Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 95-99.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 28

 

Page 168 of 513
PDF/HTML Page 201 of 546
single page version

ye khalu jIvapudgalAtmakamasamAnajAtIyadravyaparyAya.n sakalAvidyAnAmekamUlamupagatA
yathoditAtmasvabhAvasa.nbhAvanaklIbAH tasminnevAshaktimupavrajanti, te khalUchChalitanirargalaikAnta-
dR^iShTayo manuShya evAhameSh mamaivaitanmanuShyasharIramityaha.nkAramamakArAbhyA.n vipralabhyamAnA avichalit-
chetanAvilAsamAtrAdAtmavyavahArAt
.h prachyutya kroDIkR^itasamastakriyAkuTumbaka.n manuShyavyavahAramAshritya
rajyanto dviShantashcha paradravyeN karmaNA sa.ngatatvAtparasamayA jAyante .
ye tu punarasa.nkIrNa -dravyaguNaparyAyasusthita.n bhagavantamAtmanaH svabhAva.n
sakalavidyAnAmekamUlamupagamya yathoditAtmasvabhAvasa.nbhAvanasamarthatayA paryAyamAtrAshakti-
dravyaguNaparyAyaparij~nAnamUDhA athavA nArakAdiparyAyarUpo na bhavAmyahamiti bhedavij~nAnamUDhAshcha parasamayA
mithyAdR^iShTayo bhavantIti
. tasmAdiya.n pArameshvarI dravyaguNaparyAyavyAkhyA samIchInA bhadrA bhavatItyabhi-
prAyaH ..93.. ath prasa.ngAyAtA.n parasamayasvasamayavyavasthA.n kathayatije pajjaesu NiradA jIvA ye paryAyeShu
TIkA :jo jIv pudgalAtmak asamAnajAtIy dravyaparyAyakAjo ki sakal
avidyAo.nkA ek mUl hai usakAAshray karate hue 1yathokta AtmasvabhAvakI 2sa.nbhAvanA
karaneme.n napu.nsak honese usIme.n bal dhAraN karate hai.n (arthAt un asamAnajAtIy dravya -paryAyo.nke
prati hI balavAn hai.n ), ve
jinakI 3nirargal ekAntadR^iShTi uChalatI hai aise‘yah mai.n manuShya
hI hU.N, merA hI yah manuShya sharIr hai’ isaprakAr aha.nkAr -mamakArase ThagAye jAte huye,
avichalitachetanAvilAsamAtra
4AtmavyavahArase chyut hokar, jisame.n samasta kriyAkalApako
ChAtIse lagAyA jAtA hai aise 5manuShyavyavahArakA Ashray karake rAgI -dveShI hote hue par dravyarUp
karmake sAth sa.ngatatAke kAraN (-paradravyarUp karmake sAth yukta ho jAnese) vAstavame.n 6parasamay
hote hai.n arthAt parasamayarUp pariNamit hote hai.n .
aur jo 7asa.nkIrNa dravya guN -paryAyo.nse susthit bhagavAn AtmAke svabhAvakAjo
ki sakal vidyAo.nkA ek mUl hai usakAAshray karake yathokta AtmasvabhAvakI
sa.nbhAvanAme.n samartha honese paryAyamAtra pratike balako dUr karake AtmAke svabhAvame.n hI sthiti karate
1. yathokta = pUrva gAthAme.n kahA jaisA . 2. sa.nbhAvanA = sa.nchetan; anubhav; mAnyatA; Adar .
3. nirargal = a.nkush binA kI; behad (jo manuShyAdi paryAyame.n lIn hai.n, ve behad ekA.ntadR^iShTirUp hai .)
4. AtmavyavahAr = AtmArUp vartan, AtmArUp kArya, AtmArUp vyApAr .
5. manuShyavyavahAr = manuShyarUp vartan (mai.n manuShya hI hU.N . aisI mAnyatApUrvak vartan) .
6. jo jIv parake sAth ekatvakI mAnyatApUrvak yukta hotA hai, use parasamay kahate hai.n .
7. asa.nkIrNa = ekamek nahI.n aise; spaShTatayA bhinna [bhagavAn AtmasvabhAv spaShTa bhinna -parake sAth ekamek
aise dravyaguNaparyAyo.nse susthit hai ] .

Page 169 of 513
PDF/HTML Page 202 of 546
single page version

matyasyAtmanaH svabhAv ev sthitimAsUtrayanti, te khalu sahajavijR^imbhitAnekAntadR^iShTiprakShapit-
samastaikAntadR^iShTiparigrahagrahA manuShyAdigatiShu tadvigraheShu chAvihitAha.nkAramamakArA
anekApavarakasa.nchAritaratnapradIpamivaikarUpamevAtmAnamupalabhamAnA avichalitachetanAvilAs-
mAtramAtmavyavahAramurarIkR^itya kroDIkR^itasamastakriyAkuTumbaka.n manuShyavyavahAramanAshrayanto vishrAnta-
rAgadveShonmeShatayA paramamaudAsInyamavala.nbamAnA nirastasamastaparadravyasa.ngatitayA svadravyeNaiv kevalen
sa.ngatatvAtsvasamayA jAyante
.
ataH svasamay evAtman -stattvam ..94..
niratAH jIvAH parasamaig tti NiddiTThA te parasamayA iti nirdiShTAH ka thitAH . tathAhitathAhi
manuShyAdiparyAyarUpo.ahamityaha~N.hkAro bhaNyate, manuShyAdisharIra.n tachCharIrAdhArotpannapa~nchendriyaviShayasukhasvarUpa.n
cha mameti mamakAro bhaNyate, tAbhyA.n pariNatAH mamakArAha~N.hkArarahitaparamachaitanyachamatkArapariNateshchyutA ye te

ka rmodayajanitaparaparyAyaniratatvAtparasamayA mithyAdR^iShTayo bhaNyante
. AdasahAvamhi ThidA ye punarAtmasvarUpe
sthitAste sagasamayA muNedavvA svasamayA mantavyA j~nAtavyA iti . tadyathAtadyathAanekApavarak sa.nchAritaik -
ratnapradIp ivAnek sharIreShvapyeko.ahamiti dR^iDhasa.nskAreN nijashuddhAtmani sthitA ye te ka rmodayajanit-
paryAyapariNatirahitatvAtsvasamayA bhavantItyarthaH
..94.. ath dravyasya sattAdilakShaNatraya.n sUchayati
pra 22
hai.n (-lIn hote hai.n), vejinho.nne sahaj -vikasit anekAntadR^iShTi se samasta ekAntadR^iShTike
1parigrahake Agrah prakShIN kar diye hai.n, aisemanuShyAdi gatiyo.nme.n aur un gatiyo.nke sharIro.nme.n
aha.nkArmamakAr na karake anek kakSho.n (kamaro.n) me.n 2sa.nchArit ratnadIpakakI bhA.Nti ekarUp
hI AtmAko upalabdha (-anubhav) karate huye, avichalit -chetanAvilAsamAtra AtmavyavahArako
a.ngIkAr karake, jisame.n samasta kriyAkalApase bhe.nT kI jAtI hai aise manuShyavyavahArakA Ashray
nahI.n karate huye, rAgadveShakA unmeSh (prAkaTay) ruk jAnese param udAsInatAkA Alamban lete
huye, samasta paradravyo.nkI sa.ngati dUr kar denese mAtra svadravyake sAth hI sa.ngatatA honese vAstavame.n
3svasamay hote hai.n arthAt svasamayarUp pariNamit hote hai.n .
isaliye svasamay hI AtmAkA tattva hai .
1. parigrah = svIkAr; a.ngIkAr .
2. sa.nchArit = lejAye gaye . (jaise bhinna -bhinna kamaro.nme.n lejAyA gayA ratnadIpak ekarUp hI hai, vah ki.nchitmAtra
bhI kamareke rUpame.n nahI.n hotA, aur na kamarekI kriyA karatA hai, usIprakAr bhinna -bhinna sharIro.nme.n praviShTa
honevAlA AtmA ekarUp hI hai, vah ki.nchitmAtra bhI sharIrarUp nahI.n hotA aur na sharIrakI kriyA karatA
hai
isaprakAr j~nAnI jAnatA hai .)
3. jo jIv svake sAth ekatvakI mAnyatApUrvak (svake sAth) yukta hotA hai use sva -samay kahA jAtA
.

Page 170 of 513
PDF/HTML Page 203 of 546
single page version

ath dravyalakShaNamupalakShayati
aparichchattasahAveNuppAdavvayadhuvattasa.nbaddha.n .
guNava.n cha sapajjAya.n ja.n ta.n davva.n ti vuchcha.nti ..95..
aparityaktasvabhAvenotpAdavyayadhruvatvasa.nbaddham .
guNavachcha saparyAya.n yattaddravyamiti bruvanti ..95..
aparichchattasahAveN aparityakta svabhAvamastitven sahAbhinna.n uppAdavvayadhuvattasa.njutta.n utpAdavyayadhrauvyaiH sah
sa.nyukta.n guNava.n cha sapajjAya.n guNavatparyAyasahita.n cha ja.n yadittha.nbhUta.n sattAdilakShaNatrayasa.nyukta.n ta.n davva.n ti vuchcha.nti
taddravyamiti bruvanti sarvaj~nAH . ida.n dravyamutpAdavyayadhrauvyairguNaparyAyaishcha sah lakShyalakShaNabhede api sati
sattAbheda.n na gachChati . tarhi ki.n karoti . svarUpatayaiv tathAvidhatvamavalambate . tathAvidhatvamavalambate
ko.arthaH . utpAdavyayadhrauvyasvarUpa.n guNaparyAyasvarUpa.n cha pariNamati shuddhAtmavadev . tathAhi
bhAvArtha :‘mai.n manuShya hU.N, sharIrAdik samasta kriyAo.nko mai.n karatA hU.N, strI -putra-
dhanAdike grahaN -tyAgakA mai.n svAmI hU.N’ ityAdi mAnanA so manuShyavyavahAr (manuShyarUp pravR^itti)
hai; ‘mAtra achalit chetanA vah hI mai.n hU.N’ aisA mAnanA
pariNamit honA so AtmavyavahAr
(AtmArUp pravR^itti) hai .
jo manuShyAdiparyAyame.n lIn hai.n, ve ekAntadR^iShTivAle log manuShyavyavahArakA Ashray karate
hai.n, isaliye rAgI -dveShI hote hai.n aur isaprakAr paradravyarUp karmake sAth sambandha karate honese ve
parasamay hai.n; aur jo bhagavAn AtmasvabhAvame.n hI sthit hai.n ve anekAntadR^iShTivAle log
manuShyavyavahArakA Ashray nahI.n karake AtmavyavahArakA Ashray karate hai.n, isaliye rAgI -dveShI nahI.n
hote arthAt param udAsIn rahate hai.n aur isaprakAr paradravyarUp karmake sAth sambandha na karake
mAtra svadravyake sAth hI sambandha karate hai.n, isaliye ve svasamay hai.n
..94..
ab dravyakA lakShaN batalAte hai.n :
anvayArtha :[aparityaktasvabhAven ] svabhAvako Cho.De binA [yat ] jo
[utpAdavyayadhruvatvasa.nbaddham ] utpAd -vyay -dhrauvyasa.nyukta hai [cha ] tathA [guNavat saparyAya.n ]
guNayukta aur paryAyasahit hai, [tat ] use [dravyam iti ] ‘dravya’ [bruvanti ] kahate hai.n
..95..
ChoDayA vinA ja svabhAvane utpAd -vyay -dhruvayukta Che,
vaLI guN ne paryay sahit je, ‘dravya’ bhAkhyu.n tehane. 95.

Page 171 of 513
PDF/HTML Page 204 of 546
single page version

ih khalu yadanArabdhasvabhAvabhedamutpAdavyayadhrauvyatrayeN guNaparyAyadvayen cha yallakShyate tad
dravyam . tatra hi dravyasya svabhAvo.astitvasAmAnyAnvayaH . astitva.n hi vakShyati dvividha.n
svarUpAstitva.n sAdR^ishyAstitva.n cheti . tatrotpAdaH prAdurbhAvaH, vyayaH prachyavana.n, dhrauvyamavasthitiH .
guNA vistAravisheShAH . te dvividhAH sAmAnyavisheShAtmakatvAt . tatrAstitva.n nAstitva-
mekatvamanyatva.n dravyatva.n paryAyatva.n sarvagatatvamasarvagatatva.n sapradeshatvamapradeshatva.n mUrtatvamamUrtatva.n
sakri yatvamakri yatva.n chetanatvamachetanatva.n kartR^itvamakartR^itva.n bhoktR^itvamabhoktR^itvamagurulaghutva.n chetyAdayaH
sAmAnyaguNAH, avagAhahetutva.n gatinimittatA sthitikAraNatva.n vartanAyatanatva.n rUpAdimattA
chetanatvamityAdayo visheShaguNAH
. paryAyA AyatavisheShAH . te pUrvamevoktAshchaturvidhAH .
kevalaj~nAnotpattiprastAve shuddhAtmaruchiparichChittinishchalAnubhUtirUpakAraNasamayasAraparyAyasya vinAshe sati
shuddhAtmopalambhavyaktirUpakAryasamayasArasyotpAdaH kAraNasamayasArasya vyayastadubhayAdhArabhUtaparamAtmadravya-

tven dhrauvya.n cha
. tathAnantaj~nAnAdiguNAH, gatimArgaNAvipakShabhUtasiddhagatiH, indriyamArgaNAvipakSha-
bhUtAtIndriyatvAdilakShaNAH shuddhaparyAyAshcha bhavantIti . yathA shuddhasattayA sahAbhinna.n paramAtmadravya.n
pUrvoktotpAdavyayadhrauvyairguNaparyAyaishcha sah sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhede.api sati taiH sah sattAbheda.n na
TIkA :yahA.N (is vishvame.n) jo, svabhAvabhed kiye binA, 1utpAd -vyay -dhrauvyatrayase
aur 2guNaparyAyadvayase 3lakShit hotA hai, vah dravya hai . iname.nse (-svabhAv, utpAd, vyay, dhrauvya,
guN aur paryAyame.nse) dravyakA svabhAv vah 4astitvasAmAnyarUp anvay hai; astitva do
prakArakA kahe.nge :1svarUp -astitva . 2sAdR^ishya -astitva . utpAd vah prAdurbhAv (pragaT
honAutpanna honA) hai; vyay vah prachyuti (arthAt bhraShTa,naShTa honA) hai; dhrauvya vah avasthiti
(ThikAnA) hai; guN vah vistAravisheSh hai.n . ve sAmAnyavisheShAtmak honese do prakArake hai.n . iname.n,
astitva, nAstitva, ekatva, anyatva, dravyatva, paryAyatva, sarvagatatva, asarvagatatva, sapradeshatva,
apradeshatva, mUrtatva, amUrtatva, sakriyatva, akriyatva, chetanatva, achetanatva, kartR^itva, akartR^itva,
bhoktR^itva, abhoktR^itva, agurulaghutva, ityAdi sAmAnyaguN hai.n; avagAhahetutva, gatinimittatA,
sthitikAraNatva, vartanAyatanatva, rUpAdimattva, chetanatva ityAdi visheSh guN hai.n
. paryAy AyatavisheSh
hai.n . ve pUrva hI (93 vI.n gAthA kI TIkAme.n) kathit chAr prakArakI hai.n .
1. utpAd -vyay -dhrauvyatray = utpAd, vyay aur dhrauvyayah tripuTI (tIno.nkA samUh) .
2. guNaparyAyadvay = guN aur paryAyyah yugal (dono.nkA samUh)
3. lakShit hotA hai = lakShyarUp hotA hai, pahichAnA jAtA hai . [ (1) utpAd -vyay -dhrauvya tathA (2) guNaparyAy
ve lakShaN hai.n aur dravya vah lakShya hai . ]
4. astitvasAmAnyarUp anvay = ‘hai, hai, hai’ aisA ekarUp bhAv dravyakA svabhAv hai . (anvay = ekarUpatA
sadR^ishabhAv .)

Page 172 of 513
PDF/HTML Page 205 of 546
single page version

na cha tairutpAdAdibhirguNaparyAyairvA sah dravya.n lakShyalakShaNabhede.api svarUpabhedamupavrajati,
svarUpat ev dravyasya tathAvidhatvAduttarIyavat .
yathA khalUttarIyamupAttamalinAvastha.n prakShAlitamamalAvasthayotpadyamAna.n tenotpAden lakShyate, na
cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate, tathA dravyamapi
samupAttaprAktanAvastha.n samuchitabahira.ngasAdhanasannidhisadbhAve vichitrabahutarAvasthAna.n svarUpakartR^ikaraN-
sAmarthyasvabhAvenAntara.ngasAdhanatAmupAgatenAnugR^ihItamuttarAvasthayotpadyamAna.n tenotpAden lakShyate, na cha
ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate
. yathA cha tadevottarIy-
mamalAvasthayotpadyamAna.n malinAvasthayA vyayamAna.n ten vyayen lakShyate, na cha ten sah svarUpabhed-
karoti, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate . tathAvidhatva.n ko.arthaH . utpAdavyayadhrauvyaguNaparyAyasvarUpeN
pariNamati, tathA sarvadravyANi svakIyasvakIyayathochitotpAdavyayadhrauvyaistathaiv guNaparyAyaishcha sah yadyapi
sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhirbheda.n kurvanti tathApi sattAsvarUpeN bheda.n na kurvanti, svabhAvat ev

tathAvidhatvamavalambante
. tathAvidhatva.n ko.arthaH . utpAdavyayAdisvarUpeN pariNamanti . athavA yathA vastra.n
1. dravyame.n nijame.n hI svarUpakartA aur svarUpakaraN honekI sAmarthya hai . yah sAmarthyasvarUp svabhAv hI apane
pariNamaname.n (avasthA.ntar karaneme.n) antara.ng sAdhan hai .
dravyakA un utpAdAdike sAth athavA guNaparyAyo.nke sAth lakShya -lakShaN bhed hone par
bhI svarUpabhed nahI.n hai . svarUpase hI dravya vaisA (utpAdAdi athavA guNaparyAyavAlA) hai
vastrake samAn .
jaise malin avasthAko prApta vastra, dhone par nirmal avasthAse (-nirmal avasthArUp,
nirmal avasthAkI apekShAse) utpanna hotA huA us utpAdase lakShit hotA hai; kintu usakA
us utpAdake sAth svarUp bhed nahI.n hai, svarUpase hI vaisA hai (arthAt svaya.n utpAdarUpase
hI pariNat hai); usIprakAr jisane pUrva avasthA prApta kI hai aisA dravya bhI
jo ki uchit
bahira.ng sAdhano.nke sAnnidhya (nikaTatA; hAjarI) ke sadbhAvame.n anek prakArakI bahutasI
avasthAye.n karatA hai vah
1antara.ngasAdhanabhUt svarUpakartA aur svarUpakaraNake sAmarthyarUp
svabhAvase anugR^ihIt hone par, uttar avasthAse utpanna hotA huA vah utpAdase lakShit hotA
hai; kintu usakA us utpAdake sAth svarUpabhed nahI.n hai, svarUpase hI vaisA hai
. aur jaise
vahI vastra nirmal avasthAse utpanna hotA huA aur malin avasthAse vyayako prApta hotA
huA us vyayase lakShit hotA hai, parantu usakA us vyayake sAth svarUpabhed nahI.n hai,
svarUpase hI vaisA hai; usIprakAr vahI dravya bhI uttar avasthAse utpanna hotA huA aur pUrva
avasthAse vyayako prApta hotA huA us vyayase lakShit hotA hai; parantu usakA us vyayake

Page 173 of 513
PDF/HTML Page 206 of 546
single page version

mupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate, tathA tadev dravyamapyuttarAvasthayotpadyamAna.n
prAktanAvasthayA vyayamAna.n ten vyayen lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev
tathAvidhatvamavalambate
. yathaiv cha tadevottarIyamekakAlamamalAvasthayotpadyamAna.n malinAvasthayA
vyayamAnamavasthAyinyottarIyatvAvasthayA dhrauvyamAlambamAna.n dhrauvyeN lakShyate, na cha ten sah
svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate, tathaiv tadev dravyamapyekakAl-
muttarAvasthayotpadyamAna.n prAktanAvasthayA vyayamAnamavasthAyinyA dravyatvAvasthayA dhrauvyamAlambamAna.n
dhrauvyeN lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate
.
yathaiv cha tadevottarIya.n vistAravisheShAtmakairguNairlakShyate, na cha taiH sah svarUpabhedamupavrajati,
svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate, tathaiv tadev dravyamapi vistAravisheShAtmakairguNairlakShyate, na cha
taiH sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvam -valambate
. yathaiv cha
tadevottarIyamAyatavisheShAtmakaiH paryAyavartibhistantubhirlakShyate, na cha taiH sah svarUp -bhedamupavrajati,
svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate; tathaiv tadev dravyamapyAyatavisheShAtmakaiH paryAyairlakShyate, na cha
taiH sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate
..95..
sAth svarUpabhed nahI.n hai, vah svarUpase hI vaisA hai . aur jaise vahI vastra ek hI samayame.n
nirmal avasthAse utpanna hotA huA, malin avasthAse vyayako prApta hotA huA aur
TikanevAlI aisI vastratva -avasthAse dhruv rahatA huA dhrauvyase lakShit hotA hai; parantu usakA
us dhrauvyake sAth svarUpabhed nahI.n hai, svarUpase hI vaisA hai; isIprakAr vahI dravya bhI ek
hI samay uttar avasthAse utpanna hotA huA, pUrva avasthAse vyay hotA huA, aur TikanevAlI
aisI dravyatvaavasthAse dhruv rahatA huA dhrauvyase lakShit hotA hai
. kintu usakA us dhrauvyake
sAth svarUpabhed nahI.n hai, vah svarUpase hI vaisA hai .
aur jaise vahI vastra vistAravisheShasvarUp (shuklatvAdi) guNo.nse lakShit hotA hai; kintu
usakA un guNo.nke sAth svarUpabhed nahI.n hai, svarUpase hI vah vaisA hai; isIprakAr vahI dravya
bhI vistAravisheShasvarUp guNo.nse lakShit hotA hai; kintu usakA un guNo.nke sAth svarUpabhed nahI.n
hai, vah svarUpase hI vaisA hai
. aur jaise vahI vastra AyatavisheShasvarUp paryAyavartI
(-paryAyasthAnIy) ta.ntuo.nse lakShit hotA hai; kintu usakA un ta.ntuo.nke sAth svarUpabhed nahI.n
hai, vah svarUpase hI vaisA hai
. usIprakAr vahI dravya bhI AyatavisheShasvarUp paryAyo.nse lakShit
hotA hai, parantu usakA un paryAyo.nke sAth svarUpabhed nahI.n hai, vah svarUpase hI vaisA hai ..95..
nirmalaparyAyeNotpanna.n malinaparyAyeN vinaShTa.n tadubhayAdhArabhUtavastrarUpeN dhruvamavinashvara.n, tathaiv shukla-
varNAdiguNanavajIrNAdiparyAyasahita.n cha sat tairutpAdavyayadhrauvyaistathaiv cha svakIyaguNaparyAyaiH sah

sa.nj~nAdibhede.api sati sattArUpeN bheda.n na karoti
. tarhi ki.n karoti . svarUpat evotpAdAdirUpeN

Page 174 of 513
PDF/HTML Page 207 of 546
single page version

ath krameNAstitva.n dvividhamabhidadhAtisvarUpAstitva.n sAdR^ishyAstitva.n cheti . tatreda.n
svarUpAstitvAbhidhAnam
sabbhAvo hi sahAvo guNehi.n sagapajjaehi.n chittehi.n .
davvassa savvakAla.n uppAdavvayadhuvattehi.n ..96..
sadbhAvo hi svabhAvo guNaiH svakaparyayaishchitraiH .
dravyasya sarvakAlamutpAdavyayadhruvatvaiH ..96..
astitva.n hi kil dravyasya svabhAvaH. tatpunaranyasAdhananirapekShatvAdanAdyanantatayA-
hetukayaikarUpayA vR^ittyA nityapravR^ittatvAd vibhAvadharmavailakShaNyAchcha bhAvabhAvavadbhAvAnnAnAtve.api
pariNamati, tathA sarvadravyANItyabhiprAyaH ..95.. eva.n namaskAragAthA dravyaguNaparyAyakathanagAthA
svasamayaparasamayanirUpaNagAthA sattAdilakShaNatrayasUchanagAthA cheti svatantragAthAchatuShTayen pIThikAbhidhAna.n
prathamasthala.n gatam . ath prathama.n tAvatsvarUpAstitva.n pratipAdayatisahAvo hi svabhAvaH svarUpa.n bhavati hi svabhAvaH svarUpa.n bhavati hi
sphu Tam . kaH kartA . sabbhAvo sadbhAvaH shuddhasattA shuddhAstitvam . kasya svabhAvo bhavati . davvassa
muktAtmadravyasya . tachcha svarUpAstitva.n yathA muktAtmanaH sakAshAtpR^ithagbhUtAnA.n pudgalAdipa~nchadravyANA.n
ab anukramase do prakArakA astitva kahate hai.n . svarUp -astitva aur sAdR^ishya
. iname.nse yah svarUpAstitvakA kathan hai :
anvayArtha :[sarvakAla.n ] sarvakAlame.n [guNaiH ] guN tathA [chitraiH svakaparyAyaiH ]
anek prakArakI apanI paryAyo.nse [utpAdavyayadhruvatvaiH ] aur utpAd -vyay -dhrauvyase [dravyasya
sadbhAvaH ]
dravyakA jo astitva hai, [hi ] vah vAstavame.n [svabhAvaH ] svabhAv hai
..96..
TIkA :astitva vAstavame.n dravyakA svabhAv hai; aur vah (astitva) anya
sAdhanase 1nirapekSha honeke kAraN anAdiananta honese tathA 2ahetuk, ekarUp 3vR^ittise sadA
hI pravartatA honeke kAraN vibhAvadharmase vilakShaN honese, bhAv aur 4bhAvavAnatAke kAraN
1. astitva anya sAdhanakI apekShAse rahitsvaya.nsiddha hai isaliye anAdi -ananta hai .
2. ahetuk = akAraN, jisakA koI kAraN nahI.n hai aisI .
3. vR^itti = vartan; vartanA vah; pariNati . (akAraNik ekarUp pariNatise sadAkAl pariNamatA honese astitva
vibhAvadharmase bhinna lakShaNavAlA hai .)
4. astitva to (dravyakA) bhAv hai aur dravya bhAvavAn hai .
utpAd -dhrauvya -vinAshathI, guN ne vividh paryAyathI
astitva dravyanu.n sarvadA je, teh dravyasvabhAv Che
. 96.

Page 175 of 513
PDF/HTML Page 208 of 546
single page version

pradeshabhedAbhAvAd dravyeN sahaikatvamavalambamAna.n dravyasya svabhAv ev katha.n na bhavet . tattu
dravyAntarANAmiv dravyaguNaparyAyANA.n na pratyeka.n parisamApyate, yato hi parasparasAdhit-
siddhiyuktatvAtteShAmastitvamekamev, kArtasvaravat
.
yathA hi dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA kArtasvarAt pR^ithaganupalabhyamAnaiH
kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeN pItatAdiguNAnA.n kuNDalAdiparyAyANA.n cha svarUpamupAdAy pravartamAn-
pravR^ittiyuktasya kArtasvarAstitven niShpAditaniShpattiyuktaiH pItatAdiguNaiH kuNDalAdiparyAyaishcha
yadastitva.n kArtasvarasya sa svabhAvaH, tathA hi dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA
dravyAtpR^ithaganupalabhyamAnaiH kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeN guNAnA.n paryAyANA.n cha svarUpamupAdAy
sheShajIvAnA.n cha bhinna.n bhavati na cha tathA . kaiH sah . guNehi.n sagapajjaehi.n kevalaj~nAnAdiguNaiH
ki~nchidUnacharamasharIrAkArAdisvakaparyAyaishcha sah . katha.nbhUtaiH . chittehi.n siddhagatitvamatIndriyatvamakAyatvam-
yogatvamavedatvamityAdibahubhedabhinnaiH . na kevala.n guNaparyAyaiH sah bhinna.n na bhavati . uppAdavvayadhuvattehi.n
shuddhAtmaprAptirUpamokShaparyAyasyotpAdo rAgAdivikalparahitaparamasamAdhirUpamokShamArgaparyAyasya vyayastathA
mokShamokShamArgAdhArabhUtAnvayadravyatvalakShaNa.n dhrauvya.n chetyuktalakShaNotpAdavyayadhrauvyaishcha sah bhinna.n na bhavati
.
katham . savvakAla.n sarvakAlaparyanta.n yathA bhavati . kasmAttaiH sah bhinna.n na bhavatIti chet. yataH
kAraNAdguNaparyAyAstitvenotpAdavyayadhrauvyAstitven cha kartR^ibhUten shuddhAtmadravyAstitva.n sAdhyate,
1. pItatvAdi guN aur kuNDalAdi paryAye.n .
2. dravya hI guN -paryAyo.nkA kartA (karanevAlA), unakA karaN (sAdhan) aur unakA adhikaraN (AdhAr)
hai; isaliye dravya hI guN -paryAyakA svarUp dhAraN karatA hai .
anekatva hone par bhI pradeshabhed na honese dravyake sAth ekatvako dhAraN karatA huA, dravyakA
svabhAv hI kyo.n na ho ? (avashya ho
.) vah astitvajaise bhinna -bhinna dravyo.nme.n pratyekame.n
samApta ho jAtA hai usIprakArdravya -guN -paryAyame.n pratyekame.n samApta nahI.n ho jAtA, kyo.nki
unakI siddhi paraspar hotI hai, isaliye (arthAt dravya -guN aur paryAy ek dUsarese paraspar siddha
hote hai.n isaliye
yadi ek na ho to dUsare do bhI siddha nahI.n hote isaliye) unakA astitva
ek hI hai;suvarNakI bhA.Nti .
jaise dravya, kShetra, kAl yA bhAvase 1suvarNase jo pR^ithak dikhAI nahI.n dete; kartA -karaN-
adhikaraNarUpase pItatvAdiguNo.nke aur kuNDalAdiparyAyo.nke svarUpako dhAraN karake pravartamAn
suvarNake astitvase jinakI utpatti hotI hai,
aise pItatvAdiguNo.n aur kuNDalAdi paryAyo.nse
jo suvarNakA astitva hai, vah suvarNakA svabhAv hai; usIprakAr dravyase, kShetrase, kAlase yA
bhAvase jo dravyase pR^ithak dikhAI nahI.n dete, kartA -karaN-
2adhikaraNarUpase guNo.nke aur paryAyo.nke

Page 176 of 513
PDF/HTML Page 209 of 546
single page version

pravartamAnapravR^ittiyuktasya dravyAstitven niShpAditaniShpattiyuktairguNaiH paryAyaishcha yadastitva.n dravyasya sa
svabhAvaH
. yathA vA dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA pItatAdiguNebhyaH
kuNDalAdiparyAyebhyashcha pR^ithaganupalabhyamAnasya kartR^ikaraNAdhik raNarUpeN kArtasvarasvarUpamupAdAy
pravartamAnapravR^ittiyuktaiH pItatAdiguNaiH kuNDalAdiparyAyaishcha niShpAditaniShpattiyuktasya kArtasvarasya
mUlasAdhanatayA tairniShpAdita.n yadastitva.n sa svabhAvaH, tathA dravyeN vA kShetreN vA kAlen
vA bhAven vA guNebhyaH paryAyebhyashcha pR^ithaganupalabhyamAnasya kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeN
shuddhAtmadravyAstitven cha guNaparyAyotpAdavyayadhrauvyAstitva.n sAdhyat iti . tadyathAyathA svakIy-
dravyakShetrakAlabhAvaiH suvarNAdabhinnAnA.n pItatvAdiguNakuNDalAdiparyAyANA.n sa.nbandhi yadastitva.n sa ev
suvarNasya sadbhAvaH, tathA svakIyadravyakShetrakAlabhAvaiH paramAtmadravyAdabhinnAnA.n kevalaj~nAnAdiguNaki.nchidUn-

charamasharIrAkArAdiparyAyANA.n sa.nbandhi yadastitva.n sa ev muktAtmadravyasya sadbhAvaH
. yathA svakIy-
dravyakShetrakAlabhAvaiH pItatvAdiguNakuNDalAdiparyAyebhyaH sakAshAdabhinnasya suvarNasya sambandhi yadastitva.n sa
1. jo = jo suvarNa .
2. unase = pItatvAdi guNo.n aur kuNDalAdi paryAyo.nse . (suvarNakA astitva niShpanna honeme.n, upajaneme.n, yA
siddha honeme.n mUlasAdhan pItatvAdi guN aur kuNDalAdi paryAye.n hai.n .)
svarUpako dhAraN karake pravartamAn dravyake astitvase jinakI utpatti hotI hai,aise guNo.n aur
paryAyo.nse jo dravyakA astitva hai, vah svabhAv hai . (dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase suvarNase
bhinna na dikhAI denevAle pItatvAdik aur kuNDalAdikakA astitva vah suvarNakA hI astitva
hai, kyo.nki pItatvAdikake aur kuNDalAdikake svarUpako suvarNa hI dhAraN karatA hai, isaliye
suvarNake astitvase hI pItatvAdikakI aur kuNDalAdikakI niShpatti
siddhahotI hai; suvarNa
na ho to pItatvAdik aur kuNDalAdik bhI na ho.n, isIprakAr dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase
dravyase bhinna nahI.n dikhAI denevAle guNo.n aur paryAyo.nkA astitva vah dravyakA hI astitva hai,
kyo.nki guNo.n aur paryAyo.nke svarUpako dravya hI dhAraN karatA hai, isaliye dravyake astitvase
hI guNo.nkI aur paryAyo.nkI niShpatti hotI hai, dravya na ho to guN aur paryAye.n bhI na ho.n
. aisA
astitva vah dravyakA svabhAv hai .)
athavA, jaise dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase 1jo pItatvAdi guNo.nse aur kuNDalAdi
paryAyo.nse pR^ithak nahI.n dikhAI detA; kartA -karaN -adhikaraNarUpase suvarNake svarUpako dhAraN
karake pravartamAn pItatvAdiguNo.n aur kuNDalAdiparyAyo.nse jisakI niShpatti hotI hai,
aise
suvarNakA, mUlasAdhanapanese 2unase niShpanna hotA huA, jo astitva hai, vah svabhAv hai; usIprakAr
dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase guNo.nse aur paryAyo.nse jo pR^ithak nahI.n dikhAI detA, kartA-

Page 177 of 513
PDF/HTML Page 210 of 546
single page version

dravyasvarUpamupAdAy pravartamAnapravR^ittiyuktairguNaiH paryAyaishcha niShpAditaniShpattiyuktasya dravyasya
mUlasAdhanatayA tairniShpAdita.n yadastitva.n sa svabhAvaH
.
ki.nchyathA hi dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA kArtasvarA-
tpR^ithaganupalabhyamAnaiH kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeN kuNDalA.ngadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyANA.n svarUp-
ev pItatvAdiguNakuNDalAdiparyAyANA.n svabhAvo bhavati, tathA svakIyadravyakShetrakAlabhAvaiH keval-
j~nAnAdiguNaki.nchidUnacharamasharIrAkAraparyAyebhyaH sakAshAdabhinnasya muktAtmadravyasya sa.nbandhi yadastitva.n sa

ev kevalaj~nAnAdiguNaki.nchidUnacharamasharIrAkAraparyAyANA.n svabhAvo j~nAtavyaH
. athedAnImutpAdavyay-
dhrauvyANAmapi dravyeN sahAbhinnAstitva.n kathyate . yathA svakIyadravyAdichatuShTayen suvarNAdabhinnAnA.n
kaTakaparyAyotpAdaka~N.hkaNaparyAyavinAshasuvarNatvalakShaNadhrauvyANA.n sa.nbandhi yadastitva.n sa ev suvarNasadbhAvaH,
pra 23
karaN-1adhikaraNarUpase dravyake svarUpako dhAraN karake pravartamAn guNo.n aur paryAyo.nse jisakI
niShpatti hotI hai,aise dravyakA, mUlasAdhanapanese unase niShpanna hotA huA jo astitva hai, vah
svabhAv hai . (pItatvAdikase aur kuNDalAdikase bhinna na dikhAI denevAle suvarNakA astitva
vah pItatvAdik aur kuNDalAdikakA hI astitva hai, kyo.nki suvarNake svarUpako pItatvAdik
aur kuNDalAdik hI dhAraN karate hai.n, isaliye pItatvAdik aur kuNDalAdikake astitvase
hI suvarNakI niShpatti hotI hai, pItatvAdik aur kuNDalAdik na ho.n to suvarNa bhI na ho;
isIprakAr guNo.nse aur paryAyo.nse bhinna na dikhAI denevAle dravyakA astitva vah guNo.n aur
paryAyo.nkA hI astitva hai, kyo.nki dravyake svarUpako guN aur paryAye.n hI dhAraN karatI hai.n
isaliye guNo.n aur paryAyo.nke astitvase hI dravyakI niShpatti hotI hai
. yadi guN aur paryAye.n
na ho to dravya bhI na ho . aisA astitva vah dravyakA svabhAv hai .)
(jisaprakAr dravyakA aur guN -paryAyakA ek hI astitva hai aisA suvarNake dR^iShTAnta
pUrvak samajhAyA, usIprakAr ab suvarNake dR^iShTAnta pUrvak aisA batAyA jA rahA hai ki dravyakA
aur utpAd -vyay -dhrauvyakA bhI ek hI astitva hai
.)
jaise dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase, suvarNase 2jo pR^ithak nahI.n dikhAI dete,
kartA -karaN-3adhikaraNarUpase kuNDalAdi utpAdo.nke, bAjUba.ndhAdi vyayo.nke aur pItatvAdi
1. guN -paryAye.n hI dravyakI kartA, karaN aur adhikaraN hai.n; isaliye guNparyAye.n hI dravyakA svarUp dhAraN
karatI hai.n .
2. jo = jo kuNDalAdi utpAd, bAjUba.ndhAdi vyay Ar pItAdi dhrauvya .
3. suvarNa hI kuNDalAdi -utpAd, bAjUba.ndhAdi -vyay aur pItatvAdi dhrauvyakA kartA, karaN tathA adhikaraN hai;
jaisaliye suvarNa hI unakA svarUp dhAraN karatA hai . (suvarNa hI kuNDalAdirUpase utpanna hotA hai,
bAjUba.ndhAdirUpase naShTa hotA hai aur pItatvAdirUpase avasthit rahatA hai .)

Page 178 of 513
PDF/HTML Page 211 of 546
single page version

mupAdAy pravartamAnapravR^ittiyuktasya kArtasvarAstitven niShpAditaniShpattiyuktaiH kuNDalA.ngad-
pItatAdyutpAdavyayadhrauvyairyadastitva.n kArtasvarasya sa svabhAvaH, tathA hi dravyeN vA kShetreN vA
kAlen vA bhAven vA dravyAtpR^ithaganupalabhyamAnaiH kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeNotpAdavyayadhrauvyANA.n
svarUpamupAdAy pravartamAnapravR^ittiyuktasya dravyAstitven niShpAditaniShpattiyuktairutpAdavyay-
dhrauvyairyadastitva.n dravyasya sa svabhAvaH
. yathA vA dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA
kuNDalA.ngadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyebhyaH pR^ithaganupalabhyamAnasya kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeN kArtasvar-
svarUpamupAdAy pravartamAnapravR^ittiyuktaiH kuNDalA.ngadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyairniShpAditaniShpattiyuktasya
kArtasvarasya mUlasAdhanatayA tairniShpAdita.n yadastitva.n sa svabhAvaH, tathA dravyeN vA kShetreN vA
tathA svadravyAdichatuShTayen paramAtmadravyAdabhinnAnA.n mokShaparyAyotpAdamokShamArgaparyAyavyayatadubhayAdhAr-
bhUtaparamAtmadravyatvalakShaNadhrauvyANA.n sa.nbandhi yadastitva.n sa ev muktAtmadravyasadbhAvaH
. yathA svadravyAdi-
chatuShTayen kaTakaparyAyotpAdaka~N.hkaNaparyAyavyayasuvarNatvalakShaNadhrauvyebhyaH sakAshAdabhinnasya suvarNasya sa.nbandhi
yadastitva.n sa ev kaTakaparyAyotpAdaka~N.hkaNaparyAyavyayatadubhayAdhArabhUtasuvarNatvalakShaNadhrauvyANA.n svabhAvaH,

tathA svadravyAdichatuShTayen mokShaparyAyotpAdamokShamArgaparyAyavyayatadubhayAdhArabhUtamuktAtmadravyatvalakShaN-

dhrauvyebhyaH sakAshAdabhinnasya paramAtmadravyasya sa.nbandhi yadastitva.n sa ev
mokShaparyAyotpAdamokShamArga-
dhrauvyo.nke svarUpako dhAraN karake pravartamAn suvarNake astitvase jinakI niShpatti hotI hai,
aise kuNDalAdiutpAd, bAjUba.ndhAdivyay aur pItatvAdi dhrauvyo.nse jo suvarNakA astitva
hai, vah (suvarNakA) svabhAv hai; usIprakAr dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase, jo dravyase
pR^ithak dikhAI nahI.n dete, kartA -karaN -adhikaraNarUpase utpAd -vyay -dhrauvyo.nke svarUpako
dhAraN karake pravartamAn dravyake astitvase jinakI niShpatti hotI hai,
aise utpAd -vyay-
dhrauvyo.nse jo dravyakA astitva hai vah svabhAv hai . (dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase
dravyase bhinna dikhAI na denevAle utpAd, vyay aur dhrauvyo.nkA astitva hai vah dravyakA hI
astitva hai; kyo.nki utpAd, vyay aur dhrauvyo.nke svarUpako dravya hI dhAraN karatA hai,
isalie dravyake astitvase hI utpAd, vyay aur dhrauvyo.nkI niShpatti hotI hai
. yadi dravya na
ho to utpAd, vyay aur dhrauvya bhI na ho.n . aisA astitva vah dravyakA svabhAv hai .)
athavA jaise dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase kuNDalAdi -utpAdo.nse bAjUba.ndhAdi
vyayo.nse aur pItatvAdi dhrauvyo.nse jo pR^ithak nahI.n dikhAI detA; kartA -karaN -adhikaraNarUpase
suvarNake svarUpako dhAraN karake pravartamAn kuNDalAdi -utpAdo.n, bAjUba.ndhAdi vyayo.n aur
pItatvAdi dhrauvyo.nse jisakI niShpatti hotI hai,
aise suvarNakA, mUlasAdhanapanese unase niShpanna
hotA huA, jo astitva hai, vah svabhAv hai . usIprakAr dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase

Page 179 of 513
PDF/HTML Page 212 of 546
single page version

kAlen vA bhAven votpAdavyayadhrauvyebhyaH pR^ithaganupalabhyamAnasya kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeN
dravyasvarUpamupAdAy pravartamAnapravR^ittiyuktairutpAdavyayadhrauvyairniShpAditaniShpattiyuktasya dravyasya mUl-
sAdhanatayA tairniShpAdita.n yadastitva.n sa svabhAvaH
..96..
ida.n tu sAdR^ishyAstitvAbhidhAnamastIti kathayati
ih vivihalakkhaNANa.n lakkhaNamega.n saditti savvagaya.n .
uvadisadA khalu dhamma.n jiNavaravasaheN paNNatta.n ..97..
paryAyavyayatadubhayAdhArabhUtamuktAtmadravyatvalakShaNadhrauvyANA.n svabhAv iti . eva.n yathA muktAtmadravyasya
svakIyaguNaparyAyotpAdavyayadhrauvyaiH sah svarUpAstitvAbhidhAnamavAntarAstitvamabhinna.n vyavasthApita.n tathaiv
utpAd -vyay -dhrauvyo.nse jo pR^ithak dikhAI nahI.n detA, kartA -karaN-1adhikaraNarUpase dravyake
svarUpako dhAraN karake pravartamAn utpAd -vyay -dhrauvyo.nse jisakI niShpatti hotI hai,aise
dravyakA mUlasAdhanapanese unase niShpanna hotA huA jo astitva hai, vah svabhAv hai . (utpAdo.nse,
vyayo.nse aur dhrauvyo.nse bhinna na dikhAI denevAle dravyakA astitva vah utpAdo.n, vyayo.n aur
dhrauvyo.nkA hI astitva hai; kyo.nki dravyake svarUpako utpAd, vyay aur dhrauvya hI dhAraN karate
hai.n, isaliye utpAd -vyay aur dhrauvyo.nke astitvase hI dravyakI niShpatti hotI hai
. yadi utpAd-
vyay -dhrauvya na ho.n to dravya bhI na ho . aisA astitva vah dravyakA svabhAv hai .)
bhAvArtha :astitvake aur dravyake pradeshabhed nahI.n hai; aur vah astitva anAdi-
ananta hai tathA ahetuk ekarUp pariNatise sadA pariNamit hotA hai, isaliye vibhAvadharmase bhI
bhinna prakArakA hai; aisA honese astitva dravyakA svabhAv hI hai
.
guN -paryAyo.nkA aur dravyakA astitva bhinna nahI.n hai; ek hI hai; kyo.nki guN -paryAye.n
dravyase hI niShpanna hotI hai.n, aur dravya guN -paryAyo.nse hI niShpanna hotA hai . aur isIprakAr utpAd-
vyay -dhrauvyakA aur dravyakA astitva bhI ek hI hai; kyo.nki utpAd -vyay -dhrauvya dravyase hI
utpanna hote hai.n, aur dravya utpAd -vyay -dhrauvyo.nse hI utpanna hotA hai
.
isaprakAr svarUpAstitvakA nirUpaN huA ..96..
vidhavidhalakShaNInu.n sarav -gat ‘sattva’ lakShaN ek Che,
e dharmane upadeshatA jinavaravR^iShabh nirddiShTa Che. 97.
1. utpAd -vyay -dhrauvya hI dravyake kartA, karaN aur adhikaraN hai.n, isaliye utpAd -vyay -dhrauvya hI dravyake
svarUpako dhAraN karate hai.n .

Page 180 of 513
PDF/HTML Page 213 of 546
single page version

ih vividhalakShaNAnA.n lakShaNameka.n saditi sarvagatam .
upadishatA khalu dharma.n jinavaravR^iShabheN praj~naptam ..97..
ih kil prapa.nchitavaichitryeN dravyAntarebhyo vyAvR^itya vR^itten pratidravya.n sImAnamAsUtrayatA
visheShalakShaNabhUten cha svarUpAstitven lakShyamANAnAmapi sarvadravyANAmastamitavaichitryaprapa.nch pravR^itya
vR^itta.n pratidravyamAsUtrita.n sImAna.n bhindatsaditi sarvagata.n sAmAnyalakShaNabhUta.n sAdR^ishyAstitvameka.n
khalvavabodhavyam
. eva.n sadityabhidhAna.n saditi parichChedana.n cha sarvArthaparAmarshi syAt.h . yadi
punaridameva.n na syAttadA ki.nchitsaditi ki.nchidasaditi ki.nchitsachchAsachcheti ki.nchidavAchyamiti cha
syAt
. tattu vipratiShiddhamev . prasAdhya.n chaitadanokahavat . yathA hi bahUnA.n bahuvidhAnAmano-
samastasheShadravyANAmapi vyavasthApanIyamityarthaH ..96.. ath sAdR^ishyAstitvashabdAbhidheyA.n mahAsattA.n
praj~nApayatiih vivihalakkhaNANa.n ih loke pratyekasattAbhidhAnen svarUpAstitven vividhalakShaNAnA.n
bhinnalakShaNAnA.n chetanAchetanamUrtAmUrtapadArthAnA.n lakkhaNamega.n tu ekamakhaNDalakShaNa.n bhavati . ki.n kartR^i . saditti
sarva.n saditi mahAsattArUpam . ki.nvishiShTam . savvagaya.n sa.nkaravyatikaraparihArrUpasvajAtyavirodhen
ab yah (nIche anusAr) sAdR^ishya -astitvakA kathan hai :
anvayArtha :[dharma.n ] dharmakA [khalu ] vAstavame.n [upadishatA ] upadesh karate huye
[jinavaravR^iShabheN ] 1jinavaravR^iShabhane [ih ] is vishvame.n [vividhalakShaNAnA.n ] vividh lakShaNavAle
(bhinna bhinna svarUpAstitvavAle sarva) dravyo.nkA [sat iti ] ‘sat’ aisA [sarvagata.n ] 2sarvagat
[lakShaNa.n ] lakShaN (sAdR^ishyAstitva) [eka.n ] ek [praj~naptam ] kahA hai ..97..
TIkA :is vishvame.n, vichitratAko vistArit karate hue (vividhatA -anekatAko
dikhAte hue), anya dravyo.nse 3vyAvR^itta rahakar pravartamAn, aur pratyek dravyakI sImAko bA.Ndhate
hue aise visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvase (samasta dravya) lakShit hote hai.n phi ra bhI sarva dravyo.nkA,
vichitratAke vistArako asta karatA huA, sarva dravyo.nme.n pravR^itta hokar rahanevAlA, aur pratyek
dravyakI ba.NdhI huI sImAkI avagaNanA karatA huA, ‘sat’ aisA jo sarvagat sAmAnyalakShaNabhUt
sAdR^ishyAstitva hai vah vAstavame.n ek hI jAnanA chAhie
. isaprakAr ‘sat’ aisA kathan aur ‘sat’
aisA j~nAn sarva padArtho.nkA 4parAmarsha karanevAlA hai . yadi vah aisA (sarvapadArthaparAmarshI) na ho
to koI padArtha sat, (astitvavAlA) koI asat (astitva rahit), koI sat tathA asat
aur koI avAchya honA chAhiye; kintu vah to viruddha hI hai, aur yah (‘sat’ aisA kathan
aur j~nAnake sarvapadArthaparAmarshI honekI bAt) to siddha ho sakatI hai, vR^ikShakI bhA.Nti
.
1. jinavaravR^iShabh = jinavaro.nme.n shreShTha; tIrtha.nkar .2. sarvagat = sarvame.n vyApanevAlA .
3. vyAvR^itta = pR^ithak; alag; bhinna .4. parAmarsha = sparsha; vichAr; lakSha; smaraN .

Page 181 of 513
PDF/HTML Page 214 of 546
single page version

kahAnAmAtmIyAtmIyasya visheShalakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtva.n sAmAnya-
lakShaNabhUten sAdR^ishyodbhAsinAnokahatvenotthApitamekatva.n tiriyati, tathA bahUnA.n bahuvidhAnA.n
dravyANAmAtmIyAtmIyasya visheShalakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtva.n sAmAnya-
lakShaNabhUten sAdR^ishyodbhAsinA sadityasya bhAvenotthApitamekatva.n tiriyati
. yathA cha teShAmano-
kahAnA.n sAmAnyalakShaNabhUten sAdR^ishyodbhAsinAnokahatvenotthApitenaikatven tirohitamapi
visheShalakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtvamuchchakAsti, tathA sarvadravyANAmapi
sAmAnyalakShaNabhUten sAdR^ishyodbhAsinA sadityasya bhAvenotthApitenaikatven tirohitamapi visheSh-
lakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtvamuchchakAsti
..97..
shuddhasa.ngrahanayen sarvagata.n sarvapadArthavyApakam . ida.n kenokta m . uvadisadA khalu dhamma.n jiNavaravasaheN paNNatta.n
dharma.n vastusvabhAvasa.ngrahamupadishatA khalu sphu Ta.n jinavaravR^iShabheN praj~naptamiti . tadyathAyathA sarve muktAtmanaH
santItyukte sati paramAnandaikalakShaNasukhAmR^itarasAsvAdabharitAvasthalokAkAshpramitashuddhAsa.nkhyeyAtmapradeshai-
jaise bahutase, anek prakArake vR^ikSho.nko apane apane visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvake
avalambanase utpanna honevAle anekatvako, sAmAnya lakShaNabhUt 1sAdR^ishyadarshak vR^ikShatvase utpanna
honevAlA ekatva 2tirohit (adR^ishya) kar detA hai, isIprakAr bahutase, anekaprakArake dravyo.nko
apane -apane visheSh lakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAle anekatvako,
sAmAnyalakShaNabhUt sAdR^ishyadarshak ‘sat’ panese (-‘sat’ aise bhAvase, astitvase, ‘hai’ panese)
utpanna honevAlA ekatva tirohit kar detA hai
. aur jaise un vR^ikSho.nke viShayame.n sAmAnyalakShaNabhUt
sAdR^ishyadarshak vR^ikShatvase utpanna honevAle ekatvase tirohit hone par bhI (apane -apane)
visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAlA anekatva spaShTatayA prakAshamAn
rahatA hai, (banA rahatA hai, naShTa nahI.n hotA); usIprakAr sarva dravyo.nke viShayame.n bhI sAmAnyalakShaNabhUt
sAdR^ishyadarshak ‘sat’ panese utpanna honevAle ekatvase tirohit hone par bhI (apane -apane)
visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAlA anekatva spaShTatayA prakAshamAn
rahatA hai
.
[bahutase (sa.nkhyApekShAse anek) aur anek prakArake (arthAt Amra, ashokAdi)
vR^ikSho.nkA apanA -apanA svarUpAstitva bhinna -bhinna hai, isaliye svarUpAstitvakI apekShAse uname.n
anekatva hai, parantu vR^ikShatva jo ki sarva vR^ikSho.nkA sAmAnyalakShaN hai aur jo sarva vR^ikSho.nme.n sAdR^ishya
batalAtA hai, usakI apekShAse sarva vR^ikSho.nme.n ekatva hai
. jab is ekatvako mukhya karate hai.n tab
anekatva gauN ho jAtA hai; isIprakAr bahutase (ananta) aur anek (Chah) prakArake dravyo.nkA
1. sAdR^ishya = samAnatva .2. tirohit = tirobhUt; AchChAdit; adR^ishya .

Page 182 of 513
PDF/HTML Page 215 of 546
single page version

ath dravyairdravyAntarasyArambha.n dravyAdarthAntaratva.n cha sattAyAH pratihanti
davva.n sahAvasiddha.n saditi jiNA tachchado samakkhAdA .
siddha.n tadh Agamado NechChadi jo so hi parasamao ..98..
dravya.n svabhAvasiddha.n saditi jinAstattvataH samAkhyAtavantaH .
siddha.n tathA Agamato nechChati yaH sa hi parasamayaH ..98..
stathA ki.nchidUnacharamasharIrAkArAdiparyAyaishcha sa.nkaravyatikaraparihArarUpajAtibheden bhinnAnAmapi sarveShA.n
siddhajIvAnA.n grahaNa.n bhavati, tathA ‘sarva.n sat’ ityukte sa.ngrahanayen sarvapadArthAnA.n grahaNa.n bhavati
. athavA
seneya.n vanamidamityukte ashvahastyAdipadArthAnA.n nimbAmrAdivR^ikShANA.n svakIyasvakIyajAtibhedabhinnAnA.n
yugapadgrahaNa.n bhavati, tathA sarva.n sadityukte sati sAdR^ishyasattAbhidhAnen mahAsattArUpeN shuddhasa.ngrah-

nayen sarvapadArthAnA.n svajAtyavirodhen grahaNa.n bhavatItyarthaH
..97.. ath yathA dravya.n svabhAvasiddha.n tathA
apanA -apanA svarUpAstitva bhinna -bhinna hai isaliye svarUpAstitvakI apekShAse uname.n anekatva
hai, parantu satpanA (-astitvapanA, ‘hai’ aisA bhAv) jo ki sarva dravyo.nkA sAmAnya lakShaN hai aur
jo sarvadravyo.nme.n sAdR^ishya batalAtA hai usakI apekShAse sarvadravyo.nme.n ekatva hai
. jab is ekatvako
mukhya karate hai.n tab anekatva gauN ho jAtA hai . aur isaprakAr jab sAmAnya satpaneko mukhyatAse
lakShame.n lene par sarva dravyo.nke ekatvakI mukhyatA honese anekatva gauN ho jAtA hai, tab bhI vah
(samasta dravyo.nkA svarUp -astitva sa.nba.ndhI) anekatva spaShTatayA prakAshamAn hI rahatA hai
. ]
(isaprakAr sAdR^ishya astitvakA nirUpaN huA) ..97..
ab, dravyo.nse dravyAntarakI utpatti honekA aur dravyase sattAkA 1arthAntaratva honekA
khaNDan karate hai.n . (arthAt aisA nishchit karate hai.n ki kisI dravyase anya dravyakI utpatti nahI.n
hotI aur dravyase astitva koI pR^ithak padArtha nahI.n hai) :
anvayArtha :[dravya.n ] dravya [svabhAvasiddha.n ] svabhAvase siddha aur [sat iti ]
(svabhAvase hI) ‘sat’ hai, aisA [jinAH ] jinendradevane [tattvataH ] yathArthataH [samAkhyAtavantaH ]
kahA hai; [tathA ] isaprakAr [AgamataH ] Agamase [siddha.n ] siddha hai; [yaH ] jo [na ichChati ] ise
nahI.n mAnatA [saH ] vah [hi ] vAstavame.n [parasamayaH ] parasamay hai
..98..
1. arthAntaratva = anyapadArthapanA .
dravyo svabhAve siddha ne ‘sat’tattvataH shrI jino kahe;
e siddha Che Agam thakI, mAne na te parasamay Che . 98.

Page 183 of 513
PDF/HTML Page 216 of 546
single page version

na khalu dravyairdravyAntarANAmArambhaH, sarvadravyANA.n svabhAvasiddhatvAt . svabhAvasiddhatva.n tu
teShAmanAdinidhanatvAt . anAdinidhana.n hi na sAdhanAntaramapekShate . guNaparyAyAtmAnamAtmanaH
svabhAvamev mUlasAdhanamupAdAy svayamev siddhasiddhimadbhUta.n vartate . yattu dravyairArabhyate na tad
dravyAntara.n, kAdAchitkatvAt sa paryAyaH, dvayaNukAdivanmanuShyAdivachcha . dravya.n punaranavadhi
trisamayAvasthAyi na tathA syAt . athaiva.n yathA siddha.n svabhAvat ev dravya.n, tathA sadityapi
tatsvabhAvat ev siddhamityavadhAryatAm, sattAtmanAtmanaH svabhAven niShpannaniShpattimadbhAv-
yuktatvAt
. na cha dravyAdarthAntarabhUtA sattopapattimabhiprapadyate, yatastatsamavAyAttatsaditi syAt .
tatsadapi svabhAvat evetyAkhyAtidavva.n sahAvasiddha.n dravya.n paramAtmadravya.n svabhAvasiddha.n bhavati . kasmAt .
anAdyananten parahetunirapekSheN svataH siddhen kevalaj~nAnAdiguNAdhArabhUten sadAnandaikarUpasukhasudhArasaparam-
samarasIbhAvapariNatasarvashuddhAtmapradeshabharitAvasthen shuddhopAdAnabhUten svakIyasvabhAven niShpannatvAt
.
yachcha svabhAvasiddha.n na bhavati taddravyamapi na bhavati . dvayaNukAdipudgalaskandhaparyAyavat
manuShyAdijIvaparyAyavachcha . saditi yathA svabhAvataH siddha.n taddravya.n tathA saditi sattAlakShaNamapi svabhAvat
TIkA :vAstavame.n dravyo.nse dravyAntaro.nkI utpatti nahI.n hotI, kyo.nki sarva dravya
svabhAvasiddha hai.n . (unakI) svabhAvasiddhatA to unakI anAdinidhanatAse hai; kyo.nki
1anAdinidhan sAdhanAntarakI apekShA nahI.n rakhatA . vah guNaparyAyAtmak aise apane svabhAvako
hIjo ki mUl sAdhan hai usedhAraN karake svayamev siddha huA vartatA hai .
jo dravyo.nse utpanna hotA hai vah to dravyAntar nahI.n hai, 2kAdAchitkapaneke kAraN paryAy
hai; jaisedviaNuk ityAdi tathA manuShya ityAdi . dravya to anavadhi (maryAdA rahit) trisamay
avasthAyI (trikAlasthAyI) honese utpanna nahI.n hotA .
ab isaprakArjaise dravya svabhAvase hI siddha hai usIprakAr ‘(vah) sat hai’ aisA bhI
usake svabhAvase hI siddha hai, aisA nirNay ho; kyo.nki sattAtmak aise apane svabhAvase
niShpanna hue bhAvavAlA hai (
dravyakA ‘sat hai’ aisA bhAv dravyake sattAsvarUp svabhAvakA hI
banA huA hai) .
dravyase arthAntarabhUt sattA utpanna nahI.n hai (-nahI.n ban sakatI, yogya nahI.n hai) ki jisake
samavAyase vah (-dravya) ‘sat’ ho . (isIko spaShTa samajhAte hai.n ) :
1. anAdinidhan = Adi aur antase rahit . (jo anAdiananta ho usakI siddhike liye anya sAdhanakI
AvashyakatA nahI.n hai .)
2. kAdAchitka = kadAchitkisIsamay ho aisA; anitya .

Page 184 of 513
PDF/HTML Page 217 of 546
single page version

sataH sattAyAshcha na tAvadyutasiddhatvenArthAntaratva.n, tayordaNDadaNDivadyutasiddhasyAdarshanAt . ayut-
siddhatvenApi na tadupapadyate . ihedamiti pratIterupapadyat iti chet.h ki.nnibandhanA hIhedamiti
pratItiH . bhedanibandhaneti chet.h ko nAm bhedaH . prAdeshik atAdbhAviko vA . na
tAvatprAdeshikaH, pUrvamev yutasiddhatvasyApasAraNAt.h . atAdbhAvikashchet.h upapanna ev, yad dravya.n
tanna guN iti vachanAt.h . aya.n tu na khalvekAntenehedamiti pratIternibandhana.n,
ev bhavati, na cha bhinnasattAsamavAyAt . athavA yathA dravya.n svabhAvataH siddha.n tathA tasya yo.asau
sattAguNaH so.api svabhAvasiddha ev . kasmAditi chet . sattAdravyayoH sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhede.api
daNDadaNDivadbhinnapradeshAbhAvAt . ida.n ke kathitavantaH . jiNA tachchado samakkhAdA jinAH kartAraH tattvataH
samyagAkhyAtavantaH kathitavantaH siddha.n tah Agamado santAnApekShayA dravyArthikanayenAnAdinidhanAgamAdapi
tathA siddha.n NechChadi jo so hi parasamao nechChati na manyate ya ida.n vastusvarUpa.n sa hi sphu Ta.n parasamayo
pratham to 1satse 2sattAkI 3yutasiddhatAse arthAntaratva nahI.n hai, kyo.nki daNDa aur daNDIkI
bhA.Nti unake sambandhame.n yutasiddhatA dikhAI nahI.n detI . (dUsare) ayutasiddhatAse bhI vah
(arthAntaratva) nahI.n banatA . ‘isame.n yah hai (arthAt dravyame.n sattA hai)’ aisI pratIti hotI hai isaliye
vah ban sakatA hai, aisA kahA jAy to (pUChate hai.n ki) ‘isame.n yah hai’ aisI pratIti kisake
Ashray (-kAraN) se hotI hai ? yadi aisA kahA jAy ki bhedake Ashrayase (arthAt dravya aur
sattAme.n bhed honese) hotI hai to, vah kaunasA bhed hai ? prAdeshik yA atAdbhAvik ?
4prAdeshik
to hai nahI.n, kyo.nki yutasiddhatva pahale hI radda (naShTa, nirarthak) kar diyA gayA hai, aur yadi
5atAdbhAvik kahA jAy to vah upapanna hI (ThIk hI) hai, kyo.nki aisA (shAstrakA) vachan
hai ki ‘jo dravya hai vah guN nahI.n hai .’ parantu (yahA.N bhI yah dhyAname.n rakhanA ki) yah atAdbhAvik
bhed ‘ekAntase isame.n yah hai’ aisI pratItikA Ashray (kAraN) nahI.n hai, kyo.nki vah
1. sat = astitvavAn arthAt dravya .2. sattA = astitva (guN) .
3. yutasiddha = ju.Dkar siddha huA; samavAyasesa.nyogase siddha huA . [jaise lAThI aur manuShyake bhinna hone
par bhI lAThIke yogase manuShya ‘lAThIvAlA’ hotA hai, isIprakAr sattA aur dravyake alag hone par bhI
sattAke yogase dravya ‘sattAvAlA’ (‘sat’) huA hai aisA nahI.n hai
. lAThI aur manuShyakI bhA.Nti sattA aur
dravya alag dikhAI hI nahI.n dete . isaprakAr ‘lAThI’ aur lAThIvAle’ kI bhA.Nti ‘sattA’ aur ‘sat’ke
sa.nba.ndhame.n yutasiddhatA nahI.n hai . ]
4. dravya aur sattAme.n pradeshabhed nahI.n hai; kyo.nki pradeshabhed ho to yutasiddhatva Aye, jisako pahale hI radda karake
batAyA hai .
5. dravya vah guN nahI.n hai aur guN vah dravya nahI.n hai,aise dravya -guNake bhedako (guN -guNI -bhedako)
atAdbhAvik (tadrUp na honerUp) bhed kahate hai.n . yadi dravya aur sattAme.n aisA bhed kahA jAy to vah
yogya hI hai .

Page 185 of 513
PDF/HTML Page 218 of 546
single page version

svayamevonmagnanimagnatvAt.h . tathA hiyadaiv paryAyeNArpyate dravya.n tadaiv guNavadida.n dravyamay-
masya guNaH, shubhramidamuttarIyamayamasya shubhro guN ityAdivadatAdbhAviko bhed unmajjati . yadA
tu dravyeNArpyate dravya.n tadAstamitasamastaguNavAsanonmeShasya tathAvidha.n dravyamev shubhramuttarIy-
mityAdivatprapashyataH samUl evAtAdbhAviko bhedo nimajjati
. eva.n hi bhede nimajjati tatpratyayA
pratItirnimajjati . tasyA.n nimajjatyAmayutasiddhatvotthamarthAntaratva.n nimajjati . tataH samastamapi
dravyamevaika.n bhUtvAvatiShThate . yadA tu bhed unmajjati, tasminnunmajjati tatpratyayA pratIti-
runmajjati, tasyAmunmajjatyAmayutasiddhatvotthamarthAntaratvamunmajjati, tadApi tatparyAyatvenonmajjajjal-
rAsherjalakallol iv dravyAnna vyatirikta.n syAt
.h . eva.n sati svayamev sad dravya.n bhavati . yastveva.n
mithyAdR^iShTirbhavati . eva.n yathA paramAtmadravya.n svabhAvataH siddhamavaboddhavya.n tathA sarvadravyANIti . atra dravya.n
kenApi puruSheN na kriyate . sattAguNo.api dravyAdbhinno nAstItyabhiprAyaH ..98.. athotpAdavyayadhrauvyatve
pra 24
(atAdbhAvik bhed) svayamev 1unmagna aur 2nimagna hotA hai . vah isaprakAr hai :jab dravyako
paryAy prApta karAI jAy ( arthAt jab dravyako paryAy prApta karatI haipahu.NchatI hai isaprakAr
paryAyArthikanayase dekhA jAy) tab hI‘shukla yah vastra hai, yah isakA shuklatva guN hai’
ityAdikI bhA.Nti‘guNavAlA yah dravya hai, yah isakA guN hai’ isaprakAr atAdbhAvik bhed
unmagna hotA hai; parantu jab dravyako dravya prApta karAyA jAy (arthAt dravyako dravya prApta karatA
hai;
pahu.NchatA hai isaprakAr dravyArthikanayase dekhA jAy), tab jisake samasta 3guNavAsanAke unmeSh
asta ho gaye hai.n aise us jIvako‘shuklavastra hI hai’ ityAdikI bhA.Nti‘aisA dravya hI hai’
isaprakAr dekhane par samUl hI atAdbhAvik bhed nimagna hotA hai . isaprakAr bhedake nimagna hone
par usake Ashrayase (-kAraNase) hotI huI pratIti nimagna hotI hai . usake nimagna hone par
ayutasiddhatvajanit arthAntarapanA nimagna hotA hai, isaliye samasta hI ek dravya hI hokar rahatA
hai
. aur jab bhed unmagna hotA hai, vah unmagna hone par usake Ashray (kAraN) se hotI huI
pratIti unmagna hotI hai, usake unmagna hone par ayutasiddhatvajanit arthAntarapanA unmagna hotA hai,
tab bhI (vah) dravyake paryAyarUpase unmagna honese,
jaise jalarAshise jalatara.nge.n vyatirikta nahI.n
hai.n (arthAt samudrase tara.nge.n alag nahI.n hai.n) usIprakArdravyase vyatirikta nahI.n hotA .
1. unmagna honA = U par AnA; tair AnA; pragaT honA (mukhya honA) .
2. nimagna honA = DUb jAnA (gauN honA) .
3. guNavAsanAke unmeSh = dravyame.n anek guN honeke abhiprAyakI pragaTatA; guNabhed honerUp manovR^ittike
(abhiprAyake) a.nkur .

Page 186 of 513
PDF/HTML Page 219 of 546
single page version

nechChati sa khalu parasamay ev draShTavyaH ..98..
athotpAdavyayadhrauvyAtmakatve.api sad dravya.n bhavatIti vibhAvayati
sadavaTThida.n sahAve davva.n davvassa jo hi pariNAmo .
atthesu so sahAvo Thidisa.nbhavaNAsasa.nbaddho ..99..
sadavasthita.n svabhAve dravya.n dravyasya yo hi pariNAmaH .
artheShu sa svabhAvaH sthitisa.nbhavanAshasa.nbaddhaH ..99..
ih hi svabhAve nityamavatiShThamAnatvAtsaditi dravyam . svabhAvastu dravyasya dhrauvyo-
tpAdochChedaikyAtmakapariNAmaH . yathaiv hi dravyavAstunaH sAmastyenaikasyApi viShkambhakram-
sati sattaiv dravya.n bhavatIti praj~nApayatisadavaTThida.n sahAve davva.n dravya.n muktAtmadravya.n bhavati . ki.n kartR^i .
saditi shuddhachetanAnvayarUpamastitvam . ki.nvishiShTam . avasthitam . kva . svabhAve . svabhAva.n kathayati
davvassa jo hi pariNAmo tasya paramAtmadravyasya sa.nbandhI hi sphu Ta.n yaH pariNAmaH . keShu viShayeShu . atthesu
aisA honese (yah nishchit huA ki) dravya svayamev sat hai . jo aisA nahI.n mAnatA vah
(use) vAstavame.n ‘parasamay’ (mithyAdR^iShTi) hI mAnanA ..98..
ab, yah batalAte hai.n ki utpAd -vyay -dhrauvyAtmak hone par bhI dravya ‘sat’ hai :
anvayArtha :[svabhAve ] svabhAvame.n [avasthita.n ] avasthit (honese) [dravya.n ] dravya
[sat ] ‘sat’ hai; [dravyasya ] dravyakA [yaH hi ] jo [sthitisa.nbhavanAshasa.nbaddhaH ]
utpAdavyayadhrauvya sahit [pariNAmaH ] pariNAm hai [saH ] vah [artheShu svabhAvaH ] padArtho.nkA
svabhAv hai
..99..
TIkA :yahA.N (vishvame.n) svabhAvame.n nitya avasthit honese dravya ‘sat’ hai . svabhAv
dravyakA dhrauvya -utpAd -vinAshakI ekatAsvarUp pariNAm hai .
jaise 1dravyakA vAstu samagrapane dvArA (akhaNDatA dvArA) ek honepar bhI, vistArakramame.n
1. dravyakA vAstu = dravyakA sva -vistAr, dravyakA sva -kShetra, dravyakA sva -AkAr, dravyakA sva -dal .
(vAstu = ghar, nivAsasthAn, Ashray, bhUmi .)
dravyo svabhAv viShe avasthit, tethI ‘sat’ sau dravya Che ;
utpAd -dhrauvya -vinAshayut pariNAm dravyasvabhAv Che. 99.

Page 187 of 513
PDF/HTML Page 220 of 546
single page version

pravR^ittivartinaH sUkShmA.nshAH pradeshAH, tathaiv hi dravyavR^itteH sAmastyenaikasyApi pravAhakramapravR^ittivartinaH
sUkShmA.nshAH pariNAmAH
. yathA cha pradeshAnA.n parasparavyatirekanibandhano viShkambhakramaH, tathA
pariNAmAnA.n parasparavyatirekanibandhanaH pravAhakramaH . yathaiv cha te pradeshAH svasthAne svarUp-
pUrvarUpAbhyAmutpannochChannatvAtsarvatra parasparAnusyUtisUtritaikavAstutayAnutpannapralInatvAchcha sa.nbhUti-
sa.nhAradhrauvyAtmakamAtmAna.n dhArayanti, tathaiv te pariNAmAH svAvasare svarUpapUrvarUpAbhyA-
mutpannochChannatvAtsarvatra parasparAnusyUtisUtritaikapravAhatayAnutpannapralInatvAchcha sa.nbhUtisa.nhAradhrauvyA-
tmakamAtmAna.n dhArayanti
. yathaiv cha ya ev hi pUrvapradeshochChedanAtmako vAstusImAntaH sa ev
hi taduttarotpAdAtmakaH, sa ev cha parasparAnusyUtisUtritaikavAstutayAtadubhayAtmak iti; tathaiv
paramAtmapadArthasya dharmatvAdabhedanayenArthA bhaNyante . ke te . kevalaj~nAnAdiguNAH siddhatvAdiparyAyAshcha,
teShvartheShu viShayeShu yo.asau pariNAmaH . so sahAvo kevalaj~nAnAdiguNasiddhatvAdiparyAyarUpastasya
paramAtmadravyasya svabhAvo bhavati . sa cha katha.nbhUtaH . Thidisa.nbhavaNAsasa.nbaddho svAtmaprAptirUpamokShaparyAyasya
sa.nbhavastasminnev kShaNe paramAgamabhAShayaikatvavitarkAvIchAradvitIyashukladhyAnasa.nj~nasya shuddhopAdAnabhUtasya
pravartamAn usake jo sUkShma a.nsh hai.n ve pradesh hai.n, isIprakAr dravyakI 1vR^itti samagrapane dvArA ek
honepar bhI, pravAhakramame.n pravartamAn usake jo sUkShma a.nsh hai.n ve pariNAm hai . jaise vistArakramakA
kAraN pradesho.nkA paraspar vyatirek hai, usIprakAr pravAhakramakA kAraN pariNAmo.nkA paraspar
2vyatirek hai .
jaise ve pradesh apane sthAname.n sva -rUpase utpanna aur pUrva -rUpase vinaShTa honese tathA sarvatra
paraspar 3anusyUtise rachit ekavAstupane dvArA anutpanna -avinaShTa honese utpatti -sa.nhAr-
dhrauvyAtmak hai.n, usIprakAr ve pariNAm apane avasarame.n sva -rUpase utpanna aur pUrvarUpase vinaShTa
honese tathA sarvatra paraspar anusyUtise rachit ek pravAhapane dvArA anutpanna -avinaShTa honese
utpatti -sa.nhAr -dhrauvyAtmak hai.n
. aur jaise vAstukA jo ChoTese ChoTA a.nsh pUrvapradeshake
vinAshasvarUp hai vahI (a.nsh) usake bAdake pradeshakA utpAdasvarUp hai tathA vahI paraspar
anusyUtise rachit ek vAstupane dvArA anubhay svarUp hai (arthAt dome.nse ek bhI svarUp nahI.n
hai), isIprakAr pravAhakA jo ChoTese ChoTA a.nsh pUrvapariNAmake vinAshasvarUp hai vahI usake
1. vR^itti = vartanA vah; honA vah; astitva .
2. vyatirek = bhed; (ekakA dUsareme.n) abhAv, (ek pariNAm dUsare pariNAmarUp nahI.n hai, isaliye dravyake
pravAhame.n kram hai) .
3. anusyUti = anvayapUrvak ju.DAn . [sarva pariNAm paraspar anvayapUrvak (sAdR^ishya sahit) gu.nthit (ju.De)
honese, ve sab pariNAm ek pravAharUpase hai.n, isaliye ve utpanna yA vinaShTa nahI.n hai.n . ]