Page 188 of 513
PDF/HTML Page 221 of 546
single page version
ya ev hi pUrvapariNAmochChedAtmakaH pravAhasImAntaH sa ev hi taduttarotpAdAtmakaH, sa ev cha parasparAnusyUtisUtritaikapravAhatayAtadubhayAtmak iti . evamasya svabhAvat ev trilakShaNAyA.n pariNAmapaddhatau durlalitasya svabhAvAnatikramAttrilakShaNamev sattvamanumodanIyam; muktAphaladAm- vat . yathaiv hi parigR^ihItadrAghimni pralambamAne muktAphaladAmani samasteShvapi svadhAmasUchchakAsatsu muktAphaleShUttarottareShu dhAmasUttarottaramuktAphalAnAmudayanAtpUrvapUrvamuktAphalAnAmanudayanAt sarvatrApi parasparAnusyUtisUtrakasya sUtrakasyAvasthAnAttrailakShaNya.n prasiddhimavatarati, tathaiv hi parigR^ihIt- nityavR^ittinivartamAne dravye samasteShvapi svAvasareShUchchakAsatsu pariNAmeShUttarottareShvavasareShUttarottar- pariNAmAnAmudayanAtpUrvapUrvapariNAmAnAmanudayanAt sarvatrApi parasparAnusyUtisUtrakasya pravAhasyA- vasthAnAttrailakShaNya.n prasiddhimavatarati ..99.. samastarAgAdivikalpopAdhirahitasvasa.nvedanaj~nAnparyAyasya nAshastasminnev samaye tadubhayAdhArabhUtaparamAtma- dravyasya sthitirityuktalakShaNotpAdavyayadhrauvyatrayeN sa.nbandho bhavatIti . evamutpAdavyayadhrauvyatrayeNaikasamaye bAdake pariNAmake utpAdasvarUp hai, tathA vahI paraspar anusyUtise rachit ekapravAhapane dvArA anubhayasvarUp hai .
isaprakAr svabhAvase hI trilakShaN pariNAmapaddhatime.n (pariNAmo.nkI paramparAme.n) pravartamAn dravya svabhAvakA 1atikram nahI.n karatA isaliye 2sattvako 3trilakShaN hI 4anumodanA chAhiye – motiyo.nke hArakI bhA.Nti .
jaise – jisane (amuk) lambAI grahaN kI hai aise laTakate huye motiyo.nke hArame.n, apane- apane sthAno.nme.n prakAshit hote huye samasta motiyo.nme.n, pIChe -pICheke sthAno.nme.n pIChe -pICheke motI pragaT hote hai.n isaliye, aur pahale -pahaleke motI pragaT nahI.n hote isaliye, tathA sarvatra paraspar anusyUtikA rachayitA sUtra avasthit honese trilakShaNatva prasiddhiko prApta hotA hai . isIprakAr jisane 5nityavR^itti grahaN kI hai aise rachit (pariNamit) dravyame.n apane apane avasaro.nme.n prakAshit (pragaT) hote huye samasta pariNAmo.nme.n pIChe -pICheke avasaro.n par pIChe pICheke pariNAm pragaT hote hai.n isaliye, aur pahale -pahaleke parimAm nahI.n pragaT hote hai.n isaliye, tathA sarvatra paraspar anusyUti rachanevAlA pravAh avasthit honese trilakShaNapanA prasiddhiko prApta hotA hai . 1. atikram = ulla.nghan; tyAg . 2. sattva = satpanA; (abhedanayase) dravya . 3. trilakShaN = utpAd, vyay aur dhrauvya ye tIno.n lakShaNavAlA; trisvarUp; trayAtmak . 4. anumodanA = Ana.ndame.n sammat karanA . 5. nityavR^itti = nityasthAyitva; nitya astitva; sadA vartanA .
Page 189 of 513
PDF/HTML Page 222 of 546
single page version
kathanen tR^itIyA, utpAdavyayadhrauvyatve.api sattaiv dravya.n bhaNyat iti kathanen chaturthIti gAthAchatuShTayen
bhAvArtha : — pratyek dravya sadA svabhAvame.n rahatA hai isaliye ‘sat’ hai . vah svabhAv utpAd -vyay -dhrauvyasvarUp pariNAm hai . jaise dravyake vistArakA ChoTese ChoTA a.nsh vah pradesh hai, usIprakAr dravyake pravAhakA ChoTese ChoTA a.nsh vah pariNAm hai . pratyek pariNAm sva -kAlame.n apane rUpase utpanna hotA hai, pUrvarUpase naShTa hotA hai aur sarva pariNAmo.nme.n ekapravAhapanA honese pratyek pariNAm utpAd -vinAshase rahit ekarUp – dhruv rahatA hai . aur utpAd -vyay -dhrauvyame.n samayabhed nahI.n hai, tIno.n hI ek hI samayame.n hai.n . aise utpAd -vyay -dhrauvyAtmak pariNAmo.nkI paramparAme.n dravya svabhAvase hI sadA rahatA hai, isaliye dravya svaya.n bhI, motiyo.nke hArakI bhA.Nti, utpAd -vyay -dhrauvyAtmak hai ..99..
anvayArtha : — [bhavaH ] utpAd [bha~N.hgavihInaH ] 2bha.ng rahit [na ] nahI.n hotA, [vA ] aur [bha~N.hgaH ] bha.ng [sa.nbhavavihInaH ] vinA utpAdake [nAsti ] nahI.n hotA; [utpAdaH ] utpAd [api cha ] tathA [bha~N.hgaH ] bha.ng [dhrauvyeN arthen vinA ] dhrauvya padArthake binA [na ] nahI.n hote ..100.. 1. avinAbhAv = ekake binA dUsarekA nahI.n honA vah; ek -dUsare binA ho hI nahI.n sake aisA bhAv . 2. bha.ng = vyay; nAsh .
utpAd bha.ng vinA nahI.n, sa.nhAr sarga vinA nahI.n; utpAd tem ja bha.ng, dhrauvya -padArtha viN varte nahI.n. 100.
Page 190 of 513
PDF/HTML Page 223 of 546
single page version
na khalu sargaH sa.nhAramantareN, na sa.nhAro vA sargamantareN, na sR^iShTisa.nhArau sthiti- mantareN, na sthitiH sargasa.nhAramantareN . ya ev hi sargaH sa ev sa.nhAraH, ya ev sa.nhAraH sa ev sargaH, yAvev sargasa.nhArau saiv sthitiH, yaiv sthitistAvev sargasa.nhArAviti . tathA hi — ya ev kumbhasya sargaH sa ev mR^itpiNDasya sa.nhAraH, bhAvasya bhAvAntarAbhAvasvabhAvenAvabhAsanAt . ya ev cha mR^itpiNDasya sa.nhAraH sa ev kumbhasya sargaH, abhAvasya bhAvAntarabhAvasvabhAvenAv- bhAsanAt . yau cha kumbhapiNDayoH sargasa.nhArau saiv mR^ittikAyAH sthitiH, ❃vyatirekANAmanvayA- sattAlakShaNvivaraNamukhyatayA dvitIyasthala.n gatam . athotpAdavyayadhrauvyANA.n parasparasApekShatva.n darshayati — Na bhavo bha.ngavihINo nirdoShaparamAtmaruchirUpasamyaktvaparyAyasya bhav utpAdaH tadviparItamithyAtvaparyAyasya bha~N.hga.n vinA na bhavati . kasmAt . upAdAnakAraNAbhAvAt, mR^itpiNDabha~N.hgAbhAve ghaTotpAd iv . dvitIya.n cha kAraNa.n mithyAtvaparyAyabha~N.hgasya samyaktvaparyAyarUpeN pratibhAsanAt . tadapi kasmAt . ‘‘bhAvAntar- svabhAvarUpo bhavatyabhAv’’ iti vachanAt . ghaTotpAdarUpeN mR^itpiNDabha~N.hga iv . yadi punarmithyAtvaparyAy- bha~N.hgasya samyaktvopAdAnakAraNabhUtasyAbhAve.api shuddhAtmAnubhUtiruchirUpasamyaktvasyotpAdo bhavati, tarhyupAdAnakAraNarahitAnA.n khapuShpAdInAmapyutpAdo bhavatu . na cha tathA . bha.ngo vA Natthi sa.nbhavavihINo
TIkA : — vAstavame.n 1sarga 2sa.nhArake binA nahI.n hotA aur sa.nhAr sargake binA nahI.n hotA; 3sR^iShTi aur sa.nhAr 4sthiti (dhrauvya) ke binA nahI.n hote, sthiti sarga aur sa.nhArake binA nahI.n hotI .
jo sarga hai vahI sa.nhAr hai, jo sa.nhAr hai vahI sarga hai; jo sarga aur sa.nhAr hai vahI sthiti hai; jo sthiti hai vahI sarga aur sa.nhAr hai . vah isaprakAr : — jo kumbhakA sarga hai vahI 5mR^itikApiNDakA sa.nhAr hai; kyo.nki bhAvakA bhAvAntarake abhAvasvabhAvase avabhAsan hai . (arthAt bhAv anyabhAvake abhAvarUp svabhAvase prakAshit hai – dikhAI detA hai .) aur jo mR^ittikApiNDakA sa.nhAr hai vahI kumbhakA sarga hai, kyo.nki abhAvakA bhAvAntarake bhAvasvabhAvase avabhAsan hai; (arthAt nAsh anyabhAvake utpAdarUp svabhAvase prakAshit hai .)
aur jo kumbhakA sarga aur piNDakA sa.nhAr hai vahI mR^ittikAkI sthiti hai, kyo.nki ❃‘vyatirekamukhen.....kramaNAt’ ke sthAn par nimna prakAr pATh chAhiye aisA lagatA hai, ‘‘vyatirekANAmanvayAnatikramaNAt . yaiv cha mR^ittikAyAH sthitistAvev kumbhapiNDayoH sargasa.nhArau,
vyatirekamukhenaivAnvayasya prakAshanAt .’’ hindI anuvAd is sa.nshodhit pAThAnusAr kiyA hai . 1. sarga = utpAd, utpatti . 2. sa.nhAr = vyay, nAsh . 3. sR^iShTi = utpatti . 4. sthiti = sthit rahanA; dhruv rahanA, dhrauvya . 5. mR^ittikApiNDa = miTTIkA piNDa .
Page 191 of 513
PDF/HTML Page 224 of 546
single page version
natikramaNAt . yaiv cha mR^ittikAyAH sthitistAvev kumbhapiNDayoH sargasa.nhArau, vyatirek - mukhenaivAnvayasya prakAshanAt . yadi punarnedamevamiShyet tadAnyaH sargo.anyaH sa.nhAraH anyA sthitirityAyAti . tathA sati hi kevala.n sarga.n mR^igayamANasya kumbhasyotpAdanakAraNAbhAvAd- bhavanirev bhavet, asadutpAd ev vA . tatra kumbhasyAbhavanau sarveShAmev bhAvAnAmabhavanirev bhavet; asadutpAde vA vyomaprasavAdInAmapyutpAdaH syAt . tathA ke vala.n sa.nhAramArabhamANasya mR^itpiNDasya sa.nhArakAraNAbhAvAdasa.nharaNirev bhavet, saduchChed ev vA . tatra mR^itpiNDasyAsa.nharaNau paradravyopAdeyaruchirUpamithyAtvasya bha~N.hgo nAsti . katha.nbhUtaH . pUrvoktasamyaktvaparyAyasa.nbhavarahitaH . kasmAditi chet . bha~N.hgakAraNAbhAvAt, ghaTotpAdAbhAve mR^itpiNDasyev . dvitIya.n cha kAraNa.n samyaktvaparyAyotpAdasya mithyAtvaparyAyAbhAvarUpeN darshanAt . tadapi kasmAt . paryAyasya paryAyAntarAbhAvarUpatvAt, ghaTaparyAyasya mR^itpiNDAbhAvarUpeNev . yadi punaH samyaktvotpAdanirapekSho bhavati mithyAtvaparyAyAbhAvastarhyabhAv ev na syAt . kasmAt . abhAvakAraNAbhAvAditi, ghaTotpAdAbhAve 1vyatirek anvayakA atikramaN (ulla.nghan) nahI.n karate, aur jo mR^ittikAkI sthiti hai vahI kumbhakA sarga aur piNDakA sa.nhAr hai, kyo.nki vyatireko.nke dvArA 2anvay prakAshit hotA hai . aur yadi aisA hI (U par samajhAyA tadanusAr) na mAnA jAy to aisA siddha hogA ki ‘sarga anya hai, sa.nhAr anya hai, sthiti anya hai .’ (arthAt tIno.n pR^ithak hai.n aisA mAnanekA prasa.ng A jAyagA .) aisA hone par (kyA doSh AtA hai, so samajhAte hai.n) : —
keval sarga -shodhak kumbhakI (-vyay aur dhrauvyase bhinna mAtra utpAd karaneko jAnevAle kumbhakI) 3utpAdan kAraNakA abhAv honese utpatti hI nahI.n hogI; athavA to asatkA hI utpAd hogA . aur vahA.N, (1) yadi kumbhakI utpatti na hogI to samasta hI bhAvo.nkI utpatti hI nahI.n hogI . (arthAt jaise kumbhakI utpatti nahI.n hogI usIprakAr vishvake kisI bhI dravyame.n kisI bhI bhAvakA utpAd hI nahI.n hogA, – yah doSh AyagA); athavA (2) yadi asatkA utpAd ho to 4vyom -puShpa ityAdikA bhI utpAd hogA, (arthAt shUnyame.nse bhI padArtha utpanna hone lage.nge, – yah doSh AyagA .)
aur keval vyayArambhak (utpAd aur dhrauvyase rahit keval vyay karaneko udyat mR^ittikApiNDakA) sa.nhArakAraNakA abhAv honese sa.nhAr hI nahI.n hogA; athavA to satkA hI uchChed hogA . vahA.N, (1) yadi mR^ittikApiNDakA vyay na hogA to samasta hI bhAvo.nkA sa.nhAr 1. vyatirek = bhed; ek dUsarerUp na honA vah; ‘yah vah nahI.n hai’ aise j~nAnakA nimittabhUt bhinnarUpatva . 2. anvay = ekarUpatA; sAdR^ishyatA; ‘yah vahI hai’ aise j~nAnakA kAraNabhUt ekarUpatva . 3. utpAdanakAraN = utpattikA kAraN . 4. vyomapuShpa = AkAshake phU la .
Page 192 of 513
PDF/HTML Page 225 of 546
single page version
sarveShAmev bhAvAnAmasa.nharaNirev bhavet; saduchChede vA sa.nvidAdInAmapyuchChedaH syAt . tathA kevalA.n sthitimupagachChantyA mR^ittikAyA vyatirekAkrAntasthityanvayAbhAvAdasthAnirev bhavet, kShaNik- nityatvamev vA . tatra mR^ittikAyA asthAnau sarveShAmev bhAvAnAmasthAnirev bhavet; kShaNikanityatve vA chittakShaNAnAmapi nityatva.n syAt . tat uttarottaravyatirekANA.n sargeN pUrvapUrvavyatirekANA.n sa.nhAreNAnvayasyAvasthAnenAvinAbhUtamudyotamAnanirvighnatrailakShaNyalA.nChana.n dravya- mavashyamanumantavyam ..100.. mR^itpiNDAbhAvasya iv . uppAdo vi ya bha.ngo Na viNA davveN attheN paramAtmaruchirUpasamyaktva- syotpAdastadviparItamithyAtvasya bha~N.hgo vA nAsti . ka.n vinA . tadubhayAdhArabhUtaparamAtmarUpadravyapadArtha.n vinA . kasmAt . dravyAbhAve vyayotpAdAbhAvAnmR^ittikAdravyAbhAve ghaTotpAdamR^itpiNDabha~N.hgAbhAvavaditi . yathA samyaktvamithyAtvaparyAyadvaye parasparasApekShamutpAdAditraya.n darshita.n tathA sarvadravyaparyAyeShu draShTavya- hI na hogA, (arthAt jaise mR^ittikApiNDakA sa.nhAr nahI.n hogA usIprakAr vishvake kisI bhI dravyame.n kisI bhAvakA sa.nhAr hI nahI.n hogA, – yah doSh AyagA); athavA (2) yadi satkA uchChed hogA to chaitanya ityAdikA bhI uchChed ho jAyagA, (arthAt samasta dravyo.nkA sampUrNa vinAsh ho jAyagA – yah doSh AyagA .)
aur 1keval sthiti prApta karaneko jAnevAlI mR^ittikAkI, vyatireko.n sahit sthitikA — anvayakA — usase abhAv honese, sthiti hI nahI.n hogI; athavA to kShaNikako hI nityatva A jAyagA . vahA.N (1) yadi mR^ittikAkI sthiti na ho to samasta hI bhAvo.nkI sthiti nahI.n hogI, (arthAt yadi miTTI dhruv na rahe to miTTIkI hI bhA.Nti vishvakA koI bhI dravya dhruv nahI.n rahegA, – TikegA hI nahI.n yah doSh AyagA .) athavA (2) yadi kShaNikakA nityatva ho to chittake kShaNik -bhAvo.nkA bhI nityatva hogA; (arthAt manakA pratyek vikalpa bhI traikAlik dhruv ho jAy, – yah doSh AyagA .)
isaliye dravyako 2uttar uttar vyatireko.nke sargake sAth, pUrva pUrvake vyatireko.nke sa.nhArake sAth aur anvayake avasthAn (dhrauvya)ke sAth avinAbhAvavAlA, jisako nirvighna (abAdhit) trilakShaNatArUp 2lA.nChan prakAshamAn hai aisA avashya sammat karanA ..100.. 1. keval sthiti = (utpAd aur vyay rahit) akelA dhruvapanA, keval sthitipanA; akelA avasthAn .
sakatA . jaise utpAd (yA vyay) dravyakA a.nsh hai – samagra dravya nahI.n, isaprakAr dhrauvya bhI dravyakA a.nsh
hai; – samagra dravya nahI.n . ] 2. uttar uttar = bAd bAdake . 3. lA.nChan = chihna .
Page 193 of 513
PDF/HTML Page 226 of 546
single page version
utpAdavyayadhrauvyANi hi paryAyAnAlambante, te punaH paryAyA dravyamAlambante . tataH samastamapyetadekamev dravya.n, na punardravyAntaram . dravya.n hi tAvatparyAyairAlambyate, samudAyinaH samudAyAtmakatvAt; pAdapavat . yathA hi samudAyI pAdapaH skandhamUlashAkhAsamudAyAtmakaH mityartha.nH ..100.. athotpAdavyayadhrauvyANi dravyeN sah parasparAdhArAdheyabhAvatvAdanvayadravyArthikanayen dravyamev bhavatItyupadishati — uppAdaTThidibha.ngA vishuddhaj~nAnadarshanasvabhAvAtmatattvanirvikArasvasa.nvedanaj~nAn- rUpeNotpAdastasminnev kShaNe svasa.nvedanaj~nAnavilakShaNAj~nAnaparyAyarUpeN bha~N.hga, tadubhayAdhArAtmadravyatvA- vasthArUpeN sthitirityuktalakShaNAstrayo bha~N.hgAH kartAraH . vijja.nte vidyante tiShThanti . keShu . pajjaesu
ab, utpAdAdikA dravyase arthAntaratvako naShTa karate hai.n; (arthAt yah siddha karate hai.n ki utpAd -vyay -dhrauvya dravyase pR^ithak padArtha nahI.n hai.n) : —
anvayArtha : — [utpAdasthitibha~N.hgAH ] utpAd, dhrauvya aur vyay [paryAyeShu ] paryAyo.nme.n [vidyante ] vartate hai.n; [paryAyAH ] paryAye.n [niyata.n ] niyamase [dravye hi santi ] dravyame.n hotI hai.n, [tasmAt ] isaliye [sarva.n ] vah sab [dravya.n bhavati ] dravya hai ..101..
TIkA : — utpAd, vyay aur dhrauvya vAstavame.n paryAyo.n kA Alamban karate hai.n, aur ve paryAye.n dravyakA Alamban karatI hai.n, (arthAt utpAd -vyay -dhrauvya paryAyo.nke Ashrayase hai.n aur paryAye.n dravyake Ashrayase hai.n); isaliye yah sab ek hI dravya hai, dravyAntar nahI.n .
pratham to dravya paryAyo.nke dvArA Alambit hai (arthAt paryAye.n dravyAshrit hai.n), kyo.nki 1samudAyI samudAyasvarUp hotA hai; vR^ikShakI bhA.Nti . jaise samudAyI vR^ikSha ska.ndh, mUl aur 1. samudAyI = samudAyavAn samudAy (samUh) kA banA huA . (dravya samudAyI hai kyo.nki paryAyo.nke
ne paryayo dravye niyamathI, sarva tethI dravya Che. 101.
Page 194 of 513
PDF/HTML Page 227 of 546
single page version
skandhamUlashAkhAbhirAlambit ev pratibhAti, tathA samudAyi dravya.n paryAyasamudAyAtmaka.n paryAyairAlambitamev pratibhAti . paryAyAstUtpAdavyayadhrauvyairAlambyante, utpAdavyayadhrauvyANAma.nsh- dharmatvAt; bIjA.nkurapAdapatvavat . yathA kilA.nshinaH pAdapasya bIjA.nkurapAdapatva- lakShaNAstrayo.n.ashA bha.ngotpAdadhrauvyalakShaNairAtmadharmairAlambitAH samamev pratibhAnti, tathA.nshino dravyasyochChidyamAnotpadyamAnAvatiShThamAnabhAvalakShaNAstrayo.n.ashA bha.ngotpAdadhrauvyalakShaNairAtmadharmairA- lambitAH samamev pratibhAnti . yadi punabha.ngotpAdadhrauvyANi dravyasyaiveShyante tadA samagramev viplavate . tathA hi — bha.nge tAvat kShaNabha.ngakaTAkShitAnAmekakShaN ev sarvadravyANA.n sa.nharaNAd dravyashUnyatAvatAraH saduchChedo vA . utpAde tu pratisamayotpAdamudritAnA.n pratyeka.n dravyANA- samyaktvapUrvakanirvikArasvasa.nvedanaj~nAnaparyAye tAvadutpAdastiShThati svasa.nvedanaj~nAnavilakShaNAj~nAnaparyAyarUpeN bha~N.hgastadubhayAdhArAtmadravyatvAvasthArUpaparyAyeN dhrauvya.n chetyuktalakShaNasvakIyasvakIyaparyAyeShu . pajjAyA davvamhi sa.nti te choktalakShaNaj~nAnAj~nAnatadubhayAdhArAtmadravyatvAvasthArUpaparyAyA hi sphu Ta.n dravya.n santi . Niyada.n shAkhAo.nkA samudAyasvarUp honese ska.ndh, mUl aur shAkhAo.nse Alambit hI (bhAsit) dikhAI detA hai, isIprakAr samudAyI dravya paryAyo.nkA samudAyasvarUp honese paryAyo.nke dvArA Alambit hI bhAsit hotA hai . (arthAt jaise ska.ndh, mUl shAkhAye.n vR^ikShAshrit hI hai.n — vR^ikShase bhinna padArtharUp nahI.n hai.n, usIprakAr paryAye.n dravyAshrit hI hai.n, — dravyase bhinna padArtharUp nahI.n hai.n .)
aur paryAye.n utpAd -vyay -dhrauvyake dvArA Alambit hai.n (arthAt utpAd -vyay -dhrauvya paryAyAshrit hai.n ) kyo.nki utpAd -vyay -dhrauvya a.nsho.nke dharma hai.n (-1a.nshIke nahI.n); bIj, a.nkur aur vR^ikShatvakI bhA.Nti . jaise a.nshI -vR^ikShake bIj a.nkur -vR^ikShatvasvarUp tIn a.nsh, vyay -utpAd- dhrauvyasvarUp nij dharmo.nse Alambit ek sAth hI bhAsit hote hai.n, usIprakAr a.nshI -dravyake, naShTa hotA huA bhAv, utpanna hotA huA bhAv, aur avasthit rahanevAlA bhAv; — yah tIno.n a.nsh vyay -utpAd -dhrauvyasvarUp nijadharmo.nke dvArA Alambit ek sAth hI bhAsit hote hai.n . kintu yadi (1) bha.ng, (2) utpAd aur (3) dhrauvyako (a.nshIkA na mAnakar) dravyakA hI mAnA jAy to sArA 2viplav ko prApta hogA . yathA – (1) pahale, yadi dravyakA hI bha.ng mAnA jAy to 3kShaNabha.ngase lakShit samasta dravyo.nkA ek kShaName.n hI sa.nhAr ho jAnese dravyashUnyatA A jAyagI, athavA satkA uchChed ho jAyagA . (2) yadi dravyakA utpAd mAnA jAy to samay -samay par honevAle utpAdake dvArA chihnit aise dravyo.nko pratyekako anantatA A jAyagI . (arthAt samay- 1. a.nshI = a.nsho.nvAlA; a.nsho.n.nkA banA huA . (dravya a.nshI hai .) 2. viplav = a.ndhAdhu.ndhI = uthalaputhal; ghoTAlA; virodh . 3. kShaN = vinAsh jinakA lakShaN ho aise .
Page 195 of 513
PDF/HTML Page 228 of 546
single page version
mAnantyamasadutpAdo vA . dhrauvye tu kramabhuvA.n bhAvAnAmabhAvAd dravyasyAbhAvaH kShaNikatva.n vA . at utpAdavyayadhrauvyairAlambyantA.n paryAyAH paryAyaishcha dravyamAlambyantA.n, yen samastamapyetadekamev dravya.n bhavati ..101..
nishchita.n pradeshAbhede.api svakIyasvakIyasa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibheden . tamhA davva.n havadi savva.n yato nishchayAdhArAdheyabhAven tiShThantyutpAdAdayastasmAtkAraNAdutpAdAditraya.n svasa.nvedanaj~nAnAdiparyAyatraya.n chAnvay- samay par honevAlA utpAd jisakA chihna ho aisA pratyek dravya ana.nt dravyatvako prApta ho jAyagA) athavA asatkA utpAd ho jAyagA; (3) yadi dravyakA hI dhrauvya mAnA jAy to kramashaH honevAle bhAvo.nke abhAvake kAraN dravyakA abhAv AyagA, athavA kShaNikapanA hogA .
isaliye utpAd -vyay -dhrauvyake dvArA paryAye.n Alambit ho.n, aur paryAyo.nke dvArA dravya Alambit ho, ki jisase yah sab ek hI dravya hai .
bhAvArtha : — bIj, a.nkur aur vR^ikShatva, yah vR^ikShake a.nsh hai.n . bIjakA nAsh, a.nkurakA utpAd aur vR^ikShatvakA dhrauvya – tIno.n ek hI sAth hote hai.n . isaprakAr nAsh bIjake Ashrit hai, utpAd a.nkurake Ashrit hai, aur dhrauvya vR^ikShatvake Ashrit hai; nAsh, utpAd aur dhrauvya bIj a.nkur aur vR^ikShatvase bhinna padArtharUp nahI.n hai . tathA bIj, a.nkur aur vR^ikShatva bhI vR^ikShase bhinna padArtharUp nahI.n hai.n . isaliye yah sab ek vR^ikSha hI hai.n . isIprakAr naShTa hotA huA bhAv, utpanna hotA huA bhAv aur dhrauvya bhAv sab dravyake a.nsh hai.n . naShTa hote huye bhAvakA nAsh, utpanna hote huye bhAvakA utpAd aur sthAyI bhAvakA dhrauvya ek hI sAth hai . isaprakAr nAsh naShTa hote bhAvake Ashrit hai, utpAd utpanna hote bhAvake Ashrit hai aur dhrauvya sthAyI bhAvake Ashrit hai . nAsh, utpAd aur dhrauvya un bhAvo.nse bhinna padArtharUp nahI.n hai.n . aur ve bhAv bhI dravyase bhinna padArtharUp nahI.n hai.n . isaliye yah sab, ek dravya hI hai.n ..101..
ab, utpAdAdikA kShaNabhed 1nirasta karake ve dravya hai.n yah samajhAte hai.n : — 1. nirasta karake = dUr karake; naShTa karake; khaNDit karake; nirAkR^it karake .
Page 196 of 513
PDF/HTML Page 229 of 546
single page version
ih hi yo nAm vastuno janmakShaNaH sa janmanaiv vyAptatvAt sthitikShaNo nAshakShaNashcha na bhavati; yashcha sthitikShaNaH sa khalUbhayorantarAladurlalitatvAjjanmakShaNo nAshakShaNashcha na bhavati; yashcha nAshakShaNaH sa tUtpadyAvasthAy cha nashyato janmakShaNaH sthitikShaNashcha na bhavati; — ityutpAdAdInA.n vitarkyamANaH kShaNabhedo hR^idayabhUmimavatarati . avataratyeva.n yadi dravyamAtma- naivotpadyate AtmanaivAvatiShThate Atmanaiv nashyatItyabhyupagamyate . tattu nAbhyupagatam . paryAyANA- dravyArthikanayen sarva.n dravya.n bhavati . pUrvoktotpAdAditrayasya tathaiv svasa.nvedanaj~nAnAdiparyAyatrayasya chAnugatAkAreNAnvayarUpeN yadAdhArabhUta.n tadanvayadravya.n bhaNyate, tadviShayo yasya sa bhavatyanvayadravyArthikanayaH . yatheda.n j~nAnAj~nAnaparyAyadvaye bha~N.hgatraya.n vyAkhyAta.n tathApi sarvadravyaparyAyeShu yathAsa.nbhava.n j~nAtavyamitya- bhiprAyaH ..101.. athotpAdAdInA.n punarapi prakArAntareN dravyeN sahAbheda.n samarthayati samayabheda.n cha nirAkaroti — samaveda.n khalu davva.n samavetamekIbhUtamabhinna.n bhavati khalu sphu Tam . kim . Atmadravyam . kaiH sah . sa.nbhavaThidiNAsasaNNidaTThehi.n samyaktvaj~nAnapUrvakanishchalanirvikAranijAtmAnubhUtilakShaNavItarAgachAritra- paryAyeNotpAdaH tathaiv rAgAdiparadravyaikatvapariNatirUpachAritraparyAyeN nAshastadubhayAdhArAtmadravyatvAvasthA-
anvayArtha : — [dravya.n ] dravya [ekasmin cha ev samaye ] ek hI samayame.n [sa.nbhavasthitinAshasa.nj~nitArthaiH ] utpAd, sthiti aur nAsh nAmak 1artho.nke sAth [khalu ] vAstavame.n [samaveta.n ] 2samavet (ekamek) hai; [tasmAt ] isaliye [tat tritaya.n ] yah 3tritay [khalu ] vAstavame.n [dravya.n ] dravya hai ..102..
TIkA : — (pratham sha.nkA upasthit kI jAtI hai : — ) yahA.N, (vishvame.n) vastukA jo janmakShaN hai vah janmase hI vyApta honese sthitikShaN aur nAshakShaN nahI.n hai, (-vah pR^ithak hI hotA hai); jo sthitikShaN ho vah dono.nke antarAlame.n (utpAdakShaN aur nAshakShaNake bIch) dR^i.DhtayA rahatA hai, isaliye (vah) janmakShaN aur nAshakShaN nahI.n hai; aur jo nAshakShaN hai vah, – vastu utpanna hokar aur sthir rahakar phi ra nAshako prApta hotI hai isaliye, – janmakShaN aur sthitikShaN nahI.n hai; — isaprakAr tarka pUrvak vichAr karane par utpAdAdikA kShaNabhed hR^idayabhUmime.n utaratA hai (arthAt utpAd, vyay aur dhrauvyakA samay 1. artha = padArtha (87 vI.n gAthAme.n samajhAyA gayA hai, tadnusAr paryAy bhI artha hai .) 2. samavet = samavAyavAlA, tAdAtmyasahit ju.DA huvA, ekamek . 3. tritay = tInakA samudAy . (utpAd, vyay aur dhrauvya, in tIno.nkA samudAy vAstavame.n dravya hI hai .)
Page 197 of 513
PDF/HTML Page 230 of 546
single page version
mevotpAdAdayaH, kutaH kShaNabhedaH . tathA hi — yathA kulAladaNDachakrachIvarAropyamANasa.nskAr- sannidhau ya ev vardhamAnasya janmakShaNaH, sa ev mR^itpiNDasya nAshakShaNaH, sa ev cha koTidvayAdhi- rUDhasya mR^ittikAtvasya sthitikShaNaH, tathA antara.ngabahira.ngasAdhanAropyamANasa.nskArasannidhau ya evottaraparyAyasya janmakShaNaH, sa ev prAktanaparyAyasya nAshakShaNaH, sa ev cha koTidvayAdhirUDhasya dravyatvasya sthitikShaNaH . yathA cha vardhamAnamR^itpiNDamR^ittikAtveShu pratyekavartInyutpAdavyayadhrauvyANi trisvabhAvasparshinyA.n mR^ittikAyA.n sAmastyenaikasamay evAvalokyante, tathA uttaraprAktan- rUpaparyAyeN sthitirityuktalakShaNasa.nj~nitvotpAdavyayadhrauvyaiH sah . tarhi ki.n bauddhamatavadbhinnabhinnasamaye traya.n bhaviShyati . naivam . ekkammi chev samaye a~N.hgulidravyasya vakraparyAyavatsa.nsArijIvasya maraNakAle R^ijugativat kShINakaShAyacharamasamaye kevalaj~nAnotpattivadayogicharamasamaye mokShavachchetyekasminsamay ev . tamhA davva.n khu tattidaya.n yasmAtpUrvoktaprakAreNaikasamaye bha~N.hgatrayeN pariNamati tasmAtsa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhede.api pradeshA- nAmabhedAttrayamapi khu sphu Ta.n dravya.n bhavati . yatheda.n chAritrAchAritraparyAyadvaye bha~N.hgatrayamabheden darshita.n tathA bhinna -bhinna hotA hai, ek nahI.n hotA, — aisI bAt hR^idayame.n jamatI hai .)
(yahA.N uparokta sha.nkAkA samAdhAn kiyA jAtA hai : — isaprakAr utpAdAdikA kShaNabhed hR^idayabhUmime.n tabhI utar sakatA hai jab yah mAnA jAy ki ‘dravya svaya.n hI utpanna hotA hai, svaya.n hI dhruv rahatA hai aur svaya.n hI nAshako prApta hotA hai !’ kintu aisA to mAnA nahI.n gayA hai; (kyo.nki yah svIkAr aur siddha kiyA gayA hai ki) paryAyo.nke hI utpAdAdi hai.n; (tab phi ra) vahA.N kShaNabhed -kahA.Nse ho sakatA hai ? yah samajhate hai.n : —
jaise kumhAr, daNDa, chakra aur DorI dvArA Aropit kiye jAnevAle sa.nskArakI upasthitime.n jo rAmapAtrakA janmakShaN hotA hai vahI mR^ittikApiNDakA nAshakShaN hotA hai, aur vahI dono.n 1koTiyo.nme.n rahanevAlA miTTIpanakA sthitikShaN hotA hai; isIprakAr antara.ng aur bahira.ng sAdhano.n dvArA kiye jAnevAle sa.nskAro.nkI upasthitime.n, jo uttar paryAyakA janmakShaN hotA hai vahI pUrva paryAyakA nAsh kShaN hotA hai, aur vahI dono.n koTiyo.nme.n rahanevAle dravyatvakA sthitikShaN hotA hai .
aur jaise rAmapAtrame.n, mR^ittikApiNDame.n aur miTTIpaname.n utpAd, vyay aur dhrauvya pratyek rUpame.n (pratyek pR^ithak pR^ithak) vartate hone par bhI trisvabhAvasparshI mR^ittikAme.n ve sampUrNatayA (sabhI ek sAth) ek samayame.n hI dekhe jAte hai.n; isIprakAr uttar paryAyame.n, pUrva paryAyame.n aur dravyatvame.n utpAd, vyay aur dhrauvya pratyekatayA (ek -ek) pravartamAn hone par bhI 1. koTi = prakAr (miTTIpan to piNDarUp tathA rAmapAtrarUp – dono.n prakAro.nme.n vidyamAn hai .)
Page 198 of 513
PDF/HTML Page 231 of 546
single page version
paryAyadravyatveShu pratyekavartInyapyutpAdavyayadhrauvyANi trisvabhAvasparshini dravye sAmastyenaik- samay evAvalokyante . yathaiv cha vardhamAnapiNDamR^ittikAtvavartInyutpAdavyayadhrauvyANi mR^ittikaiv, na vastvantara.n; tathaivottaraprAktanaparyAyadravyatvavartInyapyutpAdavyayadhrauvyANi dravyamev, na khalva- rthAntaram ..102..
sarvadravyaparyAyeShvavaboddhavyamityarthaH ..102.. evamutpAdavyayadhrauvyarUpalakShaNavyAkhyAnamukhyatayA gAthA- trayeN tR^itIyasthala.n gatam . ath dravyaparyAyeNotpAdavyayadhrauvyANi darshayati — pADubbhavadi ya prAdurbhavati cha jAyate . aNNo anyaH kashchidapUrvAnantaj~nAnasukhAdiguNAspadabhUtaH shAshvatikaH . sa kaH . pajjAo 1trisvabhAvasparshI dravyame.n ve sa.npUrNatayA (tIno.n ekasAth) ek samayame.n hI dekhe jAte hai.n .
aur jaise rAmapAtra, mR^ittikApiNDa tathA miTTIpaname.n pravartamAn utpAd, vyay aur dhrauvya miTTI hI hai.n, anya vastu nahI.n; usIprakAr uttar paryAy, pUrva paryAy, aur dravyatvame.n pravartamAn utpAd, vyay aur dhrauvya dravya hI hai.n, anya padArtha nahI.n ..102..
anvayArtha : — [dravyasya ] dravyakI [anyaH paryAyaH ] anya paryAy [prAdurbhavati ] utpanna hotI hai [cha ] aur [anyaH paryAyaH ] koI anya paryAy [vyeti ] naShTa hotI hai; [tadapi ] phi ra bhI [dravya.n ] dravya [praNaShTa.n na ev ] na to naShTa hai, [utpanna.n na ] na utpanna hai (- vah dhruv hai .)..103.. 1. trisvabhAvasparshI = tIno.n svabhAvo.nko sparsha karanevAlA . (dravya utpAd, vyay aur dhrauvya – in tIno.n
svabhAvo.nko dhAraN karatA hai .) 2. anekadravyaparyAy = ekase adhik dravyo.nke sa.nyogase honevAlI paryAy .
upaje daravano anya paryay, anya ko viNase vaLI, paN dravya to nathI naShTa ke utpanna dravya nathI tahI.n. 103.
Page 199 of 513
PDF/HTML Page 232 of 546
single page version
ih hi yathA kilaikastryaNukaH samAnajAtIyo.anekadravyaparyAyo vinashyatyanyashchaturaNukaH prajAyate, te tu trayashchatvAro vA pudgalA avinaShTAnutpannA evAvatiShThante, tathA sarve.api samAnajAtIyA dravyaparyAyA vinashyanti prajAyante cha, samAnajAtIni dravyANi tvavinaShTAnu- tpannAnyevAvatiShThante . yathA chaiko manuShyatvalakShaNo.asamAnajAtIyo dravyaparyAyo vinashyatyanya- stridashatvalakShaNaH prajAyate, tau cha jIvapudgalau avinaShTAnutpannAvevAvatiShThete, tathA sarve.apyasamAnajAtIyA dravyaparyAyA vinashyanti prajAyante cha, asamAnajAtIni dravyANi tvavinaShTAnutpannAnyevAvatiShThante . evamAtmanA dhruvANi dravyaparyAyadvAreNotpAdavyayIbhUtAnyutpAd- vyayadhrauvyANi dravyANi bhavanti ..103.. paramAtmAvAptirUpaH svabhAvadravyaparyAyaH . pajjao vayadi aNNo paryAyo vyeti vinashyati . katha.nbhUtaH . anyaH pUrvoktamokShaparyAyAdbhinno nishchayaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhirUpasyaiv mokShaparyAyasyopAdAnakAraNabhUtaH . kasya sa.nbandhI paryAyaH . davvassa paramAtmadravyasya . ta.n pi davva.n tadapi paramAtmadravya.n Nev paNaTTha.n Na uppaNNa.n shuddhadravyArthikanayen naiv naShTa.n na chotpannam . athavA sa.nsArijIvApekShayA devAdirUpo vibhAvadravyaparyAyo jAyate manuShyAdirUpo vinashyati tadev jIvadravya.n nishchayen na chotpanna.n na cha vinaShTa.n, pudgaladravya.n vA dvayaNukAdiska ndharUpasvajAtIyavibhAvadravyaparyAyANA.n vinAshotpAde.api nishchayen na chotpanna.n na cha vinaShTamiti . tataH sthita.n yataH kAraNAdutpAdavyayadhrauvyarUpeN dravyaparyAyANA.n vinAshotpAde.api dravyasya
TIkA : — yahA.N (vishvame.n) jaise ek tri -aNuk samAnajAtIy anek dravyaparyAy vinaShTa hotI hai aur dUsarI 1chaturaNuk (samAnajAtIy anek dravyaparyAy) utpanna hotI hai; parantu ve tIn yA chAr pudgal (paramANu) to avinaShTa aur anutpanna hI rahate hai.n ( – dhruv hai.n ); isIprakAr sabhI samAnajAtIy dravyaparyAye.n vinaShTa hotI hai.n aur utpanna hotI hai.n, kintu samAnajAtIy dravya to avinaShTa aur anutpanna hI rahate hai.n (-dhruv hai.n ) .
aur, jaise ek manuShyatvasvarUp asamAnajAtIy dravya -paryAy vinaShTa hotI hai aur dUsarI devatvasvarUp (asamAnajAtIy dravyaparyAy) utpanna hotI hai, parantu vah jIv aur pudgal to avinaShTa aur anutpanna hI rahate hai.n, isIprakAr sabhI asamAnajAtIy dravya -paryAye.n vinaShTa ho jAtI hai.n aur utpanna hotI hai.n, parantu asamAnajAtIy dravya to avinaShTa aur anutpanna hI rahate hai.n .
is prakAr apanese (2dravyarUpase) dhruv aur dravyaparyAyo.n dvArA utpAd -vyayarUp aise dravya utpAd -vyay -dhrauvya hai.n ..103.. 1. chaturaNuk = chAr aNuo.nkA (paramANuo.nkA) banA huA ska.ndh . 2. ‘dravya’ shabda mukhyatayA do artho.nme.n prayukta hotA hai : (1) ek to sAmAnya – visheShake piNDako arthAt
Page 200 of 513
PDF/HTML Page 233 of 546
single page version
ekadravyaparyAyA hi guNaparyAyAH, guNaparyAyANAmekadravyatvAt . ekadravyatva.n hi teShA.n sahakAraphalavat . yathA kil sahakAraphala.n svayamev haritabhAvAt pANDubhAva.n pariNam- tpUrvottarapravR^ittaharitApANDubhAvAbhyAmanubhUtAtmasattAka.n haritapANDubhAvAbhyA.n samamavishiShTasattAk- vinAsho nAsti, tataH kAraNAddravyaparyAyA api dravyalakShaNa.n bhavantItyabhiprAyaH ..103.. ath dravyasyotpAdavyayadhrauvyANi guNaparyAyamukhyatven pratipAdayati — pariNamadi saya.n davva.n pariNamati svaya.n svayamevopAdAnakAraNabhUta.n jIvadravya.n kartR^i . ka.n pariNamati . guNado ya guNa.ntara.n niruparAgasvasa.nvedanaj~nAn-
anvayArtha : — [sadavishiShTa.n ] sattApekShAse avishiShTarUpase, [dravya.n svaya.n ] dravya svaya.n hI [guNataH cha guNAntara.n ] guNase guNAntararUp [pariNamate ] pariNamit hotA hai, arthAt dravya svaya.n hI ek guNaparyAyame.nse anya guNaparyAyarUp pariNamit hotA hai, aur usakI sattA guNaparyAyo.nkI sattAke sAth avishiShTa — abhinna — ek hI rahatI hai), [tasmAt punaH ] aur unase [guNaparyAyAH] guNaparyAye.n [dravyam ev iti bhaNitAH ] dravya hI kahI gaI hai.n ..104..
TIkA : — guNaparyAye.n ek dravyaparyAye.n hai.n, kyo.nki guNaparyAyo.nko ek dravyapanA hai, (arthAt guNaparyAye.n ekadravyakI paryAye.n hai.n, kyo.nki ve ek hI dravya hai.n — bhinna -bhinna dravya nahI.n .) unakA ekadravyatva AmraphalakI bhA.Nti hai . jaise – Amraphal svaya.n hI haritabhAvame.nse pItabhAvarUp pariNamit hotA huA, pratham aur pashchAt pravartamAn haritabhAv aur pItabhAvake dvArA apanI sattAkA anubhav karatA hai, isaliye haritabhAv aur pItabhAvake sAth 1avishiShTa 1. avishiShTa sattAvAlA = abhinna sattAvAlA; ek sattAvAlA; (AmakI sattA hare aur pIle bhAvakI sattAse
Page 201 of 513
PDF/HTML Page 234 of 546
single page version
tayaikamev vastu, na vastvantara.n, tathA dravya.n svayamev pUrvAvasthAvasthitaguNAduttarAvasthAvasthit- guNa.n pariNamatpUrvottarAvasthAvasthitaguNAbhyA.n tAbhyAmanubhUtAtmasattAka.n pUrvottarAvasthAvasthit- guNAbhyA.n samamavishiShTasattAkatayaikamev dravya.n, na dravyAntaram . yathaiv chotpadyamAna.n pANDubhAven vyayamAna.n haritabhAvenAvatiShThamAna.n sahakAraphalatvenotpAdavyayadhrauvyANyekavastuparyAyadvAreN sahakAraphala.n, tathaivotpadyamAnamuttarAvasthAvasthitaguNen vyayamAna.n pUrvAvasthAvasthitaguNenAvatiShThamAna.n dravyatvaguNenotpAdavyayadhrauvyANyekadravyaparyAyadvAreN dravya.n bhavati ..104.. guNAt kevalaj~nAnotpattibIjabhUtAtsakAshAtsakalavimalakevalaj~nAnaguNAntaram . katha.nbhUta.n satpariNamati . sadavisiTTha.n svakIyasvarUpatvAchchidrUpAstitvAdavishiShTamabhinnam . tamhA guNapajjAyA bhaNiyA puN davvamev tti tasmAt kAraNAnna kevala.n pUrvasUtroditAH dravyaparyAyAH dravya.n bhavanti, guNarUpaparyAyA guNaparyAyA bhaNyante te.api dravyamev bhavanti . athavA sa.nsArijIvadravya.n matismR^ityAdivibhAvaguNa.n tyaktvA shrutaj~nAnAdi- sattAvAlA honese ek hI vastu hai, anya vastu nahI.n; isIprakAr dravya svaya.n hI 1pUrva avasthAme.n avasthit guName.nse uttar avasthAme.n avasthit guNarUp pariNamit hotA huA, pUrva aur uttar avasthAme.n avasthit un guNo.nke dvArA apanI sattAkA anubhav karatA hai, isaliye pUrva aur uttar avasthAme.n avasthit guNo.nke sAth avashiShTa sattAvAlA honese ek hI dravya hai, dravyAntar nahI.n .
(Amake dR^iShTAntakI bhA.Nti, dravya svaya.n hI guNakI pUrva paryAyame.nse uttaraparyAyarUp pariNamit hotA huA, pUrva aur uttar guNaparyAyo.nke dvArA apane astitvakA anubhav karatA hai, isaliye pUrva aur uttar guNaparyAyo.nke sAth abhinna astitva honese ek hI dravya hai dravyAntar nahI.n; arthAt ve ve guNaparyAye.n aur dravya ek hI dravyarUp hai.n, bhinna -bhinna dravya nahI.n hai.n .)
aur, jaise pItabhAvase utpanna hotA haritabhAvase naShTa hotA aur AmraphalarUpase sthir rahatA honese Amraphal ek vastukI paryAyo.n dvArA utpAd -vyay -dhrauvya hai, usIprakAr uttar avasthAme.n avasthit guNase utpanna, pUrva avasthAme.n avasthit guNase naShTa aur dravyatva guNase sthir honese, dravya ekadravyaparyAyake dvArA utpAd -vyay -dhrauvya hai .
bhAvArtha : — isase pUrvakI gAthAme.n dravyaparyAyake dvArA (anek dravyaparyAyo.nke dvArA) dravyake utpAd -vyay -dhrauvya batAye gaye the . is gAthAme.n guNaparyAyake dvArA (ek- dravyaparyAyake dvArA) dravyake utpAd -vyay -dhrauvya batAye gaye hai.n ..104.. 1. pUrva avasthAme.n avAsthit guN = pahalekI avasthAme.n rahA huA guN; guNakI pUrva paryAy; pUrva guNaparyAya. pra. 26
Page 202 of 513
PDF/HTML Page 235 of 546
single page version
yadi hi dravya.n svarUpat ev sanna syAttadA dvitayI gatiH asadvA bhavati, sattAtaH pR^ithagvA bhavati . tatrAsadbhavad dhrrauvyasyAsa.nbhavAdAtmAnamadhArayad dravyamevAsta.n gachChet; sattAtaH vibhAvaguNAntara.n pariNamati, pudgaladravya.n vA pUrvoktashuklavarNAdiguNa.n tyaktvA raktAdiguNAntara.n pariNamati, haritaguNa.n tyaktvA pANDuraguNAntaramAmraphalamiveti bhAvArthaH ..104.. eva.n svabhAvavibhAvarUpA dravyaparyAyA guNaparyAyAshcha nayavibhAgen dravyalakShaNa.n bhavanti iti kathanamukhyatayA gAthAdvayen chaturthasthala.n gatam . ath
ab, sattA aur dravya arthAntar (bhinna padArtha, anya padArtha) nahI.n honeke sambandhame.n yukti upasthit karate hai.n : —
anvayArtha : — [yadi ] yadi [dravya.n ] dravya [sat na bhavati ] (svarUpase hI) sat na ho to — (1) [dhruva.n asat bhavati ] nishchayase vah asat hogA; [tat katha.n dravya.n ] (jo asat hogA) vah dravya kaise ho sakatA hai ? [punaH vA ] athavA (yadi asat na ho) to (2) [anyat bhavati ] vah sattAse anya (pR^ithak) ho ! (so bhI kaise ho sakatA hai ?) [tasmAt ] isaliye [dravya.n svaya.n ] dravya svaya.n hI [sattA ] hai ..105..
TIkA : — yadi dravya svarUpase hI 1sat na ho to dUsarI gati yah ho ki vah — (1) 2asat hogA, athavA (2) sattAse pR^ithak hogA . vahA.N, (1) yadi vah asat hogA to, dhrauvyake asa.nbhavake kAraN svaya.n sthir na hotA huA dravyakA hI 3asta ho jAyagA; aur 1. sat = maujUd . 2. asat = nahI.n maujUd aisA . 3. asta = naShTa . [jo asat ho usakA TikanA -maujUd rahanA kaisA ? isaliye dravyako asat mAnanese,
Page 203 of 513
PDF/HTML Page 236 of 546
single page version
pR^ithagbhavatsattAmantareNAtmAna.n dhArayattAvanmAtraprayojanA.n sattAmevAsta.n gamayet . svarUpatastu- sadbhavad dhrrauvyasya sa.nbhavAdAtmAna.n dhArayaddravyamudgachChet; sattAto.apR^ithagbhUtvA chAtmAna.n dhArayattA- vanmAtraprayojanA.n sattAmudgamayet . tataH svayamev dravya.n sattvenAbhyupagantavya.n, bhAvabhAv- vatorapR^ithaktvenAnanyatvAt ..105.. sattAdravyayorabhedaviShaye punarapi prakArAntareN yukti.n darshayati — Na havadi jadi saddavva.n paramachaitanyaprakAsharUpeN svarUpeN svarUpasattAstitvaguNen yadi chet sanna bhavati . ki.n kartR^i . paramAtmadravya.n . tadA asaddhuva.n hodi asadavidyamAna.n bhavati dhruva.n nishchitam . avidyamAna.n sat ta.n kadha.n davva.n tatparamAtmadravya.n katha.n bhavati, ki.ntu naiv . sa cha pratyakShavirodhaH . kasmAt . svasa.nvedanaj~nAnen gamyamAnatvAt . athAvichAritaramaNIyanyAyen sattAguNAbhAve.apyastIti chet, tatra vichAryate – yadi kevalaj~nAnadarshanaguNAvinAbhUtasvakIyasvarUpAsti- tvAtpR^ithagbhUtA tiShThati tadA svarUpAstitva.n nAsti, svarUpAstitvAbhAve dravyamapi nAsti . athavA svakIyasvarUpAstitvAtsa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhede.api pradesharUpeNAbhinna.n tiShThati tadA sa.nmatamev . atrAvasare saugatamatAnusArI kashchidAh – siddhaparyAyasattArUpeN shuddhAtmadravyamupachAreNAsti, na cha mukhyavR^ittyeti . parihAramAh — siddhaparyAyopAdAnakAraNabhUtaparamAtmadravyAbhAve siddhaparyAyasattaiv na sa.nbhavati, vR^ikShAbhAve phalamiv . atra prastAve naiyAyikamatAnusArI kashchidAh — havadi puNo aNNa.n vA tatparamAtmadravya.n bhavati punaH ki.ntu sattAyAH sakAshAdanyadbhinna.n bhavati pashchAtsattAsamavAyAtsadbhavati . AchAryAH parihAramAhuH — sattAsamavAyAtpUrva.n dravya.n sadasadvA, yadi sattadA sattAsamavAyo vR^ithA, pUrvamevAstitva.n tiShThati; athAsattarhi (2) yadi sattAse pR^ithak ho to sattAke binA bhI svaya.n rahatA huA, itanA hI mAtra jisakA prayojan hai aisI 1sattAko hI asta kar degA .
kintu yadi dravya svarUpase hI sat ho to — (1) dhrauvyake sadbhAvake kAraN svaya.n sthir rahatA huA, dravya udit hotA hai, (arthAt siddha hotA hai); aur (2) sattAse apR^ithak rahakar svaya.n sthir (-vidyamAn) rahatA huA, itanA hI mAtra jisakA prayojan hai aisI sattAko udit (siddha) karatA hai .
isaliye dravya svaya.n hI sattva (sattA) hai aisA svIkAr karanA chAhiye, kyo.nki bhAv aur 2bhAvavAnkA apR^ithaktva dvArA ananyatva hai ..105.. 1. sattAkA kArya itanA hI hai ki vah dravyako vidyamAn rakhe . yadi dravya sattAse bhinna rahakar bhI
2. bhAvavAn = bhAvavAlA . [dravya bhAvavAlA hai aur sattA usakA bhAv hai . ve apR^ithak hai.n, is apekShAse
samajhanA chAhiye . ]
Page 204 of 513
PDF/HTML Page 237 of 546
single page version
pravibhaktapradeshatva.n hi pR^ithaktvasya lakShaNam . tattu sattAdravyayorna sa.nbhAvyate, guNaguNinoH pravibhaktapradeshatvAbhAvAt, shuklottarIyavat . tathA hi — yathA ya ev shuklasya guNasya pradeshAsta khapuShpavadavidyamAnadravyeN sah katha.n sattA samavAya.n karoti, karotIti chettarhi khapuShpeNApi sah sattA kartR^i samavAya.n karotu, na cha tathA . tamhA davva.n saya.n sattA tasmAdabhedanayen shuddhachaitanyasvarUpasattaiv paramAtmadravya.n bhavatIti . yatheda.n paramAtmadravyeN sah shuddhachetanAsattAyA abhedavyAkhyAna.n kR^ita.n tathA sarveShA.n chetanAchetanadravyANA.n svakIyasvakIyasattayA sahAbhedavyAkhyAna.n kartavyamityabhiprAyaH ..105..
ath pR^ithaktvalakShaNa.n kimanyatvalakShaNa.n cha kimiti pR^iShTe pratyuttara.n dadAti — pavibhattapadesatta.n pudhatta.n pR^ithaktva.n bhavati pR^ithaktvAbhidhAno bhedo bhavati . ki.nvishiShTam . prakarSheN vibhaktapradeshatva.n bhinnapradeshatvam . ki.nvat . daNDadaNDivat . ittha.nbhUta.n pR^ithaktva.n shuddhAtmadravyashuddhasattAguNayorna ghaTate .
anvayArtha : — [pravibhaktapradeshatva.n ] vibhaktapradeshatva vah [pR^ithaktva.n ] pR^ithaktva hai, [iti hi ] aisA [vIrasya shAsana.n ] vIrakA upadesh hai . [atadbhAvaH ] atadbhAv (usarUp na honA) vah [anyatva ] anyatva hai . [na tat bhavat ] jo usarUp na ho [katha.n ekam bhavati ] vah ek kaise ho sakatA hai ? (katha.nchit sattA dravyarUp nahI.n hai aur dravya sattArUp nahI.n hai, isaliye ve ek nahI.n hai.n .)..106..
TIkA : — vibhakta pradeshatva (bhinna pradeshatva) pR^ithaktvakA lakShaN hai . vah to sattA aur dravyame.n sambhav nahI.n hai, kyo.nki guN aur guNIme.n vibhaktapradeshatvakA abhAv hotA hai — shuklatva aur vastrakI bhA.Nti . vah isaprakAr hai ki jaise – jo shuklatvake – guNake – pradesh hai.n ve
Page 205 of 513
PDF/HTML Page 238 of 546
single page version
evottarIyasya guNin iti tayorna pradeshavibhAgaH, tathA ya ev sattAyA guNasya pradeshAsta ev dravyasya guNin iti tayorna pradeshavibhAgaH . evamapi tayoranyatvamasti tallakShaNasadbhAvAt . atadbhAvo hyanyatvasya lakShaNa.n, tattu sattAdravyayorvidyat ev, guNaguNinostadbhAvasyAbhAvAt, shuklottarIyavadev . tathA hi — yathA yaH kilaikachakShurindriyaviShayamApadyamAnaH samastetarendriy- grAmagocharamatikrAntaH shuklo guNo bhavati, na khalu tadakhilendriyagrAmagocharIbhUtamuttarIya.n bhavati, yachcha kilAkhilendriyagrAmagocharIbhUtamuttarIya.n bhavati, na khalu sa ekachakShurindriyaviShayamApadyamAnaH samastetarendriyagrAmagocharamatikrAntaH shuklo guNo bhavatIti tayostadbhAvasyAbhAvaH; tathA yA kasmAddhetoH . bhinnapradeshAbhAvAt . ka yoriv . shuklavastrashuklaguNayoriv . idi sAsaNa.n hi vIrassa iti shAsanamupadesh Aj~neti . kasya . vIrasya vIrAbhidhAnAntimatIrtha.nkaraparamadevasya . aNNatta.n tathApi pradeshAbhede.api muktAtmadravyashuddhasattAguNayoranyatva.n bhinnatva.n bhavati . katha.nbhUtam . atabbhAvo atadbhAvarUpa.n sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhedasvabhAvam . yathA pradesharUpeNAbhedastathA sa.nj~nAdilakShaNarUpeNApyabhedo bhavatu, ko doSh iti chet . naivam . Na tabbhava.n hodi tanmuktAtmadravya.n shuddhAtmasattAguNen sah pradeshAbhede.api hI vastrake – guNIke – hai.n, isaliye uname.n pradeshabhed nahI.n hai; isIprakAr jo sattAke – guNake – pradesh hai.n ve hI dravyake – guNIke – hai.n, isaliye uname.n pradeshabhed nahI.n hai .
aisA hone par bhI uname.n (-sattA aur dravyame.n) anyatva hai, kyo.nki (uname.n) anyatvake lakShaNakA sadbhAv hai . 1atadbhAv anyatvakA lakShaN hai . vah to sattA aur dravyake hai hI, kyo.nki guN aur guNIke 2tadbhAvakA abhAv hotA hai — shuklatva aur vastrakI bhA.Nti . vah is prakAr hai ki : — jaise ek chakShuindriyake viShayame.n AnevAlA aur anya sab indriyo.nke samUhako gochar na honevAlA shuklatva guN hai vah samasta indriy samUhako gochar honevAlA aisA vastra nahI.n hai; aur jo samasta indriyasamUhako gochar honevAlA vastra hai vah ek chakShuindriyake viShayame.n AnevAlA tathA anya samasta indriyo.nke samUhako gochar na honevAlA aisA shuklatva guN nahI.n hai, isaliye unake tadbhAvakA abhAv hai; isIprakAr, 3kisIke Ashray rahanevAlI, 1. atadbhAv = (katha.nchit) usakA na honA; (katha.nchit) usarUp na honA (katha.nchit) atadrUpatA . dravya
katha.nchit sattAsvarUpase nahI.n hai aur sattA katha.nchit dravyarUpase nahI.n hai, isaliye unake atadbhAv hai . 2. tadbhAv = usakA honA, usarUp honA, tadrUpatA . 3. sattA dravyake Ashrayase rahatI hai, dravyako kisIkA Ashray nahI.n hai . [jaise gha.Deme.n ghI rahatA hai, usIprakAr
usIprakAr dravyame.n sattA hai . ]
Page 206 of 513
PDF/HTML Page 239 of 546
single page version
kilAshritya vartinI nirguNaikaguNasamuditA visheShaNa.n vidhAyikA vR^ittisvarUpA cha sattA bhavati, na khalu tadanAshritya varti guNavadanekaguNasamudita.n visheShya.n vidhIyamAna.n vR^ittimatsvarUpa.n cha dravya.n bhavati; yattu kilAnAshritya varti guNavadanekaguNasamudita.n visheShya.n vidhIyamAna.n vR^ittimatsvarUpa.n cha dravya.n bhavati, na khalu sAshritya vartinI nirguNaikaguNasamuditA visheShaNa.n vidhAyikA vR^ittisvarUpA cha sattA bhavatIti tayostadbhAvasyAbhAvaH . at ev cha sattAdravyayoH katha.nchidanarthAntaratve.api sa.nj~nAdirUpeN tanmaya.n na bhavati . kadhamega.n tanmayatva.n hi kilaikatvalakShaNa.n . sa.nj~nAdirUpeN tanmayatvAbhAve kathamekatva.n, ki.ntu nAnAtvamev . yatheda.n muktAtmadravye pradeshAbhede.api sa.nj~nAdirUpeN nAnAtva.n kathita.n tathaiv 1nirguN, ek guNakI banI huI, 2visheShaN 3vidhAyak aur 4vR^ittisvarUp jo sattA hai vah kisIke Ashrayake binA rahanevAlA, guNavAlA, anek guNo.nse nirmit, 5visheShya, 6vidhIyamAn aur 7vR^ittimAnasvarUp aisA dravya nahI.n hai, tathA jo kisIke Ashrayake binA rahanevAlA, guNavAlA, anek guNo.nse nirmit, visheShya, vidhIyamAn aur vR^ittimAnasvarUp aisA dravya hai vah kisIke Ashrit rahanevAlI, nirguN, ek guNase nirmit, visheShaN, vidhAyak aur vR^ittisvarUp aisI sattA nahI.n hai, isaliye unake tadbhAvakA abhAv hai . aisA honese hI, yadyapi, sattA aur dravyake katha.nchit anarthAntaratva (-abhinnapadArthatva, ananyapadArthatva) hai tathApi unake sarvathA 1. nirguN = guNarahit [sattA nirguN hai, dravya guNavAlA hai . jaise Am varNa, ga.ndh sparshAdi guNayukta hai, kintu
sparsha kiyA jAtA hai . aur jaise AtmA j~nAnaguNavAlA, vIryaguNavAlA ityAdi hai, parantu j~nAnaguN kahI.n
nahI.n hai . (yahA.N, jaise daNDI daNDavAlA hai usIprakAr dravyako guNavAlA nahI.n samajhanA chAhiye; kyo.nki daNDI
aur daNDame.n pradeshabhed hai, kintu dravya aur guN abhinnapradeshI hai.n . ] 2. visheShaN = visheShatA; lakShaN; bhedak dharma .3. vidhAyak = vidhAn karanevAlA; rachayitA . 4. vR^itti = honA, astitva, utpAd -vyay -dhrauvya . 5. visheShya = visheShatAko dhAraN karanevAlA padArtha; lakShya; bhedya padArtha — dharmI . [jaise miThAs, saphe dI,
visheShatAo.nse j~nAt hotI huI, un bhedo.nse bhedit hotI huI ek padArtha hai; aur jaise j~nAn, darshan, chAritra,
vIrya ityAdi AtmAke visheShaN hai aur AtmA un visheShaNo.nse visheShit hotA huA (lakShit, bhedit,
pahachAnA jAtA huA) padArtha hai, usIprakAr sattA visheShaN hai aur dravya visheShya hai . (yahA.N yah nahI.n bhUlanA
chAhiye ki visheShya aur visheShaNo.nke pradeshabhed nahI.n hai.n .) 6. vidhIyamAn = rachit honevAlA . (sattA ityAdi guN dravyake rachayitA hai aur dravya unake dvArA rachA jAnevAlA
padArtha hai .) 7. vR^ittimAn = vR^ittivAlA, astitvavAlA, sthir rahanevAlA . (sattA vR^ittisvarUp arthAt astisvarUp hai aur
Page 207 of 513
PDF/HTML Page 240 of 546
single page version
sarvathaikatva.n na sha.nk nIya.n; tadbhAvo hyekatvasya lakShaNam . yattu na tadbhavadvibhAvyate tatkathameka.n syAt . api tu guNaguNirUpeNAnekamevetyarthaH ..106..
sarvadravyANA.n svakIyasvakIyasvarUpAstitvaguNen sah j~nAtavyamityarthaH ..106.. athAtadbhAva.n visheSheN vistArya kathayati — saddavva.n sachcha guNo sachchev ya pajjao tti vitthAro saddravya.n sa.nshcha guNaH sa.nshchaiv paryAy iti sattAguNasya dravyaguNaparyAyeShu vistAraH . tathAhi — yathA muktAphalahAre sattAguN- ekatva hogA aisI sha.nkA nahI.n karanI chAhiye; kyo.nki tadbhAv ekatvakA lakShaN hai . jo usarUp j~nAt nahI.n hotA vah (sarvathA) ek kaise ho sakatA hai ? nahI.n ho sakatA; parantu guN- guNI -rUpase anek hI hai, aisA artha hai .
bhAvArtha : — bhinnapradeshatva vah pR^ithaktvakA lakShaN hai, aur atadbhAv vah anyatvakA lakShaN hai . dravyame.n aur guName.n pR^ithaktva nahI.n hai phi ra bhI anyatva hai .
aur usakI shubhratAke pradesh bhinna nahI.n hai.n, isaliye uname.n pR^ithaktva nahI.n hai . aisA hone par bhI shubhratA to mAtra A.Nkho.nse hI dikhAI detI hai, jIbh, nAk Adi sheSh chAr indriyo.nse j~nAt nahI.n hotI . aur vastra pA.Ncho.n indriyo.nse j~nAt hotA hai . isaliye (katha.nchit) vastra vah shubhratA nahI.n hai aur shubhratA vah vastra nahI.n hai . yadi aisA na ho to vastrakI bhA.Nti shubhratA bhI jIbh, nAk ityAdi sarva indriyo.nse j~nAt honA chAhiye . kintu aisA nahI.n hotA . isaliye vastra aur shubhratAme.n apR^ithaktva hone par bhI anyatva hai yah siddha hotA hai .
isIprakAr dravyame.n aur sattAdi guNo.nme.n apR^ithaktva hone par bhI anyatva hai; kyo.nki dravyake aur guNake pradesh abhinna hone par bhI dravyame.n aur guName.n sa.nj~nA -sa.nkhyA -lakShaNAdi bhed honese (katha.nchit) dravya guNarUp nahI.n hai aur guN vah dravyarUp nahI.n hai ..106..