Page 168 of 513
PDF/HTML Page 201 of 546
single page version
ye khalu jIvapudgalAtmakamasamAnajAtIyadravyaparyAya.n sakalAvidyAnAmekamUlamupagatA yathoditAtmasvabhAvasa.nbhAvanaklIbAH tasminnevAshaktimupavrajanti, te khalUchChalitanirargalaikAnta- dR^iShTayo manuShya evAhameSh mamaivaitanmanuShyasharIramityaha.nkAramamakArAbhyA.n vipralabhyamAnA avichalit- chetanAvilAsamAtrAdAtmavyavahArAt prachyutya kroDIkR^itasamastakriyAkuTumbaka.n manuShyavyavahAramAshritya rajyanto dviShantashcha paradravyeN karmaNA sa.ngatatvAtparasamayA jAyante .
ye tu punarasa.nkIrNa -dravyaguNaparyAyasusthita.n bhagavantamAtmanaH svabhAva.n sakalavidyAnAmekamUlamupagamya yathoditAtmasvabhAvasa.nbhAvanasamarthatayA paryAyamAtrAshakti- dravyaguNaparyAyaparij~nAnamUDhA athavA nArakAdiparyAyarUpo na bhavAmyahamiti bhedavij~nAnamUDhAshcha parasamayA mithyAdR^iShTayo bhavantIti . tasmAdiya.n pArameshvarI dravyaguNaparyAyavyAkhyA samIchInA bhadrA bhavatItyabhi- prAyaH ..93.. ath prasa.ngAyAtA.n parasamayasvasamayavyavasthA.n kathayati — je pajjaesu NiradA jIvA ye paryAyeShu
TIkA : — jo jIv pudgalAtmak asamAnajAtIy dravyaparyAyakA — jo ki sakal avidyAo.nkA ek mUl hai usakA — Ashray karate hue 1yathokta AtmasvabhAvakI 2sa.nbhAvanA karaneme.n napu.nsak honese usIme.n bal dhAraN karate hai.n (arthAt un asamAnajAtIy dravya -paryAyo.nke prati hI balavAn hai.n ), ve — jinakI 3nirargal ekAntadR^iShTi uChalatI hai aise — ‘yah mai.n manuShya hI hU.N, merA hI yah manuShya sharIr hai’ isaprakAr aha.nkAr -mamakArase ThagAye jAte huye, avichalitachetanAvilAsamAtra 4AtmavyavahArase chyut hokar, jisame.n samasta kriyAkalApako ChAtIse lagAyA jAtA hai aise 5manuShyavyavahArakA Ashray karake rAgI -dveShI hote hue par dravyarUp karmake sAth sa.ngatatAke kAraN (-paradravyarUp karmake sAth yukta ho jAnese) vAstavame.n 6parasamay hote hai.n arthAt parasamayarUp pariNamit hote hai.n .
aur jo 7asa.nkIrNa dravya guN -paryAyo.nse susthit bhagavAn AtmAke svabhAvakA — jo ki sakal vidyAo.nkA ek mUl hai usakA — Ashray karake yathokta AtmasvabhAvakI sa.nbhAvanAme.n samartha honese paryAyamAtra pratike balako dUr karake AtmAke svabhAvame.n hI sthiti karate 1. yathokta = pUrva gAthAme.n kahA jaisA . 2. sa.nbhAvanA = sa.nchetan; anubhav; mAnyatA; Adar . 3. nirargal = a.nkush binA kI; behad (jo manuShyAdi paryAyame.n lIn hai.n, ve behad ekA.ntadR^iShTirUp hai .) 4. AtmavyavahAr = AtmArUp vartan, AtmArUp kArya, AtmArUp vyApAr . 5. manuShyavyavahAr = manuShyarUp vartan (mai.n manuShya hI hU.N . aisI mAnyatApUrvak vartan) . 6. jo jIv parake sAth ekatvakI mAnyatApUrvak yukta hotA hai, use parasamay kahate hai.n . 7. asa.nkIrNa = ekamek nahI.n aise; spaShTatayA bhinna [bhagavAn AtmasvabhAv spaShTa bhinna -parake sAth ekamek
Page 169 of 513
PDF/HTML Page 202 of 546
single page version
matyasyAtmanaH svabhAv ev sthitimAsUtrayanti, te khalu sahajavijR^imbhitAnekAntadR^iShTiprakShapit- samastaikAntadR^iShTiparigrahagrahA manuShyAdigatiShu tadvigraheShu chAvihitAha.nkAramamakArA anekApavarakasa.nchAritaratnapradIpamivaikarUpamevAtmAnamupalabhamAnA avichalitachetanAvilAs- mAtramAtmavyavahAramurarIkR^itya kroDIkR^itasamastakriyAkuTumbaka.n manuShyavyavahAramanAshrayanto vishrAnta- rAgadveShonmeShatayA paramamaudAsInyamavala.nbamAnA nirastasamastaparadravyasa.ngatitayA svadravyeNaiv kevalen sa.ngatatvAtsvasamayA jAyante
ataH svasamay evAtman -stattvam ..94.. niratAH jIvAH parasamaig tti NiddiTThA te parasamayA iti nirdiShTAH ka thitAH . tathAhitathAhi — manuShyAdiparyAyarUpo.ahamityaha~N.hkAro bhaNyate, manuShyAdisharIra.n tachCharIrAdhArotpannapa~nchendriyaviShayasukhasvarUpa.n cha mameti mamakAro bhaNyate, tAbhyA.n pariNatAH mamakArAha~N.hkArarahitaparamachaitanyachamatkArapariNateshchyutA ye te ka rmodayajanitaparaparyAyaniratatvAtparasamayA mithyAdR^iShTayo bhaNyante . AdasahAvamhi ThidA ye punarAtmasvarUpe sthitAste sagasamayA muNedavvA svasamayA mantavyA j~nAtavyA iti . tadyathAtadyathA — anekApavarak sa.nchAritaik - ratnapradIp ivAnek sharIreShvapyeko.ahamiti dR^iDhasa.nskAreN nijashuddhAtmani sthitA ye te ka rmodayajanit- paryAyapariNatirahitatvAtsvasamayA bhavantItyarthaH ..94.. ath dravyasya sattAdilakShaNatraya.n sUchayati — hai.n (-lIn hote hai.n), ve — jinho.nne sahaj -vikasit anekAntadR^iShTi se samasta ekAntadR^iShTike 1parigrahake Agrah prakShIN kar diye hai.n, aise — manuShyAdi gatiyo.nme.n aur un gatiyo.nke sharIro.nme.n aha.nkAr – mamakAr na karake anek kakSho.n (kamaro.n) me.n 2sa.nchArit ratnadIpakakI bhA.Nti ekarUp hI AtmAko upalabdha (-anubhav) karate huye, avichalit -chetanAvilAsamAtra AtmavyavahArako a.ngIkAr karake, jisame.n samasta kriyAkalApase bhe.nT kI jAtI hai aise manuShyavyavahArakA Ashray nahI.n karate huye, rAgadveShakA unmeSh (prAkaTay) ruk jAnese param udAsInatAkA Alamban lete huye, samasta paradravyo.nkI sa.ngati dUr kar denese mAtra svadravyake sAth hI sa.ngatatA honese vAstavame.n 3svasamay hote hai.n arthAt svasamayarUp pariNamit hote hai.n .
isaliye svasamay hI AtmAkA tattva hai . 1. parigrah = svIkAr; a.ngIkAr . 2. sa.nchArit = lejAye gaye . (jaise bhinna -bhinna kamaro.nme.n lejAyA gayA ratnadIpak ekarUp hI hai, vah ki.nchitmAtra
bhI kamareke rUpame.n nahI.n hotA, aur na kamarekI kriyA karatA hai, usIprakAr bhinna -bhinna sharIro.nme.n praviShTa honevAlA AtmA ekarUp hI hai, vah ki.nchitmAtra bhI sharIrarUp nahI.n hotA aur na sharIrakI kriyA karatA hai – isaprakAr j~nAnI jAnatA hai .) 3. jo jIv svake sAth ekatvakI mAnyatApUrvak (svake sAth) yukta hotA hai use sva -samay kahA jAtA
. pra 22
Page 170 of 513
PDF/HTML Page 203 of 546
single page version
bhAvArtha : — ‘mai.n manuShya hU.N, sharIrAdik samasta kriyAo.nko mai.n karatA hU.N, strI -putra- dhanAdike grahaN -tyAgakA mai.n svAmI hU.N’ ityAdi mAnanA so manuShyavyavahAr (manuShyarUp pravR^itti) hai; ‘mAtra achalit chetanA vah hI mai.n hU.N’ aisA mAnanA — pariNamit honA so AtmavyavahAr (AtmArUp pravR^itti) hai .
jo manuShyAdiparyAyame.n lIn hai.n, ve ekAntadR^iShTivAle log manuShyavyavahArakA Ashray karate hai.n, isaliye rAgI -dveShI hote hai.n aur isaprakAr paradravyarUp karmake sAth sambandha karate honese ve parasamay hai.n; aur jo bhagavAn AtmasvabhAvame.n hI sthit hai.n ve anekAntadR^iShTivAle log manuShyavyavahArakA Ashray nahI.n karake AtmavyavahArakA Ashray karate hai.n, isaliye rAgI -dveShI nahI.n hote arthAt param udAsIn rahate hai.n aur isaprakAr paradravyarUp karmake sAth sambandha na karake mAtra svadravyake sAth hI sambandha karate hai.n, isaliye ve svasamay hai.n ..94..
anvayArtha : — [aparityaktasvabhAven ] svabhAvako Cho.De binA [yat ] jo [utpAdavyayadhruvatvasa.nbaddham ] utpAd -vyay -dhrauvyasa.nyukta hai [cha ] tathA [guNavat saparyAya.n ] guNayukta aur paryAyasahit hai, [tat ] use [dravyam iti ] ‘dravya’ [bruvanti ] kahate hai.n ..95..
ChoDayA vinA ja svabhAvane utpAd -vyay -dhruvayukta Che, vaLI guN ne paryay sahit je, ‘dravya’ bhAkhyu.n tehane. 95.
Page 171 of 513
PDF/HTML Page 204 of 546
single page version
ih khalu yadanArabdhasvabhAvabhedamutpAdavyayadhrauvyatrayeN guNaparyAyadvayen cha yallakShyate tad dravyam . tatra hi dravyasya svabhAvo.astitvasAmAnyAnvayaH . astitva.n hi vakShyati dvividha.n – svarUpAstitva.n sAdR^ishyAstitva.n cheti . tatrotpAdaH prAdurbhAvaH, vyayaH prachyavana.n, dhrauvyamavasthitiH . guNA vistAravisheShAH . te dvividhAH sAmAnyavisheShAtmakatvAt . tatrAstitva.n nAstitva- mekatvamanyatva.n dravyatva.n paryAyatva.n sarvagatatvamasarvagatatva.n sapradeshatvamapradeshatva.n mUrtatvamamUrtatva.n sakri yatvamakri yatva.n chetanatvamachetanatva.n kartR^itvamakartR^itva.n bhoktR^itvamabhoktR^itvamagurulaghutva.n chetyAdayaH sAmAnyaguNAH, avagAhahetutva.n gatinimittatA sthitikAraNatva.n vartanAyatanatva.n rUpAdimattA chetanatvamityAdayo visheShaguNAH . paryAyA AyatavisheShAH . te pUrvamevoktAshchaturvidhAH . kevalaj~nAnotpattiprastAve shuddhAtmaruchiparichChittinishchalAnubhUtirUpakAraNasamayasAraparyAyasya vinAshe sati shuddhAtmopalambhavyaktirUpakAryasamayasArasyotpAdaH kAraNasamayasArasya vyayastadubhayAdhArabhUtaparamAtmadravya- tven dhrauvya.n cha . tathAnantaj~nAnAdiguNAH, gatimArgaNAvipakShabhUtasiddhagatiH, indriyamArgaNAvipakSha- bhUtAtIndriyatvAdilakShaNAH shuddhaparyAyAshcha bhavantIti . yathA shuddhasattayA sahAbhinna.n paramAtmadravya.n pUrvoktotpAdavyayadhrauvyairguNaparyAyaishcha sah sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhede.api sati taiH sah sattAbheda.n na
TIkA : — yahA.N (is vishvame.n) jo, svabhAvabhed kiye binA, 1utpAd -vyay -dhrauvyatrayase aur 2guNaparyAyadvayase 3lakShit hotA hai, vah dravya hai . iname.nse (-svabhAv, utpAd, vyay, dhrauvya, guN aur paryAyame.nse) dravyakA svabhAv vah 4astitvasAmAnyarUp anvay hai; astitva do prakArakA kahe.nge : — 1 – svarUp -astitva . 2 – sAdR^ishya -astitva . utpAd vah prAdurbhAv (pragaT honA – utpanna honA) hai; vyay vah prachyuti (arthAt bhraShTa, – naShTa honA) hai; dhrauvya vah avasthiti (ThikAnA) hai; guN vah vistAravisheSh hai.n . ve sAmAnyavisheShAtmak honese do prakArake hai.n . iname.n, astitva, nAstitva, ekatva, anyatva, dravyatva, paryAyatva, sarvagatatva, asarvagatatva, sapradeshatva, apradeshatva, mUrtatva, amUrtatva, sakriyatva, akriyatva, chetanatva, achetanatva, kartR^itva, akartR^itva, bhoktR^itva, abhoktR^itva, agurulaghutva, ityAdi sAmAnyaguN hai.n; avagAhahetutva, gatinimittatA, sthitikAraNatva, vartanAyatanatva, rUpAdimattva, chetanatva ityAdi visheSh guN hai.n . paryAy AyatavisheSh hai.n . ve pUrva hI (93 vI.n gAthA kI TIkAme.n) kathit chAr prakArakI hai.n . 1. utpAd -vyay -dhrauvyatray = utpAd, vyay aur dhrauvya – yah tripuTI (tIno.nkA samUh) . 2. guNaparyAyadvay = guN aur paryAy – yah yugal (dono.nkA samUh) 3. lakShit hotA hai = lakShyarUp hotA hai, pahichAnA jAtA hai . [ (1) utpAd -vyay -dhrauvya tathA (2) guNaparyAy
ve lakShaN hai.n aur dravya vah lakShya hai . ] 4. astitvasAmAnyarUp anvay = ‘hai, hai, hai’ aisA ekarUp bhAv dravyakA svabhAv hai . (anvay = ekarUpatA
Page 172 of 513
PDF/HTML Page 205 of 546
single page version
na cha tairutpAdAdibhirguNaparyAyairvA sah dravya.n lakShyalakShaNabhede.api svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev dravyasya tathAvidhatvAduttarIyavat .
yathA khalUttarIyamupAttamalinAvastha.n prakShAlitamamalAvasthayotpadyamAna.n tenotpAden lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate, tathA dravyamapi samupAttaprAktanAvastha.n samuchitabahira.ngasAdhanasannidhisadbhAve vichitrabahutarAvasthAna.n svarUpakartR^ikaraN- sAmarthyasvabhAvenAntara.ngasAdhanatAmupAgatenAnugR^ihItamuttarAvasthayotpadyamAna.n tenotpAden lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate . yathA cha tadevottarIy- mamalAvasthayotpadyamAna.n malinAvasthayA vyayamAna.n ten vyayen lakShyate, na cha ten sah svarUpabhed- karoti, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate . tathAvidhatva.n ko.arthaH . utpAdavyayadhrauvyaguNaparyAyasvarUpeN pariNamati, tathA sarvadravyANi svakIyasvakIyayathochitotpAdavyayadhrauvyaistathaiv guNaparyAyaishcha sah yadyapi sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhirbheda.n kurvanti tathApi sattAsvarUpeN bheda.n na kurvanti, svabhAvat ev tathAvidhatvamavalambante . tathAvidhatva.n ko.arthaH . utpAdavyayAdisvarUpeN pariNamanti . athavA yathA vastra.n
dravyakA un utpAdAdike sAth athavA guNaparyAyo.nke sAth lakShya -lakShaN bhed hone par bhI svarUpabhed nahI.n hai . svarUpase hI dravya vaisA (utpAdAdi athavA guNaparyAyavAlA) hai — vastrake samAn .
jaise malin avasthAko prApta vastra, dhone par nirmal avasthAse (-nirmal avasthArUp, nirmal avasthAkI apekShAse) utpanna hotA huA us utpAdase lakShit hotA hai; kintu usakA us utpAdake sAth svarUp bhed nahI.n hai, svarUpase hI vaisA hai (arthAt svaya.n utpAdarUpase hI pariNat hai); usIprakAr jisane pUrva avasthA prApta kI hai aisA dravya bhI — jo ki uchit bahira.ng sAdhano.nke sAnnidhya (nikaTatA; hAjarI) ke sadbhAvame.n anek prakArakI bahutasI avasthAye.n karatA hai vah — 1antara.ngasAdhanabhUt svarUpakartA aur svarUpakaraNake sAmarthyarUp svabhAvase anugR^ihIt hone par, uttar avasthAse utpanna hotA huA vah utpAdase lakShit hotA hai; kintu usakA us utpAdake sAth svarUpabhed nahI.n hai, svarUpase hI vaisA hai . aur jaise vahI vastra nirmal avasthAse utpanna hotA huA aur malin avasthAse vyayako prApta hotA huA us vyayase lakShit hotA hai, parantu usakA us vyayake sAth svarUpabhed nahI.n hai, svarUpase hI vaisA hai; usIprakAr vahI dravya bhI uttar avasthAse utpanna hotA huA aur pUrva avasthAse vyayako prApta hotA huA us vyayase lakShit hotA hai; parantu usakA us vyayake 1. dravyame.n nijame.n hI svarUpakartA aur svarUpakaraN honekI sAmarthya hai . yah sAmarthyasvarUp svabhAv hI apane
Page 173 of 513
PDF/HTML Page 206 of 546
single page version
mupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate, tathA tadev dravyamapyuttarAvasthayotpadyamAna.n prAktanAvasthayA vyayamAna.n ten vyayen lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate . yathaiv cha tadevottarIyamekakAlamamalAvasthayotpadyamAna.n malinAvasthayA vyayamAnamavasthAyinyottarIyatvAvasthayA dhrauvyamAlambamAna.n dhrauvyeN lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate, tathaiv tadev dravyamapyekakAl- muttarAvasthayotpadyamAna.n prAktanAvasthayA vyayamAnamavasthAyinyA dravyatvAvasthayA dhrauvyamAlambamAna.n dhrauvyeN lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate .
yathaiv cha tadevottarIya.n vistAravisheShAtmakairguNairlakShyate, na cha taiH sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate, tathaiv tadev dravyamapi vistAravisheShAtmakairguNairlakShyate, na cha taiH sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvam -valambate . yathaiv cha tadevottarIyamAyatavisheShAtmakaiH paryAyavartibhistantubhirlakShyate, na cha taiH sah svarUp -bhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate; tathaiv tadev dravyamapyAyatavisheShAtmakaiH paryAyairlakShyate, na cha taiH sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate ..95.. nirmalaparyAyeNotpanna.n malinaparyAyeN vinaShTa.n tadubhayAdhArabhUtavastrarUpeN dhruvamavinashvara.n, tathaiv shukla- varNAdiguNanavajIrNAdiparyAyasahita.n cha sat tairutpAdavyayadhrauvyaistathaiv cha svakIyaguNaparyAyaiH sah sa.nj~nAdibhede.api sati sattArUpeN bheda.n na karoti . tarhi ki.n karoti . svarUpat evotpAdAdirUpeN sAth svarUpabhed nahI.n hai, vah svarUpase hI vaisA hai . aur jaise vahI vastra ek hI samayame.n nirmal avasthAse utpanna hotA huA, malin avasthAse vyayako prApta hotA huA aur TikanevAlI aisI vastratva -avasthAse dhruv rahatA huA dhrauvyase lakShit hotA hai; parantu usakA us dhrauvyake sAth svarUpabhed nahI.n hai, svarUpase hI vaisA hai; isIprakAr vahI dravya bhI ek hI samay uttar avasthAse utpanna hotA huA, pUrva avasthAse vyay hotA huA, aur TikanevAlI aisI dravyatvaavasthAse dhruv rahatA huA dhrauvyase lakShit hotA hai . kintu usakA us dhrauvyake sAth svarUpabhed nahI.n hai, vah svarUpase hI vaisA hai .
aur jaise vahI vastra vistAravisheShasvarUp (shuklatvAdi) guNo.nse lakShit hotA hai; kintu usakA un guNo.nke sAth svarUpabhed nahI.n hai, svarUpase hI vah vaisA hai; isIprakAr vahI dravya bhI vistAravisheShasvarUp guNo.nse lakShit hotA hai; kintu usakA un guNo.nke sAth svarUpabhed nahI.n hai, vah svarUpase hI vaisA hai . aur jaise vahI vastra AyatavisheShasvarUp paryAyavartI (-paryAyasthAnIy) ta.ntuo.nse lakShit hotA hai; kintu usakA un ta.ntuo.nke sAth svarUpabhed nahI.n hai, vah svarUpase hI vaisA hai . usIprakAr vahI dravya bhI AyatavisheShasvarUp paryAyo.nse lakShit hotA hai, parantu usakA un paryAyo.nke sAth svarUpabhed nahI.n hai, vah svarUpase hI vaisA hai ..95..
Page 174 of 513
PDF/HTML Page 207 of 546
single page version
ath krameNAstitva.n dvividhamabhidadhAti — svarUpAstitva.n sAdR^ishyAstitva.n cheti . tatreda.n svarUpAstitvAbhidhAnam —
astitva.n hi kil dravyasya svabhAvaH. tatpunaranyasAdhananirapekShatvAdanAdyanantatayA- hetukayaikarUpayA vR^ittyA nityapravR^ittatvAd vibhAvadharmavailakShaNyAchcha bhAvabhAvavadbhAvAnnAnAtve.api pariNamati, tathA sarvadravyANItyabhiprAyaH ..95.. eva.n namaskAragAthA dravyaguNaparyAyakathanagAthA svasamayaparasamayanirUpaNagAthA sattAdilakShaNatrayasUchanagAthA cheti svatantragAthAchatuShTayen pIThikAbhidhAna.n prathamasthala.n gatam . ath prathama.n tAvatsvarUpAstitva.n pratipAdayati — sahAvo hi svabhAvaH svarUpa.n bhavati hi svabhAvaH svarUpa.n bhavati hi sphu Tam . kaH kartA . sabbhAvo sadbhAvaH shuddhasattA shuddhAstitvam . kasya svabhAvo bhavati . davvassa muktAtmadravyasya . tachcha svarUpAstitva.n yathA muktAtmanaH sakAshAtpR^ithagbhUtAnA.n pudgalAdipa~nchadravyANA.n
anvayArtha : — [sarvakAla.n ] sarvakAlame.n [guNaiH ] guN tathA [chitraiH svakaparyAyaiH ] anek prakArakI apanI paryAyo.nse [utpAdavyayadhruvatvaiH ] aur utpAd -vyay -dhrauvyase [dravyasya sadbhAvaH ] dravyakA jo astitva hai, [hi ] vah vAstavame.n [svabhAvaH ] svabhAv hai ..96..
TIkA : — astitva vAstavame.n dravyakA svabhAv hai; aur vah (astitva) anya sAdhanase 1nirapekSha honeke kAraN anAdi – ananta honese tathA 2ahetuk, ekarUp 3vR^ittise sadA hI pravartatA honeke kAraN vibhAvadharmase vilakShaN honese, bhAv aur 4bhAvavAnatAke kAraN 1. astitva anya sAdhanakI apekShAse rahit – svaya.nsiddha hai isaliye anAdi -ananta hai . 2. ahetuk = akAraN, jisakA koI kAraN nahI.n hai aisI . 3. vR^itti = vartan; vartanA vah; pariNati . (akAraNik ekarUp pariNatise sadAkAl pariNamatA honese astitva
4. astitva to (dravyakA) bhAv hai aur dravya bhAvavAn hai .
utpAd -dhrauvya -vinAshathI, guN ne vividh paryAyathI astitva dravyanu.n sarvadA je, teh dravyasvabhAv Che . 96.
Page 175 of 513
PDF/HTML Page 208 of 546
single page version
pradeshabhedAbhAvAd dravyeN sahaikatvamavalambamAna.n dravyasya svabhAv ev katha.n na bhavet . tattu dravyAntarANAmiv dravyaguNaparyAyANA.n na pratyeka.n parisamApyate, yato hi parasparasAdhit- siddhiyuktatvAtteShAmastitvamekamev, kArtasvaravat .
yathA hi dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA kArtasvarAt pR^ithaganupalabhyamAnaiH kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeN pItatAdiguNAnA.n kuNDalAdiparyAyANA.n cha svarUpamupAdAy pravartamAn- pravR^ittiyuktasya kArtasvarAstitven niShpAditaniShpattiyuktaiH pItatAdiguNaiH kuNDalAdiparyAyaishcha yadastitva.n kArtasvarasya sa svabhAvaH, tathA hi dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA dravyAtpR^ithaganupalabhyamAnaiH kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeN guNAnA.n paryAyANA.n cha svarUpamupAdAy sheShajIvAnA.n cha bhinna.n bhavati na cha tathA . kaiH sah . guNehi.n sagapajjaehi.n kevalaj~nAnAdiguNaiH ki~nchidUnacharamasharIrAkArAdisvakaparyAyaishcha sah . katha.nbhUtaiH . chittehi.n siddhagatitvamatIndriyatvamakAyatvam- yogatvamavedatvamityAdibahubhedabhinnaiH . na kevala.n guNaparyAyaiH sah bhinna.n na bhavati . uppAdavvayadhuvattehi.n shuddhAtmaprAptirUpamokShaparyAyasyotpAdo rAgAdivikalparahitaparamasamAdhirUpamokShamArgaparyAyasya vyayastathA mokShamokShamArgAdhArabhUtAnvayadravyatvalakShaNa.n dhrauvya.n chetyuktalakShaNotpAdavyayadhrauvyaishcha sah bhinna.n na bhavati . katham . savvakAla.n sarvakAlaparyanta.n yathA bhavati . kasmAttaiH sah bhinna.n na bhavatIti chet. yataH kAraNAdguNaparyAyAstitvenotpAdavyayadhrauvyAstitven cha kartR^ibhUten shuddhAtmadravyAstitva.n sAdhyate, anekatva hone par bhI pradeshabhed na honese dravyake sAth ekatvako dhAraN karatA huA, dravyakA svabhAv hI kyo.n na ho ? (avashya ho .) vah astitva — jaise bhinna -bhinna dravyo.nme.n pratyekame.n samApta ho jAtA hai usIprakAr — dravya -guN -paryAyame.n pratyekame.n samApta nahI.n ho jAtA, kyo.nki unakI siddhi paraspar hotI hai, isaliye (arthAt dravya -guN aur paryAy ek dUsarese paraspar siddha hote hai.n isaliye — yadi ek na ho to dUsare do bhI siddha nahI.n hote isaliye) unakA astitva ek hI hai; — suvarNakI bhA.Nti .
jaise dravya, kShetra, kAl yA bhAvase 1suvarNase jo pR^ithak dikhAI nahI.n dete; kartA -karaN- adhikaraNarUpase pItatvAdiguNo.nke aur kuNDalAdiparyAyo.nke svarUpako dhAraN karake pravartamAn suvarNake astitvase jinakI utpatti hotI hai, — aise pItatvAdiguNo.n aur kuNDalAdi paryAyo.nse jo suvarNakA astitva hai, vah suvarNakA svabhAv hai; usIprakAr dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase jo dravyase pR^ithak dikhAI nahI.n dete, kartA -karaN-2adhikaraNarUpase guNo.nke aur paryAyo.nke 1. pItatvAdi guN aur kuNDalAdi paryAye.n . 2. dravya hI guN -paryAyo.nkA kartA (karanevAlA), unakA karaN (sAdhan) aur unakA adhikaraN (AdhAr)
Page 176 of 513
PDF/HTML Page 209 of 546
single page version
pravartamAnapravR^ittiyuktasya dravyAstitven niShpAditaniShpattiyuktairguNaiH paryAyaishcha yadastitva.n dravyasya sa svabhAvaH . yathA vA dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA pItatAdiguNebhyaH kuNDalAdiparyAyebhyashcha pR^ithaganupalabhyamAnasya kartR^ikaraNAdhik raNarUpeN kArtasvarasvarUpamupAdAy pravartamAnapravR^ittiyuktaiH pItatAdiguNaiH kuNDalAdiparyAyaishcha niShpAditaniShpattiyuktasya kArtasvarasya mUlasAdhanatayA tairniShpAdita.n yadastitva.n sa svabhAvaH, tathA dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA guNebhyaH paryAyebhyashcha pR^ithaganupalabhyamAnasya kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeN shuddhAtmadravyAstitven cha guNaparyAyotpAdavyayadhrauvyAstitva.n sAdhyat iti . tadyathA – yathA svakIy- dravyakShetrakAlabhAvaiH suvarNAdabhinnAnA.n pItatvAdiguNakuNDalAdiparyAyANA.n sa.nbandhi yadastitva.n sa ev suvarNasya sadbhAvaH, tathA svakIyadravyakShetrakAlabhAvaiH paramAtmadravyAdabhinnAnA.n kevalaj~nAnAdiguNaki.nchidUn- charamasharIrAkArAdiparyAyANA.n sa.nbandhi yadastitva.n sa ev muktAtmadravyasya sadbhAvaH . yathA svakIy- dravyakShetrakAlabhAvaiH pItatvAdiguNakuNDalAdiparyAyebhyaH sakAshAdabhinnasya suvarNasya sambandhi yadastitva.n sa svarUpako dhAraN karake pravartamAn dravyake astitvase jinakI utpatti hotI hai, — aise guNo.n aur paryAyo.nse jo dravyakA astitva hai, vah svabhAv hai . (dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase suvarNase bhinna na dikhAI denevAle pItatvAdik aur kuNDalAdikakA astitva vah suvarNakA hI astitva hai, kyo.nki pItatvAdikake aur kuNDalAdikake svarUpako suvarNa hI dhAraN karatA hai, isaliye suvarNake astitvase hI pItatvAdikakI aur kuNDalAdikakI niShpatti — siddha — hotI hai; suvarNa na ho to pItatvAdik aur kuNDalAdik bhI na ho.n, isIprakAr dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase dravyase bhinna nahI.n dikhAI denevAle guNo.n aur paryAyo.nkA astitva vah dravyakA hI astitva hai, kyo.nki guNo.n aur paryAyo.nke svarUpako dravya hI dhAraN karatA hai, isaliye dravyake astitvase hI guNo.nkI aur paryAyo.nkI niShpatti hotI hai, dravya na ho to guN aur paryAye.n bhI na ho.n . aisA astitva vah dravyakA svabhAv hai .)
athavA, jaise dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase 1jo pItatvAdi guNo.nse aur kuNDalAdi paryAyo.nse pR^ithak nahI.n dikhAI detA; kartA -karaN -adhikaraNarUpase suvarNake svarUpako dhAraN karake pravartamAn pItatvAdiguNo.n aur kuNDalAdiparyAyo.nse jisakI niShpatti hotI hai, — aise suvarNakA, mUlasAdhanapanese 2unase niShpanna hotA huA, jo astitva hai, vah svabhAv hai; usIprakAr dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase guNo.nse aur paryAyo.nse jo pR^ithak nahI.n dikhAI detA, kartA- 1. jo = jo suvarNa . 2. unase = pItatvAdi guNo.n aur kuNDalAdi paryAyo.nse . (suvarNakA astitva niShpanna honeme.n, upajaneme.n, yA
Page 177 of 513
PDF/HTML Page 210 of 546
single page version
dravyasvarUpamupAdAy pravartamAnapravR^ittiyuktairguNaiH paryAyaishcha niShpAditaniShpattiyuktasya dravyasya mUlasAdhanatayA tairniShpAdita.n yadastitva.n sa svabhAvaH .
ki.nch — yathA hi dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA kArtasvarA- tpR^ithaganupalabhyamAnaiH kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeN kuNDalA.ngadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyANA.n svarUp- ev pItatvAdiguNakuNDalAdiparyAyANA.n svabhAvo bhavati, tathA svakIyadravyakShetrakAlabhAvaiH keval- j~nAnAdiguNaki.nchidUnacharamasharIrAkAraparyAyebhyaH sakAshAdabhinnasya muktAtmadravyasya sa.nbandhi yadastitva.n sa ev kevalaj~nAnAdiguNaki.nchidUnacharamasharIrAkAraparyAyANA.n svabhAvo j~nAtavyaH . athedAnImutpAdavyay- dhrauvyANAmapi dravyeN sahAbhinnAstitva.n kathyate . yathA svakIyadravyAdichatuShTayen suvarNAdabhinnAnA.n kaTakaparyAyotpAdaka~N.hkaNaparyAyavinAshasuvarNatvalakShaNadhrauvyANA.n sa.nbandhi yadastitva.n sa ev suvarNasadbhAvaH, karaN-1adhikaraNarUpase dravyake svarUpako dhAraN karake pravartamAn guNo.n aur paryAyo.nse jisakI niShpatti hotI hai, — aise dravyakA, mUlasAdhanapanese unase niShpanna hotA huA jo astitva hai, vah svabhAv hai . (pItatvAdikase aur kuNDalAdikase bhinna na dikhAI denevAle suvarNakA astitva vah pItatvAdik aur kuNDalAdikakA hI astitva hai, kyo.nki suvarNake svarUpako pItatvAdik aur kuNDalAdik hI dhAraN karate hai.n, isaliye pItatvAdik aur kuNDalAdikake astitvase hI suvarNakI niShpatti hotI hai, pItatvAdik aur kuNDalAdik na ho.n to suvarNa bhI na ho; isIprakAr guNo.nse aur paryAyo.nse bhinna na dikhAI denevAle dravyakA astitva vah guNo.n aur paryAyo.nkA hI astitva hai, kyo.nki dravyake svarUpako guN aur paryAye.n hI dhAraN karatI hai.n isaliye guNo.n aur paryAyo.nke astitvase hI dravyakI niShpatti hotI hai . yadi guN aur paryAye.n na ho to dravya bhI na ho . aisA astitva vah dravyakA svabhAv hai .)
(jisaprakAr dravyakA aur guN -paryAyakA ek hI astitva hai aisA suvarNake dR^iShTAnta pUrvak samajhAyA, usIprakAr ab suvarNake dR^iShTAnta pUrvak aisA batAyA jA rahA hai ki dravyakA aur utpAd -vyay -dhrauvyakA bhI ek hI astitva hai .)
jaise dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase, suvarNase 2jo pR^ithak nahI.n dikhAI dete, kartA -karaN-3adhikaraNarUpase kuNDalAdi utpAdo.nke, bAjUba.ndhAdi vyayo.nke aur pItatvAdi 1. guN -paryAye.n hI dravyakI kartA, karaN aur adhikaraN hai.n; isaliye guN – paryAye.n hI dravyakA svarUp dhAraN
karatI hai.n . 2. jo = jo kuNDalAdi utpAd, bAjUba.ndhAdi vyay Ar pItAdi dhrauvya . 3. suvarNa hI kuNDalAdi -utpAd, bAjUba.ndhAdi -vyay aur pItatvAdi dhrauvyakA kartA, karaN tathA adhikaraN hai;
pra 23
Page 178 of 513
PDF/HTML Page 211 of 546
single page version
mupAdAy pravartamAnapravR^ittiyuktasya kArtasvarAstitven niShpAditaniShpattiyuktaiH kuNDalA.ngad- pItatAdyutpAdavyayadhrauvyairyadastitva.n kArtasvarasya sa svabhAvaH, tathA hi dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA dravyAtpR^ithaganupalabhyamAnaiH kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeNotpAdavyayadhrauvyANA.n svarUpamupAdAy pravartamAnapravR^ittiyuktasya dravyAstitven niShpAditaniShpattiyuktairutpAdavyay- dhrauvyairyadastitva.n dravyasya sa svabhAvaH . yathA vA dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA kuNDalA.ngadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyebhyaH pR^ithaganupalabhyamAnasya kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeN kArtasvar- svarUpamupAdAy pravartamAnapravR^ittiyuktaiH kuNDalA.ngadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyairniShpAditaniShpattiyuktasya kArtasvarasya mUlasAdhanatayA tairniShpAdita.n yadastitva.n sa svabhAvaH, tathA dravyeN vA kShetreN vA tathA svadravyAdichatuShTayen paramAtmadravyAdabhinnAnA.n mokShaparyAyotpAdamokShamArgaparyAyavyayatadubhayAdhAr- bhUtaparamAtmadravyatvalakShaNadhrauvyANA.n sa.nbandhi yadastitva.n sa ev muktAtmadravyasadbhAvaH . yathA svadravyAdi- chatuShTayen kaTakaparyAyotpAdaka~N.hkaNaparyAyavyayasuvarNatvalakShaNadhrauvyebhyaH sakAshAdabhinnasya suvarNasya sa.nbandhi yadastitva.n sa ev kaTakaparyAyotpAdaka~N.hkaNaparyAyavyayatadubhayAdhArabhUtasuvarNatvalakShaNadhrauvyANA.n svabhAvaH, tathA svadravyAdichatuShTayen mokShaparyAyotpAdamokShamArgaparyAyavyayatadubhayAdhArabhUtamuktAtmadravyatvalakShaN- dhrauvyebhyaH sakAshAdabhinnasya paramAtmadravyasya sa.nbandhi yadastitva.n sa ev mokShaparyAyotpAdamokShamArga- dhrauvyo.nke svarUpako dhAraN karake pravartamAn suvarNake astitvase jinakI niShpatti hotI hai, — aise kuNDalAdi – utpAd, bAjUba.ndhAdi – vyay aur pItatvAdi dhrauvyo.nse jo suvarNakA astitva hai, vah (suvarNakA) svabhAv hai; usIprakAr dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase, jo dravyase pR^ithak dikhAI nahI.n dete, kartA -karaN -adhikaraNarUpase utpAd -vyay -dhrauvyo.nke svarUpako dhAraN karake pravartamAn dravyake astitvase jinakI niShpatti hotI hai, — aise utpAd -vyay- dhrauvyo.nse jo dravyakA astitva hai vah svabhAv hai . (dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase dravyase bhinna dikhAI na denevAle utpAd, vyay aur dhrauvyo.nkA astitva hai vah dravyakA hI astitva hai; kyo.nki utpAd, vyay aur dhrauvyo.nke svarUpako dravya hI dhAraN karatA hai, isalie dravyake astitvase hI utpAd, vyay aur dhrauvyo.nkI niShpatti hotI hai . yadi dravya na ho to utpAd, vyay aur dhrauvya bhI na ho.n . aisA astitva vah dravyakA svabhAv hai .)
athavA jaise dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase kuNDalAdi -utpAdo.nse bAjUba.ndhAdi vyayo.nse aur pItatvAdi dhrauvyo.nse jo pR^ithak nahI.n dikhAI detA; kartA -karaN -adhikaraNarUpase suvarNake svarUpako dhAraN karake pravartamAn kuNDalAdi -utpAdo.n, bAjUba.ndhAdi vyayo.n aur pItatvAdi dhrauvyo.nse jisakI niShpatti hotI hai, — aise suvarNakA, mUlasAdhanapanese unase niShpanna hotA huA, jo astitva hai, vah svabhAv hai . usIprakAr dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase
Page 179 of 513
PDF/HTML Page 212 of 546
single page version
kAlen vA bhAven votpAdavyayadhrauvyebhyaH pR^ithaganupalabhyamAnasya kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeN dravyasvarUpamupAdAy pravartamAnapravR^ittiyuktairutpAdavyayadhrauvyairniShpAditaniShpattiyuktasya dravyasya mUl- sAdhanatayA tairniShpAdita.n yadastitva.n sa svabhAvaH ..96..
paryAyavyayatadubhayAdhArabhUtamuktAtmadravyatvalakShaNadhrauvyANA.n svabhAv iti . eva.n yathA muktAtmadravyasya svakIyaguNaparyAyotpAdavyayadhrauvyaiH sah svarUpAstitvAbhidhAnamavAntarAstitvamabhinna.n vyavasthApita.n tathaiv utpAd -vyay -dhrauvyo.nse jo pR^ithak dikhAI nahI.n detA, kartA -karaN-1adhikaraNarUpase dravyake svarUpako dhAraN karake pravartamAn utpAd -vyay -dhrauvyo.nse jisakI niShpatti hotI hai, — aise dravyakA mUlasAdhanapanese unase niShpanna hotA huA jo astitva hai, vah svabhAv hai . (utpAdo.nse, vyayo.nse aur dhrauvyo.nse bhinna na dikhAI denevAle dravyakA astitva vah utpAdo.n, vyayo.n aur dhrauvyo.nkA hI astitva hai; kyo.nki dravyake svarUpako utpAd, vyay aur dhrauvya hI dhAraN karate hai.n, isaliye utpAd -vyay aur dhrauvyo.nke astitvase hI dravyakI niShpatti hotI hai . yadi utpAd- vyay -dhrauvya na ho.n to dravya bhI na ho . aisA astitva vah dravyakA svabhAv hai .)
bhAvArtha : — astitvake aur dravyake pradeshabhed nahI.n hai; aur vah astitva anAdi- ananta hai tathA ahetuk ekarUp pariNatise sadA pariNamit hotA hai, isaliye vibhAvadharmase bhI bhinna prakArakA hai; aisA honese astitva dravyakA svabhAv hI hai .
guN -paryAyo.nkA aur dravyakA astitva bhinna nahI.n hai; ek hI hai; kyo.nki guN -paryAye.n dravyase hI niShpanna hotI hai.n, aur dravya guN -paryAyo.nse hI niShpanna hotA hai . aur isIprakAr utpAd- vyay -dhrauvyakA aur dravyakA astitva bhI ek hI hai; kyo.nki utpAd -vyay -dhrauvya dravyase hI utpanna hote hai.n, aur dravya utpAd -vyay -dhrauvyo.nse hI utpanna hotA hai .
isaprakAr svarUpAstitvakA nirUpaN huA ..96.. 1. utpAd -vyay -dhrauvya hI dravyake kartA, karaN aur adhikaraN hai.n, isaliye utpAd -vyay -dhrauvya hI dravyake
– e dharmane upadeshatA jinavaravR^iShabh nirddiShTa Che. 97.
Page 180 of 513
PDF/HTML Page 213 of 546
single page version
ih kil prapa.nchitavaichitryeN dravyAntarebhyo vyAvR^itya vR^itten pratidravya.n sImAnamAsUtrayatA visheShalakShaNabhUten cha svarUpAstitven lakShyamANAnAmapi sarvadravyANAmastamitavaichitryaprapa.nch pravR^itya vR^itta.n pratidravyamAsUtrita.n sImAna.n bhindatsaditi sarvagata.n sAmAnyalakShaNabhUta.n sAdR^ishyAstitvameka.n khalvavabodhavyam . eva.n sadityabhidhAna.n saditi parichChedana.n cha sarvArthaparAmarshi syAt . yadi punaridameva.n na syAttadA ki.nchitsaditi ki.nchidasaditi ki.nchitsachchAsachcheti ki.nchidavAchyamiti cha syAt . tattu vipratiShiddhamev . prasAdhya.n chaitadanokahavat . yathA hi bahUnA.n bahuvidhAnAmano- samastasheShadravyANAmapi vyavasthApanIyamityarthaH ..96.. ath sAdR^ishyAstitvashabdAbhidheyA.n mahAsattA.n praj~nApayati — ih vivihalakkhaNANa.n ih loke pratyekasattAbhidhAnen svarUpAstitven vividhalakShaNAnA.n bhinnalakShaNAnA.n chetanAchetanamUrtAmUrtapadArthAnA.n lakkhaNamega.n tu ekamakhaNDalakShaNa.n bhavati . ki.n kartR^i . saditti sarva.n saditi mahAsattArUpam . ki.nvishiShTam . savvagaya.n sa.nkaravyatikaraparihArrUpasvajAtyavirodhen
anvayArtha : — [dharma.n ] dharmakA [khalu ] vAstavame.n [upadishatA ] upadesh karate huye [jinavaravR^iShabheN ] 1jinavaravR^iShabhane [ih ] is vishvame.n [vividhalakShaNAnA.n ] vividh lakShaNavAle (bhinna bhinna svarUpAstitvavAle sarva) dravyo.nkA [sat iti ] ‘sat’ aisA [sarvagata.n ] 2sarvagat [lakShaNa.n ] lakShaN (sAdR^ishyAstitva) [eka.n ] ek [praj~naptam ] kahA hai ..97..
TIkA : — is vishvame.n, vichitratAko vistArit karate hue (vividhatA -anekatAko dikhAte hue), anya dravyo.nse 3vyAvR^itta rahakar pravartamAn, aur pratyek dravyakI sImAko bA.Ndhate hue aise visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvase (samasta dravya) lakShit hote hai.n phi ra bhI sarva dravyo.nkA, vichitratAke vistArako asta karatA huA, sarva dravyo.nme.n pravR^itta hokar rahanevAlA, aur pratyek dravyakI ba.NdhI huI sImAkI avagaNanA karatA huA, ‘sat’ aisA jo sarvagat sAmAnyalakShaNabhUt sAdR^ishyAstitva hai vah vAstavame.n ek hI jAnanA chAhie . isaprakAr ‘sat’ aisA kathan aur ‘sat’ aisA j~nAn sarva padArtho.nkA 4parAmarsha karanevAlA hai . yadi vah aisA (sarvapadArthaparAmarshI) na ho to koI padArtha sat, (astitvavAlA) koI asat (astitva rahit), koI sat tathA asat aur koI avAchya honA chAhiye; kintu vah to viruddha hI hai, aur yah (‘sat’ aisA kathan aur j~nAnake sarvapadArthaparAmarshI honekI bAt) to siddha ho sakatI hai, vR^ikShakI bhA.Nti . 1. jinavaravR^iShabh = jinavaro.nme.n shreShTha; tIrtha.nkar .2. sarvagat = sarvame.n vyApanevAlA . 3. vyAvR^itta = pR^ithak; alag; bhinna .4. parAmarsha = sparsha; vichAr; lakSha; smaraN .
Page 181 of 513
PDF/HTML Page 214 of 546
single page version
kahAnAmAtmIyAtmIyasya visheShalakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtva.n sAmAnya- lakShaNabhUten sAdR^ishyodbhAsinAnokahatvenotthApitamekatva.n tiriyati, tathA bahUnA.n bahuvidhAnA.n dravyANAmAtmIyAtmIyasya visheShalakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtva.n sAmAnya- lakShaNabhUten sAdR^ishyodbhAsinA sadityasya bhAvenotthApitamekatva.n tiriyati . yathA cha teShAmano- kahAnA.n sAmAnyalakShaNabhUten sAdR^ishyodbhAsinAnokahatvenotthApitenaikatven tirohitamapi visheShalakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtvamuchchakAsti, tathA sarvadravyANAmapi sAmAnyalakShaNabhUten sAdR^ishyodbhAsinA sadityasya bhAvenotthApitenaikatven tirohitamapi visheSh- lakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtvamuchchakAsti ..97.. shuddhasa.ngrahanayen sarvagata.n sarvapadArthavyApakam . ida.n kenokta m . uvadisadA khalu dhamma.n jiNavaravasaheN paNNatta.n dharma.n vastusvabhAvasa.ngrahamupadishatA khalu sphu Ta.n jinavaravR^iShabheN praj~naptamiti . tadyathA – yathA sarve muktAtmanaH santItyukte sati paramAnandaikalakShaNasukhAmR^itarasAsvAdabharitAvasthalokAkAshpramitashuddhAsa.nkhyeyAtmapradeshai-
jaise bahutase, anek prakArake vR^ikSho.nko apane apane visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAle anekatvako, sAmAnya lakShaNabhUt 1sAdR^ishyadarshak vR^ikShatvase utpanna honevAlA ekatva 2tirohit (adR^ishya) kar detA hai, isIprakAr bahutase, anekaprakArake dravyo.nko apane -apane visheSh lakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAle anekatvako, sAmAnyalakShaNabhUt sAdR^ishyadarshak ‘sat’ panese (-‘sat’ aise bhAvase, astitvase, ‘hai’ panese) utpanna honevAlA ekatva tirohit kar detA hai . aur jaise un vR^ikSho.nke viShayame.n sAmAnyalakShaNabhUt sAdR^ishyadarshak vR^ikShatvase utpanna honevAle ekatvase tirohit hone par bhI (apane -apane) visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAlA anekatva spaShTatayA prakAshamAn rahatA hai, (banA rahatA hai, naShTa nahI.n hotA); usIprakAr sarva dravyo.nke viShayame.n bhI sAmAnyalakShaNabhUt sAdR^ishyadarshak ‘sat’ panese utpanna honevAle ekatvase tirohit hone par bhI (apane -apane) visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAlA anekatva spaShTatayA prakAshamAn rahatA hai
[bahutase (sa.nkhyApekShAse anek) aur anek prakArake (arthAt Amra, ashokAdi) vR^ikSho.nkA apanA -apanA svarUpAstitva bhinna -bhinna hai, isaliye svarUpAstitvakI apekShAse uname.n anekatva hai, parantu vR^ikShatva jo ki sarva vR^ikSho.nkA sAmAnyalakShaN hai aur jo sarva vR^ikSho.nme.n sAdR^ishya batalAtA hai, usakI apekShAse sarva vR^ikSho.nme.n ekatva hai . jab is ekatvako mukhya karate hai.n tab anekatva gauN ho jAtA hai; isIprakAr bahutase (ananta) aur anek (Chah) prakArake dravyo.nkA 1. sAdR^ishya = samAnatva .2. tirohit = tirobhUt; AchChAdit; adR^ishya .
Page 182 of 513
PDF/HTML Page 215 of 546
single page version
siddhajIvAnA.n grahaNa.n bhavati, tathA ‘sarva.n sat’ ityukte sa.ngrahanayen sarvapadArthAnA.n grahaNa.n bhavati . athavA
yugapadgrahaNa.n bhavati, tathA sarva.n sadityukte sati sAdR^ishyasattAbhidhAnen mahAsattArUpeN shuddhasa.ngrah-
nayen sarvapadArthAnA.n svajAtyavirodhen grahaNa.n bhavatItyarthaH ..97.. ath yathA dravya.n svabhAvasiddha.n tathA
hai, parantu satpanA (-astitvapanA, ‘hai’ aisA bhAv) jo ki sarva dravyo.nkA sAmAnya lakShaN hai aur
jo sarvadravyo.nme.n sAdR^ishya batalAtA hai usakI apekShAse sarvadravyo.nme.n ekatva hai . jab is ekatvako
(samasta dravyo.nkA svarUp -astitva sa.nba.ndhI) anekatva spaShTatayA prakAshamAn hI rahatA hai . ]
khaNDan karate hai.n . (arthAt aisA nishchit karate hai.n ki kisI dravyase anya dravyakI utpatti nahI.n hotI aur dravyase astitva koI pR^ithak padArtha nahI.n hai) : —
anvayArtha : — [dravya.n ] dravya [svabhAvasiddha.n ] svabhAvase siddha aur [sat iti ] (svabhAvase hI) ‘sat’ hai, aisA [jinAH ] jinendradevane [tattvataH ] yathArthataH [samAkhyAtavantaH ] kahA hai; [tathA ] isaprakAr [AgamataH ] Agamase [siddha.n ] siddha hai; [yaH ] jo [na ichChati ] ise nahI.n mAnatA [saH ] vah [hi ] vAstavame.n [parasamayaH ] parasamay hai ..98.. 1. arthAntaratva = anyapadArthapanA .
Page 183 of 513
PDF/HTML Page 216 of 546
single page version
na khalu dravyairdravyAntarANAmArambhaH, sarvadravyANA.n svabhAvasiddhatvAt . svabhAvasiddhatva.n tu teShAmanAdinidhanatvAt . anAdinidhana.n hi na sAdhanAntaramapekShate . guNaparyAyAtmAnamAtmanaH svabhAvamev mUlasAdhanamupAdAy svayamev siddhasiddhimadbhUta.n vartate . yattu dravyairArabhyate na tad dravyAntara.n, kAdAchitkatvAt sa paryAyaH, dvayaNukAdivanmanuShyAdivachcha . dravya.n punaranavadhi trisamayAvasthAyi na tathA syAt . athaiva.n yathA siddha.n svabhAvat ev dravya.n, tathA sadityapi tatsvabhAvat ev siddhamityavadhAryatAm, sattAtmanAtmanaH svabhAven niShpannaniShpattimadbhAv- yuktatvAt . na cha dravyAdarthAntarabhUtA sattopapattimabhiprapadyate, yatastatsamavAyAttatsaditi syAt . tatsadapi svabhAvat evetyAkhyAti — davva.n sahAvasiddha.n dravya.n paramAtmadravya.n svabhAvasiddha.n bhavati . kasmAt . anAdyananten parahetunirapekSheN svataH siddhen kevalaj~nAnAdiguNAdhArabhUten sadAnandaikarUpasukhasudhArasaparam- samarasIbhAvapariNatasarvashuddhAtmapradeshabharitAvasthen shuddhopAdAnabhUten svakIyasvabhAven niShpannatvAt . yachcha svabhAvasiddha.n na bhavati taddravyamapi na bhavati . dvayaNukAdipudgalaskandhaparyAyavat manuShyAdijIvaparyAyavachcha . saditi yathA svabhAvataH siddha.n taddravya.n tathA saditi sattAlakShaNamapi svabhAvat
TIkA : — vAstavame.n dravyo.nse dravyAntaro.nkI utpatti nahI.n hotI, kyo.nki sarva dravya svabhAvasiddha hai.n . (unakI) svabhAvasiddhatA to unakI anAdinidhanatAse hai; kyo.nki 1anAdinidhan sAdhanAntarakI apekShA nahI.n rakhatA . vah guNaparyAyAtmak aise apane svabhAvako hI — jo ki mUl sAdhan hai use — dhAraN karake svayamev siddha huA vartatA hai .
jo dravyo.nse utpanna hotA hai vah to dravyAntar nahI.n hai, 2kAdAchitkapaneke kAraN paryAy hai; jaise – dviaNuk ityAdi tathA manuShya ityAdi . dravya to anavadhi (maryAdA rahit) trisamay – avasthAyI (trikAlasthAyI) honese utpanna nahI.n hotA .
ab isaprakAr – jaise dravya svabhAvase hI siddha hai usIprakAr ‘(vah) sat hai’ aisA bhI usake svabhAvase hI siddha hai, aisA nirNay ho; kyo.nki sattAtmak aise apane svabhAvase niShpanna hue bhAvavAlA hai ( – dravyakA ‘sat hai’ aisA bhAv dravyake sattAsvarUp svabhAvakA hI banA huA hai) .
dravyase arthAntarabhUt sattA utpanna nahI.n hai (-nahI.n ban sakatI, yogya nahI.n hai) ki jisake samavAyase vah (-dravya) ‘sat’ ho . (isIko spaShTa samajhAte hai.n ) : — 1. anAdinidhan = Adi aur antase rahit . (jo anAdiananta ho usakI siddhike liye anya sAdhanakI
AvashyakatA nahI.n hai .) 2. kAdAchitka = kadAchit – kisIsamay ho aisA; anitya .
Page 184 of 513
PDF/HTML Page 217 of 546
single page version
sataH sattAyAshcha na tAvadyutasiddhatvenArthAntaratva.n, tayordaNDadaNDivadyutasiddhasyAdarshanAt . ayut- siddhatvenApi na tadupapadyate . ihedamiti pratIterupapadyat iti chet ki.nnibandhanA hIhedamiti pratItiH . bhedanibandhaneti chet ko nAm bhedaH . prAdeshik atAdbhAviko vA . na tAvatprAdeshikaH, pUrvamev yutasiddhatvasyApasAraNAt . atAdbhAvikashchet upapanna ev, yad dravya.n tanna guN iti vachanAt . aya.n tu na khalvekAntenehedamiti pratIternibandhana.n, ev bhavati, na cha bhinnasattAsamavAyAt . athavA yathA dravya.n svabhAvataH siddha.n tathA tasya yo.asau sattAguNaH so.api svabhAvasiddha ev . kasmAditi chet . sattAdravyayoH sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhede.api daNDadaNDivadbhinnapradeshAbhAvAt . ida.n ke kathitavantaH . jiNA tachchado samakkhAdA jinAH kartAraH tattvataH samyagAkhyAtavantaH kathitavantaH siddha.n tah Agamado santAnApekShayA dravyArthikanayenAnAdinidhanAgamAdapi tathA siddha.n NechChadi jo so hi parasamao nechChati na manyate ya ida.n vastusvarUpa.n sa hi sphu Ta.n parasamayo
pratham to 1satse 2sattAkI 3yutasiddhatAse arthAntaratva nahI.n hai, kyo.nki daNDa aur daNDIkI bhA.Nti unake sambandhame.n yutasiddhatA dikhAI nahI.n detI . (dUsare) ayutasiddhatAse bhI vah (arthAntaratva) nahI.n banatA . ‘isame.n yah hai (arthAt dravyame.n sattA hai)’ aisI pratIti hotI hai isaliye vah ban sakatA hai, — aisA kahA jAy to (pUChate hai.n ki) ‘isame.n yah hai’ aisI pratIti kisake Ashray (-kAraN) se hotI hai ? yadi aisA kahA jAy ki bhedake Ashrayase (arthAt dravya aur sattAme.n bhed honese) hotI hai to, vah kaunasA bhed hai ? prAdeshik yA atAdbhAvik ? 4prAdeshik to hai nahI.n, kyo.nki yutasiddhatva pahale hI radda (naShTa, nirarthak) kar diyA gayA hai, aur yadi 5atAdbhAvik kahA jAy to vah upapanna hI (ThIk hI) hai, kyo.nki aisA (shAstrakA) vachan hai ki ‘jo dravya hai vah guN nahI.n hai .’ parantu (yahA.N bhI yah dhyAname.n rakhanA ki) yah atAdbhAvik bhed ‘ekAntase isame.n yah hai’ aisI pratItikA Ashray (kAraN) nahI.n hai, kyo.nki vah 1. sat = astitvavAn arthAt dravya .2. sattA = astitva (guN) . 3. yutasiddha = ju.Dkar siddha huA; samavAyase – sa.nyogase siddha huA . [jaise lAThI aur manuShyake bhinna hone
sattAke yogase dravya ‘sattAvAlA’ (‘sat’) huA hai aisA nahI.n hai . lAThI aur manuShyakI bhA.Nti sattA aur
4. dravya aur sattAme.n pradeshabhed nahI.n hai; kyo.nki pradeshabhed ho to yutasiddhatva Aye, jisako pahale hI radda karake
batAyA hai . 5. dravya vah guN nahI.n hai aur guN vah dravya nahI.n hai, – aise dravya -guNake bhedako (guN -guNI -bhedako)
Page 185 of 513
PDF/HTML Page 218 of 546
single page version
svayamevonmagnanimagnatvAt . tathA hi — yadaiv paryAyeNArpyate dravya.n tadaiv guNavadida.n dravyamay- masya guNaH, shubhramidamuttarIyamayamasya shubhro guN ityAdivadatAdbhAviko bhed unmajjati . yadA tu dravyeNArpyate dravya.n tadAstamitasamastaguNavAsanonmeShasya tathAvidha.n dravyamev shubhramuttarIy- mityAdivatprapashyataH samUl evAtAdbhAviko bhedo nimajjati . eva.n hi bhede nimajjati tatpratyayA pratItirnimajjati . tasyA.n nimajjatyAmayutasiddhatvotthamarthAntaratva.n nimajjati . tataH samastamapi dravyamevaika.n bhUtvAvatiShThate . yadA tu bhed unmajjati, tasminnunmajjati tatpratyayA pratIti- runmajjati, tasyAmunmajjatyAmayutasiddhatvotthamarthAntaratvamunmajjati, tadApi tatparyAyatvenonmajjajjal- rAsherjalakallol iv dravyAnna vyatirikta.n syAt . eva.n sati svayamev sad dravya.n bhavati . yastveva.n mithyAdR^iShTirbhavati . eva.n yathA paramAtmadravya.n svabhAvataH siddhamavaboddhavya.n tathA sarvadravyANIti . atra dravya.n kenApi puruSheN na kriyate . sattAguNo.api dravyAdbhinno nAstItyabhiprAyaH ..98.. athotpAdavyayadhrauvyatve (atAdbhAvik bhed) svayamev 1unmagna aur 2nimagna hotA hai . vah isaprakAr hai : — jab dravyako paryAy prApta karAI jAy ( arthAt jab dravyako paryAy prApta karatI hai — pahu.NchatI hai isaprakAr paryAyArthikanayase dekhA jAy) tab hI — ‘shukla yah vastra hai, yah isakA shuklatva guN hai’ ityAdikI bhA.Nti — ‘guNavAlA yah dravya hai, yah isakA guN hai’ isaprakAr atAdbhAvik bhed unmagna hotA hai; parantu jab dravyako dravya prApta karAyA jAy (arthAt dravyako dravya prApta karatA hai; — pahu.NchatA hai isaprakAr dravyArthikanayase dekhA jAy), tab jisake samasta 3guNavAsanAke unmeSh asta ho gaye hai.n aise us jIvako — ‘shuklavastra hI hai’ ityAdikI bhA.Nti — ‘aisA dravya hI hai’ isaprakAr dekhane par samUl hI atAdbhAvik bhed nimagna hotA hai . isaprakAr bhedake nimagna hone par usake Ashrayase (-kAraNase) hotI huI pratIti nimagna hotI hai . usake nimagna hone par ayutasiddhatvajanit arthAntarapanA nimagna hotA hai, isaliye samasta hI ek dravya hI hokar rahatA hai . aur jab bhed unmagna hotA hai, vah unmagna hone par usake Ashray (kAraN) se hotI huI pratIti unmagna hotI hai, usake unmagna hone par ayutasiddhatvajanit arthAntarapanA unmagna hotA hai, tab bhI (vah) dravyake paryAyarUpase unmagna honese, — jaise jalarAshise jalatara.nge.n vyatirikta nahI.n hai.n (arthAt samudrase tara.nge.n alag nahI.n hai.n) usIprakAr — dravyase vyatirikta nahI.n hotA . 1. unmagna honA = U par AnA; tair AnA; pragaT honA (mukhya honA) . 2. nimagna honA = DUb jAnA (gauN honA) . 3. guNavAsanAke unmeSh = dravyame.n anek guN honeke abhiprAyakI pragaTatA; guNabhed honerUp manovR^ittike
(abhiprAyake) a.nkur . pra 24
Page 186 of 513
PDF/HTML Page 219 of 546
single page version
nechChati sa khalu parasamay ev draShTavyaH ..98..
ih hi svabhAve nityamavatiShThamAnatvAtsaditi dravyam . svabhAvastu dravyasya dhrauvyo- tpAdochChedaikyAtmakapariNAmaH . yathaiv hi dravyavAstunaH sAmastyenaikasyApi viShkambhakram- sati sattaiv dravya.n bhavatIti praj~nApayati — sadavaTThida.n sahAve davva.n dravya.n muktAtmadravya.n bhavati . ki.n kartR^i . saditi shuddhachetanAnvayarUpamastitvam . ki.nvishiShTam . avasthitam . kva . svabhAve . svabhAva.n kathayati — davvassa jo hi pariNAmo tasya paramAtmadravyasya sa.nbandhI hi sphu Ta.n yaH pariNAmaH . keShu viShayeShu . atthesu
aisA honese (yah nishchit huA ki) dravya svayamev sat hai . jo aisA nahI.n mAnatA vah (use) vAstavame.n ‘parasamay’ (mithyAdR^iShTi) hI mAnanA ..98..
anvayArtha : — [svabhAve ] svabhAvame.n [avasthita.n ] avasthit (honese) [dravya.n ] dravya [sat ] ‘sat’ hai; [dravyasya ] dravyakA [yaH hi ] jo [sthitisa.nbhavanAshasa.nbaddhaH ] utpAdavyayadhrauvya sahit [pariNAmaH ] pariNAm hai [saH ] vah [artheShu svabhAvaH ] padArtho.nkA svabhAv hai ..99..
TIkA : — yahA.N (vishvame.n) svabhAvame.n nitya avasthit honese dravya ‘sat’ hai . svabhAv dravyakA dhrauvya -utpAd -vinAshakI ekatAsvarUp pariNAm hai .
jaise 1dravyakA vAstu samagrapane dvArA (akhaNDatA dvArA) ek honepar bhI, vistArakramame.n 1. dravyakA vAstu = dravyakA sva -vistAr, dravyakA sva -kShetra, dravyakA sva -AkAr, dravyakA sva -dal .
Page 187 of 513
PDF/HTML Page 220 of 546
single page version
pravR^ittivartinaH sUkShmA.nshAH pradeshAH, tathaiv hi dravyavR^itteH sAmastyenaikasyApi pravAhakramapravR^ittivartinaH sUkShmA.nshAH pariNAmAH . yathA cha pradeshAnA.n parasparavyatirekanibandhano viShkambhakramaH, tathA pariNAmAnA.n parasparavyatirekanibandhanaH pravAhakramaH . yathaiv cha te pradeshAH svasthAne svarUp- pUrvarUpAbhyAmutpannochChannatvAtsarvatra parasparAnusyUtisUtritaikavAstutayAnutpannapralInatvAchcha sa.nbhUti- sa.nhAradhrauvyAtmakamAtmAna.n dhArayanti, tathaiv te pariNAmAH svAvasare svarUpapUrvarUpAbhyA- mutpannochChannatvAtsarvatra parasparAnusyUtisUtritaikapravAhatayAnutpannapralInatvAchcha sa.nbhUtisa.nhAradhrauvyA- tmakamAtmAna.n dhArayanti . yathaiv cha ya ev hi pUrvapradeshochChedanAtmako vAstusImAntaH sa ev hi taduttarotpAdAtmakaH, sa ev cha parasparAnusyUtisUtritaikavAstutayAtadubhayAtmak iti; tathaiv paramAtmapadArthasya dharmatvAdabhedanayenArthA bhaNyante . ke te . kevalaj~nAnAdiguNAH siddhatvAdiparyAyAshcha, teShvartheShu viShayeShu yo.asau pariNAmaH . so sahAvo kevalaj~nAnAdiguNasiddhatvAdiparyAyarUpastasya paramAtmadravyasya svabhAvo bhavati . sa cha katha.nbhUtaH . Thidisa.nbhavaNAsasa.nbaddho svAtmaprAptirUpamokShaparyAyasya sa.nbhavastasminnev kShaNe paramAgamabhAShayaikatvavitarkAvIchAradvitIyashukladhyAnasa.nj~nasya shuddhopAdAnabhUtasya pravartamAn usake jo sUkShma a.nsh hai.n ve pradesh hai.n, isIprakAr dravyakI 1vR^itti samagrapane dvArA ek honepar bhI, pravAhakramame.n pravartamAn usake jo sUkShma a.nsh hai.n ve pariNAm hai . jaise vistArakramakA kAraN pradesho.nkA paraspar vyatirek hai, usIprakAr pravAhakramakA kAraN pariNAmo.nkA paraspar 2vyatirek hai .
jaise ve pradesh apane sthAname.n sva -rUpase utpanna aur pUrva -rUpase vinaShTa honese tathA sarvatra paraspar 3anusyUtise rachit ekavAstupane dvArA anutpanna -avinaShTa honese utpatti -sa.nhAr- dhrauvyAtmak hai.n, usIprakAr ve pariNAm apane avasarame.n sva -rUpase utpanna aur pUrvarUpase vinaShTa honese tathA sarvatra paraspar anusyUtise rachit ek pravAhapane dvArA anutpanna -avinaShTa honese utpatti -sa.nhAr -dhrauvyAtmak hai.n . aur jaise vAstukA jo ChoTese ChoTA a.nsh pUrvapradeshake vinAshasvarUp hai vahI (a.nsh) usake bAdake pradeshakA utpAdasvarUp hai tathA vahI paraspar anusyUtise rachit ek vAstupane dvArA anubhay svarUp hai (arthAt dome.nse ek bhI svarUp nahI.n hai), isIprakAr pravAhakA jo ChoTese ChoTA a.nsh pUrvapariNAmake vinAshasvarUp hai vahI usake 1. vR^itti = vartanA vah; honA vah; astitva . 2. vyatirek = bhed; (ekakA dUsareme.n) abhAv, (ek pariNAm dUsare pariNAmarUp nahI.n hai, isaliye dravyake
pravAhame.n kram hai) . 3. anusyUti = anvayapUrvak ju.DAn . [sarva pariNAm paraspar anvayapUrvak (sAdR^ishya sahit) gu.nthit (ju.De)