Page 168 of 513
PDF/HTML Page 201 of 546
single page version
dR^iShTayo manuShya evAhameSh mamaivaitanmanuShyasharIramityaha.nkAramamakArAbhyA.n vipralabhyamAnA avichalit-
chetanAvilAsamAtrAdAtmavyavahArAt
mithyAdR^iShTayo bhavantIti
prati hI balavAn hai.n ), ve
avichalitachetanAvilAsamAtra
Page 169 of 513
PDF/HTML Page 202 of 546
single page version
samastaikAntadR^iShTiparigrahagrahA manuShyAdigatiShu tadvigraheShu chAvihitAha.nkAramamakArA
anekApavarakasa.nchAritaratnapradIpamivaikarUpamevAtmAnamupalabhamAnA avichalitachetanAvilAs-
mAtramAtmavyavahAramurarIkR^itya kroDIkR^itasamastakriyAkuTumbaka.n manuShyavyavahAramanAshrayanto vishrAnta-
rAgadveShonmeShatayA paramamaudAsInyamavala.nbamAnA nirastasamastaparadravyasa.ngatitayA svadravyeNaiv kevalen
sa.ngatatvAtsvasamayA jAyante
cha mameti mamakAro bhaNyate, tAbhyA.n pariNatAH mamakArAha~N.hkArarahitaparamachaitanyachamatkArapariNateshchyutA ye te
ka rmodayajanitaparaparyAyaniratatvAtparasamayA mithyAdR^iShTayo bhaNyante
paryAyapariNatirahitatvAtsvasamayA bhavantItyarthaH
a.ngIkAr karake, jisame.n samasta kriyAkalApase bhe.nT kI jAtI hai aise manuShyavyavahArakA Ashray
nahI.n karate huye, rAgadveShakA unmeSh (prAkaTay) ruk jAnese param udAsInatAkA Alamban lete
huye, samasta paradravyo.nkI sa.ngati dUr kar denese mAtra svadravyake sAth hI sa.ngatatA honese vAstavame.n
honevAlA AtmA ekarUp hI hai, vah ki.nchitmAtra bhI sharIrarUp nahI.n hotA aur na sharIrakI kriyA karatA
hai
Page 170 of 513
PDF/HTML Page 203 of 546
single page version
hai; ‘mAtra achalit chetanA vah hI mai.n hU.N’ aisA mAnanA
parasamay hai.n; aur jo bhagavAn AtmasvabhAvame.n hI sthit hai.n ve anekAntadR^iShTivAle log
manuShyavyavahArakA Ashray nahI.n karake AtmavyavahArakA Ashray karate hai.n, isaliye rAgI -dveShI nahI.n
hote arthAt param udAsIn rahate hai.n aur isaprakAr paradravyarUp karmake sAth sambandha na karake
mAtra svadravyake sAth hI sambandha karate hai.n, isaliye ve svasamay hai.n
guNayukta aur paryAyasahit hai, [tat ] use [dravyam iti ] ‘dravya’ [bruvanti ] kahate hai.n
vaLI guN ne paryay sahit je, ‘dravya’ bhAkhyu.n tehane. 95.
Page 171 of 513
PDF/HTML Page 204 of 546
single page version
sakri yatvamakri yatva.n chetanatvamachetanatva.n kartR^itvamakartR^itva.n bhoktR^itvamabhoktR^itvamagurulaghutva.n chetyAdayaH
sAmAnyaguNAH, avagAhahetutva.n gatinimittatA sthitikAraNatva.n vartanAyatanatva.n rUpAdimattA
chetanatvamityAdayo visheShaguNAH
shuddhAtmopalambhavyaktirUpakAryasamayasArasyotpAdaH kAraNasamayasArasya vyayastadubhayAdhArabhUtaparamAtmadravya-
tven dhrauvya.n cha
apradeshatva, mUrtatva, amUrtatva, sakriyatva, akriyatva, chetanatva, achetanatva, kartR^itva, akartR^itva,
bhoktR^itva, abhoktR^itva, agurulaghutva, ityAdi sAmAnyaguN hai.n; avagAhahetutva, gatinimittatA,
sthitikAraNatva, vartanAyatanatva, rUpAdimattva, chetanatva ityAdi visheSh guN hai.n
Page 172 of 513
PDF/HTML Page 205 of 546
single page version
samupAttaprAktanAvastha.n samuchitabahira.ngasAdhanasannidhisadbhAve vichitrabahutarAvasthAna.n svarUpakartR^ikaraN-
sAmarthyasvabhAvenAntara.ngasAdhanatAmupAgatenAnugR^ihItamuttarAvasthayotpadyamAna.n tenotpAden lakShyate, na cha
ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate
sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhirbheda.n kurvanti tathApi sattAsvarUpeN bheda.n na kurvanti, svabhAvat ev
tathAvidhatvamavalambante
us utpAdake sAth svarUp bhed nahI.n hai, svarUpase hI vaisA hai (arthAt svaya.n utpAdarUpase
hI pariNat hai); usIprakAr jisane pUrva avasthA prApta kI hai aisA dravya bhI
avasthAye.n karatA hai vah
hai; kintu usakA us utpAdake sAth svarUpabhed nahI.n hai, svarUpase hI vaisA hai
huA us vyayase lakShit hotA hai, parantu usakA us vyayake sAth svarUpabhed nahI.n hai,
svarUpase hI vaisA hai; usIprakAr vahI dravya bhI uttar avasthAse utpanna hotA huA aur pUrva
avasthAse vyayako prApta hotA huA us vyayase lakShit hotA hai; parantu usakA us vyayake
Page 173 of 513
PDF/HTML Page 206 of 546
single page version
prAktanAvasthayA vyayamAna.n ten vyayen lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev
tathAvidhatvamavalambate
svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate, tathaiv tadev dravyamapyekakAl-
muttarAvasthayotpadyamAna.n prAktanAvasthayA vyayamAnamavasthAyinyA dravyatvAvasthayA dhrauvyamAlambamAna.n
dhrauvyeN lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate
taiH sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvam -valambate
svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate; tathaiv tadev dravyamapyAyatavisheShAtmakaiH paryAyairlakShyate, na cha
taiH sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate
TikanevAlI aisI vastratva -avasthAse dhruv rahatA huA dhrauvyase lakShit hotA hai; parantu usakA
us dhrauvyake sAth svarUpabhed nahI.n hai, svarUpase hI vaisA hai; isIprakAr vahI dravya bhI ek
hI samay uttar avasthAse utpanna hotA huA, pUrva avasthAse vyay hotA huA, aur TikanevAlI
aisI dravyatvaavasthAse dhruv rahatA huA dhrauvyase lakShit hotA hai
bhI vistAravisheShasvarUp guNo.nse lakShit hotA hai; kintu usakA un guNo.nke sAth svarUpabhed nahI.n
hai, vah svarUpase hI vaisA hai
hai, vah svarUpase hI vaisA hai
varNAdiguNanavajIrNAdiparyAyasahita.n cha sat tairutpAdavyayadhrauvyaistathaiv cha svakIyaguNaparyAyaiH sah
sa.nj~nAdibhede.api sati sattArUpeN bheda.n na karoti
Page 174 of 513
PDF/HTML Page 207 of 546
single page version
sadbhAvaH ] dravyakA jo astitva hai, [hi ] vah vAstavame.n [svabhAvaH ] svabhAv hai
astitva dravyanu.n sarvadA je, teh dravyasvabhAv Che
Page 175 of 513
PDF/HTML Page 208 of 546
single page version
siddhiyuktatvAtteShAmastitvamekamev, kArtasvaravat
pravR^ittiyuktasya kArtasvarAstitven niShpAditaniShpattiyuktaiH pItatAdiguNaiH kuNDalAdiparyAyaishcha
yadastitva.n kArtasvarasya sa svabhAvaH, tathA hi dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA
dravyAtpR^ithaganupalabhyamAnaiH kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeN guNAnA.n paryAyANA.n cha svarUpamupAdAy
mokShamokShamArgAdhArabhUtAnvayadravyatvalakShaNa.n dhrauvya.n chetyuktalakShaNotpAdavyayadhrauvyaishcha sah bhinna.n na bhavati
svabhAv hI kyo.n na ho ? (avashya ho
hote hai.n isaliye
suvarNake astitvase jinakI utpatti hotI hai,
bhAvase jo dravyase pR^ithak dikhAI nahI.n dete, kartA -karaN-
Page 176 of 513
PDF/HTML Page 209 of 546
single page version
svabhAvaH
pravartamAnapravR^ittiyuktaiH pItatAdiguNaiH kuNDalAdiparyAyaishcha niShpAditaniShpattiyuktasya kArtasvarasya
mUlasAdhanatayA tairniShpAdita.n yadastitva.n sa svabhAvaH, tathA dravyeN vA kShetreN vA kAlen
vA bhAven vA guNebhyaH paryAyebhyashcha pR^ithaganupalabhyamAnasya kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeN
suvarNasya sadbhAvaH, tathA svakIyadravyakShetrakAlabhAvaiH paramAtmadravyAdabhinnAnA.n kevalaj~nAnAdiguNaki.nchidUn-
charamasharIrAkArAdiparyAyANA.n sa.nbandhi yadastitva.n sa ev muktAtmadravyasya sadbhAvaH
hai, kyo.nki pItatvAdikake aur kuNDalAdikake svarUpako suvarNa hI dhAraN karatA hai, isaliye
suvarNake astitvase hI pItatvAdikakI aur kuNDalAdikakI niShpatti
dravyase bhinna nahI.n dikhAI denevAle guNo.n aur paryAyo.nkA astitva vah dravyakA hI astitva hai,
kyo.nki guNo.n aur paryAyo.nke svarUpako dravya hI dhAraN karatA hai, isaliye dravyake astitvase
hI guNo.nkI aur paryAyo.nkI niShpatti hotI hai, dravya na ho to guN aur paryAye.n bhI na ho.n
karake pravartamAn pItatvAdiguNo.n aur kuNDalAdiparyAyo.nse jisakI niShpatti hotI hai,
Page 177 of 513
PDF/HTML Page 210 of 546
single page version
mUlasAdhanatayA tairniShpAdita.n yadastitva.n sa svabhAvaH
j~nAnAdiguNaki.nchidUnacharamasharIrAkAraparyAyebhyaH sakAshAdabhinnasya muktAtmadravyasya sa.nbandhi yadastitva.n sa
ev kevalaj~nAnAdiguNaki.nchidUnacharamasharIrAkAraparyAyANA.n svabhAvo j~nAtavyaH
aur kuNDalAdik hI dhAraN karate hai.n, isaliye pItatvAdik aur kuNDalAdikake astitvase
hI suvarNakI niShpatti hotI hai, pItatvAdik aur kuNDalAdik na ho.n to suvarNa bhI na ho;
isIprakAr guNo.nse aur paryAyo.nse bhinna na dikhAI denevAle dravyakA astitva vah guNo.n aur
paryAyo.nkA hI astitva hai, kyo.nki dravyake svarUpako guN aur paryAye.n hI dhAraN karatI hai.n
isaliye guNo.n aur paryAyo.nke astitvase hI dravyakI niShpatti hotI hai
aur utpAd -vyay -dhrauvyakA bhI ek hI astitva hai
Page 178 of 513
PDF/HTML Page 211 of 546
single page version
pItatAdyutpAdavyayadhrauvyairyadastitva.n kArtasvarasya sa svabhAvaH, tathA hi dravyeN vA kShetreN vA
kAlen vA bhAven vA dravyAtpR^ithaganupalabhyamAnaiH kartR^ikaraNAdhikaraNarUpeNotpAdavyayadhrauvyANA.n
svarUpamupAdAy pravartamAnapravR^ittiyuktasya dravyAstitven niShpAditaniShpattiyuktairutpAdavyay-
dhrauvyairyadastitva.n dravyasya sa svabhAvaH
svarUpamupAdAy pravartamAnapravR^ittiyuktaiH kuNDalA.ngadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyairniShpAditaniShpattiyuktasya
kArtasvarasya mUlasAdhanatayA tairniShpAdita.n yadastitva.n sa svabhAvaH, tathA dravyeN vA kShetreN vA
bhUtaparamAtmadravyatvalakShaNadhrauvyANA.n sa.nbandhi yadastitva.n sa ev muktAtmadravyasadbhAvaH
yadastitva.n sa ev kaTakaparyAyotpAdaka~N.hkaNaparyAyavyayatadubhayAdhArabhUtasuvarNatvalakShaNadhrauvyANA.n svabhAvaH,
tathA svadravyAdichatuShTayen mokShaparyAyotpAdamokShamArgaparyAyavyayatadubhayAdhArabhUtamuktAtmadravyatvalakShaN-
dhrauvyebhyaH sakAshAdabhinnasya paramAtmadravyasya sa.nbandhi yadastitva.n sa ev
pR^ithak dikhAI nahI.n dete, kartA -karaN -adhikaraNarUpase utpAd -vyay -dhrauvyo.nke svarUpako
dhAraN karake pravartamAn dravyake astitvase jinakI niShpatti hotI hai,
astitva hai; kyo.nki utpAd, vyay aur dhrauvyo.nke svarUpako dravya hI dhAraN karatA hai,
isalie dravyake astitvase hI utpAd, vyay aur dhrauvyo.nkI niShpatti hotI hai
suvarNake svarUpako dhAraN karake pravartamAn kuNDalAdi -utpAdo.n, bAjUba.ndhAdi vyayo.n aur
pItatvAdi dhrauvyo.nse jisakI niShpatti hotI hai,
Page 179 of 513
PDF/HTML Page 212 of 546
single page version
dravyasvarUpamupAdAy pravartamAnapravR^ittiyuktairutpAdavyayadhrauvyairniShpAditaniShpattiyuktasya dravyasya mUl-
sAdhanatayA tairniShpAdita.n yadastitva.n sa svabhAvaH
dhrauvyo.nkA hI astitva hai; kyo.nki dravyake svarUpako utpAd, vyay aur dhrauvya hI dhAraN karate
hai.n, isaliye utpAd -vyay aur dhrauvyo.nke astitvase hI dravyakI niShpatti hotI hai
bhinna prakArakA hai; aisA honese astitva dravyakA svabhAv hI hai
utpanna hote hai.n, aur dravya utpAd -vyay -dhrauvyo.nse hI utpanna hotA hai
Page 180 of 513
PDF/HTML Page 213 of 546
single page version
vR^itta.n pratidravyamAsUtrita.n sImAna.n bhindatsaditi sarvagata.n sAmAnyalakShaNabhUta.n sAdR^ishyAstitvameka.n
khalvavabodhavyam
syAt
vichitratAke vistArako asta karatA huA, sarva dravyo.nme.n pravR^itta hokar rahanevAlA, aur pratyek
dravyakI ba.NdhI huI sImAkI avagaNanA karatA huA, ‘sat’ aisA jo sarvagat sAmAnyalakShaNabhUt
sAdR^ishyAstitva hai vah vAstavame.n ek hI jAnanA chAhie
aur koI avAchya honA chAhiye; kintu vah to viruddha hI hai, aur yah (‘sat’ aisA kathan
aur j~nAnake sarvapadArthaparAmarshI honekI bAt) to siddha ho sakatI hai, vR^ikShakI bhA.Nti
Page 181 of 513
PDF/HTML Page 214 of 546
single page version
lakShaNabhUten sAdR^ishyodbhAsinAnokahatvenotthApitamekatva.n tiriyati, tathA bahUnA.n bahuvidhAnA.n
dravyANAmAtmIyAtmIyasya visheShalakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtva.n sAmAnya-
lakShaNabhUten sAdR^ishyodbhAsinA sadityasya bhAvenotthApitamekatva.n tiriyati
visheShalakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtvamuchchakAsti, tathA sarvadravyANAmapi
sAmAnyalakShaNabhUten sAdR^ishyodbhAsinA sadityasya bhAvenotthApitenaikatven tirohitamapi visheSh-
lakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtvamuchchakAsti
sAmAnyalakShaNabhUt sAdR^ishyadarshak ‘sat’ panese (-‘sat’ aise bhAvase, astitvase, ‘hai’ panese)
utpanna honevAlA ekatva tirohit kar detA hai
visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAlA anekatva spaShTatayA prakAshamAn
rahatA hai, (banA rahatA hai, naShTa nahI.n hotA); usIprakAr sarva dravyo.nke viShayame.n bhI sAmAnyalakShaNabhUt
sAdR^ishyadarshak ‘sat’ panese utpanna honevAle ekatvase tirohit hone par bhI (apane -apane)
visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAlA anekatva spaShTatayA prakAshamAn
rahatA hai
anekatva hai, parantu vR^ikShatva jo ki sarva vR^ikSho.nkA sAmAnyalakShaN hai aur jo sarva vR^ikSho.nme.n sAdR^ishya
batalAtA hai, usakI apekShAse sarva vR^ikSho.nme.n ekatva hai
Page 182 of 513
PDF/HTML Page 215 of 546
single page version
siddhajIvAnA.n grahaNa.n bhavati, tathA ‘sarva.n sat’ ityukte sa.ngrahanayen sarvapadArthAnA.n grahaNa.n bhavati
yugapadgrahaNa.n bhavati, tathA sarva.n sadityukte sati sAdR^ishyasattAbhidhAnen mahAsattArUpeN shuddhasa.ngrah-
nayen sarvapadArthAnA.n svajAtyavirodhen grahaNa.n bhavatItyarthaH
hai, parantu satpanA (-astitvapanA, ‘hai’ aisA bhAv) jo ki sarva dravyo.nkA sAmAnya lakShaN hai aur
jo sarvadravyo.nme.n sAdR^ishya batalAtA hai usakI apekShAse sarvadravyo.nme.n ekatva hai
(samasta dravyo.nkA svarUp -astitva sa.nba.ndhI) anekatva spaShTatayA prakAshamAn hI rahatA hai
kahA hai; [tathA ] isaprakAr [AgamataH ] Agamase [siddha.n ] siddha hai; [yaH ] jo [na ichChati ] ise
nahI.n mAnatA [saH ] vah [hi ] vAstavame.n [parasamayaH ] parasamay hai
Page 183 of 513
PDF/HTML Page 216 of 546
single page version
yuktatvAt
samarasIbhAvapariNatasarvashuddhAtmapradeshabharitAvasthen shuddhopAdAnabhUten svakIyasvabhAven niShpannatvAt
niShpanna hue bhAvavAlA hai (
Page 184 of 513
PDF/HTML Page 217 of 546
single page version
sattAme.n bhed honese) hotI hai to, vah kaunasA bhed hai ? prAdeshik yA atAdbhAvik ?
sattAke yogase dravya ‘sattAvAlA’ (‘sat’) huA hai aisA nahI.n hai
Page 185 of 513
PDF/HTML Page 218 of 546
single page version
mityAdivatprapashyataH samUl evAtAdbhAviko bhedo nimajjati
rAsherjalakallol iv dravyAnna vyatirikta.n syAt
hai;
hai
tab bhI (vah) dravyake paryAyarUpase unmagna honese,
Page 186 of 513
PDF/HTML Page 219 of 546
single page version
utpAdavyayadhrauvya sahit [pariNAmaH ] pariNAm hai [saH ] vah [artheShu svabhAvaH ] padArtho.nkA
svabhAv hai
Page 187 of 513
PDF/HTML Page 220 of 546
single page version
sUkShmA.nshAH pariNAmAH
sa.nhAradhrauvyAtmakamAtmAna.n dhArayanti, tathaiv te pariNAmAH svAvasare svarUpapUrvarUpAbhyA-
mutpannochChannatvAtsarvatra parasparAnusyUtisUtritaikapravAhatayAnutpannapralInatvAchcha sa.nbhUtisa.nhAradhrauvyA-
tmakamAtmAna.n dhArayanti
honese tathA sarvatra paraspar anusyUtise rachit ek pravAhapane dvArA anutpanna -avinaShTa honese
utpatti -sa.nhAr -dhrauvyAtmak hai.n
anusyUtise rachit ek vAstupane dvArA anubhay svarUp hai (arthAt dome.nse ek bhI svarUp nahI.n
hai), isIprakAr pravAhakA jo ChoTese ChoTA a.nsh pUrvapariNAmake vinAshasvarUp hai vahI usake