hai.n unake dvArAananta dravyaparamparAme.n sva-
parake vivekako prApta karo . (arthAt mohakA kShay karaneke ichChuk pa.nDitajan Agam kathit
ananta guNo.nme.nse asAdhAraN aur bhinnalakShaNabhUt guNo.nke dvArA ananta dravya paramparAme.n ‘yah svadravya
hai.n aur yah paradravya hai.n’ aisA vivek karo), joki isaprakAr hai.n :
3sat aur 4akAraN honese svataHsiddha, antarmukh aur bahirmukh prakAshavAlA honese
sva -parakA j~nAyakaisA jo yah, mere sAth sambandhavAlA, merA chaitanya hai usake dvArAjo
(chaitanya) samAnajAtIy athavA asamAnajAtIy anya dravyako Cho.Dkar mere AtmAme.n hI vartatA
hai usake dvArA
mai.n apane AtmAko 5sakal -trikAlame.n dhruvatvakA dhArak dravya jAnatA hU.N .
isaprakAr pR^ithakrUpase vartamAn svalakShaNo.nke dvArAjo anya dravyako Cho.Dkar usI dravyame.n
1. pravaN = DhalatI huI; abhimukh; rat .
2. kitane hI guN anya dravyo.nke sAth sambandha rahit honese arthAt anya dravyo.nme.n na honese asAdhAraN hai.n aur
isaliye visheShaNabhUtbhinna lakShaNabhUt hai; usake dvArA dravyo.nkI bhinnatA nishchit kI jA sakatI hai .
3. sat = astitvavAlA; satrUp; sattAvAlA .
4. akAraN = jisakA koI kAraN na ho aisA ahetuk, (chaitanya sat aur ahetuk honese svaya.nse siddha hai .)
5. sakal = pUrNa, samasta, niravasheSh (AtmA koI kAlako bAkI rakhe binA sa.npUrNa tIno.n kAl dhruv rahatA
aisA dravya hai .)

Page 155 of 513
PDF/HTML Page 188 of 546
single page version

pR^ithaktvavR^ittasvalakShaNairdravyamanyadapahAy tasminnev cha vartamAnaiH sakalatrikAlakalitadhrauvya.n
dravyamAkAsha.n dharmamadharma.n kAla.n pudgalamAtmAntara.n cha nishchinomi
. tato nAhamAkAsha.n na dharmo nAdharmo
na cha kAlo na pudgalo nAtmAntara.n cha bhavAmi; yato.amIShvekApavarakaprabodhitAnek-
dIpaprakAsheShviv sa.nbhUyAvasthiteShvapi machchaitanya.n svarUpAdaprachyutamev mA.n pR^ithagavagamayati
. evamasya
nishchitasvaparavivekasyAtmano na khalu vikArakAriNo mohA.nku rasya prAdurbhUtiH syAt ..90..
appaNo Atman iti . tathAhiyadida.n mam chaitanya.n svaparaprakAshaka.n tenAha.n kartA vishuddhaj~nAnadarshan-
svabhAva.n svakIyamAtmAna.n jAnAmi, para.n cha pudgalAdipa~nchadravyarUpa.n sheShajIvAntara.n cha pararUpeN jAnAmi,
tataH kAraNAdekApavarak prabodhitAnekapradIpaprakAsheShviv sa.nbhUyAvasthiteShvapi sarvadravyeShu mam sahajashuddha-

chidAnandaikasvabhAvasya kenApi sah moho nAstItyabhiprAyaH
..90.. eva.n svaparaparij~nAnaviShaye mUDhatva-
nirAsArtha.n gAthAdvayen chaturthaj~nAnakaNDikA gatA . iti pa~nchavi.nshatigAthAbhirj~nAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAno
dvitIyo.adhikAraH samAptaH . ath nirdoShiparamAtmapraNItapadArthashraddhAnamantareN shramaNo na bhavati,
vartate hai.n unake dvArAAkAsh, dharma, adharma, kAl, pudgal aur anya AtmAko sakal
trikAlame.n dhruvatva dhArak dravyake rUpame.n nishchit karatA hU.N (jaise chaitanya lakShaNake dvArA AtmAko
dhruv dravyake rUpame.n jAnA, usIprakAr avagAhahetutva, gatihetutva ityAdi lakShaNo.nse
jo ki sva-
lakShyabhUt dravyake atirikta anya dravyo.nme.n nahI.n pAye jAte unake dvArAAkAsh dharmAstikAy
ityAdiko bhinna -bhinna dhruv dravyo.nke rUpame.n jAnatA hU.N) isaliye mai.n AkAsh nahI.n hU.N, mai.n dharma
nahI.n hU.N, adharma nahI.n hU.N, kAl nahI.n hU.N, pudgal nahI.n hU.N, aur AtmAntar nahI.n hU.N; kyo.nki
makAnake 1ek kamareme.n jalAye gaye anek dIpako.nke prakAsho.nkI bhA.Nti yah dravya ikaTThe hokar
rahate hue bhI merA chaitanya nijasvarUpase achyut hI rahatA huA mujhe pR^ithak batalAtA hai .
isaprakAr jisane sva -parakA vivek nishchit kiyA hai aise is AtmAko vikArakArI
mohA.nkurakA prAdurbhAv nahI.n hotA .
bhAvArtha :sva -parake vivekase mohakA nAsh kiyA jA sakatA hai . vah sva-
parakA vivek, jinAgamake dvArA sva -parake lakShaNo.nko yathArthatayA jAnakar kiyA jA
sakatA hai
..90..
1. jaise kisI ek kamareme.n anek dIpak jalAye jAye.n to sthUladR^iShTise dekhane par unakA prakAsh ek dUsareme.n
milA huA mAlUm hotA hai, kintu sUkShmadR^iShTise vichArapUrvak dekhane par ve sab prakAsh bhinna -bhinna hI hai.n;
(kyo.nki uname.nse ek dIpak bujh jAne par usI dIpakakA prakAsh naShTa hotA hai; anya dIpako.nke prakAsh
naShTa nahI.n hote) usIprakAr jIvAdik anek dravya ek hI kShetrame.n rahate hai.n phi ra bhI sUkShmadR^iShTise dekhane par
ve sab bhinna -bhinna hI hai.n, ekamek nahI.n hote
.

Page 156 of 513
PDF/HTML Page 189 of 546
single page version

ath jinoditArthashraddhAnamantareN dharmalAbho na bhavatIti pratarkayati
sattAsa.nbaddhede savisese jo hi Nev sAmaNNe .
saddahadi Na so samaNo tatto dhammo Na sa.nbhavadi ..91..
sattAsa.nbaddhAnetAn savisheShAn yo hi naiv shrAmaNye .
shraddadhAti na sa shramaNaH tato dharmo na sa.nbhavati ..91..
yo hi nAmaitAni sAdR^ishyAstitven sAmAnyamanuvrajantyapi svarUpAstitvenAshliShTa-
visheShANi dravyANi svaparAvachChedenAparichChindannashraddadhAno vA evamev shrAmaNyenAtmAna.n damayati
tasmAchChuddhopayogalakShaNadharmo.api na sa.nbhavatIti nishchinotisattAsa.nbaddhe mahAsattAsa.nbandhen sahitAn ede
etAn pUrvoktashuddhajIvAdipadArthAn . punarapi ki.nvishiShTAn . savisese visheShasattAvAntarasattA svakIy-
svakIyasvarUpasattA tayA sahitAn jo hi Nev sAmaNNe saddahadi yaH kartA dravyashrAmaNye sthito.api na shraddhatte
ab, nyAyapUrvak aisA vichAr karate hai.n kijinendrokta artho.nke shraddhAn binA dharmalAbh
(shuddhAtmaanubhavarUp dharmaprApti) nahI.n hotA
anvayArtha :[yaH hi ] jo (jIv) [shrAmaNye ] shramaNAvasthAme.n [etAn sattA-
sa.nbaddhAn savisheShatAn ] in 1sattAsa.nyukta 2savisheSh padArtho.nkI [na ev shraddadhAti ] shraddhA nahI.n
karatA, [saH ] vah [shramaNaH na ] shramaN nahI.n hai; [tataH dharmaH na sa.nbhavati ] usase dharmakA udbhav
nahI.n hotA (arthAt us shramaNAbhAsake dharma nahI.n hotA
.) ..91..
TIkA :jo (jIv) in dravyo.nkoki jo (dravya) 3sAdR^ishya -astitvake dvArA
samAnatAko dhAraN karate hue svarUpastitvake dvArA visheShayukta hai.n unhe.nsva -parake
bhedapUrvak na jAnatA huA aur shraddhA na karatA huA yo.n hI (j~nAn -shraddhAke binA) mAtra shramaNatAse
(dravyamunitvase) AtmAkA daman karatA hai vah vAstavame.n shramaN nahI.n hai; isaliye, jaise jise
1. sattAsa.nyukta = astitvavAle .
2. savisheSh = visheShasahit; bhedavAle; bhinna -bhinna .
3. astitva do prakArakA hai :sAdR^ishyaastitva aur svarUpastitva . sAdR^ishya -astitvakI apekShAse
sarva dravyo.nme.n samAnatA hai, aur svarUp -astitvakI apekShAse samasta dravyo.nme.n visheShatA hai
shrAmaNyamA.n sattAmayI savisheSh A dravyo taNI
shraddhA nahi, te shramaN nA; temA.nthI dharmodbhav nahI.n. 91
.

Page 157 of 513
PDF/HTML Page 190 of 546
single page version

sa khalu na nAm shramaNaH . yatastato.aparichChinnareNukanakakaNikAvisheShAddhUlidhAvakAtkanakalAbh
iv niruparAgAtmatattvopalambhalakShaNo dharmopalambho na sa.nbhUtimanubhavati ..91..
ath ‘uvasa.npayAmi samma.n jatto NivvANasa.npattI’ iti pratij~nAy ‘chAritta.n khalu dhammo
dhammo jo so samo tti NiddiTTho’ iti sAmyasya dharmatva.n nishchitya ‘pariNamadi jeN davva.n
takkAla.n tammaya.n ti paNNatta.n, tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNeyavvo’ iti yadAtmano
hi sphu Ta.n Na so samaNo nijashuddhAtmaruchirUpanishchayasamyaktvapUrvakaparamasAmAyikasa.nyamalakShaNashrAmaNyA-
bhAvAtsa shramaNo na bhavati . ittha.nbhUtabhAvashrAmaNyAbhAvAt tatto dhammo Na sa.nbhavadi tasmAtpUrvoktadravya-
shramaNAtsakAshAnniruparAgashuddhAtmAnubhUtilakShaNadharmo.api na sa.nbhavatIti sUtrArthaH ..91.. ath ‘uv-
sa.npayAmi samma.n’ ityAdi namaskAragAthAyA.n yatpratij~nAta.n, tadanantara.n ‘chAritta.n khalu dhammo’ ityAdisUtreN
chAritrasya dharmatva.n vyavasthApitam
. ath ‘pariNamadi jeN davva.n’ ityAdisUtreNAtmano dharmatva.n bhaNit-
retI aur svarNakaNo.nkA antar j~nAt nahI.n hai, use dhUladhoyekousame.nse svarNalAbh nahI.n hotA,
isIprakAr usame.nse (-shramaNAbhAsame.nse) 1niruparAg AtmatattvakI upalabdhi (prApti) lakShaNavAle
dharmalAbhakA udbhav nahI.n hotA .
bhAvArtha :jo jIv dravyamunitvakA pAlan karatA huA bhI sva -parake bhed sahit
padArtho.nkI shraddhA nahI.n karatA, vah nishchay samyaktvapUrvak paramasAmAyikasa.nyamarUp munitvake
abhAvake kAraN muni nahI.n hai; isaliye jaise jise retI aur svarNakaNakA vivek nahI.n hai aise
dhUlako dhonevAleko, chAhe jitanA parishram karane par bhI, svarNakI prApti nahI.n hotI, usIprakAr
jise sva aur parakA vivek nahI.n hai aise us dravyamuniko, chAhe jitanI dravyamunitvakI
kriyAo.nkA kaShTa uThAne par bhI, dharmakI prApti nahI.n hotI
..91..
2‘uvasa.npayAmi samma.n jatto NivvANasa.npattI’ isaprakAr (pA.NchavI.n gAthAme.n) pratij~nA karake,
3‘chAritta.n khalu dhammo dhammo jo so samo tti NiddiTTho’ isaprakAr (7vI.n gAthAme.n) sAmyakA
dharmatva (sAmya hI dharma hai) nishchit karake 4‘pariNamadi jeN davva.n takkAla.n tammaya.n ti paNNatta.n,
tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNeyavvo’ isaprakAr (8vI.n gAthAme.n) jo AtmAkA dharmatva
1. niruparAg = uparAg (-malinatA, vikAr) rahit .
2. arthamai.n sAmyako prApta karatA hU.N, jisase nirvANakI prApti hotI hai .
3. arthachAritra vAstavame.n dharma hai jo dharma hai vah sAmya hai aisA (shAstro.nme.n) kahA hai .
4. arthadravya jis kAlame.n jis bhAvarUp pariNamit hotA hai us kAlame.n us -may hai aisA (jinendradevane)
kahA hai; isaliye dharmapariNat AtmAko dharma jAnanA chAhiye .

Page 158 of 513
PDF/HTML Page 191 of 546
single page version

dharmatvamAsUtrayitumupakrAnta.n, yatprasiddhaye cha ‘dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasa.npaogajudo
pAvadi NivvANasuha.n’ iti nirvANasukhasAdhanashuddhopayogo.adhikartumArabdhaH, shubhAshubhopayogau cha
virodhinau nirdhvastau, shuddhopayogasvarUpa.n chopavarNita.n, tatprasAdajau chAtmano j~nAnAnandau sahajau
samudyotayatA sa.nvedanasvarUpa.n sukhasvarUpa.n cha prapa.nchitam, tadadhunA katha.n kathamapi shuddho-
payogaprasAden prasAdhya paramanispR^ihAmAtmatR^iptA.n pArameshvarIpravR^ittimabhyupagataH kR^itakR^ityatAmavApya
nitAntamanAkulo bhUtvA pralInabhedavAsanonmeShaH svaya.n sAkShAddharma evAsmItyavatiShThate
mityAdi . tatsarva.n shuddhopayogaprasAdAtprasAdhyedAnI.n nishchayaratnatrayapariNat Atmaiv dharma ityavatiShThate .
athavA dvitIyapAtanikAsamyaktvAbhAve shramaNo na bhavati, tasmAt shramaNAddharmo.api na bhavati . tarhi
katha.n shramaNo bhavati, iti pR^iShTe pratyuttara.n prayachChan j~nAnAdhikAramupasa.nharatijo NihadamohadiTThI tattvArtha-
shraddhAnalakShaNavyavahArasamyaktvotpannen nijashuddhAtmaruchirUpeN nishchayasamyaktven pariNatatvAnnihatamoh-
dR^iShTirvidhva.nsitadarshanamoho yaH
. punashcha ki.nrUpaH . Agamakusalo nirdoShiparamAtmapraNItaparamAgamAbhyAsen
nirupAdhisvasa.nvedanaj~nAnakushalatvAdAgamakushal AgamapravINaH . punashcha ki.nrUpaH . virAgachariyamhi
abbhuTThido vratasamitigu ptyAdibahira~N.hgachAritrAnuShThAnavashen svashuddhAtmanishchalapariNatirUpavItarAgachAritra-
kahanA prArambha kiyA aur 1jisakI siddhike liye 2‘dhammeN pariNadappA appA jadi
suddhasa.npaogajudo, pAvadi NivvANasuha.n’ isaprakAr (11vI.n gAthAme.n) nirvANasukhake sAdhanabhUt
shuddhopayogakA adhikAr prArambha kiyA, virodhI shubhAshubh upayogako naShTa kiyA (-hey
batAyA), shuddhopayogakA svarUp varNan kiyA, shuddhopayogake prasAdase utpanna honevAle aise
AtmAke sahaj j~nAn aur Anandako samajhAte hue j~nAnake svarUpakA aur sukhake svarUpakA
vistAr kiyA, use (-AtmAke dharmatvako) ab kisI bhI prakAr shuddhopayogake prasAdase
3siddha karake, 4param nispR^ih, AtmatR^ipta (aisI) pArameshvarI pravR^ittiko prApta hote huye,
kR^itakR^ityatAko prApta karake atyanta anAkul hokar, jinake 5bhedavAsanA kI pragaTatAkA pralay
huA hai, aise hote hue, (AchArya bhagavAn) ‘mai.n svaya.n sAkShAt dharma hI hU.N’ isaprakAr rahate
hai.n, (-aise bhAvame.n nishchal sthit hote hai.n) :
1. jisakI siddhike liye = AtmAko dharmarUp banavAnekA jo kArya sAdhanAke liye .
2. arthadharmapariNat svarUpavAlA AtmA yadi shuddha upayogame.n yukta ho to mokShake sukhako pAtA hai .
3. siddha karake = sAdhakar . (AtmAko dharmarUp rachanekA jo kArya sAdhanA thA us kAryako, mahApuruShArtha
karake shuddhopayog dvArA AchArya bhagavAnane siddha kiyA .) .
4. parakI spR^ihAse rahit aur AtmAme.n hI tR^ipta, nishchayaratnatrayame.n lInatArUp pravR^itti .
5. bhedavAsanA = bhedarUp vR^itti; vikalpapariNAm .

Page 159 of 513
PDF/HTML Page 192 of 546
single page version

jo NihadamohadiTThI Agamakusalo virAgachariyamhi .
abbhuTThido mahappA dhammo tti visesido samaNo ..92..
yo nihatamohadR^iShTirAgamakushalo virAgacharite .
abhyutthito mahAtmA dharma iti visheShitaH shramaNaH ..92..
yadaya.n svayamAtmA dharmo bhavati sa khalu manorath ev . tasya tvekA bahirmohdraShTirev
vihantrI . sA chAgamakaushalenAtmaj~nAnen cha nihatA, nAtra mam punarbhAvamApatsyate . tato
vItarAgachAritrasUtritAvatAro mamAyamAtmA svaya.n dharmo bhUtvA nirastasamastapratyUhatayA nityamev
pariNatatvAt paramavItarAgachAritre samyagabhyutthitaH udyataH . punarapi katha.nbhUtaH . mahappA mokShalakShaN-
mahArthasAdhakatven mahAtmA dhammo tti visesido samaNo jIvitamaraNalAbhAlAbhAdisamatAbhAvanApariNatAtmA
sa shramaN evAbhedanayen dharma iti visheShito mohakShobhavihInAtmapariNAmarUpo nishchayadharmo bhaNit
ityarthaH
..92.. athaiva.nbhUtanishchayaratnatrayapariNatamahAtapodhanasya yo.asau bhakti.n karoti tasya
phala.n darshayati
jo ta.n diTThA tuTTho abbhuTThittA karedi sakkAra.n .
va.ndaNaNama.nsaNAdihi.n tatto so dhammamAdiyadi ..“8..
jo ta.n diTThA tuTTho yo bhavyavarapuNDarIko niruparAgashuddhAtmopalambhalakShaNanishchayadharmapariNata.n
anvayArtha :[yaH AgamakushalaH ] jo Agamame.n kushal hai.n, [nihatamohadR^iShTiH ]
jisakI mohadR^iShTi hat ho gaI hai aur [virAgacharite abhyutthitaH ] jo vItarAgachAritrame.n
ArU.Dh.h.h hai, [mahAtmA shramaNaH ] us mahAtmA shramaNako [dharmaH iti visheShitaH ] (shAstrame.n) ‘dharma’
kahA hai.n
..92..
TIkA :yah AtmA svaya.n dharma ho, yah vAstavame.n manorath hai . usame.n vighna
DAlanevAlI ek 1bahirmohadR^iShTi hI hai . aur vah (bahirmohadR^iShTi) to 2Agamakaushalya tathA
Atmaj~nAnase naShTa ho jAneke kAraN ab mujhame.n punaH utpanna nahI.n hogI . isaliye
vItarAgachAritrarUpase pragaTatAko prApta (-vItarAgachAritrarUp paryAyame.n pariNat) merA yah AtmA
1. bahirmohadR^iShTi = bahirmukh aisI mohadR^iShTi . (AtmAko dharmarUp honeme.n vighna DAlanevAlI ek bahirmohadR^iShTi
hI hai .) 2. Agamakaushalya = Agamame.n kushalatApravINatA .
Agam viShe kaushalya Che ne mohadR^iShTi vinaShTa Che
vItarAg
charitArUDh Che, te muni -mahAtmA ‘dharma’ Che. 92.

Page 160 of 513
PDF/HTML Page 193 of 546
single page version

niShkampa evAvatiShThate . alamativistareN . svasti syAdvAdamudritAy jainendrAy shabdabrahmaNe .
svasti tanmUlAyAtmatattvopalambhAy cha, yatprasAdAdudgranthito jhagityevAsa.nsArabaddho mohagranthiH .
svasti cha paramavItarAgachAritrAtmane shuddhopayogAy, yatprasAdAdayamAtmA svayamev dharmo bhUtaH ..92..
(mandAkrAntA)
AtmA dharmaH svayamiti bhavan prApya shuddhopayoga.n
nityAnandaprasarasarase j~nAnatattve nilIy
.
prApsyatyuchchairavichalatayA niShprakampaprakAshA.n
sphU rjajjyotiHsahajavilasadratnadIpasya lakShmIm
..5..
pUrvasUtrokta.n munIshvara.n dR^iShTvA tuShTo nirbharaguNAnurAgeN sa.ntuShTaH san . ki.n karoti . abbhuTThittA karedi sakkAra.n
abhyutthAna.n kR^itvA mokShasAdhakasamyaktvAdiguNAnA.n satkAra.n prasha.nsA.n karoti va.ndaNaNama.nsaNAdihi.n tatto so
dhammamAdiyadi
‘tavasiddhe Nayasiddhe’ ityAdi vandanA bhaNyate, namo.astviti namaskAro bhaNyate,
tatprabhR^itibhaktivisheShaiH tasmAdyativarAtsa bhavyaH puNyamAdatte puNya.n gR^ihNAti ityarthaH ..



8.. ath ten puNyen
bhavAntare ki.n phala.n bhavatIti pratipAdayati
teN NarA va tirichChA devi.n vA mANusi.n gadi.n pappA .
vihavissariyehi.n sayA sa.npuNNamaNorahA ho.nti ..9..
svaya.n dharma hokar, samasta vighno.nkA nAsh ho jAnese sadA niShka.np hI rahatA hai . adhik vistArase
bas ho ! jayava.nt varto 1syAdvAdamudrit jainendra shabdabrahma; jayava.nt varto 2shabdabrahmamUlak
Atmatattvopalabdhiki jisake prasAdase, anAdi sa.nsArase ba.ndhI huI mohagra.nthi tatkAl hI ChUT
gaI hai; aur jayava.nt varto param vItarAgachAritrasvarUp shuddhopayog ki jisake prasAdase yah AtmA
svayamev dharma huA hai
..92..
[ab shlok dvArA j~nAnatattva -praj~nApan adhikArakI pUrNAhuti kI jAtI hai . ]
artha :isaprakAr shuddhopayogako prApta karake AtmA svaya.n dharma hotA huA arthAt
svaya.n dharmarUp pariNamit hotA huA nitya Anandake prasArase saras (arthAt jo shAshvat Anandake
prasArase rasayukta) aise j~nAnatattvame.n lIn hokar, atyanta avichalatAke kAraN, daidIpyamAn
jyotimay aur sahajarUpase vilasit (-svabhAvase hI prakAshit) ratnadIpakakI niShka.np-
prakAshamay shobhAko pAtA hai
. (arthAt ratnadIpakakI bhA.Nti svabhAvase hI niShka.npatayA atyanta
prakAshit hotAjAnatArahatA hai) .
1. syAdvAdamudrit jainendra shabdabrahma = syAdvAdakI ChApavAlA jinendrakA dravyashrut .
2. shabdabrahmamUlak = shabdabrahma jisakA mUl kAraN hai .

Page 161 of 513
PDF/HTML Page 194 of 546
single page version

(mandAkrAntA)
nishchityAtmanyadhikR^itamiti j~nAnatattva.n yathAvat.h
tatsiddhayartha.n prashamaviShaya.n j~neyatattva.n bubhutsuH .
sarvAnarthAn kalayati guNadravyaparyAyayuktyA
prAdurbhUtirna bhavati yathA jAtu mohA.nku rasya
..6..
iti pravachanasAravR^ittau tattvadIpikAyA.n shrImadamR^itachandrasUrivirachitAyA.n j~nAnatattvapraj~nApano nAm prathamaH
shrutaskandhaH samAptaH ..
teN NarA va tirichChA ten pUrvoktapuNyenAtra vartamAnabhave narA vA tirya~ncho vA devi.n vA mANusi.n
gadi.n pappA bhavAntare daivI.n vA mAnuShI.n vA gati.n prApya vihavissariyehi.n sayA sa.npuNNamaNorahA ho.nti
rAjAdhirAjarUpalAvaNyasaubhAgyaputrakalatrAdiparipUrNavibhUtirvibhavo bhaNyate, Aj~nAphalamaishvarya.n bhaNyate,
tAbhyA.n vibhavaishvaryAbhyA.n sa.npUrNamanorathA bhavantIti
. tadev puNya.n bhogAdinidAnarahitatven yadi
samyaktvapUrvaka.n bhavati tarhi ten para.nparayA mokSha.n cha labhante iti bhAvArthaH ..9..
iti shrIjayasenAchAryakR^itAyA.n tAtparyavR^ittau pUrvoktaprakAreN ‘es surAsuramaNusi.ndava.ndida.n’ itImA.n
gAthAmAdi.n kR^itvA dvAsaptatigAthAbhiH shuddhopayogAdhikAraH, tadanantara.n ‘devadajadigurupUjAsu’ ityAdi
pa~nchavi.nshatigAthAbhirj~nAnakaNDikAchatuShTayAbhidhAno dvitIyo.adhikAraH, tatashcha ‘sattAsa.nbaddhede’ ityAdi

samyakatvakathanarUpeN prathamA gAthA, ratnatrayAdhArapuruShasya dharmaH sa.nbhavatIti ‘jo NihadamodiTThI’ ityAdi

dvitIyA cheti svatantragAthAdvayam, tasya nishchayadharmasa.nj~natapodhanasya yo.asau bhakti.n karoti tatphalakathanen

‘jo ta.n diTThA’ ityAdi gAthAdvayam
. ityadhikAradvayen pR^ithagbhUtagAthAchatuShTayasahitenaikottarashatagAthAbhiH
j~nAnatattvapratipAdaknAmA prathamo mahAdhikAraH samAptaH ..1..
[ab shlok dvArA j~nAnatattva -praj~nApan nAmak pratham adhikArakI aur j~neyatattva -praj~nApan
nAmak dUsare adhikArakI sa.ndhi batAyI jAtI hai . ]
artha :AtmArUpI adhikaraName.n rahanevAle arthAt AtmAke Ashrit rahanevAle
j~nAnatattvakA isaprakAr yathArthatayA nishchay karake, usakI siddhike liye (kevalaj~nAn pragaT
karaneke liye) prashamake lakShase (upasham prApta karaneke hetuse) j~neyatattvako jAnanekA ichChuk
(jIv) sarva padArtho.nko dravya -guN -paryAy sahit jAnatA hai, jisase kabhI mohA.nkurakI ki.nchit
mAtra bhI utpatti na ho
.
is prakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrIpravachanasAr shAstrakI
shrImadamR^itacha.ndrAchAryadevavirachit tattvadIpikA nAmak TIkAme.n j~nAnatattvapraj~nApan nAmak pratham
shrutaskandha samApta huA .
pra. 21

Page 162 of 513
PDF/HTML Page 195 of 546
single page version

2
j~neyatattva -praj~nApan
ath j~neyatattvapraj~nApanam . tatra padArthasya samyagdravyaguNaparyAyasvarUpamupavarNayati
attho khalu davvamao davvANi guNappagANi bhaNidANi .
tehi.n puNo pajjAyA pajjayamUDhA hi parasamayA ..93..
arthaH khalu dravyamayo dravyANi guNAtmakAni bhaNitAni .
taistu punaH paryAyAH paryayamUDhA hi parasamayAH ..93..
ih kil yaH kashchanApi parichChidyamAnaH padArthaH sa sarva ev vistArAyatasAmAnya-
itaH Urddhva.n ‘sattAsa.nbaddhede’ ityAdigAthAsUtreN pUrva.n sa.nkShepeN yadvayAkhyAta.n samyagdarshana.n
tasyedAnI.n viShayabhUtapadArthavyAkhyAnadvAreN trayodashAdhikashatapramitagAthAparyanta.n vistaravyAkhyAna.n karoti .
athavA dvitIyapAtanikApUrva.n yadvayAkhyAta.n j~nAna.n tasya j~neyabhUtapadArthAn kathayati . tatra trayodashAdhik -
shatagAthAsu madhye prathamatastAvat ‘tamhA tassa NamAi.n’ imA.n gAthAmAdi.n kR^itvA pAThakrameN pa~nchatri.nshad-
gAthAparyanta.n sAmAnyaj~neyavyAkhyAna.n, tadanantara.n ‘davva.n jIvamajIva.n’ ityAdyekonavi.nshatigAthAparyanta.n

visheShaj~neyavyAkhyAna.n, athAnantara.n ‘sapadesehi.n samaggo logo’ ityAdigAthAShTakaparyanta.n sAmAnyabhedabhAvanA,
ab, j~neyatattvakA praj~nApan karate hai.n arthAt j~neyatattva batalAte hai.n . usame.n (pratham)
padArthakA samyak (yathArtha) dravyaguNaparyAyasvarUp varNan karate hai.n :
anvayArtha :[arthaH khalu ] padArtha [dravyamayaH ] dravyasvarUp hai; [dravyANi ] dravya
[guNAtmakAni ] guNAtmak [bhaNitAni ] kahe gaye hai.n; [taiH tu punaH ] aur dravya tathA guNo.nse
[paryAyAH ] paryAye.n hotI hai.n
. [paryayamUDhA hi ] paryAyamU.Dh.h.h jIv [parasamayAH ] parasamay (arthAt
mithyAdR^iShTi) hai.n ..93..
TIkA :is vishvame.n jo koI jAnaneme.n AnevAlA padArtha hai vah samasta hI
Che artha dravyasvarUp, guN -Atmak kahyA.n Che dravyane,
vaLI dravya -guNathI paryayo; paryAyamUDh parasamay Che. 93
.

Page 163 of 513
PDF/HTML Page 196 of 546
single page version

samudAyAtmanA dravyeNAbhinirvR^ittatvAd dravyamayaH . dravyANi tu punarekAshrayavistAravisheShAtmakai-
rguNairabhinirvR^ittatvAdguNAtmakAni . paryAyAstu punarAyatavisheShAtmakA uktalakShaNairdravyairapi guNairapya-
bhinirvR^ittatvAd dravyAtmakA api guNAtmakA api . tatrAnekadravyAtmakaikyapratipattinibandhano
dravyaparyAyaH . sa dvividhaH, samAnajAtIyo.asamAnajAtIyashcha . tatra samAnajAtIyo nAm yathA
anekapudgalAtmako dvayaNukastryaNuk ityAdi; asamAnajAtIyo nAm yathA jIvapudgalAtmako devo
tatashcha ‘atthittaNichChidassa hi’ ityAdyekapa~nchAshadgAthAparyanta.n visheShabhedabhAvanA cheti dvitIyamahAdhikAre
samudAyapAtanikA
. athedAnI.n sAmAnyaj~neyavyAkhyAnamadhye prathamA namaskAragAthA, dvitIyA dravyaguN-
paryAyavyAkhyAnagAthA, tR^itIyA svasamayaparasamayanirUpaNagAthA, chaturthI dravyasya sattAdilakShaNatray-
sUchanagAthA cheti pIThikAbhidhAne prathamasthale svatantragAthAchatuShTayam
. tadanantara.n ‘sabbhAvo hi sahAvo’
ityAdigAthAchatuShTayaparyanta.n sattAlakShaNavyAkhyAnamukhyatva.n, tadanantara.n ‘Na bhavo bha.ngavihINo’ ityAdi-
gAthAtrayaparyantamutpAdavyayadhrauvyalakShaNakathanamukhyatA, tatashcha ‘pADubbhavadi ya aNNo’ ityAdigAthAdvayen
1vistArasAmAnyasamudAyAtmak aur 2AyatasAmAnyasamudAyAtmak dravyase rachit honese dravyamay
(-dravyasvarUp) hai . aur 3dravya ek jinakA Ashray hai aise vistAravisheShasvarUp guNo.nse rachit
(-guNo.nse bane huve) honese guNAtmak hai . aur paryAye.njo ki Ayat -visheShasvarUp hai.n ve
jinake lakShaN (U par) kahe gaye hai.n aise dravyo.nse tathA guNo.nse rachit honese dravyAtmak bhI hai.n
guNAtmak bhI hai.n
. usame.n, anekadravyAtmak ekatAkI 4pratipattikI kAraNabhUt dravyaparyAy hai . vah
do prakAr hai . (1) samAnajAtIy aur (2) asamAnajAtIy . usame.n (1) samAnajAtIy vah
haijaise ki anekapudgalAtmak 5dviaNuk, triaNuk ityAdi; (2) asamAnajAtIy vah
1. vistArasAmAnya samudAy = vistArasAmAnyarUp samudAy . vistArakA artha hai ki chau.DAI . dravyakI
chau.DAIkI apekShAke (ekasAth rahanevAle sahabhAvI) bhedo.nko (vistAravisheSho.nko) guN kahA jAtA hai; jaise
j~nAn, darshan, chAritra ityAdi jIvadravyake vistAravisheSh arthAt guN hai.n
. un vistAravisheSho.nme.n rahanevAle
visheShatvako gauN kare.n to in sabame.n ek AtmasvarUp sAmAnyatva bhAsit hotA hai . yah vistArasAmAnya
(athavA vistArasAmAnyasamudAy) vah dravya hai .
2. AyatasAmAnyasamudAy = AyatasAmAnyarUp samudAy . AyatakA artha hai lambAI arthAt
kAlApekShitapravAh . dravyake lambAIkI apekShAke (ekake bAd ek pravartamAn, kramabhAvI, kAlApekShit)
bhedo.nko (Ayat visheSho.nko) paryAy kahA jAtA hai . un kramabhAvI paryAyo.nme.n pravartamAn visheShatvako gauN
kare.n to ek dravyatvarUp sAmAnyatva hI bhAsit hotA hai . yah AyatasAmAnya (athavA AyatasAmAnya
samudAy) vah dravya hai .
3. anantaguNo.nkA Ashray ek dravya hai .
4. pratipatti = prApti; j~nAn; svIkAr . 5. dviaNuk = do aNuo.nse banA huA ska.ndh .

Page 164 of 513
PDF/HTML Page 197 of 546
single page version

manuShya ityAdi . guNadvAreNAyatAnaikyapratipattinibandhano guNaparyAyaH . so.api dvividhaH,
svabhAvaparyAyo vibhAvaparyAyashcha . tatra svabhAvaparyAyo nAm samastadravyANAmAtmIyAtmIyAgurulaghu-
guNadvAreN pratisamayasamudIyamAnaShaTsthAnapatitavR^iddhihAninAnAtvAnubhUtiH, vibhAvaparyAyo nAm
rUpAdInA.n j~nAnAdInA.n vA svaparapratyayapravartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyopadarshitasvabhAv-
visheShAnekatvApattiH
. atheda.n dR^iShTAnten draDhayatiyathaiv hi sarva ev paTo.avasthAyinA vistAr-
sAmAnyasamudAyenAbhidhAvatA.a.ayatasAmAnyasamudAyen chAbhinirvartyamAnastanmay ev, tathaiv hi
sarva ev padArtho.avasthAyinA vistArasAmAnyasamudAyenAbhidhAvatA.a.ayatasAmAnyasamudAyen cha
dravyaparyAyaguNaparyAyanirUpaNamukhyatA . athAnantara.n ‘Na havadi jadi saddavva.n’ ityAdigAthAchatuShTayen sattA-
dravyayorabhedaviShaye yukti.n kathayati, tadanantara.n ‘jo khalu davvasahAvo’ ityAdi sattAdravyayorguNaguNikathanen
prathamagAthA, dravyeN sah guNaparyAyayorabhedamukhyatven ‘Natthi guNo tti va koI’ ityAdi dvitIyA cheti

svatantragAthAdvaya.n, tadanantara.n dravyasya dravyArthikanayen sadutpAdo bhavati, paryAyArthikanayenAsadityAdi-

kathanarUpeN ‘eva.nviha.n’ itiprabhR^iti gAthAchatuShTaya.n, tatashcha ‘atthi tti ya’ ityAdyekasUtreN

nayasaptabha~N.hgIvyAkhyAnamiti samudAyen chaturvi.nshatigAthAbhiraShTabhiH sthalairdravyanirNaya.n karoti
. tadyathAath
samyaktva.n kathayati
haijaise ki jIvapudgalAtmak dev, manuShya ityAdi . guN dvArA AyatakI anekatAkI
pratipattikI kAraNabhUt guNaparyAy hai . vah bhI do prakAr hai . (1) svabhAvaparyAy aur (2)
vibhAvaparyAy . usame.n samasta dravyo.nke apane -apane agurulaghuguN dvArA pratisamay pragaT honevAlI
ShaTsthAnapatit hAni -vR^iddhirUp anekatvakI anubhUti vah svabhAvaparyAy hai; (2) rUpAdike yA
j~nAnAdike
1sva -parake kAraN pravartamAn 2pUrvottar avasthAme.n honevAle tAratamyake kAraN dekhaneme.n
AnevAle svabhAvavisheSharUp anekatvakI 3Apatti vibhAvaparyAy hai .
ab yah (pUrvokta kathan) dR^iShTAntase dR^i.Dh.h.h karate hai.n :
jaise sampUrNa 4paT, avasthAyI (-sthir) vistArasAmAnyasamudAyase aur dau.Dte
(-bahate, pravAharUp) huye aise AyatasAmAnyasamudAyase rachit hotA huA tanmay hI hai,
usIprakAr sampUrNa padArtha ‘dravya’ nAmak avasthAyI vistArasAmAnyasamudAyase aur dau.Dte huye
AyatasAmAnyasamudAyase rachit hotA huA dravyamay hI hai
. aur jaise paTame.n, avasthAyI
vistArasAmAnyasamudAy yA dau.Dte huye AyatasAmAnyasamudAy guNo.nse rachit hotA huA guNo.nse
1. sva upAdAn aur par nimitta hai . 2. pUrvottar = pahalekI aur bAdakI .
3. Apatti = Apatit, Apa.DnA . 4. paT = vastra

Page 165 of 513
PDF/HTML Page 198 of 546
single page version

dravyanAmnAbhinirvartyamAno dravyamay ev . yathaiv cha paTe.avasthAyI vistArasAmAnya-
samudAyo.abhidhAvannAyatasAmAnyasamudAyo vA guNairabhinirvartyamAno guNebhyaH pR^ithaganupalambhAd
guNAtmak ev, tathaiv cha padArtheShvavasthAyI vistArasAmAnyasamudAyo.abhidhAvannAyat-
sAmAnyasamudAyo vA dravyanAmA guNairabhinirvartyamAno guNebhyaH pR^ithaganupalambhAd guNAtmak ev
.
yathaiv chAnekapaTAtmako dvipaTikA tripaTiketi samAnajAtIyo dravyaparyAyaH, tathaiv
chAnekapudgalAtmako dvayaNukastryaNuk iti samAnajAtIyo dravyaparyAyaH
. yathaiv
chAnekakausheyakakArpAsamayapaTAtmako dvipaTikA tripaTiketyasamAnajAtIyo dravyaparyAyaH, tathaiv
chAnekajIvapudgalAtmako devo manuShya ityasamAnajAtIyo dravyaparyAyaH
. yathaiv cha kvachitpaTe
sthUlAtmIyAgurulaghuguNadvAreN kAlakramapravR^itten nAnAvidhen pariNamanAnnAnAtva-
pratipattirguNAtmakaH svabhAvaparyAyaH, tathaiv cha samasteShvapi dravyeShu sUkShmAtmIyAtmIyAguru-
tamhA tassa NamAi.n kichchA Nichcha.n pi tammaNo hojja .
vochChAmi sa.ngahAdo paramaTThaviNichChayAdhigama.n ..10..
tamhA tassa NamAi.n kichchA yasmAtsamyaktva.n vinA shramaNo na bhavati tasmAtkAraNAttasya
samyakchAritrayuktasya pUrvoktatapodhanasya namasyA.n namaskriyA.n namaskAra.n kR^itvA Nichcha.n pi tammaNo hojja
nityamapi tadgatamanA bhUtvA
vochChAmi vakShyAmyaha.n kartA sa.ngahAdo sa.ngrahAtsa.nkShepAt sakAshAt . kim . paramaTTha-
1. dvipaTik = do thAno.nko jo.Dkar (sI.nkar) banAyA gayA ek vastra [yadi dono.n thAn ek hI jAtike
ho.n to samAnajAtIy dravyaparyAy kahalAtA hai, aur yadi do thAn bhinna jAtike ho.n (jaise ek reshamI dUsarA
sUtI) to asamAnajAtIy dravyaparyAy kahalAtA hai
. ]
pR^ithak aprApta honese guNAtmak hI hai, usIprakAr padArtho.nme.n, avasthAyI vistArasAmAnyasamudAy
yA dau.DtA huA AyatasAmAnyasamudAy
jisakA nAm ‘dravya’ hai vahguNo.nse rachit hotA
huA guNo.nse pR^ithak aprApta honese guNAtmak hI hai . aur jaise anekapaTAtmak (-ekase
adhik vastro.nse nirmit) 1dvipaTik, tripaTik aise samAnajAtIy dravyaparyAy hai, usIprakAr
anek pudgalAtmak dvi -aNuk, tri -aNuk aisI samAnajAtIy dravyaparyAy hai; aur jaise
anek reshamI aur sUtI paTo.nke bane hue dvipaTik, tripaTik aisI asamAnajAtIy dravyaparyAy
hai, usIprakAr anek jIvapudgalAtmak dev, manuShya aisI asamAnajAtIy dravyaparyAy hai
. aur
jaise kabhI paTame.n apane sthUl agurulaghuguN dvArA kAlakramase pravartamAn anek prakArarUpase
pariNamit honeke kAraN anekatvakI pratipatti guNAtmak svabhAvaparyAy hai, usIprakAr samasta
dravyo.nme.n apane -apane sUkShma agurulaghuguN dvArA pratisamay pragaT honevAlI ShaTsthAnapatit
hAnivR^iddhirUp anekatvakI anubhUti vah guNAtmak svabhAvaparyAy hai; aur jaise paTame.n,

Page 166 of 513
PDF/HTML Page 199 of 546
single page version

laghuguNadvAreN pratisamayasamudIyamAnaShaTsthAnapatitavR^iddhihAninAnAtvAnubhUtiH guNAtmakaH
svabhAvaparyAyaH
. yathaiv cha paTe rUpAdInA.n svaparapratyayapravartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyo-
padarshitasvabhAvavisheShAnekatvApattiH guNAtmako vibhAvaparyAyaH, tathaiv cha samasteShvapi dravyeShu
rUpAdInA.n j~nAnAdInA.n vA svaparapratyayapravartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAratamyopadarshitasvabhAv-
visheShAnekatvApattiH guNAtmako vibhAvaparyAyaH
. iya.n hi sarvapadArthAnA.n dravyaguNaparyAyasvabhAv-
prakAshikA pArameshvarI vyavasthA sAdhIyasI, na punaritarA . yato hi bahavo.api paryAy-
viNichChayAdhigama.n paramArthavinishchayAdhigama.n samyaktvamiti . paramArthavinishchayAdhigamashabden samyaktva.n katha.n
bhaNyat iti chetparamo.arthaH paramArthaH shuddhabuddhaikasvabhAvaH paramAtmA, paramArthasya visheSheN
sa.nshayAdirahitatven nishchayaH paramArthavinishchayarUpo.adhigamaH sha~N.hkAdyaShTadoSharahitashcha yaH paramArthato.arthAvabodho
yasmAtsamyaktvAttat paramArthavinishchayAdhigamam
. athavA paramArthavinishchayo.anekAntAtmakapadArthasamUh-
stasyAdhigamo yasmAditi ..10.. ath padArthasya dravyaguNaparyAyasvarUpa.n nirUpayatiattho khalu
davvamao artho j~nAnaviShayabhUtaH padArthaH khalu sphu Ta.n dravyamayo bhavati . kasmAt . tiryak-
sAmAnyoddharvatAsAmAnyalakShaNen dravyeN niShpannatvAt . tiryaksAmAnyorddhvatAsAmAnyalakShaNa.n kathyate
ekakAle nAnAvyaktigato.anvayastiryaksAmAnya.n bhaNyate . tatra dR^iShTAnto yathAnAnAsiddhajIveShu siddho.aya.n
siddho.ayamityanugatAkAraH siddhajAtipratyayaH . nAnAkAleShvekavyaktigatonvay UrdhvatAsAmAnya.n bhaNyate .
tatra dR^iShTA.ntaH yathAya ev kevalaj~nAnotpattikShaNe muktAtmA dvitIyAdikShaNeShvapi sa eveti pratItiH . athavA
nAnAgosharIreShu gauraya.n gaurayamiti gojAtipratItistiryaksAmAnyam . yathaiv chaikasmin puruShe
bAlakumArAdyavasthAsu sa evAya.n devadatta iti pratyay UrdhvatAsAmAnyam . davvANi guNappagANi bhaNidANi
dravyANi guNAtmakAni bhaNitAni . anvayino guNA athavA sahabhuvo guNA iti guNalakShaNam .
yathA anantaj~nAnasukhAdivisheShaguNebhyastathaivAgurulaghukAdisAmAnyaguNebhyashchAbhinnatvAdguNAtmaka.n bhavati
siddhajIvadravya.n, tathaiv svakIyasvakIyavisheShasAmAnyaguNebhyaH sakAshAdabhinnatvAt sarvadravyANi

guNAtmakAni bhavanti
. tehi.n puNo pajjAyA taiH pUrvoktalakShaNairdravyairguNaishcha paryAyA bhavanti . vyatirekiNaH
paryAyA athavA kramabhuvaH paryAyA iti paryAyalakShaNam . yathaikasmin muktAtmadravye ki.nchidUnacharam-
rUpAdikake sva -parake kAraN pravartamAn pUrvottar avasthAme.n honevAle tAratamyake kAraN dekhaneme.n
AnevAle svabhAvavisheSharUp anekatvakI Apatti vah guNAtmak vibhAvaparyAy hai, usIprakAr
samasta dravyo.nme.n, rUpAdikake yA j~nAnAdike sva -parake kAraN pravartamAn pUrvottar avasthAme.n
honevAle tAratamyake kAraN dekhaneme.n AnevAle svabhAvavisheSharUp anekatvakI Apatti vah
guNAtmak vibhAvaparyAy hai
.
vAstavame.n yah, sarva padArtho.nke dravyaguNaparyAyasvabhAvakI prakAshak 1pArameshvarI vyavasthA
bhalI -uttam -pUrNa -yogya hai, dUsarI koI nahI.n; kyo.nki bahutase (jIv) paryAyamAtrakA hI avalamban
1. parameshvarakI kahI huI .

Page 167 of 513
PDF/HTML Page 200 of 546
single page version

mAtramevAvalambya tattvApratipattilakShaNa.n mohamupagachChantaH parasamayA bhavanti ..93..
athAnuSha.ngikImimAmev svasamayaparasamayavyavasthA.n pratiShThApyopasa.nharati
je pajjaesu NiradA jIvA parasamaig tti NiddiTThA .
AdasahAvamhi ThidA te sagasamayA muNedavvA ..94..
ye paryAyeShu niratA jIvAH parasamayikA iti nirdiShTAH .
AtmasvabhAve sthitAste svakasamayA j~nAtavyAH ..94..
sharIrAkAragatimArgaNAvilakShaNaH siddhagatiparyAyaH tathA.agurulaghukaguNaShaDvR^iddhihAnirUpAH sAdhAraNasvabhAv-
guNaparyAyAshcha, tathA sarvadravyeShu svabhAvadravyaparyAyAH svajAtIyavijAtIyavibhAvadravyaparyAyAshcha, tathaiv

svabhAvavibhAvaguNaparyAyAshcha ‘jesi.n atthi sahAo’ ityAdigAthAyA.n, tathaiv ‘bhAvA jIvAdIyA’ ityAdi-

gAthAyA.n cha
pa~nchAstikAye pUrva.n kathitakrameN yathAsa.nbhava.n j~nAtavyAH . pajjayamUDhA hi parasamayA yasmAdittha.nbhUt-
karake, tattvakI apratipatti jisakA lakShaN hai aise mohako prApta hote huye parasamay hote hai.n .
bhAvArtha :padArtha dravyasvarUp hai . dravya anantaguNamay hai . dravyo.n aur guNo.nse paryAye.n
hotI hai.n . paryAyo.nke do prakAr hai.n :1dravyaparyAy, 2guNaparyAy . iname.nse dravyaparyAyake do
bhed hai.n :1samAnajAtIyjaise dviaNuk, tri -aNuk, ityAdi skandha;
2asamAnajAtIyjaise manuShya dev ityAdi . guNaparyAyake bhI do bhed hai.n :1svabhAv-
paryAyjaise siddhake guNaparyAy 2vibhAvaparyAyjaise svaparahetuk matij~nAnaparyAy .
aisA jinendra bhagavAnakI vANIse kathit sarva padArtho.nkA dravya -guN -paryAyasvarUp hI
yathArtha hai . jo jIv dravya -guNako na jAnate huye mAtra paryAyakA hI Alamban lete hai.n ve nij
svabhAvako na jAnate huye parasamay hai.n ..93..
ab 1AnuSha.ngik aisI yah hI svasamay -parasamayakI vyavasthA (arthAt svasamay aur
parasamayakA bhed) nishchit karake (usakA) upasa.nhAr karate hai.n :
anvayArtha :[ye jIvAH ] jo jIv [paryAyeShu niratAH ] paryAyo.nme.n lIn hai.n
[parasamayikAH iti nirdiShTAH ] unhe.n parasamay kahA gayA hai [AtmasvabhAve sthitAH ] jo jIv
AtmasvabhAvame.n sthit hai.n [te ] ve [svakasamayAH j~nAtavyAH ] svasamay jAnane
..94..
1. AnuSha.ngik = pUrva gAthAke kathanake sAth sambandhavAlI .
paryAyamA.n rat jIv je te ‘parasamay’ nirdiShTa Che;
AtmasvabhAve sthit je te ‘svakasamay’ j~nAtavya Che
. 94.